Шырав: йĕп
Чăвашла-вырăсла словарь (1982)
1. подр. —
о втыкании, вонзании
кĕреçе çемçе çĕре йăштах кĕрет — лопата легко входит в мягкую землю
йĕп алла йăшт тăрăнчĕ — иголка вонзилась в руку
1.
игла, иголка
игольный
çĕвĕ йĕппи — швейная игла
йĕппе çип — иголка с ниткой
йĕп çăрти — игольное ушко
йĕп куçĕ — игольное ушко
Йĕппе пусă чав. — погов. Рыть иглой колодец. (соотв. Носить воду решетом).
2.
игла, хвоинка, хвоя
чăрăш йĕппи — еловая хвоя
3.
иглы, колючки (ежа)
острые, колючие плавники (рыбы)
кăртăш йĕпписемпе тирет — ерш колется острыми плавниками
4.
шипы, колючки
шăлан йĕппи — колючки шиповника
Тĕк тӳшекрен йĕп тӳшек шырать. — погов. Оставив пуховую перину, ищет колючую.
5.
стрелка (различных приборов)
сехет йĕппи — стрелка часов
6.
заколка (напр. для волос)
7.
спица
çыхмалли йĕп — вязальная спица
мокрый насквозь, совершенно мокрый
ачасем йĕп-йĕпе килчĕç — дети пришли промокшие до нитки
собир.
швейные принадлежности (букв. иголки и нитки)
йĕп-çип туян — накупить швейных принадлежностей
22.
продевать, пропускать
çиппе йĕп витĕр кăлар — продеть нитку в иголку
6.
вонзаться, впиваться
алла йĕп кĕчĕ — я уколол руку иголкой
кĕрсе кай —
1) войти, зайти
ыйтмасăрах кĕрсе кай — войти без разрешения
2) ворваться, вломиться
3) уместиться целиком
4) вкрасться
кĕрсе лар —
1) зайти посидеть куда-л.
2) задвинуться, стать на место
ещек çăмăллăнах кĕрсе ларчĕ — ящик легко задвинулся
3) засесть, ласгрять, завязнуть
машина лачакана кĕрсе ларнă — машина застряла в грязи
4) впиться, вонзиться, воткнуться (об острых предметах)
4.
вбивать, забивать, всовывать, вкладывать во что-л.
хӳмене пăта кĕрт — забить гвоздь в стену
йĕп çăртине çип кĕрт — вдеть нитку в иголку
лусăна шар кĕрт — загнать шар в лузу
кĕртсе ларт —
1) внести (напр.мебель)
2) вставить, вделать (напр. портрет в раму)
3) ввернуть (напр. лампочку)
4) вставить (напр. деталь механизма)
кĕртсе яр —
1) впустить, пропустить кого-л. куда-либо
2) всунуть, всадить (напр. нож)
3) продеть (напр. шнурок)
глазной
илемлĕ куç — красивые глаза
çутă чакăр куç — светлые глаза
тĕссĕр куç — бесцветные глаза
чалăш куç — 1) раскосые глаза 2) косоглазый
чармак куç — 1) вытаращенные глаза 2) лупоглазый
куç лупашки — глазная впадина
куç тухтăрĕ — окулист, доктор-глазник
куç харши — бровь и брови
куç хăрпăкĕсем — ресницы
куç хупанки — веко и веки
куç чирĕсем — глазные болезни
куç шăрçи — зрачок
куç шурри — белок и белки глаз
куç эмелĕ — глазные капли
куç путса кĕнĕ — глаза запали
куç тăртанса кайнă — глаза заплыли
куç айĕ кăн-кăвак — под глазами синяки
куç типичней макăр — проплакать все глаза
куç харшине хурат — подводить брови
куç хĕс — подмигивать
куç шуррипе пăхса ил — сверкнуть глазами
куçа мăчлаттар — хлопать глазами, моргать
куçа тарт — отводить, прятать глаза
куçа чарса пăрах — вытаращить глаза
куçран тӳррĕн пăх — смотреть прямо в глаза
куç шăрçине сыхланă пек сыхла — беречь как зеницу ока
тĕтĕм куçа çиет — дым ест глаза
куçа куççуль хупларĕ — слезы застлали глаза
куçа çӳпĕ кĕчĕ — в глаз попала соринка
куçа шур илнĕ — глаз закрыт бельмом
хам куçпа хам куртăм — своими глазами видел
куçăм ан куртăрччĕ — глаза бы мой не видели, не глядели
куçа мăч хупса та курман — и глаз не сомкнул
йĕп чиксен те куç курмасть — хоть глаз выколи, ничего не видно
Куçа хирĕç куç, чĕлхене хирĕç чĕлхе. — погов. Око за око, зуб за зуб.
Çăхан куçне çăхан сăхмасть. — посл. Ворон ворону глаз не выклюет.
Хăравçăн хăрах куçĕ те çиччĕ курать. — посл. У труса один глаз всемеро больше видит. (соотв. У страха глаза велики).
4.
отверстие, дырочка, ушко
ямка
йĕп куçĕ — ушко иголки
куç хур — делать ямку (напр. в каше, для масла)
йĕп латакĕ — выемка в ушке иголки
11. частица,
присоединяясь к сущ., выражает
пренебрежение к тому, о чем говорится:
лашу мĕнӳ, утаймасть тата — что это за лошадь, еле-еле ноги переставляет
атту мĕнӳ, ура йĕп-йĕпе пулчĕ — разве это сапоги — все ноги промочил
пудовый
пĕр пăт ыраш — пуд ржи
пăт йывăрăш — весом в пуд, пудовый
пăт пуканĕ — пудовая гиря
пăт çурă — полтора пуда
пăт чĕрес — уст. пудовка (мера в один пуд)
сысна пĕр пилĕк пăтсем туртать — свинья весит пудов пять
Ывăнсан йĕп те пĕр пăт туртакан пулать. — погов. Устанешь — и иголка покажется весом в пуд.
4.
чаще в названиях родства
младший, молодой
пĕчĕк инке — младшая сноха (жена младшего из старших братьев)
пĕчĕк кукка — младший брат матери, дядя
пĕчĕк ывăл — младший брат мужа, младший деверь
Пысăк тиек салатĕ, пĕчĕк тиек пуçтарĕ. (Хачăпа йĕп). — загадка Старший дьяк раскидает, младший — соберет. (Ножницы и иголка).
1.
с головой, имеющий голову, головку
икĕ пуçлă çĕлен — фольк. двуглавый змей
пуçлă йĕп — булавка
мăкла пуçлă ĕне — комолая корова
çара пуçлă — 1) с непокрытой головой 2) плешивый
потовой
тар парĕ — потовые железы
вăл йĕп-йĕпе тар — он мокрый от пота, он весь в поту
кĕпене тар витĕр витнĕ — рубашка насквозь промокла от пота
тар тапса тухрĕ — выступил холодный пот
тар кăларса ĕçле — трудиться в поте лица
чăм тара ӳк — взмокнуть (от пота)
лачкам тара ӳк — взмокнуть (от пота)
III. глаг.
1.
вдевать, продевать
йĕп çăртине çип тир — вдеть нитку в игольное ушко
1.
вонзаться, втыкаться
йĕп пӳрнене чикĕнчĕ — иголка вонзилась в палец
чикĕнсе лар — 1) воткнуться 2) перен. погрузиться (напр. в чтение)
1.
клубок, моток
пурçăн çăмхи — клубок шелковой пряжи
çăмха сӳт — распускать клубок
çăмха пек кусса кай — покатиться клубком
çăмха пек чăмăртан — свернуться клубком
Пĕр çăмхана пин йĕп чикнĕ. (Чĕрĕп). — загадка В один клубочек воткнута тысяча иголок. (Еж).
1.
ушко
дырка, отверстие
йĕп çăрти — ушко иглы
медаль çăрти — ушко медали
çăртана тир — продевать в ушко
Чир капанĕпе килет, йĕп çăрти витĕр тухать. — посл. Болезнь наваливается целой копной, а уходит сквозь игольное ушко.
3.
вязать, изготовлять вязанием
плести, изготовить плетением
кофта çых — вязать кофту
чăлха çых — вязать чулки
шăтăкла çых — вязать кружева
çыхмалли йĕп — вязальная спица
çыхнă япаласем — вязаные вĕщи
II. сущ.
тату, татуировка (ӳт çине йĕп чиксе тунă тĕрĕ)
тату ту — татуировать
тату тутар — татуироваться
8.
стержень
тăпса йĕппи — стержень пяты (у ворот)
◊
вăлта йĕппи — рыболовный крючок
майра йĕппи — булавка
ухă йĕппи — стрела (для стрельбы из лука)
йĕп пулă — рыба-игла
йĕп чиксе те курăнмасть — ни зги не видно
◊
чиксе турт — приметать, пришить на живую нитку
хăлхана та ан чик — не обращать внимания на сказанное, пропускать мимо ушĕй
ăша чик — удержать что-л. в памяти
сăмсуна чик — соваться, совать свой нос не в свое дело
пуçа чиксе кĕнеке вула — уткнуть нос в книгу
йĕп чиксе те куç курмасть — хоть глаз выколи, не видно ни зги
ман ăçта пуçа чикес? — куда мне деваться?
◊
хурал чукмарĕ — диал. колотушка
чукмар йĕп — диал. булавка
◊
юплĕ йĕп — английская булавка
юплĕ хăлха — 1) глухой, глуховатый 2) тот, кто невнимательно слушает
юплĕ хӳре — 1) зоол. двухвостка 2) вертушка, ветреница
Чăвашла-вырăсла словарь (1919)
I.
надевать
йĕп куçне çин витĕр — надеть нитку на иголку
çип çине шăрçă витĕр — надеть бусы на нитку
иголка
йĕплĕ — иглистый
йĕп-куç — игольные уши
йĕп-вăрри — стрекоза
йĕплĕ хулă — шиповник
майра йĕппи, пуçлă йĕп — булавка
йĕп тăррине — на иголку
мокрый; сырой; ненастье; йĕпе-сапа – ненастье; йĕп-йĕпе – совершенно мокрый; типпĕн чикĕп, йĕпен кăларăп – воткну сухим, а выну мокрым (загадка: çӳç хутни – мочка кудели).
74 стр.
син.: йăтă
собака
йытă çури — щенок
Йăван йытти — Иванова собака
такам йытти — неизвестно чья собака
пихампар йыттисем — волки
йытта йытă çийет — собаку собака ест
йытă пули — головастик
йытă пырши — березка; вьюнок (растение)
Йыттăн сӳс хӳре. (Йĕп). — У железной собаки пеньковый хвост. (Иголка).
пест, коромысло
Кĕвенте çăлтăр — Орион
картлă кĕвенте — коромысло
кĕвенте, йĕп вăрри — (насекомое) коромысло
I.
глаз
куç тĕкĕ, хăрпăвĕ — ресница
куç хупаххи — веки
куç харши — бровь
куçлă çĕрĕ — перстень
куçа-куçăн, куçран куçа — на глаз
куç хыçĕнче, кут хыçĕнче — заглазный, заглазно
куç кĕски — зеркало
куçран тайăл — ослабеть глазами
куç хыв — высмотреть, пометить
куçлă хура — медовый цвет
куç шурри — белок (глаза)
куç хури — зрачок
куç çулĕ — слеза
куç хĕс — прищуривать глаза
куç хуп — мигать, жмуриться
çăл куçĕ — родник
йĕп куçĕ — игольные уши
шыв куçĕ — полынья
Атăл куçĕ — полынья на Волге
куçлăх — очки
куçран кайни — сглаз
куç чĕлхи вĕр — отчитывать от сглаза
çын çине час сивĕ куç ӳкет — человека легко можно сглазить
куç курла выльани — игра в жмурки
куç хӳри — внешний угол глаза
куç сăмси — внутренний угол глаза
голова
начало
начальник
главный
колос
покорность
аслине пуç — старшему покорность
пуçлă йĕп — булавка
пуçла — начинать
пуçлан — начинаться
пуç-çап — челом бить, покланяться, молиться; жаловаться, благодарить
пуç çавăр — отуманить
кил пуçĕ — домоправитель
туй пуçĕ — распорядитель свадебного пира
çарă пуçĕ — полководец
йал пуçĕ — вождь деревни, своего народа
шыв пуçĕ — исток, вершина реки
çырма пуçĕ — начало оврага
вар пуçĕ — начало долины
кӳлĕ пуçĕ — начало озера
шурăмпуç — заря
вут пуççи — головня
çул пуççи — проводник
хул-пуççи — предплечие
ал-пуççи — плечо
пуç пÿрне — большой палец
пуç тури — гребень
пуç тăрри, тӳпи — темя
пуç шăмми — череп
пуç йанаххи — виски
пуç тутăри — головной платок
пуç-кашăл — венец
вăл кĕнекене пуçĕпех патăм — я отдал ему эту книгу совсем
пуçламăш — начало
пуçне — кроме, отдельно, особенно, исключая
пăт пуçне пиллĕк пус тӳлес пулать — нужно платить по пять копеек с пуда
пуçах, пучах — колос
хăмла пучаххи — хмелевая шишка
пуçалăх, пуçелĕк — из головы, брус в окне
пуç вĕçĕ — изголовье
пуçлăх — начальник; глава
пуç хирлĕ ӳкер — упасть стремглав п
пуç хур – ложиться ("голову класть")
çичĕ çул йамшăк чупрăм, пĕр турта пуç катмарăм — семь лет я гонял ямщину и не отколол конца ни у одной оглобли
пуç-тах çын — бесшабашный
пуççăрла [Етĕр.] — быть бесшабашным
пуç çинчен пĕркен — закрываться с головой
çын пуçне пĕрер çăмарта пĕçереççĕ — на человека варят по одному яйцу
пуçланса кайать — начинается
ĕçле пуçлать — принимается за работу
ĕрет пуçланса йарать — начинает ряд
...: йĕп çăрти – иглиные уши.
190 стр.
Чăваш сăмахĕсен кĕнеки
особые нитки. Чертаг. Ячейк. Сентел çиппи (çинçе çип, масмак тумалли) йĕп тиркет.
слепой. Трхбл. Суккăр хĕр урайĕнчен йĕп тупнă. (Ăнсăртран, шыраман çĕртен, япала тупнине пĕлтерет). Ib. Суккăра туя тыттарнă пек... Изамб. Т. Тăваттăмăш çулта ку пĕр суккăрскер арăм илсе ячĕ. N. Тĕм-суккăр, совершенно слепой.
совершенно. Уганд. Сĕнк тăварсăр, совсем без соли, несоленый. Ib. Сĕнк тĕттĕм, совершенно темный. По обьяснению Угандеева, сĕнк тĕттĕм, выражает более густой мрак, чем сĕм тĕттĕм. Ст. Чек. Сĕнк тĕттĕм, совершенно темный (йĕп чиксен те курăнмаст).
окольная дорога. N. † Çӳреме (вар. çӳре) пĕлмен çавра çуль (вар. çул), икĕ лаши йĕп-йĕпе. N. Çавра çулпа (или: çавраран, или: çавра), кружным путем (противоп. пӳкле, пӳклерен, тӳрĕ).
(с'ара), голый. Г. А. Отрыв. Çара ура кĕллипе çӳреме йăлăхтарчĕ мана. Чураль-к. Уйра çара çатма ларĕ. (Йĕтем). Орау. Таçта тупнă (илнĕ) кăсем ку çара сыснасене. СТИК. Эй, çара çăвар, сан суеççӳ хыççăн кайса шыва кайса та вилĕн. Болтун, верь-ка тебе! Ib. Çара çăвар, сан çăмăлкăна кам пĕлмес. || Исключительно, один только, сплошь, в чистом виде; сплошной, чистый. Сĕт-к. Çара чăваш вĕренет. Учатся одни чуваши. Ск. И пред. чув. 59. Салтак картусĕ çара лапра çеç. Баран. 131. Çара хăй кăна тăм пит сайра пулать. Т. II. Загадки. Пĕчĕк пичче çара йĕп витĕннĕ. (Чĕрĕп). N. Вăл ялта çара чăваш пурăнать. N. † Çара порçăнран пиççи турăм, ĕмĕрлĕхе çыхма мар, наччаслăха çыхма. Собр. † Акка, санăн тухью çара кĕмĕл, мĕн тăрассине пĕлетре. КАЯ. Сăхманĕ çара юнлă сĕлеке (весь в кровавой слюне). N. Унăн ăшчикки çара çу. О сохр. здор. Хура-халăх çавăнпа çара çăкăр çинĕ чух вăрахăн çисе-çисе ларать. N. Поçĕ çара йон (чĕп-чĕрĕ йон, поçĕ йонлă). N. Çара сĕт, одно молоко, без примеси воды. Кратк. расск. Пĕтĕм ӳтне-тирне, çанне-çурăмне çара суран анчах туса пăрахнă. N. Лаши тавра çара ярапа çеç. Лаши тавра йĕс тавраш та ярапа çеç. Толст. Эпĕ халĕ ырхан, манăн çара шăмă анчах. Ой-к. Иван лаши çинчен сикрĕ-анчĕ те, курăка утмăл пăт туртакан хĕçпе касмала шăлчĕ те, çара (= пĕтĕмпе) хуп-хура юн пулса юхса карĕ, тĕт. Якейк. Пичĕ-куçĕ çара тосан. Шурăм-п. Хăй çара юн çех, тет. N. Çурăхсем çара тăм кăна киле тавăрăнатьчĕç. N. Çавăнпа çаран çара лачака кăна. Ст. Чек. Ку вăрманта çара юман кăна (состоит сплошь из одного дуба). Орау. Çара чей (без хлеба) хырăма выçтарать. Ск. и пред. чув. 18. Каçхи хĕвел ылттăн пек, йывăç витĕр курăнать; çара вĕçен-кайăк пек, унăн çутти вăйă вылять. Ярмушка-к. Пăхăртан тунă (çара пăхăрах). (Кумган) сделан из чистой меди. N. Çара кĕркунне варринче (в позднюю осень), йĕпе-сапа витĕр, Гай ятлă ял патнелле пĕр ватă çын çывăхарса пынă. || Поляна, луг на возвышенном месте. Пшкрт: тӧβӓрӓ с'ара. Ib. Мăн анаçи мăн çорлине контак çакса хуаратпăр, мăн çарари мăн çавине контак çакса хуаратпăр.
(с'ат), подр. звуку хлопанья, звонкого удара. П. Патт. 16. Ыттисем вара кула-кула ал çупа пуçларĕç: çат! çат! çат! тутараççĕ. КС. Пĕççине çат çапа-тăра юлчĕ (или: шарт çапа, во время удивления). Якейк. Мана ати питрен çат! тутарса ячĕ. Ман ыратнипа кушшуль шăпăр-шăпăр йохса анчĕ. Ib. Хытă хотпа алăран çапсан, çат! тăвать. N. Çат та çат! тутараççĕ. Хлопают ладонью по голой голове. Ачач 59. Астумасăр Саньккан шурă тутăрлă пуç тӳпине йĕпе чăмаккипе çат! лектерчĕç. Тет. Хайхи тенкел (скамья для катанья) пуçĕ çĕкленчĕ те, мана тутаран çат! тутарчĕ. СТИК. Кантăра тылласан-тылласан, тата тылă çумне çат! çат! çапса хухнне тăкаççĕ. ТХКА 43. Тьыха нимпе те чарăнмасть. Шĕшкĕсем хама çат та çат! лекеççĕ. Сред. Юм. Пысăкрах хомсĕм лотка çомне çат, çат! туса пырса çапнаççĕ. Малт. шк. вĕр. физ. 105. Вăл вăхăтрах çат! тени илтĕнет. Собр. Çар çине çат, çат, çат! (Кĕпе çапни). Альш. Лашине çат тутарать (ударяет по лошади). Толст. Хуçа лашине пушăпа çат! тутарчĕ, тет. N. Вăрр, вăрр, вăрр, вăрр! çаврас пулать те, çат! тутарас пулать стена çумне (часы). || Подр. треску при раскалывании доски. Сред. Юм. Хăма çат! туса çорлать. || Подр. лопанью стеклянной посуды. Орау. Вĕри шыв ятăм та, стакканĕ çат! анчах турĕ (треснул). || Подр. звуку при падении. Якейк. Йăвăç тăрăнчен çĕре çат анчах персе анчĕ (о человеке). N. Ыйтсан-ыйтсан (когда отец просил), хĕрĕ çĕрне çат тутарса çĕре пăрахрĕ, тет. || Подр. быстрому появлению электрического света. Малт. шк. вĕр. физ. 107. Ӳтрен çат! туса хĕлхем (каçпа) тухать, вăл вăхăтрах электричĕствă тухнă тĕлтен тем тивнĕ пек ыратни сисĕнет. || Подр. плотному прикладыванию. Нюш-к. Пĕренесене пĕр-пĕрин çумне çат хурса тухнă (плотно). Альш. Кĕпе çан-çурăм çумне çап çыпçăнса тăрать (тарласассăн). О сохр. здор. Çав пирсем пит çӳхе, çип пĕрчисем пит çат выртаççĕ. Толст. Ман çийĕмри кĕпе-йĕм йĕп-йĕпе пулнă, ӳт çумне çат çыпçăнать. || С усилительной частицей ах(ех) — плотно. Орау. Луткана тĕп лартма малтан шӳтерсе сарăлтараççĕ те, тĕпне лартсан, каллех типĕтеççĕ, унтан вара çарти тĕпне çатах хĕссе хурать. N. Çатах çыпçăнса тăраççĕ (плотно). || Упорно. N. Çатах ман çине кăтартса тăрать (напр., свидетель упорно на меня показывает). || Дочиста. Рук. календ. 1908. Сĕте çилĕре çатах пĕтичченех сăвас пулать!
по мере того, как... Сĕт-к. Пирĕн ĕнейăн сĕчĕ сахалланнă çемĕн сахалланса пычĕ (удой все убавлялся и убавлялся). Кожар. Ачисем пурăннă çĕмĕн уйăрăлнă. Ст. Янсит. Ӳснĕ çемĕн эпĕ аттесене ĕçсем тума пулăшаттăм. Ст. Яха-к. Акă ĕнтĕ, раштав иртсессĕн, çавăрни çывхарнă çемĕн çывхарса çитет. Ib. Çапла Маçилке каласан, йĕп тăрăнчи çăкăр хытти мĕн чухлĕ сулланнă çемĕн сулланма пуçларĕ. Ала 16. Çапла вăсем кайсассăн-кайсассăн, пынă çемĕн хăйсен ялĕ курăна пуçланă, тет. Якейк. Хĕвел хăпарнă çемĕн хăпарать. N. Хĕвел çывхарнă çемĕн пирĕн çанталăк ăшăтсах пырать. Шел. 28. Кĕнĕ çемĕн кĕрет вăл çулпа вăрман ăшнелле. N. Ытла çемĕн ытла пултăр. Пусть все прибывает и прибывает (добро, имущество). В. С. Разум. КЧП. Юрланă çемĕн сасси уçăлса пырать. N. Кирлĕ çемĕн (по мере необходнмости), пурне те валеçсе панă. N. Кăçкăрнă çемĕнех вăл авăралла чупса кайрĕ. || По... N. Çунакан япаланăн хăвачĕ çемĕн вучĕ-хĕрĕвĕ çапать. Чураль-к. Атăл кукри аллă кукăр, кукри çемĕн вĕт хăва. Хора-к. Йывăçи çемĕн çырли. Собр. Чӳкĕ çемĕн тĕсĕ, теççĕ. (Послов.). См. -çем, çемин.
çеç-тенкĕ, назв. женского украшения. Собр. Кăмакара çеç-тенки выртат. (Пашалăв). КС. Çеç-тенки (вешают на грудь и пришивают к хӳре), это желтые монеты из какого-то сплава. Чертаг. Çеç-тенки — срединная латунная петля, на которой висит верхнее шӳлкеме (иначе — суран çакки), конец ее, прикрепденный к шӳлкеме,— плоский, имеет форму трапеции и зацепляется при помощи йĕп к сурпан’у). См. Рааs. 128. МПП. Çеçтенкĕ, треугольный обрезок из польского серебра. Альш. Çеçтенкĕ çактараççĕ. К.-Кушки, Çеç-тенкĕ, украшение у женщин (треугольник); çеç-тенкĕ хуралçи — его перемычки на плечах.
(с’ин’ζ’э, с’ин’џ̌э), вм. çийĕнче— в, на (чем), на поверхности (чего). Качал. Йăвам çинче çăмартам, çăмартам çинче чĕпĕм пур. Регули 1120. Çĕнĕ сăхман он çинче (на нем) паян. Ib. 1117. Йăвăç çинче ларать. Ib. 183. Вăл киле килнĕ çĕрте, çол çинче, окçа топрĕ. Самар. † Ула-чăпар кĕпесенĕн шурри çинче, камăн алли витĕр тухнă-ши, çинче (= çинçе), пĕрти, пилĕклĕ, хура куçлă, камăн арки çинче йăванса ӳснĕ-ши? N. Пăрусем сĕлĕ çинче çӳреççĕ. Орау. Масар çинче унта-кунта анчах пытарнă вилнĕ çын тăпри тĕмисем курнаççĕ. На кладбище видно несколько свежих могильных холмиков. Ib. Масар çинче юр айĕнчен хĕлле пытарнă вилнĕ çын тăпри куписем туха пуçларĕç. На кладбище показались из-под снега свежие могильные холмики. Ib. Атăл çинче кĕпер тунă çĕртре ĕçлеççĕ. Четырлы. † Лаша вăйĕ пӳлмере, кристянсем вăйĕ çĕр çинче. К.-Кушки. Кам унта сăмавар çинче курăнат? Кто это там на поверхности самовара (т. е. отражается) Ib. Кам унта ларат сăмавар çинче? Кто это там отражается на поверхности самовара. N. Вăл (он) хăй сăнин кĕлеткипе куç-кĕски çинче (в зеркале) пăхакан çын евĕрлĕ. Шинар-п. Пӳртĕнче тăта вĕсенĕн алăк панче пĕрене çинче пĕр шăтăк пулнă. О сохр. здор. Вĕсен ырашĕ çинче тата пукра та нумай пулать. Собр. Çĕр çинче çуралать, вăт çинче тĕне кĕрет, шыва курсаннах вилет. (Тăвар). Б. Ильгыши. Йăви çинче çăмарти пур, çăмарти çинче мĕн пур? — Çăмарти çинче чĕпĕ пур.— Чĕппи çинче мĕн пур? — Чĕппи çинче йăпах тьыха пур. Никит. † Виç ял çинче виç варличчĕ, илес тени пĕреччĕ. (Солд. п.). Собр. † Ушкăн-ушкăн тупăлха, ушкăнĕ çинче пĕри шупка. N. Çав хуранта пăта çара çу, сĕт çинче пĕçереççĕ, çăмарта та нуммай яраççĕ. Кан. Укçа шăпах тавар çинче тăрать. Все деньги в товаре. Ib. Ытти заметкусем çинче вак ĕçсем çинчен çырнă. ТХКА 71. Вакун çинчех, тырă илсе тавăрăннă чух, атте вилнĕ, тет. N. Хирте пулă çинче тулли пучахсем те, пушшисем те пур. N. Эс янă пиçмо çинче çирĕм пус окçа илтĕм. Орау. Такана çинче пăрçа кустăраççĕ, те пăрçа куккăли тăвасшăн, темскер. Н. Карм. † Уйрăлнă чух эпир уйрăлтăмăр, кантăр çинче ӳснĕ пуса пек. Юрк. Йĕс кĕлетре шăналăк, шăналăк çинче сарă хĕр. N. Ыраш çинче çӳпĕ нумай... N. Ыраш çинче пукра пур. Ядр. Виçĕ кун халсăр выртрăм та, тăват кун çинче (на четвертый день) чĕрĕлтĕм. N. Икĕ кон çинче. N. Кайран вара ăричаксемпеле çапса аран виçĕ кун çинче (на третий день) вĕлерчĕç, тет, çакна. (Из сказки). СВТ. Шатра таврашĕнчи ӳт тăхăр кун е вунă кун çинче (на 8-ой иди 10-ый день) пит хытă хĕрелме тытăнать. N. Икĕ витре ĕçсен, виçĕ витре çинче (когда выпьют 2 ведра и принимаются за третье). Кан. Малтан шыв çинче ишсе пырать. N. Çăвĕпе сирĕн е хĕвел çинче, е çумăр çинче, е сивĕ çинче çӳрес пулать. || Над. N. Хĕвел: эп ир тохрăм та, каçчен çĕр çинче çӳрерĕм, тет. N. Калакла çăмарта çинă чухне çăмартана чашăк çинче тытса çияççĕ. N. Шу çинче кайăксам вĕçсе çӳреççĕ. N. Сĕтел çинче шăнасам вĕçсе çӳреççĕ. Якейк. Алăк çинче хонар çакăнса тăрать. Над дверью висит фонарь. Сорм-Вар. Хура хĕр сасси ял çинче (раздается над деревней, или по деревне). Торп-к. Ывăлĕсем пырса пăхнă та, алăк çинче шĕшлĕ тăнине курсан, çĕн çĕре витрех тарнă, тет. || При, при наличии. Сала 275. Анне çинче пурăнтăм шурă сĕт çинчи хăйма пек. Али 70°. Патшапала çанат ячĕ çинче аттепеле анне ячĕ пур. N. Эпĕ сан çинче ырă куртăм, халĕ эпĕ кин аллине юлтăм — йĕп çине юлтăм. БАБ. Вилле пăрахса кӳрше кайса çывăраймастăн вĕт. Хăрасан та пулин ун çинче (при покойнике) иккĕшĕ çĕр каçнă, тет. Сред. Юм. Пит чирлĕ выртакан çын выртнă пӳртре хăй сӳнтермесĕр ларсан: çинче ларнă, теççĕ. Сунч. † Атте-анне çинче пурăннă чух тивлетлĕччĕ пирĕи пуçăмăр. Полтава 11. Хамăр пурнăç пур çинче усал çылăх пулас çук. N. Сарă лашам пор çинче, пока у меня есть Савраска. N. Хăвăнта хастарлăх пур çинче ан ӳркен. N. Çак тĕрлĕ пулман пулă çинче унтн çынсем ялан пулă кăна çиетчĕç. Хора-к. † Тунти пасар пор çинче хĕр пăхмасăр илес мар; çак ял хĕрĕ пор çинче пер (= эпир) те арăмсăр порнас çок. || Из. Собр. Шыва витре çинче ĕçсен, çылăх пулат, тет. || Из-за. Ала 16. Çавă хĕр çинче вăсен тавлашу пулнă. Тораево. Кайнă чух вăл виçĕ усал такмак çинче тавлашнине курнă. Ib. Эсĕ пире сут туса пар, эпир çак такмак çинче виçĕ çул тавлашатпăр. Синерь. Вăл вĕсене каланă: ма эсир вăрçатар? — Вăлсем каланă: курăнман калпакпа курăнман атă çинче, тенĕ. || Иногда употребляется при обозначении времени. N. Вилнĕ çыннăн ӳтне ир çинче (на утро) пытармалла пулсан... N. Ир çинче каллах иртерех тăраççĕ те, уя каяççĕ. N. Авăн çинче кайнă (во время молотьбы). N. Данил вилчĕ авăн çинче. Истор. Пĕрре Владимир çывăрнă чух Рогнеда ăна кăшт кăна çĕçĕпе чиксе вĕлереймен, лешĕ çинче (во-время) вăранса çĕççине туртса илсе ĕлкĕрнĕ. || Среди, в. Кан. Çирĕм пилĕк ача çинче начаррисем те пулнă. Ачач 65. Кантуртан килнĕ хута çав кунах халăх çинче вуласа кăтартнă. N. † Ялĕ-ялĕнче хĕрĕсем каччă çинче палăрмасть; хамăр ялсан хĕрĕсем укçа çинче палăрмасть. Ау 269. † Тăват пилĕк пăрат (брат) çинче эпĕ кăна ытлашши. N. † Ах аттеçĕм, аттеçĕм, пилĕк чуну çинче эпĕ пултăм ытлашши. Турх. † Нумай ача çинче, ах, ӳсрĕмĕр, анчах пире ырă кун пулмарĕ. N. Ертел çинче пурте пулат. Альш. Çитмĕл тĕслĕ кун çинче çил-тăвăл кун килĕ. N. Халăх çинчи шута ăста пĕлекен çын сайра анчах. Собр. † Кӳрĕш-арăш çинче пурăнтăм, пĕр йăвари çăмарта пек. (Хĕр йĕрри). Ст. Ганьк. † Куçна шурă илсессĕн, хĕрсем çинче килĕшмест. || При названии городов и пр. на вопрос: где? Н. Сунар. Кам кайма охота çанти купир çинчи чипер Анастаçи ятлă хĕр сăнне исе килмешкĕн, уна çĕр тенкĕ парăпчĕ. (Из сказки). Панклеи. Вăсам çинчен Сорăмра мар, Кăрмăш çинчи чăвашсем, Самартисем те пĕлеççĕ. Ib. Сорăм çинче. Панклеи. Çакăнта мăн хола полнă. Çав хола çинче вăрçă тохса кайнă. Вăрçă тохсанах, холине çĕр çăтнă. (Из сказки). || На обязанности, на ответственности. Актăй. † Ĕçес, çияс хуçа çинче, пупляс, юрлас пирĕн çира. Угощенье на хозяине, а беседы и песни на нас (т. е. как бы составляют нашу обязанность). Ст. Ганьк. † Сакăр пирĕ — сарă сыппи, пилĕке çитми тусан арăм çинче. || О, об, относительно. N. Мĕн пур сăмахĕ — юмахĕ те пăрусем — вăкăрсем çинче анчах.
с ниткой. Шел. П. 6З. Шихаз. Анне вара пĕр татăк çăккăра çиплĕ йĕппе тăрăнтарса пачĕ. Собр. Пĕр шăршин ик хӳре. (Çиплĕ йĕп).
(с’улз’ы̆, с’ул’з’ы̆), лист (растительный). Ст. Чек. Пазух. Варманах та варринче, ай, ват юман, асапланать çулçă та сарасшăн. Ск. и пред. чув. 52. Каччă ташлать, кур ĕнтĕ: çулçă, тийĕн, вĕçкелет! Баран. 118. Хырапа чăрăшăн çулçă вырăнне йĕп çулçă ӳсет. N. † Вĕрене çулçă сарат-çке. ЧС. Кайран пурте хăрса кайрĕç вара, çулçă та кăлараймарĕç. Юрк. † Вăрман хĕрринче икĕ хурăн, çуллен çулçă ярат-ши? Пазух. Хурăн çулçи çурсассăн килет вăрман илемĕ: хуран çулçи тăкăнсан, каять вăрман илемĕ. Хурамал. Çуркунне йăвăç çулçă çурнă чух, йăвăçăн тăрăнчи çулçи шеп пулсан, малтан акнă тырă шеп пулать, тет; йăвăçăн тĕпĕнчи çулçи шеп пулсан, кайран акнă тырă шеп пулать, теççĕ ваттисем. Календ. 1906. Хăш йывăç çулталăкĕпе çулçăпа ешĕрсе ларать. Ачач 83. Ара, ывăлĕ лашине ма киле кӳртмест-ха? Урамра тăвармасăрах тăратать. Аль апла çулçăсем лартма аван-и мĕн? Бел. Гора † Çулçă пек çӳхе тутампа чуп-туса пăхайăтăм (девушек). Орау. Инке анкартне купăста çулçи татма карĕ те, темме нумай тăрать. N. † Шур Атăлăн тăршĕпе хăва çулçи çура-çке. ЧП. Çулçă çур (улма йывăç). О земл. Тулла юман çулçи çурăлмасăр акма юрамасть. К.-Кушки. Вуникĕ мулкаç çурисем иртиччен выртас иккен çульçăн та айĕнче.
çорăл (с’уры̆л, с’оры̆л), разрываться, трескаться, лопаться, раскалываться. Янтик. † Çĕр çурăлчĕ — йĕп тухрĕ, ура тупанне тăрăнчĕ; ӳссе пĕвĕм çитмерĕ, куçма тăшмак тăрăнчĕ. N. Çурăласла япала-и ку? Расколется ли это (полено)? || Цвести, распуститься. Икково. Çĕмĕрт час çорлать-и? ФТТ. Кĕркунне улмуççи е çĕмĕрт çурăлсан, çав улмуççи хуçин кам-та-пулин вилет. Яргуньк. Сат картинче олмоççи çитĕнтĕр, кĕлле кĕриччен улми çурăлмалла, кĕлĕрен тухсан улмине татса çималла (чтобы можно было срывать и есть). Икково. Эп яла килнĕ чох яланах йăвăçсам çорăлнă вăхăт полать. Якейк. Уй хĕрĕнчи улмуççи, тăрри çоралать (цветет) — уй толать. N. Улмуççи чечекки аван çурлни? Хорошо-ли расцвели яблони. Якейк. Шăпчăк авăтать, çӳçе тăрри çорăлать (цветет). N. Хора-тол (греча) çорăлнă. Янш.-Норв. † Пиртен вара юлашки (шăмак-кĕпçи) ларччăр тăрри çурличчен. N. Олмасам çорăлчĕç. Г. И. Комиссар. Çорăлса ирт, отцвести. || Оглашаться. Альш. † Урам çурăлат халăх сассипе. Ib. Ашшĕ-амăшĕ çурăлат вăрçса (очень бранятся). || В перен. смысле. Юрк. Çурăлас пек ыратакан куçĕ чăнласах та пĕртте ыратми те пулат, хăй тĕлĕнсе савăнат. N. Çурăлас пек çӳреççĕ. N. Пуç çурăлса тухат. N. Пуç çурăлса тухать пуль (о сильной головной боли). Альш. Пуçĕ хăйĕн çурăлса тухать — ыратать (с похмелья). СТИК. Пуç çурăлса тухас пек ыратат (болит очень сильно. То же и в Сред. Юм.). N. † Ирхине тăтăм, тула тухрăм, çурăлса килет çурăм-пуç. К.-Кушки. † Çĕмĕрт çеçки тухнă чух çĕр çурăласса çите-çке (земля бывает готова треснуть). Якейк. Но паян туйăра хĕр кортăм, тĕлĕнсе каймала: питĕ чипер, сăн-пуç çорăлса тохас пак (полная, румяная).
(с’ы̆рда), игольные уши, ушко иголки. СПВВ. Х. Çăрта, йĕп çăрти, ушко. Б. Аккоз. Çăрти витĕр ил, продень нитку в игодку. || Так называются и ушки некоторых других предметов. ЧП. Нухрат çăрти пурçăнлă. В отверстие монетки продет шёлк. Макс. Ч. К. I, 73. Пульски çăрта янрамас пульски çăрта тунăран. Якейк. Хĕрес çăрти — хрес кантри тăхăнтартмалли шăтăк. Тюрл. П(ă)хав çăрти (с’ŏрδиы).
безухий (игла). КС. Çăртасăр йĕп.
(с’ы̆рha), игольные уши. См. çăрта. Орау. СПВВ. ИА. Ватă çынсен йĕп çăрхине çип тирме куç курмасть.
(с’ы̆ды̆рт, с ударением. в конце), подр. скрипу. Сред. Юм. Атă потошне хорăн хоппи хорсан, çăтăрт-çăтăрт тăвать. || Подр. звуку, получающемуся, когда рвут более крупные стебли травы. Сред. Юм. Çăтăрт, звук получающийся, когда рвут траву с более мелкими стеблями. КС. çарăк çеçкине татнă чухне çăтăрт (с’ы̆ды̆т или с’ады̆т) тăвать. Ст. Чек. Утсам корăка çăтăрт-çăтăрт çиса çӳреç. || Подр. перелому хрупкой вещи. Якейк. Хор тĕкĕ (гусиное перо) çăтăрт (с’ы̆ды̆рт) хуçăлать. Ib. Йĕп çăтăрт (с’ы̆ды̆т) хуçăлч. МПП. Çăтăрт, подр. треску переламываемого дерева. || Подр. лопанию пузыря. Кан. Çапла вара ултавпа элек хăмпувĕн çăтăртах çурăлса каймалла пулчĕ. || О морозе щиплющем уши. Капк. Сивви хăлхасенчен çăтăрт çыртать. || Якейк. † Çăтăрт-çăтăрт ăрам хошши, капан карти кил хошши, ут тăратма вырăн çок (нет. места — где поставить лошадь), мĕн куçпа кĕрсе килнĕ-ши?
тавралла, вокруг, кругом. Ст. Яха-к. Вĕсем çав çăкăр хыттине йĕп тăрăнче суллантариччен, çăкăр хыттине тута таврала тем каласа çавăраççĕ. N. Çак çын ĕнтĕ çак купăста пахчи тавралла пăхкаласа çӳре пуçларĕ, тет. Хурамал. Ăна эс ак çапла ту: пĕр çĕре пит пысăк çурт тутар, ун тавралла тип вутă купалаттар. Ib. Вара хуçипе лашине илекен те тавралла чупса каяççĕ. N. Тавралла пăхкаласа, пăшăлтатса, кулкаласа тăраççĕ. Çĕнĕ-Кипек. Ыйттисем пурте, алран ал тытăнса, тавралла карталанса тăраççĕ. Ib. Унтан вара тавралла вырăнаçса тăраççĕ. Орау. Хĕвел тавраллах карталанчĕ (в кругу), çăмăр парать пуль. Ib. Пурне тавралла касса çавăрчĕç те, пуç чашăккине кăларса илчĕç.
(-ла), потеть. К.-Кушки. Эп пĕтĕмпе тарласа, тусанланса пĕтрĕм. Я весь в поту и в пыли. N. Чиркӳ чанне пăнамар йĕп-йĕпе тарличчен шанлаттарнă. Собр. † Алкум вĕçĕнчи çаврака кӳл, пин хут каçсан та тарлас çук. О сохр. здор. Юлашкинчен (наконец) тарласа каять (его прошибает пот) те çыврать. || О потении окон и Т. п. Т. VI. Чӳрече тарласассăн, йĕпене (к ненастью), теççĕ. Орау. Вăсен пӳрчĕ пит типĕ (сухая), пĕртте тарламаçть. Баран. 135 Çанталăк сивĕ чух чӳрече тарласа йĕп-йĕпе пулать. || Нанимать (так местами у верховых чуваш). Регули 12. Эп она кĕтӳ пăхма (пасти) тарларăм. Б. Олг. Матьви арăм тырă вурма тарларĕ, тарласа вуртарчĕ. Моркар. Пуянсем вурсарникон тыр вурма тарласа тохаççĕ. Тораево. Пăчăр (çын ячĕ), эппин манах тарлатăн пулĕ (= тара тытатăн пулĕ, т. е. меня и наймешь), тесе кăлать, тет.
(тэбэ̆р), другой (второй), второй из двух; alter. Срв. урăх, другой, иной, alius. Б. Яныши. Çак пулă çисе ларнă çĕре тепĕр кашкăр чупса пычĕ, тет. N. Хай юмăçи тепĕр сĕтелпе тĕпел кукăрне ларнă. Йомзя села в угол за другой стол. Орау. Паян сучĕ пулмарĕ, тит, тепĕр сута хăварчĕç (отложили до другого заседания суда), тит. N. Тепĕр конче, на другой день. || Еще один, и еще один, praeterea unus. Орау. Кунсăр пуçне тепĕр каç анчах çыврап. Кроме этой ночи я переночую (здесь) еще только одну ночь. Яргуньк. Вара арăмĕ, Йăван çывăрсан, çак груша тата икĕ валяй дубинушкăпа тепĕр тутăр илчĕ те, хăйпе пĕрле варлă пурăннă ĕмпӳ ывйлĕ патне тарчĕ. Синерь. Пĕр шăшипе тепĕр сала-каяк икĕ пĕрчĕк сĕлĕ тупнă, тет. (Одна) мышь и (еще один) воробей нашли зернышко овса. Изванк. Тата лере чăх пусса çиме пĕр пĕчикрех хуран, тепĕр пуçламан пичке лартрĕç. N. Пĕр кĕпе, тепĕр йĕм, тепĕр носки, тата пилĕк листă хут. Шибач. Онта пычĕ тепĕр çӳçĕ. Туда еще пришел один портной (сначала приходил плотник). N. Вон тенкĕ панă полсан (она ему), тепĕр пилĕк тенкине (другую пятишницу) калах ыйтап (с него возьму назад?). N. Тата тепĕр часси (кроме того, часы) парса ятăм. Йӳç. такăнт. 15. Усал, яхăна та ямасть, ваттисемпе ятлаçас тесен! Çитĕнĕ акă тепĕр Вирĕс Лăриванĕ, каттăршнай... N. Тепĕр май çавăр. Коракыш. Пемесен (если не застрелишь меня), эпĕ сана пĕр çурăма, тепĕр курка сĕтĕме парăп, тесе каларĕ, тет (медведь). Альш. Ес-кӳллĕн тăрăшшĕ сахалтан пĕр çухрăм пур-тăр, урлăшĕ тата тепĕр çур çухрăма яхăн пуртăр. С. Айб. Тата тепĕр çĕр пар-ха. Еще сто рублей дай-ка (точнее: еще одну сотню). N. Унăн пĕр аллине касса татнă, тепĕр çур çăкăр парса хăварнă (брат). Эпир çур. çĕршыв 19. Киремет тĕми айĕнче çăл куçĕ, тата пĕчикçĕ кӳлĕ пур. Инçе мар тепĕр кӳлĕ лакăмĕ пур. НАК. Унпала пĕрле мăн-кĕрӳ арăмĕпе ларать кĕçĕн кĕрӳ, тата тепĕр шăппăрăç ларать. || Иной. N. Рикшиусем хăш чухне талăкра хĕрĕхшер-аллăшар çухрăм чунаççĕ, чупасса тепĕр лашаран та хытăрах чупаççĕ (шибче другой лошади, т. е. быстрее иной лошади). Ачач 100. Куракансем те пулнă. Пĕччен кăна çӳремест, тет. Тепĕр юлташĕпе, тет. Кан. Тепĕр сăмахпа каласан (иначе говоря): çемьере тăватă ятак пулсан, вăл киле пĕр кил вырăнне памалла. ТХКА 8. Тепĕр çĕрте чăвашсем çĕр çынтан сакăрвун çын траххомпа чирлени пулнă. N. Тепĕр пуян патне кайсан та, кун пеккине тупас çук. || Еще. Ст. Яха-к. Маçилке карчăк вара: тепĕр ик-виç кунтан (еще дня через три) килĕп, тесе янă (сказала пришедшей к ней женщине). N. Тепĕр ик уйăхран, еще месяца через два. N. Тепĕр икĕ эрнерен (недели через две) пыма хушрĕ. Шарбаш. Тепĕр пăластăк (= пĕр ластăк, немножко) тăрсассăн, постояв (побыв) еще немного. Шугур. Ц. Килте тепĕр çула яхăн (еще с год) пурăнсан, аннепе пĕр арман хуçи патне пурăнма карăм. N. Тепĕр кон чол порăнсассăн, прожив еще столько же. N. Тата тепĕр олтă çохрăм. Еще шесть верст. Кан. Унта чăваш тăватă кил. Тепĕр икĕ чăваш килĕ вăрмана, кăк çĕрĕ çине лараççĕ (еще два двора чуваш селятся в лесу, на росчисти, на чищобе). N. Атте çук, анне 55 çулта, тепĕр аппа куçсăр, эпĕ 15 çулта. || При перечислении может значить: первый, второй, третий и т. д. || В другой раз. Сред. Юм. Тепĕр килсен (в Курм. тепре килсен), при втором приходе. Никит. Тепĕр пынă çĕре тухатмăш карчăк каллах ал ĕçĕ (алĕç) тытса ларать. Когда он пришел во второй раз, колдунья опять сидела за рукодельем. || При обозначениях времени иногда указывает на повторенне, наступление в будущем той самой поры или того момента когда говорящий произносит свои слова. КАЯ. Тепĕр çак кунччен (до сегодняшнего дня следующего года) мана тьыха парсан, каçарăп. (Слова киремети). N. Тепĕр çак вăхăтчен. Собр. Тепĕр çав вăхăтчен. || При обозначении приблизительного счета соответствует русскому еще приблизительно. N. Тепĕр иккĕ-виççĕ, еще два или три. N. Тепĕр ик уйăхран, еще месяца через два (т. е. приблиз. через 2 мес.). N. Тепĕр пилĕк уйăхран тата (татах) килĕп. Месяцев через пять я опять (еще опять) приеду. N. Прик кон шăнтса, тепĕр эрне пылчăк. || Следующий. КАЯ. Тепĕр кунче (= кунĕнче) аттесем кунĕпех ĕççĕрç (= ĕçрĕç). На другой день (postridie)... Изванк. Тепĕр кунчех, на другой же день. Б. Яныши. Тепĕр эрнере тунтикун пирĕн пата Сăранкассисем мана йĕп кăларма илме пурчĕ. N. Тепĕр кунĕн ирхине, чух шурăм-пуç (= çурăм-пуç) килнĕ чух, ирех çитрĕç Мускава. См еще прим. Оп. исслед. чув. синт. II, 66 (внизу).
(тимэ̆р, т’имэ̆р), железо. Сред. Юм. Тимĕр хĕрнĕ чох, тет, ĕç вăхчипе, тет. Железо — когда горячо, дело — когда ему время. (Народн. поговорка), N. Пуртта е кусара: ăсакан шывран усал-тĕсĕл тартăр, тесе, пăрахаççĕ. (Железо, по поверью чуваш, имеет магическую силу, отгоняющую прочь нечистых духов. Когда чувашину приходится где-нибудь одному на землю ложиться спать, или же, когда укладывают на землю ребенка, то проводят вокруг него железом черту, и тогда, говорят, уже никакая злая сила не может причинить спящему вреда. N. Чир ересрен алăк çине пилеш, тал-пиçен, тимĕр хураççĕ; апла тусан, чир ермест, шуйттан та хăрать, теççĕ. Ст. Чек. Тимĕртен шуйттансем хăраççĕ. Ib. Ачана ие е усал ан ертĕр тесе çăпка çумне тимĕр çакаççĕ. Ib. Усал ерекен çын (припадочный) пуçейне, усал ан ертĕр тесе, тимĕр япала (кусар, т. ыт.те) хураççĕ. СТИК. Вăсен лавккинче тимĕр тавраш (железный товар) пур-и? — Çук, вăсем тимĕр тавраш тытмаççĕ. || Железный. Рак. Тимĕр йыттăн сӳс хӳре. (Йĕп). Орау. Тимĕр шăшин сӳс хӳре. Сĕт-к. Тимĕр туя кокрашки туялама шанчăклă. ЩС. Тимĕр тупан (или: полăс) хывнă, положены железные подреза. Альш. † Тимĕр тукун урапа Симен-кунччен кăна вăл. || Масть лошади. Ст. Шаймурз. † Тимĕр лашан тилпекине кам явнă иккен шурă пурçынтан. || В перен. знач. Сред. Юм. Тимĕр ал, рука, твердая как железо. || Имя мужч. Хорн-Шигали, САСС, Ялюха М. Рекеев. || Встреч. в составе яз. имен: Ахтимĕр, Пиктимĕр, Тимĕр-Пăлат и др.
железная изгородь; колючее заграждение из проволоки. N. Тимĕр карта карса толтарнă (загорожено кругом колючей проволокой). N. Тимĕр карта тытатпăр. || Заколдованный (магический) круг. Бгтр. Çав кон апат çимесен, çавапа вил торпасне тимĕр карта çавăрсан, çав тохатмăшсене тытмалла, тенĕ. Ib. Тата хăш çĕрте, чир яла ан килтĕр тесе, çăмăлтарах карчăксене хăмăт тăхăнтарса, суха-пуçпе ял тавра пăшал персе çавăрнтарнă. Ăна „тимĕр карта çавăрни“ теççĕ. Никит. Эпир тунă тимĕр картаран ниепле мор та ан каçайтăр, тесе, сухалама пуçларĕç (девки, во время опахиванья). N. Тимĕр карта çавратпăр! тесе кăшкăратьчĕç (при опахивании деревни)... Суха йĕрри çине тимĕр татăкĕсем, тата йĕп тăрăнтарса (чиксе) хăваратьчĕç. Изамб. Т. Аслати хытă авăтнă чухне тимĕр карта тăваççĕ. Курм. Каçпа çывăрма выртнă чух, пуç айне пуртă, çĕçĕ, кусар хурса, пӳрте тимĕр карта хурса, сăх-сăхмасăрах çывăраттăмăрч (т. е. обходили с топором вокруг избы — внутри ее — и клали его около двери). Собр. Сухаласа пĕтерсен, ана тавра тимĕр карта çавăр, теççĕ. (Послов.). Изванк. Унтан вара вăсем тимĕр картине сӳтсе пăрахаççĕ.
(тир, т’ир), вдевать, вздевать, Сред. Юм. Çак çипе йĕп куçне тирсе пар-ха. Вздень-ка мне эту нитку в иголку. N. Йĕппе çип тир. N. Хулă вĕçне паранкă тирнĕ те, тепĕр вĕçĕнчен тытса суллакаласа çӳрет? N. Кĕсем вăкăрин пуçне касаççĕ, тет те, шалçа çине тирсе шыва лартаççĕ, тет. || Нанизывать. Ст. Чек. Алă çыххи — шăрçа тирсе тунă браслет (хĕрсен); особенно качча каякан хĕрсем туй тунă вăхăтра çыхса çӳреççĕ. ЧП. Çиппе тирнĕ укçа. Ib. Аллăм тулли ал çыххи татăлат-ĕçке — тиретĕп. Ib. Çип çине тиртĕм (мерчен). Юрк. Çав тăхлан татăкне пĕр шăтăкĕнчен çиппе тирсе хай йĕрĕх пĕрми çине çакса хураççĕ. Кореньк. Халччен (= халиччен) куçлăх корманскер, куçлăхсене ик-виçшер çамки çине лартать, тет, хӳри вĕçне тирет, тет (обезьяна). Тайба-Т. † Вуниккĕн явнă ухăçăм (чит. укаçăм), çиппе тирнĕ нухратçăм. Кĕвĕсем. Шур пурçăнтан тилкепе яваççĕ, вĕçĕсене ука тиреççĕ. Ал. цв. Ахах шăрçинчен тирнĕ мăй-çыххи, || Воткнуть (у др. чик). В. Олг. Йопа (кол) тирсе. Панклеи. Улĕпе кинĕ хăнара чохне карчăк çав шăнăсане (кости) улĕсем выртас тӳшек çине йăлтах йĕрки-йĕркипе тирсе толтарнă (натыкала). || Колоть (делать укол). Шибач. Тал-пиçен тирет, йĕплĕ. Ib. Çĕçĕпе тирет. Колет (pundit) ножом. Тораево. Упине ыталаса тытсассăн, ăна мучĕшĕ уринчен тытнă та, ачине калать, тет: тир, ачам, тир, тесе калать, тет. Изамб. Т. Йĕппе пӳрнене тирсен, юн тухат. || Проткнуть (сăнăпа, копьем). Б. Олг. || О колотьи (болезнь). Б. Олг. Ой, айкă тирет! Ib. Ой, тӳртрен тирет (колотье в спине). Ib. Ой, хăлха тирекен полчĕ, аплах йошт-йошт тирсерчĕ (тирсе ячĕ). Ачач 5. Çамрăк арăма сасартăк пилĕкĕнчен темĕскер хыттăн тире-тире кайнă пек пулать. Хăй те вара сасартăках хăраса ӳкет. В. Олг. Тирекен ерет. Делается колотье. || Ковырять (лапти). Собр. Курпун сысна йĕр йĕрлет. (Çăпата тирни). Кан. Ун хуппипе çăпата хуçаççĕ, йăвăççине чĕлсе тиреççĕ. || Поддеть. Юрк. Çав аллинчи сенĕкĕпе çĕнĕ-çынни пуçĕнчи пĕркенчĕкне тирсе илсе... Поддев этою вилкою, которую он держит в руках покрывало, которым покрыта голова молодицы... || В перен. смысле. Утăм 22. Куç тирет ешĕл çулçа. || Futuere, subigere. Якейк., Янтик.
вдеваться. || Ткнуться (куда). Ск. и пред. чув 111. Унтан вара, аташса кайса тирĕн çырмана. Могонин. Учĕ-мĕнĕпе тирĕнсе кайнă (ткнулся). || Воткнуться, вонзиться. К.-Кушки. † Чӳрече витĕр йĕп ывăтрăм, тĕренче çине тирĕнчĕ. N. Йĕп алла тирĕнчĕ. Кĕвĕсем. Çĕр çурăлать, йĕп тухать, ура тупанне тирĕнет. ЧП. Урам тупанне тирĕнчĕ (йĕп). N. Пăтасем сирĕн урăрсене тирĕнĕç, е туратсем куçăрсене тăрăнĕç. || В перен. см. ЧП. Тăшман куçăма тирĕнчĕ. С. Дув. Çĕр çурăлчĕ, йĕп тухрĕ, ура тупанне тирĕнчĕ; ӳссе пĕвĕм çитмерĕ, çичĕ-ют куçма тирĕнчĕ. || Попасться на глаза, привлечь вниманне. К.-Кушки. † Ай-хай пуççăм, çамрăк пуç, ютсем куçне тирĕнчĕ. (Хĕр йĕрри). N. † Воник çола çитсессĕн, олпутсен коçне тирĕнтĕмĕр; вонçич çола çитсессĕн, хĕрсен коçне тирĕнтĕмĕр (на меня стали заглядываться девицы). || Впиваться. N. Сăвăс тирĕнсех ларать. Клещ так и впивается (в тело)! || Налегать, лезть. N. Пĕри те, тепĕри те, ăна пырса çапасшăн, ун патне тирĕнеççĕ (лезут к нему, чтобы ударить его). || В перен. см. Чăв. й. пур. З. Эрехпе пурте пулать, пĕр курка эрехшĕн таçта тирĕнсе ӳкĕç (готовы головой в омут сунуться?). Т. П. Загадки. Пĕр вакка хĕрĕх çерçи тирĕннĕ. (Яшка çини). Тим. † Кивĕ-ялсенĕн туй халăхĕ пăтă çине тирĕннĕ (накинулись на кашу). N. Суту-илӳ хушшине çылăх тирĕнет. Торговля без греха не бывает. || Наткнуться (на что), напороться. || Падать прямо, ударять. Толст. Хĕвел çӳлте, пуç тăрринче, çӳре пуçласан, çĕр çине тӳрех тирĕнсе çутата пуçласан, тĕнчере пур япала та ăшăнса хускала пуçлать. || Падать, валиться; спотыкаться. ЧС. Хăшĕ ĕссĕр, нимĕн тăва та пĕлмеççĕ. Ăста кирлĕ унтă тирĕне-тирĕне каяççĕ. Б. Яныши. Эпир часăрах каялла çавăрăнтăмăр та, урасне хул çине çавăрса хурса улича карти патнелле уя тухса тарас тесе тирне-тирне вĕçтере (т. е. во весь дух) партăмăр. Б. Яныши. Ачасем макăра-макăра, тирне-тирне тараççĕ. Сĕт-к. Тирĕнсе кай, повалиться вперед. Чураль-к. † Тирне-тирне ан макăр, тирĕнсе вилен, Потаçăм. См. Потаçăм.
острие кочки. Тиханьк. Паян томхах тăрри (острые кочки); каяс (отас) полсан, йĕп тăрринче кайнă пак каяс полат.
, тох, выходить, выезжать. N. Краснов алкумĕнчен тухнă, тет; мĕнпе çывăрнă, çавăнпа анчах тухнă, тет, пĕр япала та кăларман, тет. N. Уçланка тухрамăр. В. С. Разум. КЧП. Эпĕ пĕр пашалу илтĕм те тухрăм. Я взял одну лепешку и вышел (но: илсе тухрăм — вынес). Кан. Аçтăрхантан юлашки прахут октябĕрĕн 14—15-мĕш числинче тухмалла. N. Ачасем, ăрамра шыв тухсанах, тула тухаççĕ те, каçчен те пӳрте кĕресшĕн мар. СТИК. Ыран ута тухмалла çынсем çависене туптаççĕ. Люди, которые должны завтра выйти косить сено, заправляют косы. ПТТ. Ваттисем ахаль каламан пулĕ çав: çын тухиччен туха пĕлмест, тухсан кĕре пĕлмес, тесе. Токшик. Тула тухасран тухас килет. Истор. Ольгă çыннисем тухакана пĕр вĕлерсе тăнă. N. Çула тухсан тин мана калаçма ирĕк пулчĕ. Шел. 101. Тухман чун, сӳнмен вут, тенĕ пек, халĕ эп. N. Тух тула, сыс пӳрте. (Шутка). Яжутк. Тухĕç халĕ утсампа, çуха тарне кăларапăр. В. С. Разум. † Пусма умĕнчи вĕрене тухмассерен вĕрентет; ăна пĕлнĕ пулсассăн, тата саккăр лартăттăмччĕ. N. Вăл унта тухнă та, сасси тухнă таран: мĕн тăватăр эсир кунта? тесе питĕ хытă кăшкăрчĕ. Изамб. Т. Акă çул ялтан тухать, çавăнпа тӳрех каймалла. Çутт. 62. Хăйăр тухакан вырăн. N. Эсир ман ăшран та тохмастăр. Чув. пр. о пог. 275. Çĕлен-калта хĕвеле ăшăнма пит нумай тухнă пулсан, çăмăр час пулать. Если очень много змей и ящериц выходит греться на солнце, скоро будет дождь. Янтик. Çуркунне тула тухнăçеммĕн тухас килет (кунсем пит ăшăран). Ib. Тухман çын, человек ни разу не выезжавший в период какого-нибудь времени; говорят, если он выедет, то обязательно будет буран или дождь. N. Тухман çын утсем патне тухсан, çумăр пулать. Сред. Алг. Эпир ялтан тухас çук, ăс кĕмесĕр ан илĕр. || Т. VI. Вилнĕ çын куçне уçса выртсан, çуртран тата тухасса, теççĕ. || N. Пасара тырă тухми пулчĕ (тухма чарăнчĕ, привоз прекратился). || Выходить по счету, оказываться в должном количестве. N. Кĕлте тухмарĕ. Толст. Апат çиес умĕн амăшĕ çливисене суса пăхнă та, пĕр çырли тухман. N. Ну вăкăрри те (и бык-то...) питĕ мăнтăр пулнă, тет. Ашĕ хĕрĕх пăт тухрĕ, тет, çăвĕ вăтăр пăт тухрĕ, тет. N. Вара мĕн пур пухнине пурне те çапнă та, унăн çĕр пăта яхăн урпа тухнă (оказалось, вышло). N. Пĕр пилĕк-олтă пăт тохатьчĕ полĕ. || Причитаться. N. Халĕ кăштă укçа пур-ха, Праскура ĕкесем хуса кайнипе 1 т. 50 п. тухать. Вишн. 59. Эсир: ĕçленĕ чух пиртен нумай япаласем тухаççĕ те, çавăнта эпир туртăнатпăр, тенине илтнĕччĕ. || Расходоваться. N. Вара санан уччитлĕри шалу тухмас пулĕ. || Вылетать. ПВЧ 120. Атте килĕ, ай, сала пак, сала-кайăк, ай, тухас çук. || Выплывать. Орау. Çурхи шыв тулăх пулмарĕ кăçал, çавăнпа шывсем ăшăххипе сулăсем Атăла тухиман. || Вытекать. ПВЧ 95. Юман касрăм, ай, пыл тухрĕ, çăка касрăм, ай, çу тухрĕ. Альш. Шăнкăр-шăнкăр шыв юхат, шăнкăртăм хирĕнче çăл тухат. || Истекать (о сроке). N. Çав ката (вăрман татăк) патĕнчи çĕрĕн пĕлтĕр, 1916 ç. срукĕ тухрĕ. || Впадать (о реке). N. Онкă çавала тохать. Онга впадает в р. Цивиль. Альш. Вăл кĕтесре Сĕвене Кăнла шывĕ юхса кĕрет. Кăнла шывĕ пысăк шывах мар. Шывĕ тухнă çĕртех, лапра, ялĕ ларат: Кăнла теççĕ. N. Вăл шыв Сăрра тухат. || Обнаруживаться, распространяться. Панклеи. Нумай та порнмарăмăр, пĕр икĕ эрнерен хай кам вăрлани тоххĕр (обнаружилось). || Образоваться. Ст. Шаймурз. † Хурамаран пĕкĕ аврăм, хĕвелпеле хушăк тухминччĕ. || Восходить (о солнце). Янтик. Эй, хĕвел, хĕвел! Юлашки кун сана пăхса юлатăп. Ĕнтĕ, эпĕ кайсан, эсĕ мансар пуçнех туха-туха (или: тухса) анса тăр. || Уродиться. N. Вăрлăхĕ те тухас çук. Чув. пр. о пог. 468. Çулла тĕтре пулах тăрсан, кăрăç нумай тухать. Если летом часто бывал туман, грибов уродится много. || Всходить (о хлебах). N. Калчасем тĕ ешĕл тухрĕçĕ. N. Тырăсам мĕле туххăрç? || О колосе. N. Ырашсем тата поç тохса тикĕсленчи вара? || Выйти замуж (украдкой). Юрк. Куç умĕнче сарă каччă, тухăп кайăп, мĕн тăвăн? Альш. Тимĕрсел чăвашне качча тухса (т. е. вăрттăн) килет, тет. || Выигрываться. N. Патша хĕрпе окçалла выляса окçа тохмарĕ — çилентĕм, тет Йăван. || Проходить. О земл. Çапла акнă хыççăн вăрлăх витĕнтĕр тесе, çийĕнчен сӳрепе анчах тухаççĕ. || Проходить (в дверь). || Приниматься. N. Çамрăкла ĕçрен юлакан ватăлла (ĕçе) тухать, тет. (Послов.). || Случаться (о пожаре). Шинар-п. Çавăн пек эпĕ астăвасса пирĕя ялта тăватă хут тухрĕ (пожар). N. Çа вăхăтра лапах манăн пиçмо тоххăрĕ. || Выгорать (о деле). Кан. Ну мĕнле? теççĕ пашелсем.— Мĕн мĕнли, ĕç тухмарĕ. N. Ăна тилмĕрсе мĕн тухасси пур. N. Эпĕ шухăшланипе ĕç тухмас ĕнтĕ. || Орау. Вăрман кăçан тухать сирĕн? Когда получите разрешение возить. Альш. Сирĕн кăçал вăрман тухат-и? Удастся вам нынче выхлопотать лес? || Скинуться. Панклеи. Попляканă çĕртех çак арçурин хĕреç тохнă-ӳкнĕ. || Выгружаться. Тайба. Т. † Атăлтан арпус тухат-ĕçке, тулса тухнă уйăх пек. || Выйти из употребления. N. † Порçăн тотăр полăтăм, эп хĕр поçĕнчен тохмăтăм. N. Пирĕн... юрамисĕре тухрĕç, улăштараççĕ çак хушăра. N. Арман тухрĕ, ун вырăнне пĕр çӳпĕ-çапă кăна тăрса юлчĕ. || Появляться. N. Вăл (корь) ачана анчах тухать. N. Çула ача чирĕ тухрĕ, тухтăра шыраса Ишеке çитрĕмĕр, Покровскине те çитрĕмĕр, хулана та çитрĕмĕр. || Проходить (о болезни). Нюш-к. Чир çыпăçнă чухне купи-капанĕпе килет, тухнă чухне йĕп çăрти витĕр тухать, теççĕ. Шурăм-п. Чир тухса кайрĕ. || Окончить. Иваново. Эпĕр хамăр ялтан тухсан, манăн двухклассный школа каяс килетчĕ. || Кончиться, заканчиваться, оканчиваться. Изамб. Т. Час-часах хĕлле, раштав типпи тухсан, ĕçкĕ ĕçеççĕ. Альш. Çĕнĕ-кассăн вĕçĕнче çӳлти эрет тухнă çĕрте. Ст. Письмерь, Ставр. Кăнтăрлахи кĕлĕ мункун кунĕ хĕвел тухас умĕн тухать. Альш. Хăят кунĕ (16 июня) каçпа тин хай кĕвĕ каласси чарăнат: уяв тухат вара. Ib. Михайла эрни тухсан, тепĕр эрне хушшинче. Ст. Яха-к. Çăварни тухса кайнă чухне çынсем пурте çăварния ăсатса яраççĕ. Бюрг. Мункун эрни тухсан ытларикун. Календ. 1904. Вара çăварни тухиччен эрнипех сĕт, çу, çăмарта, пулă анчах çиеççĕ. N. Эпĕ санăн çыруна илтĕм мункуя эрни тухнă кун. || Настаиваться (о чае). Альш. Чейĕ тухаймарĕ-ха. Чай еще не настоялся. || Проходить, проезжать по более узкому месту, напр., по лесной дороге, по улице, по засеянному полю и пр. Трень-к. Пирĕн Чăкăртан киле таврăннă чух пĕр вĕтĕ вăрман витĕр тухмалла. Разум. Пĕр çĕрте çĕнĕ çул (дорога) икĕ халăх çĕрĕнчен пĕрин витĕр тухса каймалла полнă (должна была). Богдашк. † Урамăрсем вăрăм, тухма çук. N. Эпĕ пĕр чăрăш тĕлĕнчеччĕ те, чăрăш витĕр тохса тивĕрĕ мана. || Прибыть, приехать. Сред. Юм. Кăш прахутпа тохрăн? На котором пароходе приехал? || Быть изобретенным. Шурăм-п. Пăрахутсем тухсан (были изобретены) та, çавăн пекех пулчĕ. || Подниматься. N. Мăрьесенчен паян кунĕпе тĕтĕм тухать? || Достаться. Бгтр. † Ой тутри, хĕр тутри, тутри хĕрĕн пулсассăн та, укçи хамра тухнăскер. N. Халăх çине тухрĕç (анасем). Ала 6. Шăпа ячĕç, тет: çав çĕлен урлă каçма кама тухать, тесе. Изамб. Т. Эпир, аван çаран тухнисем, пăсма памарăмăр (не позволили переделять). N. Сана та ним те тухас çук. || Явиться. Синъял. † Турă çырни тухаччен атте патĕнче пурăнтăмăр. || Появляться (об облаках, зверях и пр.). Кн. для чт. I, 15. Каçхине çумăр пĕлĕчĕсем тухнă та, çумăр çăва пуçланă. Синерь. Мĕн пирĕн палумия тухрĕ (что это такое появилось, что ест наши яблоки), тесе калать, тет, ывăлĕсене. || Скипеть. Орау. Вуник минут анчах юлчĕ, сăмаварне лартмастăп та ĕнтĕ, унччен тухаймасть вăл. || Вернуться. Орау. Хам укçа та тухмарĕ. Ib. Пушмака кĕркунне тенкĕ те вунă пус панăччĕ. Хакĕ тухрĕ-ши унтанпа? || Набираться для продажи. N. Сĕлĕ тохмас сотмалăх. Орау. Ку шăмата пĕр пилĕкçĕр хăяр тухĕ-ши? — Мĕн пилĕкçĕрĕ, пĕр икĕçĕр тухĕ. Наберется ли к субботе 500 огурцов? — Где пятьсот, ладно если наберется двести. || Спориться (о деле). Юрк. Ĕçĕ (у него) кĕсем урлă та тухмаст (не выходит, т. е. они ему ни в чем не помогли). Ib. Вĕсенчен кăна ыйтнипе нимĕн те тухманниие курсан, ку татах урах май шыра пуçлат. || В. С. Разум. КЧП. Пьесси те вĕсен кулăшлăрахскер, çавăнпа лайăх тухрĕ. || Чхĕйп. Тата тупăк тунă чух тухнă турпаса пурне те пуçтарса илнĕ те... (собирали). || Стать, сделаться (кем либо). Шорк. Олпута тохнă, попа тохнă. N. Асла тух, мухтава тух. Сред. Юм. Учитĕле тухнă. Доучился до учителя и служит учителем. Рукоп. календ. Прокоп. Начара тух, вĕте тух, вака тух. N. Эмелçĕ хăй пĕлĕвĕ тăрăх асла тухать. N. Санăн варлă çынну, санăн тусу тăшмана тухсассăн, сана вилес пек хуйха ӳкермест-и? N. Вĕсем типсе пĕтсе кайнă хăравçа тухнă, ялан айăплă çын пек тăраççĕ. N. Эсĕ мĕнле чина тухан? || Превращаться, обращаться. N. Аскăнланса çӳрекен çын çемйине тĕрлĕ усалтан сыхлас вырăнне хăй тăшмана тухать. N. Навуса тухнă, обратилось в навоз (о железе). || СРОВ. 11. Ухмаха тухнă-и-мĕн ку çын? Она сошла с ума? || Увольняться, оставить службу. N. Вăл вырăнтан тухатех, теççĕ. N. Халĕ эпĕ вырăнтан тухрăм, ĕçлеме юрамаçть. || N. Пĕр министр ĕçĕпе айăпа тухнă пулсан, вăл айăп ытти министрсем çине те ӳкет. || Потерять образ. N. Ну тулĕк эс этемлĕхрен тухрăн, саншăн кулянап. Микушк. † Çын хурланă пуçăма эс хурласан (обракует, обидит), тухать çамрăк пуç çынлăхран („теряет всякое достоинство и выходит из числа людей“). || Дожить. || Быть в обращении (о деньгах). К.-Кушки. Ку укçа тухнăранпа çичĕ патша улăшăннă. С тех пор, как эти деньги были в обращении, сменилось семь царей. || Ослушаться, перечить. N. Эпĕ хушнинчен ан тухăр. СЧЧ. Çемьесем кирек хăççан та аслин сăмахĕнчен тухни çук. N. Эпĕ каланă сăмахран ан тух. N. Вĕсем сăмахĕнчен тухас мар. || Происходить, образоваться. N. Çак вĕрӳçĕ сăмах тухнă вĕр тенĕ сăмахран. || Вылезать, выпадать. Орау. Пакшан пырши тухнă, тет, хăй çапах тепĕр турат çине сиксе ларасшăн, тет. Чураль-к. Çӳçрен ярса тытсассăн, çӳç тухмасăр ямаççĕ (парни). N. Ăйхинчен вăраничченех ăна пĕтĕм ăшĕ-чикки тухса ӳкнĕ пек туйăннă. Орау. Темскер мăккăли шалтан мăкăрлса тухать (выходит изнутри тела наружу). || Встречать. Сунт. Лисука илме тухакан пулман. || N. Эпĕ кăçал тыр вырма тухаймарăм, икĕ эрне питĕ йывăр выртрăм (лежала, хворала). || Собраться. Альш. N. Вăл хайĕн начар çара-çунине, начар кĕсрине кӳлнĕ те, кайма тухнă. N. Эсĕ каймаллах тухнă-и? Ты совсем собрался? || Приводить. ТХКА 51. Çак çул хамăр яла тухать пулас. Çак çулпа киле каяр. || Начинаться. Ачач 4. Нимĕç вăрçи тухиччен пĕр çирĕм çул малтан. || Употребляется в качестве вспомогательного глагола. Альш. Чăнах та ачи уйăрăлса тухат, е тухса качча каят. N. Ишсе тух, переплыви. Юрк. Тăрахтире кĕрсе лайăх яшкасем çисе тухат. О сохр. здор. Çапла вара пĕр чирпе хăш чухне ялĕпех чирлесе тухаççĕ. Артюшк. Вăл ту патне пынă та, лумпа çĕмĕрсе тухнă (пробил насквозь). Баран. 237. Çанталăк лайăх тăнă чух, çак çула ик-виç кун хушшинче ишсе тухаççĕ (проплывают). N. Кунта мĕн çырнине каласа тух. Произнеси (по порядку все те числа, которые здесь обозначены цифрами). N. Пухăва тухсан-тусан, хайхине пуянсем хутлăхне сĕтел хушшине кĕрсе ларма вырăн та пара пуçларĕç, тет. Орау. Пасар майĕпе кĕрсе тухсан-тусан тем пулĕ-ши: те парĕ, те памĕ ĕнтĕ ку вир-ял (деньги). N. Унта çапăçса кам мухтава тухин, ĕç халăхĕ мухтава тухать. Якейк. Кăк кăларнă чох, чакалтасан-чакалтасан, калаççĕ: халь кăк тоха пырать та-ха (корень при корчевании начал выходить). СТИК. Эп унпа кăшт калаçасшăнччĕ, темле тĕпелелле пăрăнтăм та, кайран пăхап — вăл туха кайнă. Микушк. Эпир пуснă вырăна тивлет пусса тухтăр-и? (Из свад. такмак’а). Изамб. Т. Эпĕ кĕмен! Вĕсем хăйсем вăрласа тухрĕçĕ. Кив-Ял. Емелкке кукăр туя илсе йыхăрса тухрĕ пухăва. Альш. Тепĕр тĕслĕ халăх: тутар, мăкшă, вырăс, хăйне ушкăн лара-лара тухнит (расселились). В. С. Разум. КЧП. Иртсе кайнă чух пирĕн пата кĕрсе тух. N. Пĕçерсе тухаççĕ. ТХКА 5. Аттерен уйăрлса тухнăччĕ. Янтик. Тăваткăл минтер, хăмаç пит, сарса тухăр сак тулли; çак Тимешĕн хĕрĕсене курса тухăр (е: юлăр) куç тулли. ЧС. Вара чӳклекен ăстарик пӳртри çынсене пурне те пĕрер курка сăра ĕçтерсе тухрĕ. (Ача ячĕ хуни). Ильмово. Вырăна çитсен, ăрам пек тăрса тухаççĕ те, такмаксем, сăвăсем калаççĕ. Юрк. Малтан çуна пуçланă çурт çунса пĕтиччен аллă-утмăл килле пĕтерсе те пăрахат (тухат). Истор. Пилĕк сахат хушшинче вĕсен мĕн пур карапне пĕтерсе тухнă. || Так гонят собаку. N. Тох, мар-тох (на собаку кричат). Тюрл. Тох! Пошла вон, цыма, тубо! (отгоняют собаку).
дырочки у пуговицы. Сред. Юм. Тӳме шăтăкĕ тесе тӳмен йĕп чиксе çĕлемелли шăтăкне калаççĕ. || Петля для застежки. К.-Кушки. Тӳме шăтăкĕсене пĕр аяккине кăна тунă. Петли сделаны только с одной стороны. Пшкрт. Тӳме шăтăкă, петля рубахи.
(тӳжэк), перина, тюфяк. Абыз. † Эпĕ йăтас тӳшекне ыр çын йăттăр — ыр куртăр, ыр куртăр та хĕн куртăр. (Солд. п.). Хора-к. Хĕрарăм тĕк тӳшекрен йĕп тӳшек шырать, тет. ЙФН. Мамăк тӳшек, улăм тӳшек. N. † Улма-чăпар тӳшек çинче хĕрпе каччă вылянат. Чураль-к. Пирĕн арăм çук, çук, çук, çук та пулсан вуниккĕ, вуник тӳшек сараççĕ, çирĕм тăват çытар хураççĕ. Нюш-к. Ик йӳплĕ тӳшек-иносказательное название штанов в одном рассказе.
(ты̆к), подр. звуку при клевании. Б. Олг. Чĕпĕ, тырă сапса парсан, хăма çине тăк-тăк-тăк! сăкат. Якейк. Сала-кайăк чӳречея килсе ларнă та, тăк-тăк, тăк-тăк туса çӳреççĕ. || Подр. втыканию иголки. Б. Олг. Йĕп пĕрене çомне тăк! тирсе лартрăм. || Подр. боданию. Ст. Чек. Такана сиктереççĕ: тăк, ваçка, тăк! || Подр. толканию. Сунт. Вăл Петĕре хулĕнчен тăк! тĕртрĕ.
(ты̆к), лить, выливать, проливать. Янтик. Тăкайрас ăна ушкĕнпех (вылить и больше ничего), хуçа ан та пĕлтĕр унта мĕн пулнине. СТИК. Вăт ĕнтĕ тăкат. Вот уж льет (о сильном дожде). Орау. Эй тăкать-çке çăмăрне. ПТТ. Çав çын тем тĕрлĕ килсе тăкса антарас çумăра та сирсе ярат, теççĕ. (Петĕркке шăтăкĕ). N. Тăранса, тумланса пурăнас тесен, малтан тар тăкса ĕçлемелле, || Сыпать, просыпать, рассыпать. N. Ыраша çил тăкрĕ. || Ронять. Пазух. Мăкăнь çеçке тăксассăн, каять пахча илемĕ. ЧП. Мăкăнь çеçкисене çил тăкать (обивает). СТИК. Çĕмĕрт чечекне тăкрĕ (отцвела). || Стрелять. Демидов. Унтан кăсем тата тăка пуçларĕç, тет, кăсем çине стреласем. || Тратить, расходовать, издерживать. N. Мана сарă ерчĕ те, çампа пĕр маях укçа тăкатăп. Хĕн-хур. Вăл чирлесе выртнă вăхăтра лекĕрпе лекартсăшăн мĕн чухлĕ укçа тăкрăмăр эпир. Чăв. й. пур. 12. Куншăн, нимĕнсĕр укçа тăкса çӳренĕшĕн, ашшĕ татах вăрçмалла пулчĕ вĕт ĕнтĕ. || Вывозить, валить. N. Эсир пăха ăçта тăкас тетĕр? || N. Çĕр çурăлчĕ, йĕп тухрĕ, сан тĕлĕнтен кун пĕтрĕ; шуралса шурăм-пуç килнĕ чух арăмăнтан уйăрăлтăн (хĕрелсе хĕвел тухнă чух хĕр-тантăшсенчен уйрăлтăн); тăр-кăнтăрла çитнĕ чух йăхран-тĕпрен уйăрăлтăн. (Юрлаççĕ тăкма тухнă чух, ăсатнă чух юрлаççĕ). || Иметь урон. N. Халăх тăк, иметь потери людьми. || В качестве вспомог. гл. N. Эпĕ илнĕ пĕренене касса тăкса пĕтернĕ. N. Темĕн чухлĕ тупă кăларса тăкнă (наставили?). N. Каласа тăк. Кан. Подпискă адрĕсĕсене чĕрсе тăкнă. Ib. Юлашкинчен уçăп кăмакине пĕрер кирпĕчĕн ывăтса тăкрĕ. N. Çийĕнчен тумтирĕсене çуркаласа тăкса... Шибач. Вăл хота çĕтсе тăкрĕ хоçи арăмĕ (изорвала и бросила). Хăр. Паль. 14. Кăна вăл лайăх çеç ятласа тăкрĕ. Ырласа тăкни мĕне? — Кирлĕ мар. Ib. 14. Тăван сассене хурласа тăкрĕ. Итлемесен пурсăра та касса тăкăпăр, тенĕ. Собр. † Пус кутĕнчи кăвак пăр; касса тăкман пулсассăн, ĕмĕр иртĕ, терĕç пуль. Курм. Ан кала-ха, ак эпĕ сана халех хĕнесе тăкăп. Чебокс. Тарçи пĕтĕм сурăха пусса тăкрĕ, тет. Качал. Çав карчăк хĕçпе касса пăрахрĕ, тит, Йăвана та, кайса тăкрĕ шыв хĕрне. Альш. † Ютсем йышлăн, эп пĕччен: калĕçĕ те тăкĕçĕ; калас сăмахăма калаймăп.
(ты̆ман, тŏман), пурга, буран, метель, вьюга. N. Хирте тăман вĕçтерет. Б. 1З. Тухман çын тухсан, тăман тухать, тет. ЧП. Чалăш тăман çул шăлать. Баран. 87. Кутсăр-пуçсăр тăман тухрĕ. Ib. 161. Çынсем, кĕтӳсем тăман айне пулса вилсе пĕтеççĕ. N. Пĕр виç кун пулчĕ куçа уçса пăхмала мар тăман. Çамр. Хр. Асар-писер тăманĕ тухса ахăрать. N. Куç курми тăман пулчĕ. N. Тăман çусан, ăшăтат (буран и метель), N. Уя тухмалли те çук, тăман мăкăрлантарать. Юрк. Вут хутсан, вучĕ шатăртатса шăрăх çунсан, тăман пулат. Шигали. Тухман çын уя тухсан, тăман тухнă, тенĕ пек, эпĕ Ишеке килтĕм те, ман тĕлтен телейĕ те таçта кайса кĕчĕ. Юрк. Çитменнине тата çанталăкĕ те мĕн тĕрлĕ, куç уçса пăхма çук, тăман пулчĕ. Тулăн-шалăн çуреме çук. Арçури. Тохман çын тохсан, тăман тохать, тет. Якейк. Куç-пуç корми тăман вĕçтерет (буран). Альш. Çуранлă тăман çул шăлать. Изамб. Т. Куçа уçса пăхма та çук — тăман. Толст. Йытăсем тăман кăларса кашкăрпа кĕрмешни курăна пуçларĕ. СТИК. Тăман вĕçтерет, пуржит, мятежно. (В слове тăман — метель, „ă“ короче, чем в слове тăман — невстал). Сред. Юм. Çăмăрĕ: эп çĕр витĕр каяп, тесе калать, тет; тăманĕ: эп йĕп çăрти витĕр кĕреп, тесе калать, тет. (Нар. поговорка). Ib. Тăман поснă, буран застиг. || Снег. НИП. Тăман çăвать. Идет снег (при ветре, в не очень холодную погоду). Абыз. Аялтисем (сидевшие внизу): ак ăш тăман кайăк пуçĕ пек çăвать, тесе хĕпĕртерĕç, тет. Юрк. Шурă хăрпулă çĕлĕк çĕр аллă сум, тăхăнаймăп йĕпе тăманта. Ст. Чек. Тăман пусса илнĕ (не видно дороги, снег залепляет глаза). Т. IV. Çĕнĕ çул каç тăман çукаласан, мăйăр пулат, теççĕ. Якейк. Тăман çăвать = йор çăвать. || Туман. Пшкрт.
(ты̆ры̆), натыкаться, втыкаться, вонзаться. Скотолеч. 21. Шĕвĕр япала тăрăнса пулнă суран. Тайба Б. Çĕр çурăлчĕ, йĕп тухрĕ, ура тупанне тăрăнчĕ. Орау. Нӳхрепе ансан (кĕрсен), тарçи ун пуçĕ çине четвĕрт кĕленчи ӳкернĕ те, кĕленчи катăкĕсем çавăнтах куçне тăрăнă-тăрăна ларнă. Когда он слез в погреб, работник уронил ему на голову четверть, и осколки стекла вонзились ему в голову. Истор. Вăл çĕçĕ çине тăрăнса вилнĕ. Турх. Аскăн тĕттĕм ăсупа таса ӳт çине тăрăнтăн. Изамб. Т. Ачасем выляма кайсан, пăшалпа тăрăнса вилнĕ (наткнулась на ружье). Султангул. † Ӳссе пĕвĕм çитмерĕ, кĕрсе ăсăм çитмерĕ, çичĕ ют куçне тăрăнтăм. Урмаево. † Вăрман виттĕр тухрăмăр, штрашник куçне тăрнтăмăр; çирĕм çула çитрĕмĕр, улпут куçне тăрнтăмăр. (Солд. п.). N. Кăшăлийĕн йĕпписем пурте унăн пуçне тăрăна-тăрăна ларнă. Якейк. Кайса тăрăнчĕ; кайса тăрăнтăр (= осал вырăна кайтăр; салтака, качча кайнă чох калаççĕ). ЧП. Чӳрече витĕр ухă утрăм, хура-курак куçне тăрăнчĕ. Чув. пр. о пог. 268. Хура шăна куçа тăрăнсан, çăмăр пулать. Если черные мухи лезут в глаза и надоедают — к дождю. Янтик. † Çĕр çурăлчĕ, йĕп тухрĕ, ура тупанне тăрăнчĕ; ӳссе пĕвĕм çитмерĕ, куçăма тăшман тăрăнчĕ. Турх. Мĕскĕн поэт аякне пăшал етри тăрăннă. N. Чунăма çылах тăрăнса ларнипе хуйха ӳкрĕм. N. Тăрн тăрмичак, Хусан кулачи парамчак, тăрăнса лар. || Спотыкаться, запинаться. N. Куç курманнипе каç-каç тăрăна-тăрăна кайса çӳрерĕм. N. Тăрăнса кайсан, çын тăратмасан, тăримаçть. || Пошатываться? КАЯ. Унталла та кунталла тăрăнса каят. || Набрасываться. Кан. Паваркасси çывăхĕнчи вăрмана питĕ касаççĕ, йĕри-таврари ялсем пурте унта тăрăнаççĕ. N. Тăлăх çын çине тăрăнатăр эсир (набрасываетесь). N. Тискеррĕн кăшкăрашса ун патне тăрăннă. Альш. Ытла çыннăнне. тăрăнакан япала вăл (любит пользоваться чужим). Ib. Эрехе тăрăнчĕ. Стал пьянствовать. || Лезть (на должность), стремиться получить ее. || Бодать. Завражн. Аякран сиксе, пыра-пыра тăрăннă (козлы бодались). || Бросаться (в глаза). Хурамал. † Çӳлĕ тусем çинче тилĕ юртать, ялти йыттăн куçне тăрăнса. || В перен. знач. Кан. Çавăн çине хăш чухне витĕртерех тăрăнмалла сăмахсем те ленкеççĕ.
вонзать, втыкать. Ст. Чек. КС. Пĕренене йĕп тăрăнтарса лартрăм. || Стукнуть, ударить; тыкать, втыкать. КС. Чышкипе çурăмĕнчен пĕрре тăрăнтарчĕ (ткнул). Ib. Аяккинчен тăрăнтартăм (ударил по боку). N. Ăна çопкăран çопкă анчах тăрăнтараççĕ. Букв. 1904. Унтан ку нăйлатса янă та, тытăннă арăслана çара çĕртен, питĕнчен, сăмсинчен, тăрăнтарма. N. Чăваш çакна майласа-майласа кăна пычĕ те, пит аван кăна тăрăнтарса хучĕ. ТХКА 70. Лаша хамăр тĕлте çунана çавăрчĕ те, хамăр хапхана турта пуçĕпе тăрăнтарса уçса, картишне кĕрех карĕ. Юрк. Доктор унăн сăмси çине куçлăх пырса тăрăнтарсан татах: вуласа пăх-халĕ! тет. ЧС. Йĕлтĕре юр çине тăрăнтарса лартрăм. Хурамал. Сенĕке салма тăрăнтарнă. || Сделать так, чтобы на одной чашке был перевес. Курм.
(хып), брать в рот, хватать, схватывать. N. Çăвара чĕлĕм хыпса. N. Чĕлĕмне пĕр енне хыпнă. П. Патт. 2З. Эсир (кăвакалсем) çăварăрсемпе патака иккĕн икĕ вĕçĕнчен хыпса пырăр. Орау. Шăнкăрч çăварне темскер хыпса килчĕ. Юрк. Çăварăма пĕр пăрçа анчах хыпсаттăм, шăлсем çук пирки çăварта пăртак шӳтĕрсе çемçетсен çийĕп, тесеттĕм, вăл та пулин çăвартан тухса ӳкрĕ. Буинск. Ача ĕмеймес, хыпаймас. Çутт. 26. Аллине çăвара хыпса çӳремест. N. Амăшĕ ăна, çăварĕпе хыпса, карташне илсе тухнă. Лап-к. Шалта пĕр çăртан çăмартине хыпнă çăварне. Юрк. Шап-шурă мĕн, шурă кайăк çурисем чечек пуçне хыпса выляççĕ. О сохр. здор. Ыратнипе тапкаланать, йăнăшать, çăварне тăпра хыпа-хыпа илет. К.-Кушки. † Пĕрчĕ, пĕрчĕ юр çăвать, хыпса юлăр ачисем. Çутт. 157. Икĕ йĕп-тăррине пулă тытса хыпнă, иккĕшне шапа хыпнă. Н. Лебеж. Çисе яма кашкăр мар, хыпса çăтма упа мар. Чаду-к. Вăл килсенех пире пӳрчĕ-мĕнпех хыпса ярать. С.-Устье. Акар йăттийĕ татса хыпах çиса ячĕ (разорвала ее), тет. А.-п. й. 57. Чее тилĕ йăвана кап! анчах хыпса çăтрĕ. || Есть, кушать. КС. Значение хып зависит от кушанья и тона: или значит кушай или жри. ПТТ. Унта вара пысăккисем çăмартасене валеçсе параççĕ. Ачасем кĕлĕ-мĕн тумаççĕ, парсассăнах курак пек тӳрех хыпса яраççĕ. (Сĕрен). Б. Олг. Хыпат, тет, тăранимест, тет, кормани эс мĕн-и тет, капла çăтасшăн, тет. Сред. Юм. Хыпса яр çав татăка. Съешь этот кусок. Хăр. Паль. 12. Ăна та (çăкăр татăкне) хыпса янă. Йӳç. такăнт. Т. Ларăр хыпма, йĕпе сăмсасем. Актай. Чавсан-чавсан, ку вилнĕ çынна кăларчĕ, тет те, хыпса ячĕ, тет. || Клевать (о птице, о рыбе). Янтик. † Шĕлещен кайăк чĕппи мĕн çиет? Тулă пĕрчи хыпать, сĕт сыпать; пирĕн аппа-йысна мĕн çиет? Кулаçне хыпать, пыл сыпать. Хурамал. Пулă хыпать-и? Клюет ли рыба? Б. Олг. Ан кăчкăр, полă хыпат, кăчкăрса ан ворăр! Альш. Пĕр-пĕр хыпакан тĕлĕрех (где рыба клюет) пырса ларать те, ларать кунĕпе çавăнта турта-турта кăларса. Байгул. Шур Атăла вăлта ятăм, вăлта Ятăм, хыпмарĕ. || В перен. значении (заливать берега). Йем.-Таяпи. Çырмара шыв нумай, çыранне хыпса тăрать (как бы держит в губах, т. е. захватывает берега, и их не видно. || Хĕн-хур. Итле мана, Якку: ырантан вара хамăр патăмра Анушăн тĕсне ан курам! Мĕн хыпма илсе килтĕн эсĕ ăна? (на что, к чему). N. Мĕн тума килнĕ вăл кунта? — Хыпма килнĕ! (сдуру). ГТТ. çта хыпатăн? Куда ты торопишься? (в еде). Орау. Мĕн хыпса каям эп унта? Сятра. Мĕн хыпса ларатăн? Что ты тут торчишь?
Хосан, г. Казань. Орау. Хусанĕпех çӳренĕ иккен (по всей Казани). Н. Карм. Хусансенчен Мускав курăнат, теççĕ, тусем çине ăлăхса пăхсассăн. N. Çакă ĕç Йăван ĕмпӳ Хосан тортса илнĕ чох полнă. Рак. Ашшĕ ура сыриччен ывăлĕ Хусана çитет. (Тĕтĕм). Регули 1474. Вăл пырса Хосана, Шопашкара. Çĕрпӳве. Яргейк. Пĕр хĕлĕх туртăп, Хусан тапратăп. (Хутăр çăмхалани). Коракыш. Хусан хылчăкĕ кунта килсе ӳкĕ. (Йĕп). Собр. Хусан хули вылять ту çинче, мĕлки ӳкет Самар шыв çине. СТИК. Хусан çулĕ тап-такăр (т. е. дорога скатертью). Пĕр-пĕр çын наянланса, хăй кайса илме ӳркенсе, тепĕр çынтан япала ыйтсан, леш ăна çапла каласа хурат. Н. Седяк. Кунти чăвашсем Хусан купĕрнинчен килнĕ. Тояпа ялĕнчен, Хура Шыв ялĕнчен, Йĕлмелĕ. N. † Пуса сартăм пурана, çил вĕçтерчĕ Хусана. Орау. Хусанăн мĕнĕн (в Казани и прочее) сĕтĕрĕнсе çӳресе ӳснĕскер. N. Хусантан укас килмесĕр тимĕр пукан çутăлмас. (Çурăм килни). Рак. Хусантан укас килмесĕр хурт-кăпшанхă тапранмаст. (Пăр кайни). Ib. Хусантан уккас килмесĕр тимĕр хапха уçăлмасть. (Çутăлни). Микушк. Хусантан уккас килмесĕр тимĕр хăма çурăлмасть. (Çуркуннехи пăр çурăлни). Нюш-к. † Хусан çуни хуçмалла, хуçсассăн иккĕн лармалла, тăссассăн тăваттăн лармалла. Юрк. † Хусан çуни хуçăлмалла, хуçăлсассăн та иккĕн лармалла. ТХКА. Асаттепе иксĕмĕре Хусан кăтартса çӳрерĕ. Оп. ис. ч. II. Хусантан саккун килмесĕр хăма çурăлмасть. (Хĕвел тухни). Доска расколется не раньше, как придет указ из Казани. ГФФ. † Хосантан тохакан мăн çолĕ... Казанский тракт. || Назв. селений. ЙФН. Хусан, ял ячĕ.
(хуз’ы̆к), обломок. Тюрл. Тата хăшĕ-хăшĕ йĕп хуçăккисем пăрахса пыраççĕ (бросают на ходу). (Хĕр сухи). Собр. Вуник хуçăк пĕр пашалу. Собр. Вуникĕ хуçăк пĕр çӳхӳ. (Тенкел). || Изгиб. Ск. и пред. чув. 100. Вуник хуçăк хуçăлать. Всячески изворачивается. Кан. Хăйсене тĕл пулас тăвас пулсан ĕлĕк хресчене З çухрăмран кăшкăрса пăрăнтаратчĕç. Халĕ ĕнтĕ хăйсем 13 хуçăк пулса, çĕлĕкĕсене малтан илсе лапчăна-лапчăна лараççĕ. || Загиб, складка. Г. А. Отрыв. Тата аякка та, ик енне пĕрер туттăр ĕçлесе янă. Аяксенчисене виç хуçăк туса хутласа ĕçленĕ. || Кусок. N. Первей пĕр савăл çăкăр касрăм та, тата пĕр хуçăк полă илтĕм те, кăсия чикрĕм. || Изуродованный. N. Ман ура хуçăк, витĕр хуçăк мар. А.-п. й. 62. Мĕскĕн кайăк каллех малала каят, йăкăлт-йăкăлт сикет хуçăк çунатне тăратса. || Дешево. N. Хоçăкрах сот мана (дешевле продай).
хот, бумага. N. Эпир пӳрт ăшчиккине хут çыпăçтартăмăр. ТХКА 4. Эпĕ профессăр мар, ăслăлăха нумай вĕренмен, пăртак шурă хут çине хуратса çыркалама, алă пусма çеç пĕлетĕп. Артюшк. Хăй хут пек, йĕп чиксе кĕмес, туп. (Вăл пулĕ келенче). Собр. Хусан çинче хут вылять, Хусан илемне çав кӳрет. N. Хăят чиркĕвĕ хут çинче. ГФФ. † Кĕтмел аври хот полчĕ те, манăн савни йот полчĕ. Брусничиая трава стала бумагой, моя милая стала чужой. || Письмо. N. Пичче вилнĕ хот килчĕ. N. Икĕ хот хяль ола-хыçлах кисе (пришли). N. Эсир хот ма питĕ сахал çыртăр? N. Тата нумай çырмалли, тулĕк хут çине кĕмест. N. Эпĕ сан хута пĕр маях алла илтĕм. N. Халĕ хăвăн хоту çинче те килчĕ атрĕсу. N. Ман упăшка хут яман-ши? N. Эпĕ пыракансенчен хотсам парса ярсаччĕ. N. Пирĕн пата хот ямасăр ан тăр. Якейк. Çак хота хирĕç эп хот ярас темесп. Я не хочу ответить на это письмо. Ib. Эп он хотне уçса воларăм та, кальлях çыпăçтарса лартрăм. Н. Сунар. Ун патне хут ӳкерсе яр. N. Çак хотран йолап сив чирпе. || Деловая бумага, документ. N. Пĕр-пĕр ĕç хучĕ çырнă чухне. Турх. Чавкасем саккун хучĕпе виçĕ çерçие чĕннĕ, тет. (Авалхи юмахран). Юрк. Пĕр ерне яхăн çапла ют хулара пĕр хутсăр-мĕнсĕр граф Игнатьев ячĕпе пурăнсан, хайхисем хăйсен хулине тавăрнаççĕ. Çĕнтерчĕ 46. Комсомол яччейккипе пионер отречĕн клупĕ тесе çырнă хут çапнă. || Грамота. N. Эпĕ сире çырăва (хута) вĕренесси çинчен каласа кăтартас тетĕп. ЧС. Эпĕ хут вĕрене пуçласан, кирĕметрен хăрави ахалех пулнине кăшт туя пуçларăм. Байг. Кушкăра хут вĕренсе килсен, эпĕ пĕрмай кĕнеке вулаттăм. N. Хута вĕрен. N. Хута вĕрент. Трень-к. Эпĕ ача чухне хĕлле хут вĕренме çӳреттĕм. ТХКА 14. Хут вĕреннĕ çын. Абыз. Çитĕнтернĕ, хут вĕрентнĕ. Курм. Авал чăвашсене хут вĕренме питĕ йăвăрччĕ. Сред. Юм. Хôт патне ятăмăр. Послали учиться. N. Ачасам хот патне карĕç-и? Б. Янгильд. Эпир хĕлле хут патне кайнă чух ялан мулкачă йĕрлеттĕмĕр. Сред. Юм. Эс хота пĕлет-не? Знаешь ли ты грамоту? Якейк. Тияк мари полччăр-и, хот воласа ларччăр-и, шор пĕремĕк çиччĕр-и. N. Хусан тиекĕ мĕн ĕçлет? Çыру çырать те хут çапать. || Бумажный. Чăв. й. п. ЗЗ. Вăл укçасем пурте хут пулнă иккен. А.-п. й. 99. Унтан улпут кăсйинчен пĕр кирпĕç пек хут укçа кăларса илсе шутларĕ.
украшения тканей, узор. Н. Р. Романов. Хăма тĕррине алшăли, сурпан, пуç тутри çинче курма пулат. Вăл тĕрре пир тĕртнĕ чухне хĕç умне хăмасем чиксе тĕрлесе пыраççĕ. Ĕлĕк хăма тĕррине чăвашра пĕлместчĕç. Тутартан (мишертен) курса вĕренчĕç. Йĕп тĕрринчен нумай çăмăлтарах тĕрлеме. Тĕрĕ ĕлкине пирус курупки, супăнь хучĕсем çинчен илеççĕ.
разбухать. К.-Кушки. Пичĕ кӳпсе кайнă. Изамб. Т. Хăшин-хăшин ăшă çăкăр çисен хырăмĕ кӳпсе каят (раздувается). Бур. Хырăмĕ параппан пек кӳпсе кайрĕ, тет, кунăн. Пшкрт. Кӧпсе кайат (о водянке). Ib. Хырăм кӧпсе ларса (раздуло). ЧС. Хăйсем те килĕсене, кӳпнĕ (в Шибач. кӳтнĕ) шăрши пек, йĕп-йĕпе пулса (мокрёхоньки) тавăрнаççĕ. Орау. Мур ачипчи! кӳпсе пĕтесшĕсем! (вилсе пĕтесшĕсем, тени пулать), кун-каçа çăварсене хупмаççĕ! || Жрать, глохтить. Изамб. Т. Кӳп! Жри. К.-Кушки. Кӳпсе анчах çӳретĕр! Вы только обжираетесь! Шел. П. 69. Эсĕ сăмакун кӳпме анчах пĕлетĕн, арăм усрама пĕлместĕн! Йӳç. такăнт. 65. Ну, кӳпсе тăрантăр-и паян ямăт çăкăра? Орау. Ме, кӳп! Анчах çирăн (поел), татах кӳпесшĕн! Рак. Хытă ĕçекен çынна: лакки тăранмас, тесе вăрçаççĕ; арăмсем упăшкисене: такки кӳпсе çӳрет! теççĕ. Кан. Нăрваш леçникне (= вăрман хуралçине) те, кӳпсе пăнтăхнăскере, ӳсĕрне выртса çӳренине час-часах тĕл пулатăн. Ib. Ураран ӳкичченех кӳпет (глохтит водку). Çутт. 96. Çиессе виç хырăмшăн (за троих) кӳпет. N. Вăл кӳпме аван пĕлет вĕт! СТИК. Ман çăккăрă кӳпсе янă. Кто-то сожрал мой хлеб. || Карамыш. Уйăх кӳпнĕ.
(кы̆ла), сукно. СПВВ. Кăла= тăла. О сохр. здор. Ал-урине кăла татăкпе сĕркелес пулать. || Онучи. Мижула. Каçхине йип-йипе (йĕп-йĕпе) полса килеççĕ, вара кăлисене тепĕр кон вали типĕтсе хораççĕ. ПВЧ. 123. Кăла-çăпата, лапти и онучи.
(кы̆лар, клар), вынимать, вытаскивать, вырывать, выносить, вывозить, добывать. Альш. Хăшĕ (иные) хапхисене кăлара-кăлара ывăтнă (во время пожара). N. Хаçатне урама кăларса çаксанах (вывесили), Чавка Ваççи хăй çинчен çырнине чĕрсе тăкрĕ (изорвал). Икково. † Шор тоттăрăн çӳçи çок; кăларсан (если выпустить?) çӳçи полмĕ-ши? Изамб. Т. Ул вара пур хĕрсене укçа парат та, йапалисене урапа çине кăларат (выносит). || Моштауш. Тата хăшĕ пӳртлĕх кăлараççĕ (вывозят на определенное место, но не домой) те, пураттараççĕ те, сутаççĕ илекенсене. Бес. чув. Унăн аслă ывăлĕ, хай лашине хĕнекен Хайрулла, çав лашипех вăрмантан пĕрене кăларма (вывозить на определенное место, но пока не домой) кайнă. N. Вăрман парас пулсассăн (если дадут), çывăхарах кăларма тăрăшăр. См. тух. Ск. и пред. 102. Хĕлле пулсан, йăлăмра халăх пӳртлĕх кăларать. N. Пĕчик пичче пӳрт пĕрени кăларать. Собр. † Аллăм тулли кĕмĕл çĕрĕ, кама кăларса (снявши) парам-ши? Якейк. Ĕнер аран сӳс кăларса пĕтертĕмĕр. Ib. Ата, Мари, сӳс кăларма? — Çок, ман сӳс халях полимаçть-ха; эп сантан каран хотса (помочила). N. Вĕсен хăйсен кашнийĕн пахча çимĕç пур; çиес килсен, кăларать-татать-çиет. N. Çамрăк йывăçа кăларасси йывăр мар. Орау. Çул çинчи (на мостовой) юра тасатса, чулнех мар, тесе, кăна хăй хăранине кăларса каламасть пулмалла. || Оправдывать, наверстывать (расход). ||Обьявлять, заявлять; кăларнă та (доскребли до камня), çуна тупань шынисем чула перĕнсенех, лашасам тапах (сразу) тăраççĕ. Латыш. Пĕр вăхăтра турă шаланкăпа (канюку) ула-курака шыв кăларма (добыть из земли) хушнă. (Из сказки). Орау. Хĕрарăм пĕр пĕрчĕ кăларсач [тайком продает из дому имущество], пин пĕрчĕ тухать, тет. (Нечто в роде послов.). Сред. Юм. Килтен япала кăларать. [Так говорят, если у кого-либо один из членов семьи имеет любовника (resp. любовницу) и тайком передает (таскает) ему (resp. ей) вещи из дома]. Орау. Микула арăме тыр кăларса сутать (тайком от мужа), теççĕ. ТММ. Вăрлăх кăлар, çурла кăлар, начать сеять, жать. || Вычитать (в арифметике). || Насчитать. N. Хӳмине этем виçипе виçсе тухса, çĕр хĕрĕх тăватă чике (локтей) кăларчĕ. || Лишить (напр. голоса, земли). Кан. Кăларас ăна сасăран, кăларас! тесе, кăшкăра пуçларĕç. || Пропустить, продеть. Бгтр. Çак йĕп виттĕр канат кăлар, вара, кăларсан, икĕ пин тенкĕ парăп. || Снять. Юрк. Кĕрӳшийĕн (у жениха) аттине уринчен хĕрĕ (невеста) туртса кăларса хыват. || Согнать. N. Ман йăвана (в мое гнездо) темĕскерле кайăк кĕрсе выртнă. Атя-ха, кăлараймăпăр-и ăна? || Низложить. N. Патшана кăларчĕç. || Выводить. N. Вăсам (голуби) çав çура (в это лето) икĕ хутчен чĕпĕ кăларса карĕç. N. Вăл çăмартасене чăха айне хурса кăларсан, вара пĕр çăмартинчен йытă, тепĕринчен çĕлен, тепĕринчен куйкăрăш пулат, тет. || В. Ив. Аван вăрлăха килте кăларнине нимĕн те çитмест (т. е. всего лучше засевать своими семенами). || Выпускать. N. Хама хулана кăлармаççĕ. Учите детей. (Ачана) çын патне пит каларас пулмасть. || Взыскать, вытянуть, extorquere. Кан. Ку пилĕк тенке паянах кăларăп сантан (т. е. отомщу тебе за пятирублевый штраф, наложенный на меня из-за тебя). || N. Хăва (ты сам) курăс кăларатни. || Увезти невесту увозом. Ск. и пред. 63. Петĕр ĕнер сана хĕнерĕ те, кĕçĕр йăмăкна каларса каяс тет. || Выхлопотать. N. Пенççи кăлар, выхлопотать пенсию. Альш. Кăçал манăн Шăмăршă вăрманĕнчен пӳртлĕх вăрман кăларасчĕ (выхлопотать бы). N. Халĕ халăхсем хушшинче халап нумай çӳрет: çĕр кăларса валеçес, теççĕ. || Обнаруживать, выказывать. N. Ял-йышĕсем укçине кăларасса кĕтеççĕ, анчах çук укçа, тухмастех, укçа илсе килни ниçтан паллă мар (совсем не видно, чтобы он приехал с деньгами, нажитыми на стороне). || ТХКА 108. Мана хăратас. Разглашать. N. Çын çине сăмах ан кăлар. Чăв-к. Тăвансем, тантăшсем! Эпĕ усал каланă пулсан, кăларăр çакăнта. || Издавать. N. Çапла туни малашне те халăхсăр пуçне çĕнĕрен закон-мĕн кăлармасса сăмах пани пулать. N. Бюрократия, халĕ хăй майлă çынсене Думăна кӳртме суйлас умĕн, тĕрлĕ çĕнĕ йĕркесем кăларан пек турĕ. || Исполнять (напр. музыкальную пьесу, декламацию и т. п.). || Взорвать. В. Олг. Каран çортая вот тивертсе кăлармашкăн ярнă салтака (в подкоп). || Лить, источать. Ст. Яха-к. Тата унта хăшĕ, тепле çуна айне пулнисем, халăхран катанарах кайса, сăмсисенчен юн кăларса тăраççĕ. || Выдумать, ввести в употребление и т. п. БАБ. Унччен пирĕн ялсенĕн нимĕскерле киремет таврашĕ те çукчĕ, тет; вара çак чăваш, пирĕн ялта пурăна пуçласассăн, пирĕн ялти киреметсене пурне те кăларнă, тет. || N. Çав сăмахран вăлсем, ухмахсем, халап кăларнă. || Сделать, создать. Задонский. Шуйттана та çылăх шуйттана кăларнă (сделал диаволом). N. Асла кăлар. || Создать. ПВЧ. 104. Пирн пуç çĕнчи (= çинчи) йăвăр хуйха курайман тăшман кăларчĕ. || Добывать. N. Ăçтан кăна кăларат! || Устроить (дело). N. Ĕç кăлараймарĕ. Дело сделать, дело устроить не смог (напр., ходатайство не удалось). || Выделать. С. Тим. † Пирĕн хĕр пит маттур: виçĕ çурăм йĕтĕнтен кĕрӳ кĕпи кăларчĕ. Качал. Пĕр юмана касăп та, икĕ такана кăларăп икĕ пулене тăвăп. (Йĕкел). Якейк. Ку крешрен çичĕ хăма кăларас, теп (хочу). N. Виçĕ тĕрке пушăтран хăрах (на одну ногу) çăпата кăларчĕ. || Делать выступом. Альш. Елшелин урамалла крилтса кăлараççĕ (так, что оно выступает на улицу) пурин те. Ib. Пӳрт умĕнчен урама кĕрилтса кăлараççĕ. || Амалăх-Кипеней. Хытă кăларакан чул, хорошо мелющий жернов. || Выкашивать (о косе). Альш. † Ман çаваçăм вырăсла: вăр çавăрса сулăнса, çĕклем утă кăларать. || Уговорить девушку выйти замуж за себя. Юрк. Ачăрсем те маттур, йĕкĕт, теççĕ, мĕшĕн кăлараймастăр савнине. || Разобрать. N. Анчах вĕсем вăл çырăва (надпись) пĕри те кăларайман (не сумели разобрать). || Орау. Вырăсла пĕр сăмах та кăлармасть (говорит по-чувашски чисто). || Произносить. Альш. Калаçма та тутарсем манерлĕрех кăларса калаçатчĕç калаçнă сăмахĕсене (они). ТХКА 62. Ман арăм пăртак çармăсларах кăларать сăмаха, мĕншĕн тесен эпĕ арăма Атăл хĕринчи Шамал патĕнчен илнĕ. || В качестве вспомог. гл. N. Пĕр-икĕ станция (= стантсă) та иртмерĕ пулĕ, эпĕ хай хаçетĕме часах вуласа кăлартăм (прочитал). Альш. Авă пирĕн паян хыçалти пӳртрĕ çăкăр пĕçерсе кăларнă (испекли) — ăшă; çавăнта тухса выртар. Цив. Лаши кутне çавăрчĕ те, тапса, пуçне шăтарса (пробив), мимминех сиктерсе кăларчĕ (вышибла мозг). Юрк. Тепĕр ырă памĕтник умне чарăнсан, ун çинчи çыруне вуласа кăларчĕ (прочел).
(кŏмага, кы̆мага), печь, печка. Виçĕ пус. Кирек мĕнле çунакан япалана та, çунтарса ярсан, унтан кăмакара кĕл юлать. N. Çĕнĕ çынĕ кăмака умĕнче тăрать вара. Унтан салам парать, кăмака умĕннелле (так!) лапчăна-лапчăна пырса. Сятра. Кăмакара йĕп сикет. (Коршак вĕрени). Сред. Юм. Ĕлĕххи кив пӳрт кăмакисĕне тунă чохне пĕтĕм ратне халăхне пуçтарса тунă; çав кăмака тунă тессине: кăмака çапнă, тенĕ. N. Эпĕ пӳрте кĕтĕм те, кăмака патне ăшăнма кайса тăтăм. КС. Пичĕ кăмака пек унăн (здоровое, толстое). Букв. 1904. Кăмака çинче кĕç темĕскер пăшăл-пăшăл тунине илтех каять. КАЯ. Унтан тата атте, пĕчĕкрех хуранпа ширпе (шӳрпе?) йăтса килсе, кăмака кутне лартрĕ. Пшкрт: кы̆мађа ты̆ђас — подбросить дров. Якейк. Паян, вот чĕртме хăтланса, чон тохрĕ, кăмака теме (почему-то) тортмаçть (не тянет, нет тяги). Ib. Çипе кĕллесен, кăмакая хăваççĕ. — Эп паян çип кăмакая хурăм та-ха. — Çипе кăмакая паян хусан, ыран ир кăлараççĕ. (Кăмака пĕре сивĕниччен) пиçимасан, тепĕр хут хăваççĕ. || (Одна) топка. Юрк. Пĕр кăмакара. (за один раз) 10 çăкăр та ытла пĕçерме пултараççĕ. Орау. Мулчана виçĕ кăмака çунтартăм та, çапах ăшши пулмарĕ (сожгла три истопели дров, одну за другою). || Подобие печки. Якейк. Эпĕр паян çыр хĕрне (= хĕррине) кăмака авăтса вот хотăмăр. Мы сегодня вырыли на берегу речки печку и затопили ее. N. Кăмака пек (о толстых бабах). См. юшка (льушка), мăрье (тăрпа, трупа), пултар, çунтар, вут чăрт, вут хут, тĕнĕ, турчăка, мелке, вучах.
теперь. ЧП. Собр. Кĕчӳне самана йĕп çинче, теççĕ. (Послов.).
тын, частокол. Изамб. Т. Тайба Б. † Тĕкме тăрри тикĕс мар, кайăк ларма кăмăлсăр (им неприятно садиться). N. Тĕкме витĕр йытă харкашать. (Кĕнчеле авăрлани). Зап. ВНО. Тĕкме, шăтăрнак, ракатка, шалча карти, частокол. Т.-И.-Шем. Ут кăкартăм тĕкмене, аллă тиврĕ йĕп çине. Султангул. Тĕкме витĕр юр çăвать. (Çăнăх аллани). СПВВ. ЕХ. Тĕкме — тăратса тунă хӳме. СПВВ. Тĕкме — тын. Ib. Тикĕс-тикĕс тĕкмеçĕм, сарă кайăк лармасан тикĕс тĕкме кăмăлсăр. Ib. Тавра тĕкме çаптартăм. Пазух. 13. † Пирĕн Чака укăлчи тĕкмепеле илемлĕ. Ib. 8. † Тĕкмĕр тăрри тикĕссĕр, кайăк ларма кăмăлсăр. Слакбаш. Тĕкме, частокол из дуба. СПВВ. ТМ. Юпа пек лартса тунă хӳмене тĕкме теççĕ. Образцы 13. † Тĕкме тăрри тикĕссĕр, кайăк ларма кăмăлсăр. Ib. 38. † Хĕрлĕ хырă касса тĕкме лартрăм. Истор. Ют халăхсем сасартăк пырса кĕресрен анчах хуласем тавра çӳлĕ тĕкме лартса тухнă. Бур. Урам урлă каçнă чух ура тиврĕ тĕкмене, каям теттĕм савнине, тăшман кĕчĕ хутлăха. Н. Карм. Тĕкме — тын (загородь). Н. Седяк. Тĕкме — тăратма хӳме. || Тюрл. Тĕкме — вместо сруба, стоймя у погреба.
подр. крику галки. СТИК. Чавкасем пĕрерĕн пусан, чак, чак! тăваççĕ, кĕтĕвепе пусан шавăтатаççĕ. || Подр. крику сороки. Альш. Хĕве хупсан, кĕлет чӳречи çине пĕр чакак пырат та чак, чак! тесе ăйхă памасăр кăшкăрат, тет. || Подр. чириканью воробья. Альш. Çерçи чак-чак тăват-çке. || Подр. трели соловья. Альш. Шăпчăксем авăтаççĕ чак-чак! тесе, сачĕсенче панулми çук, тесе. || Ст. Шаймурз. Ир те чак-чак, каç та чак-чак. (Пăри тӳни). || Подр. звуку, получающемуся от стука подковы. Сред. Юм. Чол сарнă срампа таканлатнă лашапа чуптарсан лаша та: чак! чак! туса пырать. || Малт. шк. вĕр. фиç. 120. Çав вăхăтрах хăййăн тепĕр вĕçĕнчи пăта шăнкăрава чак! çапса кăларать. || Ой-к. Чак-чак чанкăртак, айăн тимĕр пит тимăр, акалама тинĕс пек. (Аслати авăтса, çиçĕм çиçсе çăмăр çуни). || ТХКА 105. Пуртă хам умма çĕре чак тăрăнчĕ (воткнулся). КС. Çавсенĕн ачи аллине йĕп тытнă та, шăнасене чак та чак тăрăнтарать (попадание острым концом). Сред. Юм. Сейнике çĕр çине чак тăрăнтарса лартрăм. (Звук, когда втыкают вилы в землю или в снег). Çĕн Кипек. Тăрн-тăрлик, чаках тăрăн. || Подр. быстрому выезду. Орау. Чак анчах тухса карĕ (выехал быстро со двора). || Подр. тиканью часов. Сред. Юм. Стенной сехет: чак, чак! тăвать çӳренĕ чохне.
совать, всовывать, сунуть; втыкать, вонзать всаживать. N. Хутаççа чик. N. Виç çĕр тенкĕ укçа чиксе кайрĕ. Салагаево. Пашалу çине тăвар, кăмрăк чикĕççĕ. N. Çынни пилĕк çĕр тенкĕ укçана илсе чикрĕ, тет те, юлташĕ патнелле уттара пачĕ, тет. Орау. Кĕпине чĕркуççи айне хĕстерет, çĕввине кĕпи çумне чиксе хурать те, унтан çĕлет. N. Ак эп сана тытса пуçна юр çине чикем. Орау. Кашни аллисене хурана чикеççĕ. Каждый сует в котел руки. N. Турчăка пур çинче алла вута чикмеççĕ. Коли есть кочерга, в огонь руки не сунешь. N. Алăк хушшине ална ан чик, теççĕ. Не суй руки между дверью и косяком. Пазух. 21. † Шур çăмартан çĕвви çук, йĕп чикме те вырăн çук. ТХКА 126. Сарă мăйăр, хĕвелçавнăш кĕсе кĕсе туллиех хĕрсемпеле каччăсем чике-чике тултарнă. Ядр. † Пирĕн ялăн хĕрĕ тесен пар лашуна кӳлсех тух, икçĕр тенкĕ чикех тух, ху тиек пек пулса тух. Çутт. 20. Тĕм кутне пуçа чиксе выртрăм. Кан. Е шетникрен тӳрех аллипе чиксе куçне çăваççĕ. N. Тата эпĕ кунта картăчкă ӳкернĕччĕ те, чиксе çуресе варланса пĕтрĕ. || Вложить. N. Пиçмо янă чух пиçмо çине пĕр кăранташ чиксе яр. || Укунуть. Истор. Вилнĕ çынсенĕн чĕрисене кăларса илсе шыв çине чикнĕ. || Уткнуть. ФН. Пуçне (лицо) çытар çине чикрĕ (уткнул). )| Подоткнуть. Орау. Утиал хĕрне ман аялла чик-ха (подоткии под меня одеяло). || Изамб. Т. Ăна аялти (кто внизу) улăм чиксе парат. ТХКА З6. Çăмахне шăрпăкпа чике чике çирĕмĕр, питĕ тутлă пулчĕ. || Сплести пальцы. N. Аллисене пурнисене хире хирĕç чикнĕ те пырать. || Кодоть. N. Йĕплĕ хулă чикет. Шиповник колется. N. Ĕç хытă та, çавах та чикмест, теççĕ. Работа жестка, но все-таки не колется. Ск. и пред. чув. 112. Йĕп чиксе те куç курмасть. Хоть иголкой (глаз) выколи — ничего не видно. Ал. цв. 6. Унăн тавра куçран чиксен те нимĕн те курăнмасть. Тогаево. Çĕрле полсан шуйтан çурисем темиçен анчĕç, тет те, çак каскана Иван тесе атă пăрисемпе чикме пуçларĕç, тет, чиксен чиксен вара охса карĕç, тет. (Из сказки). Букв. 1908. Чĕрĕпĕн йĕпписем чикнĕ (кололи). Якейк. Çак аякра тем чике-чике каять (что-то колет). N. Пире пĕр эрне хушшинче каçантан икĕ рас чиксе эмел ячĕç. || Приколывать. Кан. Вилнĕ Уçтини кăкăрĕ çумне пулавккăпа икĕ паккет чиксе лартнă. || Зарезать. БАБ. Пĕрне пĕри çĕçĕпе чикес пек тăраççĕ. || Закопать. || Хоронить. Чăвашсем 30. Ун пеккисене чикекен вырăн урăх тĕле тунă. Шурăм-п. Пĕлтĕр унăн матки вилчĕ те, чирĕк картине чикрĕç. Чăв. й. пур. 26°. Якку каланă: кунта мана пĕтеретрем, чикетрем, тенĕ. || Наклонять, опускать (голову, глаза). А.-п. й. 61. Пуçне чикнĕ те, çакăнтах шăнса вилмелле пулать пуль ĕнтĕ, тесе шухăшласа ларнă. N. Пуçне чиксе ларакан пиçнĕ çырла мар-ши çав. ЧС. Пиччесем, инкесем аран пуçĕсене чиксе иртеççĕ. N. Хăлхана ман енелле чиксе, манăн юлашкинчен йăлăннине илтсем. N. Хăраса пĕр сăмах чĕнмесĕр пуçне çĕрелле чиксе тăнă. N. Çынтан ыйтсан, е вăл туса парсан (çырса парсан), вара санăн унта нумайччен чăтса пуçна чиксе пурăнас пулать. Ал. цв. 12. Хуçа пуçне çĕрелле лаш чикнĕ те, шухăшла пуçланă. Образцы 2. † Çук çын хĕрĕ тиейсе пуçра чиксе ан тăрăр. Калашн. 7. Тĕксĕм куçĕсене çĕре чикнĕ вăл. Опустил он в землю очи темные. || N. Анчах çав япаласем çинчен пурне те тĕрĕс, нимĕн хушмасăр, нимĕн чикмесĕр çырас пулать. || Приобретать, наживать. N. Манăн пурăнмалăх пур-ха, укçалла выляса чикрĕм. || Присваивать. Кан. Хăй копператтив пуçлăхĕ пулсан та, укçасем чиксе улталама пăрахмасть. || Повредить кому, поставив его в невыгодное положение. N. Вĕсем пирĕн çынсен айван ăсне-йăвашлăхне курса май килнĕ чух чикме те ӳркенмеççĕ. И Прогулять. N. Тумтирсене сутрăмăр ытлашкине, укçине майрасем патне чикрĕмĕр. || Взять во что. ЧС. Шывĕ çăвара чикме çук, тăварлă. || Девать, прятать, спрятать, упрятать. N. Ăçта чикрĕн эсĕ ăна? N. Чухăн çын хăвăртрах тупăк хуппине витет те, пăтапах çапса лартать, унтан масар çине йăтса кайса, çĕрех алтса чикет. Дик. леб 44. Вăл хăйĕн аллисене чĕрçитти айне чикнĕ. Руки свои Элиза спрятала под передник. N. Алă хуçăлсан алсашне чик, пуç çурăлсан çĕлĕкшне чик, теççĕ. Будет сломлена рука в варежку спрячь, будет раскроена голова в шапку спрячь. N. Унăн ниçта пуçне чикме те вырăн пулман. || Положить. А.-п. й. 76. Нушана пăлтăралла сĕтĕрсе тухрĕç те, пысăк арчана тĕркелесе чикрĕç, унтан пысăк çăрапа питĕрсе илчĕç. Вытащили нужду в севи, положили в сундук, закрыли и заперли. Ск. и пред. чув. 112. Хĕвне çăкăр чикрĕ те... || Удержать в памяти. КС. Ăша чик. || Вкладывать (в голову), принимать к сведению, постигать. N. Кил хуçийĕн халапне пуçа чиксех (очень внимательно) итлеççĕ.
учащ. ф. от гл. чик. N. Ăстарикки çĕçĕ илсе тухрĕ, тет те, вăкăра пусма хăтланса йĕри-тавра хырăмĕсенчен чиккелесе пĕтерчĕ, тет (истыкал все брюхо). Якейк. Куçра темĕскер чиккелет (что-то колет). В. Байгул. Çĕр çурăлчĕ, йĕп тухрĕ, ура тупанне чиккелерĕ.
пошить, зашить. Изамб. Т. Йĕп çук-и санăн, пăртак чиксе туртмалли пурччĕ (пошить). || Вышивать. Золотн. || Сделать стежок (при шитье). Орау. N. Пысăккăн чиксе туртать. Шьет крупными стежками.
булавка. Трхбл. Сурпана чикме чукмар йĕп аван (булавка, притыкать).
дочь. КВИ. Хăйĕн аслă хĕрĕнчен ашшĕ ыйтать: мĕн мăнтăр? На свете что всего жирней? — спросил однажды так отец у старшей дочери своей... Ib. Унтан кĕçĕн хĕрĕнчен ашшĕ ыйтать: мĕн мăнтăр? Затем спросил он: что жирней? — у младшей дочери своей. А.-п. й. 103. Чухăн хуйхăрса килне таврăнчĕ те хĕрне каласа пачĕ. Бедняк с горечью понес (кудель) домой и рассказал о своем горе дочери. ГФФ. Пире пуян çын хĕр памасть. Богатые люди не выдают за нас дочерей. N. Пуян хĕрĕ теейсе те, пуç ывăтса ан тăрăр; чухăн хĕрĕ теейсе те, пуçа усса ан тăрăр. N. Пирĕн атте хĕрĕ. Изамб. Т. Хальхисем (дети) виççĕш те хĕр. Ст. Чек. Хĕрме (= хĕрĕме) калап, кинĕм илт. (Послов.). Мусир. Пирĕн аттен пĕр хĕре Вĕренер кулли пулайчĕ. Городище. Санпа пĕр тăван хĕр миçен тата? А сколько у тебя сестер? Абыз. Манпа пĕр тăван пилĕк хĕрччĕ. К. Кушки. Пирĕн пилĕк хĕр, у наших родителей пять дочерей. Ib. Эпир çемьере пилĕк хĕр, нас в семье пять сестер. || Девица, девушка, девка. ГФФ. Коçăма ятăм хĕр çине те сар хĕрсене солляма. Я дал волю своим глазам выбирать красных девиц. N. Йăштин-яштин яш ачи, хĕрсем тавра коскалать. Высокий красивый парень вертится вокруг девушек. N. Хальхи те хĕрсем яш майлă. Нынешние девицы похожи на парней. N. Ĕнтĕ савни кĕтет, сарă хĕре кĕтсе илеймест. N. Вылямашкăн, кулмашкăн та кăвак куçлă хĕр чипер. Богдашк. И уччанна, уччана, юр çăват-çке пахчана; юр çунипе юр пĕтмест, хĕр кайнипе хĕр пĕтмест. Чертаг. Ентри пичи калатчĕ: сарă вăрăм хĕрсене сарай кашти тăвап, тетчĕ. ГФФ. Çакă та ялăн хĕрĕсем, çул юсама тухсамăр. Девушки этой деревни, выходите чинить дорогу. N. Пĕр Петĕре çитмест-çке те, çĕр çитмест мар, хĕр çитмест. Только одному Петру нехватает — не земли нехватает, а девушек нехватает. N. Çак ял хĕрсен ячĕ аслă. Велика слава у девушек этой деревни. N. Ай, ачи лайăхчĕ, хĕрсем патне каймаст-чĕ. Ах и хороший был парень (жених)! К девушкам, бывало, не ходит. N. Ял-ялĕнче яш малта, хамăр ялта хам малта, çакă ялта хĕр малта. В других деревнях на первом месте парни, в нашей деревне я сам на первом месте, а в этой деревне на первом месте девушки. Пазух. Çакă ялăн хĕрĕсем ялан шăлан чечек пек, ялан мăкăнь çеçки пек, йĕркипе ларнă чĕкеç пек, суса çакнă нухрат пек, йĕп куçĕнчи пурçăн пек, кача-пӳрне çĕрри пек. СТИК. Кĕрхи сăрара пирĕн пит хытă ĕçеççĕ. Ваттисем хăйсем хурăнташ-ăрусемпе ĕçкĕ тăваççĕ, çамрăксем (бивают и женатые молодые люди и замужние) хĕрсем кĕрхи сăра ларнă çĕрте ĕçеççĕ. Унта пĕр вăйçă пулат купăспа, ташлаççĕ, юрлаççĕ. Хĕрсен сăрине тунă çĕре кашни хĕр хăй килĕнчен салат и хăмла илсе пырат. Каччăсем вăл сăрана ĕçнĕшĕн укçа тӳлесе хăвараççĕ. Çавăнта ларнă хĕрсем вăл каç килĕсене таврăнмаççĕ, çавăнтах выртса çывăраççĕ. Якейк. Хĕрĕх тантăш хĕр тантăш, хĕрсе олах ларас чох хĕр тантăшран уйăрăлтăм. Чăв. юм. 24, 55. Хĕр пиррине хутаç çине чикет те пасара илсе каять. Юрк. Пире хĕртен арăм тумалли кирлĕ. Ib. Çирĕм çула çитсе хĕр пулса, ялăрта пур-и савакан? Торп-к. Юхин хĕр юхтарĕ, çеклеттер хĕр çаклатĕ. (Шыв юхни). Ала 65°. Ах, йыснаçăм Иван пур, хĕр Курмасăр ватăлнă. Ст. Чек. Хĕр йĕке урлă каçсан, упăшки кукша пулать, тет. Сред. Юм. Хĕр хôран хысми çисессĕн, качча кайнă чôх çăмăр пôлать, тет. (Народ. поговорка). Норус. Ати ани мăн ана (загон отца велик), хĕрсен çурли çук пулсан, унта аса килĕ-ха. (Туй юрри). Собр. Пушă хирте хĕрлĕ хĕр çӳрет. (уйăх). Шорк. Çамрăк хĕр — лет 14—18-ти; яш хĕр — лет 18—19-ти; пĕве çитнĕ хĕр — лет 17—18. ПУ. Çитĕннĕ хĕр, девушка. N. Тĕрлемес хĕрĕ, уроженка с. Тюрлемы (независимо от возраста и семейного состояния). N. Тепри — ватта юлнă хĕр. К.-Кушки. Миçе çул ман хĕрте лармалла-ши? Сколько лет быть мне в девушках. N. Хĕр чухнехи иртрĕ поль, сорхори тăвасси иртрĕ поль. (Хĕр йĕрри). Ядр. Сат картинче сар-кайăк, юрлăни те килĕшет хĕрĕн арăм полнă чох (хĕртен арăм полнă чох) макăрни те килĕшет. Нюш-к. Хĕр тупаччин хĕр тăв (хĕр çураçса тупса параччин хĕр тăв). ГФФ. Улаха та кĕтĕм те — хĕр сăмахĕ. Зашел (я) на посиденки — девичьи пересуды. || Невеста. Изамб. Т. Хĕр леçме (провожать невесту) хĕрсем каймаççĕ. N. Хĕр шыв тăкма кайни. СТИК. Вăл ĕнтĕ хĕр çулне çитнĕ: час качча парас тетпĕр. Козм. Хĕр парăп хĕл каçайми. (Шăпăр). Юрк. Авланма шухăш пур та, хĕр çук халĕ. ТХКА. Çынсем: хĕр тупса парас сана, теççĕ. N. Хĕрĕн тетĕшĕ туйра туй килнĕ чухне е кайнă чухне хĕрне хулпуççи çине хурса йăтса кӳртсе, йăтса тухса тăрантас çине лартат. Зап. ВНО. Каякан хĕртен шăпăр пытаннă. Сред. Юм. Хĕр полнă ĕнтĕ, тек выляса çиç çӳремелле мар. Невеста уже, нечего тут все играть. Пазух. Хĕр çӳретмелле выляс уммĕн юрлакан юрă. Çак юрра юрланă чух арçын ачасемпе хĕр ачасем уйрăм тăраççĕ: пĕр енне хĕр ачасем пулаççĕ. Пĕрисем юрланă чух тепĕрисем пăхса тăраççĕ. Пшкрт. Ĕçнĕ хĕр, невеста. || Назв. родства по мужу. Юрк. Родство: 1) сарă хĕр, 2) чипер хĕр, З) хĕрсем. Ib. Чипер хĕр, сарă хĕр, вăталăх хĕр, кĕçĕн хĕр. Якейк. Мăн хĕр, çамрăк хĕр. Альш. Хĕрсем, вăталăх хĕр, кĕçĕн хĕр, пĕчĕкçĕ хĕр, сарă хĕр, чипер хĕр, шурă хĕр. Ст. Чек. Вăталăх хĕр, кĕçĕн хĕр, пĕчĕкçĕ хĕр, шурă хĕр, сарă хĕр. N. Сестры старше мужа — аппа, аппай, акай, моложе — хĕрсем, чипер хĕр, сарă хĕр, кĕçĕн хĕр, пĕчĕк хĕр. Н. Карм. Упăшкинĕн йăмăкĕ: асли — хĕрсем, тепри — вăталăх хĕр, тата — чипер хĕр, сарă хĕр, кĕçĕн хĕр. || Назв. речки в б. Ядр. У. (о ней есть предание, иначе хĕр шывĕ.) КС.
железо (общее название). Изамб. Т. Хĕç-тимĕртен усал (чорт) хăрат. Собр. Пӳрт çине хĕç-тимĕр çаптарса, пĕр çын виç çул пăхса ларнă, теççĕ. (Послов.). Т. II. Загадки. Хăй хут пек, йĕп чиксе кĕмест. (Хĕç-тимĕр) N. Кĕмĕл укçа вырăнне хĕç-тимĕртен тунă нухратпа улталанă, тет. Череп. Хĕç-тимĕр, стальная пластинка. Ст. Чек. Хĕç-тимĕр, хрупкий металл. Скотолеч. 25. Хĕç-тимĕр — шăвăç.
понуд. ф. от шанлат. Чем люди живи. Тухнă чухне ку пĕшкĕнме маннă та, пуçне алăк янаххи çумне шанлаттарнă. N. Чиркӳ чанне пăнамар йĕп-йĕпе тарличчен шанлаттарнă. Çиç. çиçрĕ кĕм. ЗЗ. Пуçĕнче, вут тухсан чиркӳ чанĕ харсăр шанлаттарнă пекех, çурăлас пекех йăнлать. N. Алăка шанлаттарса хупрĕ. Чуратч. Ц. Сăвай çапнă чухне папне (= папкине) шанлаттарни таçтанах илтĕнет.
заставить трещать (ломать с треском), производить шум. Орау. Каç килеççĕ те, хăмасене шатăртаттара-шатăртаттара (звук отдираемой доски) хăйпăтса хуçса каяççĕ. ЧС. Каллах анкартне вĕрлĕксем урлă шатăртаттарса кĕрсе кайнă та (вломился), çӳлĕ тытнă вĕрлĕксем урлă сике панă çырманалла. КС. Эп пӳрнесемпе шатăртаттартăм (треск нескольких пальцев). Орау. Ăйăхран вăранса карăм та, кăмака çинче хĕрт-сурт кăнчалине шатăртаттарса арласа ларать. N. Вара кӳлнĕ хĕрсем тата ытларах шатăртаттарса исе каяççĕ (при опахивании). Етрух. Унтан вара яла тавăрнаççĕ те, килĕрен юрласа, шатăртаттарса сĕрене çӳреççĕ. || В деепричастной форме на „са“-крепко да сильно. Бгтр. Вара такмакне хытă шатăртаттарса çыхса хочĕ, тет. Ск. и пред. чув. 58. Малтанах ăна шатăртаттарса, шăнăр татăлас пек, каялла çыхнă. Орау. Кĕпине аллипе шатăртаттарса тытнă та, нимпе те ĕçермеллĕ мар. N. Хăлхинчен шатăртаттарса тытса. || Скрежетать (зубами). А.-п. й. 30. Вут умĕнче хĕртĕнсе ларакан качака такипе сурăх такине курать те вăл, кусене халех çисе яратĕп тесе, шăлĕсене шатăртаттарса пырать. || КС. Çав çын вопăла йăлт пуçĕ-мĕнĕпе шатăртаттарса (с хрустом) çиса ячĕ. N. Шатăртаттар, уминать, уплетать (пищу). Шурăм-п. Сурăхсем çĕнĕ курăка шатăртаттарма (в Ячейк. çатăртаттарма) пуçларĕç. || Орау. Юра-шыва йĕп вĕç пек шĕвĕртсе шăнтать (весенний сильный мороз), çăпатана шатăртаттарать анчах (дерет). || Истребить. N. Хĕлле çак йывĕçсем те юлмĕç-халĕ. Хĕлле шатăртаттараççĕ. || Орау. Çыруне пĕр туххамра шатăртаттарса хучĕ (быстро написал).
поместиться, занять достаточное место, разместиться (при тесноте). N. Ку пӳрте пурте шанăçас çук. В этой избе всем не уместиться. Золотн. Пĕр килте номай хĕрарăм шăнăçаймаççĕ, шăнăçса порнаймаççĕ. Если в одном дому много женщин, то им тесно. Сред. Юм. Епле шăнăçăпăр. Как мы там поместимся. Ib. Шăнăçаймассинчен хăрап. Боюсь того, как бы им мест не мало было. Зап. ВНО. Уя шăнăçĕ, вăрмана шăнăçмĕ. (Суре). Чув. календ. 1910. Йĕп вĕçне çав пĕчĕкçеççĕ япаласем темиçе çĕр миллион шăнăçма пултараççĕ. || Поступать на место; влезать. Юрк. Наян çынсем, слушит тăвас теменнисем, пурте çавăнта шăнăçаççĕ. || Скрываться. Золотн. Начар ăслă çын ниçта та шăнăçмасть. Злоумышленник нигде не скроется. || Угомониться. N. Самана шăнăçса кайнине курса пулĕ-ши?
соринка, заноза. N. Шăрпăк ларт (кӳрт), занозить. Букв. 1900. Тыткала пĕлмен ал-уранăн чĕрни вĕçне шăрпăк кĕнĕ. тет. Юрк. Вăл (она) пит вичĕкĕн япала (бойкая), чĕрне айне кĕнĕ шăрпăк пек. || Косточка (рыбы). Тюрл. Полă шăрпакĕ кĕрсе ларчĕ алла. || Щепка. Кратк. расск. 28. Этем вăл хăй чунне усрасшăн килне пĕр шăрпăк юлми таранччен (до последней щепки) салатĕ. Кожар. Чей ĕçме янă; вăсем чейне пĕрер шăрпăкăн хорса аран-аран вĕретнĕ. Янтик. Ку пушар ытла йĕртсе хăварат çынна, пĕр шăрпăк та хăвармас. || Деревянная вилка. КС. Çăмах шăрпăкĕ. Якейк. Çăмах çинă чох шăрпăкпа çияççĕ (лучинкой). || Колючка. Сред. Юм. Курăксĕм çумĕнче йĕп пик япалана шăрпăк теççĕ. Зап. ВНО. Шăрпăк тăрринче тӳрпи ларать. (Сылăм). Сред. Юм. Кирек мĕн пĕчик япалана шăрпăк пик теççĕ. || Спичка. А.-п. й. З0. Анчах шăрпăк çук хăйсен. Изамб. Т. Шăрпăк тимес (= тивмес, не зажигается). Ib. Шăрпăк тивертрĕм (çутрăм). Зажег спичку. Сред. Юм. Шăрпăк арчи, спичечная коробка. Ib. Виç арча шăрпăк илтĕм (три коробки). ЧС. Шăрпăк кучĕ, остаток спички. Ib. Шăрпăк кутне улăм çине пăрахса хăварнă. Шарбаш. Шарпăк пуçĕ. || Задира, придира. КС. Ах, вăл шăрпăк-çке! || N. Кун чул пурăнтăм, çирĕм виççĕ тултартăм (мне исполнилось 2З года), çын япалине шăрпăк та вăрламан.
то же, что шăши, мышь. Слеп. Шăрши — кошак кайăкĕ. Зап. ВНО. Пĕр шăршин икĕ хӳре. (çăпата). Собр. Кушака çĕнсе шăрши айне пулнă, теççĕ. Одолел кошку, но был побежден мышью. (Пословица). Сред. Юм. Шăршне вилĕм, кошака колă. Кошке игрушка, мышке слезки. ЧС. Урама сĕтĕрсе тухса пуç тăрăх шыв ярса кӳпнĕ шăрши пек йĕп-йĕпе тăваççĕ. || Мыт (болезнь у лошадей). Сред. Юм. Лашана шăрши полать, чирлет. Тюрл. Лашана полать шăрши, янах айне, янах хошшине, чăмăр пек полса каять, вара тымар тăрăх чĕре патне каять, хырăм кӳпет, вара лаша вилет. Янах айне чăмăр пек полса кайсан, çавна вара ывăç çине чăмăртаса тытса ептĕрпелен ватас полать. || Имя мужч. Орау. || Фамильное прозвище в дер. Хирбоси (в бывш. Тойсинск вол.) Якейк. Шăрши Михали.
мышь. N. Шăши = кушак кайăкĕ. N. Шăши = шăрши. Бука. 1900. Кушак шăши тытать, кашкăр выльăх тытать. А.-п. й. 7. Кушак, шăши пулĕ тесе, çапă çине пĕрех чикрĕ, тет. Образцы 24. Вăл укçана памасан, шăши кастăр енчĕкне. N. Ай-уй, карчăк! çарăка шăшисем çисе яраççĕ. Ах, старуха! ведь репу-то поедают мыши! Ст. Чек. Шăши пирĕн айăмăртан тухса карĕ. Мышь выбежала из-под нас. А.-п. й. 51. Кайсан-кайсан, ăна хирĕç пĕр шăши сиксе тухрĕ. Панклеи. Шăши мури илчĕ те карĕ. Ши-и! шихăртать. Ск. и пред. чув. 17. Çул пур çĕртен, çук çĕртен çичĕ юлан вĕçтерет; шăши тухман çĕрсенчен вăл тухать те сиктерет. Чув. прим. о пог. 411. Хĕрлĕ шăши, рыжая мышь. Янтик. Шăши пăх пик чей, фамильный чай. КС. Капан айĕнче шăши вилмест. N. Ку чухне шăши те туяпа çӳрет. (Пословица). Ст. Шаймурз. Шăши шăкĕ те тинĕсе пулăшать. (Послов.). Курм. Йĕс шăши, çип хӳре. (Йĕп). Зап. ВНО. Пĕр шăшин икĕ хӳре. (Çăпата) Кайсар. Шăши тирĕпе çăпана çыхаççĕ. N. Эпĕр коак шăши пак пурнатпăр, тольккĕ каç шăтăкран тухса çӳретпĕр. Н. М. Кедров. Пирĕн урай айĕнче шăшисем чупса çӳреççĕ. СТИК. Шăши шăриччеи те пĕр вырăнта лараймаст, тек мăрккат (ни минуты не может усидеть на месте). В Сятра дат.-вин. падеже — шăше. Ib. Çĕнĕ çынă: эппин эпĕ санăн шăнă-шаккуна шăше çиме хошап халь, тет. || Фамильное прозвище. N. Шăши Емели. Ст. Чек. Шăши Миттук (женск. прозвище). || Назв, болезни лошадей, мыт. Юрк. Шăши — ут-выльăх чирĕ.
мышь. Б. Яныши. Эпĕ йĕпе шăших пек йĕп-йĕпе пултăм.
кочедык. N. Пурис пиччен пӳрни кукăр. (Шĕшлĕ). Ыраш 16. Пăрçи çине кĕрсе кайсан, ашса тухмалла мар. Хутаççисем шĕшлĕ аври пек. Ст. Шаймурз. Хĕрарăм йывăр çын чухне тĕлĕкре шĕшлĕ тупсан, ывăл ача çуратат, тет, йĕп тупсан – хĕр. Завражн. Шăмунтан шĕшлĕ тăвам! (Угроза маленькому). || В. Олг. Шĕшлĕ, деревянный кочедык для снимания лубка. || Шурăм-п. № 27. Шĕшлĕ – йăпал-йăпăл çын. || Назв. рыбы, щука. || Прозвище мужч. Альш. Шĕшлĕ Ванькка.
назв. меры для хлеба, равной прибл. 4 пудам. Тюрл. Тăватă пăтакка — пĕр пасма. Собр. Вырăспа тус тусан, пасма тулă парса уйăрмалла, теççĕ. Ib. Юр йĕп пек шăтăкран пĕр пасма кĕрет, теççĕ. СПВВ. ФВ. Пĕр пасмара икĕ пăчăх, тăватă путалка япала. См. пасман.
коснуться, касаться, прикасаться, соприкасаться. Календ. 1910. Хăмпу çумне пĕчĕк йĕп перĕнсе тăрать. N. Вăрманта йывăçсем пĕр-пĕрин турачĕсемпе перĕнсе тăраççĕ. Вăрманти йывăçсен турачĕсем пĕр-пĕрне перĕнсе тăраççĕ. Деревья в лесу соприкасаются одно с другим ветвями. N. Çамкупа сивĕ кĕленче çумне перĕнсе ан тăр. Не прикладывайся лбом к холодному стеклу. МПП. Ӳлĕм кунта çӳренĕ чухне тумтир арки пернекен пулĕ. (Предсказание). Скотолеч. 6. Лашанăн çыхнă урийĕ (нога) çĕре кăшт кăна перĕнсе тăтăр. Якейк. Мана ан перĕн (или: ан тĕкĕн). Не прикасайся ко мне. Календ. 1906. Çĕр анчах мар, хĕвел, уйăх, мĕн пур çăлтăр — пурте нимĕне перĕнмесĕр тăраççĕ. || Задевать. N. Аллисене каялла тытса, хăрах аллинче патак тытса пырать. Отса пынă çеммĕн патакки атти кĕллисам çомне перĕне-перĕне пырать. N. † Паланлăх виттĕр тухнă чух, палан сапакки перĕнчĕ пулĕ, çавăнпа хĕрлĕ пулнă пулĕ. Аттик. Пĕр перĕнмесĕр çак шыв пек юхса тухса кайтăр çак ача çинчен (порча. Из наговора). || Ткнуть. N. Çав çĕрхине выляма тухрăм та, пĕр пысăк темĕскерле япала перĕнсе куккăр турĕ, тет. || Ударяться, биться. N. Чӳречерен чӳречерен пыра-пыра пернет (воробей). || Подойти. Сред. Юм. Çав пырса перĕнмен полсан, эпир йӳнтерехе илеттĕмĕр ô тавара. || Остановиться. Тоскаево. Туй хапха айне килсе перĕннĕ, тет, кĕрӳ хатри (= хатĕрĕ) çитмен, теççĕ. (Послов.). || Встретиться. Орау. Ак хайхискер килсе перĕнчĕ! Вот встретилось то слово, о котором говорили. || Напасть. ЧС. Пирĕн ялсем: ку мур пирĕн яла та килсе перĕнмин юрĕчĕ, тесе, питĕ хăра пуçларĕçĕ. || Попасть. Хĕн-хур. Эсĕ кам хĕрачи? Çĕрле Çăмьюн тетӳ пӳрчĕ патне ăçтан пырса перĕнтĕн эсĕ (как зашла?). || Обращаться. Юрк. Ку ĕçрен кайран, çими çитмен чух, йăмăкĕсем патне пырса перĕнет (обращался). ||Стреляться. Шурăм-п. Пăшал илнĕ те, перĕнсе вилнĕ. || Наталкиваться. N. Ниçта çитсе перĕнменни те юлмарĕ, тет, кун (всюду он бродил). Шурăм-п. Чылай çĕре перĕнсе çӳренĕ вăл.
тупоконечный. N. Ку йĕп, темĕскер, пуклак вĕçлĕ, унпа çĕлеме çук пулĕ.
булавка. И. С. Степ. Пухтел. Пулавккă, булавка, а пуклак йĕп — булавка со стеклянной головкой для прикалывания сурбана.
пурнăç (пуры̆ны̆с, пурны̆с), жизнь. Изамб. Т. Кутăн кайнă пурăнăç. Сборн. по мед. Пурăнан пурăнăçра та çавах: пурăнăçа малалла ярам, тесен, шухăшлас, тăрăшас пулать. Ск. и пред. 103. Вара хайхи пурăнать, пурăнăç чулне (тяготы жизни) сĕтĕрет. N. Пурăнăçăн вĕçĕ çывăхарнине курсан... ЧП. Эпир пурăнатпăр пурăнăçа, пуçа мĕн килессе пĕлместĕпĕр. N. Иккĕшĕ пĕр-пĕринпе курăнăçса пурăнăç ыйтнă вĕсем. Ал. цв. 27. Ниăçтан та хирĕç чĕнӳ те, пурăнăç ыйту та, нимĕн те илтĕнмест. Трхбл. Пурăнăçу-масару! Чорт бы ее подрал, эту жизнь! Ст. Чек. Йăвашланн= пурăнăçĕпе çука ернĕ. Ib. Пурăнăçа ирттересчĕ. Ib. Пурăнăç умне татрăмăр (выбились из бедственного положения и даже несколько разбогатели). N. Кунтан кайнă чух, тулли пурăнăçпа тухса кайрăм эпĕ. N. Лайăх пурнăç тăвайрĕç-ши? Орау. Этемĕн пурнăçĕ: паян пур та, ыран çук. Ib. Пурнăç манăн пĕтĕмпех кутăна карĕ-ха (плоха). N. Пуян çынăн пурнăçĕ кĕпер урлă каçнă пек, начар çынăн пурнăçĕ тăвайккинчен хăпарнă пек. N. Ман порнăç питĕ осал, питĕ йăвăр, йĕп тăрăнчи порнăç пекех. N. Сан пурнăç мĕле, пăртак самай пик туйнать-и? N. Ман пурнăç ăнми пулчĕ: хам Хусантан килнĕ çĕре качака путекки вилсе выртрĕ. N. Пурнăç пекскерсем. N. Эсĕ ху та пĕлен манăн пурнăç йĕп çинчине. N. Вăл (она) только пурăнăçа юхтарса анчах пурнать (плохо). Ерк. 76. Çапла Урха килĕнче пурнăçсем шăваççĕ... Тăв. 18. Пĕри вăрмана, тепри армана кайсан, мĕнле пурнăç пулать. Чураль-к. † Кăмака çинчи сарă çыв, ирлимаç-çке, пĕтимаç-çке; хамăр ялти сар варлийĕ, мансăр пурнăç пурнимаç-çке. Сёт-к. Вăлчăр-вăшт! пирн порнăç çакки çи-и-нче! тесе каланă, тит. — Алă тони пак туса килет поль те-хе, титчĕç. Вара килсен сар кĕрĕксем ĕçлеттерĕччĕ. Ib. Пирн ялти Палли старик калатчĕ, тит: порнăç кокри — воник коккăр. Шибач. Атти, тет, пирĕн порнмалăх, тет, порнăç пор, тет. Неужели, тет, пире, тет, орăх çĕрте хĕр паракан полмĕ, тет. ЧС. Аçу-аннӳ сăмахне пăхмарăн ĕнтĕ, таçти ютă çын вĕрентнĕ пек пурăнса, ӳлĕм епле пурнăç тыткалăн-ха. Нюш-к. Кăсĕм питĕ тӳрленсе иккĕш те çамрăк вăйпа питĕ ĕçлесе пурнăç тăвса пăрахаççĕ (усиленно работают и делаются зажиточными). Якейк. Порçăн тоттăр порнăçăмччĕ, вĕçсе кайса çохаласран, апи илсе çыхинччĕ. Ой к. Асламас. Порнăç умне татрăм. Поправился. Ашшĕ-амăшне. Иван пурнăç ыйтсассăн, вăл ăна хирĕç каланă: атя, килех! хăна пулăн? тенĕ.
с шелком, с шелковой ниткой. Вил-йăли. Хăмăт кĕççи çине чиксе янă пурçăнлă йĕп те çавăн пекех вилнĕ çын таврашĕнчен усал-тĕселе хăваласа пырат.
посăк (пузы̆к), (позы̆к), то же, что пысăк. Тогач. Пусăк тияк салатĕ, пĕчĕк тияк пуçтарĕ. (Хачăпа йĕп). Яргуньк. Пусăк тияк салатĕ, пĕчĕк тияк пуçтарĕ. (Йĕп). СПВВ. Пусăк — пысăк. Якейк. Пусăкран пусăк итет. N. Пусăк çырмара шусам тулса çитсен, пăрсем каяççĕ. Якейк. Пусăк вĕрен, пусăк йăвăç, пусăк пĕрене. || Важный. Кумарка. Çуркунне пусăк ĕçсем тапранаççĕ: суха тăваççĕ çур тыррисене акма.
или пуç-йĕппи, род ожерелья из двугривенных монет, нашитых на коже; прицепляется у женщин сзади к сурпан 'у. На краю этого украшения — çуха катăкĕ (кружевное украшение с волнообразным краем). Чертаг. Ib. Пуç-йĕп çине тенкĕ çакаççĕ: сурпанпа масмака пĕр çĕре тыттараççĕ. Орау. Пуç-йĕпписем çинчен. Вирьялсен пуç-йĕпписен сăранĕ кушлавăшсен пуç-йĕппинчен ансăртарах та, вăрăмрах та пулать. Анчах вăсен тăршшипех тенкĕ çакса тухаççĕ. Кушлавăшсен пуç-йĕппи тăршшин варинче тенкĕ ытла нуммай çакасран вĕтĕ шăрçапа тытăнтарса вырăн йышăнса хураççĕ. Вирьялсен пуç-йĕппийĕ хăлхаран аяларахран икĕ енчен масмак çине чиксе хурсан ытлашши вăрăммипе ĕнсе хыçнелле кайса выртса çӳрет. Пирĕн Кушлавăш арăмисен сурпан хĕррипе танах тăрса ĕнси çинчех тăрать. Тата хирти арăмсем пуçĕсене масмаксăрах сырăнаççĕ те, сурпанĕ ан салантăр тесе, икĕ тăнлавран икĕ муклашка пуçлă йĕппе чиксе хытарса тăраççĕ. Вирьялсен пек, кушлавăшсен пек икĕ йĕп хушшинче тенкĕ çакнă сăран çук. Вĕсен икĕ йĕп уйрăмах.
металлическая зацепка, прикрепляющая пуç йĕп к сурпан'у. Чертаг.
(пӳр'н'э), палец. А. Турх. N. Хăй пӳрнинчи ылтăн çĕррине кăларса, ун пӳрнине тăхăнтарнă. N. † Çӳлте çурта çунат-ĕçке, пӳрне пек, пӳрне пек тумлать-ĕçке. ТММ. Пӳрнесен канашĕ. Пуç-пӳрни калат: атьăр эрех ĕçер, тет; шĕвĕр-пӳрни калат: укçа çук, тет; вăта-пӳрни калат: кивçен илес, тет; ятсăр-пӳрни: кивçен илсен, тавăрасси, тет; кача-пӳрни: ĕçер те тарар, тет. Шел. П. 63. Акă пĕр чулĕ патне, курăк ăшне, пĕр шит тăрăшшĕ, икĕ пӳрне сарлакăшĕ, çĕнĕ пир татăкне çурри таран алă пӳрнисем пек туса каснă та, ун çумне çиплĕ йĕп чиксе пăрахнă. Орау. Пачĕ-и? — Пачĕ, пӳрне хушшинчен кăтартрĕ (показал кукиш). Н. Тахтала. Пӳрнĕрпе пĕлĕте тĕллесе кăтартсан, çыртăр, ахаль — çылăх. Бес. чув. 6. Вăл вĕсене алăри пилĕк пӳрне пек пĕлсе тăнă (знал как свои пять пальцев). Тет. Манăн сулахай аллăн пӳрнесем уйрăлакан сыппи сикнĕччĕ. ЧП. Пӳрни вĕçне шăрпăк кĕнĕ. N. Пӳрнесем такăнаççĕ (= тытăнаççĕ). Ст. Ганьк. † Пӳрнесерен пурçăн туртаççĕ. Сред. Юм. Пӳрне те пĕр тикĕс мар. И пальцы ведь не все равны. Ib. Пӳрнене çĕрĕ тăхăнтарни (фокус). Фокăс корас текеннине тĕп-сакайне антараççĕ те, сăкман çанни ăшне аллине чиксе çĕклесе тăраттараççĕ, фокăс кăтартаканни пĕр корка шыв ăсать те, сăкман çанни тăрăх фокăс кораканни çине яра парать. Çав вара фокăс корни полать. ЧП. Вăта çĕрти пӳрне. Кан. Хвершăл: пӳрнене касас пулать, терĕ. Ib. Чĕлхесĕр çын пек, пӳрнесемпе калаçма тивет. || Напалок.
(пэ̆з'эр), жечь, калить. N. Юман вутти кăмакана питĕ пĕçерекен туса ярать. Янорс. Ниçтан та патне пымалла мар, пĕçерет, питĕ çутăртатса (= çатăртатса) çунать, каламалли çук. Юрк. Вут хытă пĕçерсен, сивĕ пулат. Шемшер. † Эпир пурнас тенĕ чох, çĕр çурăлчĕ, йĕп тухрĕ, йĕп хушшипе вут тухрĕ, пирĕн пите пĕçерчĕ (обжег). Изамб. Т. Хĕвел пĕçерет. N. Мунча пĕçерсе тăрат, тет, пĕр çухрăмран. Якейк. Виç шăл виттĕр вот тухать, виç çохрăмран пĕçерет. Орау. Вăсам çуннă чухне пирĕн чӳрече куçĕсем хĕрсе пĕçерекен пулчĕç (сильно). IЬ. Чӳркӳ çуннă чухне чиркĕвĕнчен пĕр вун чалăшра тăма çукчĕ, пĕçеретчĕ. IЬ. Ăрамра мар, çырма хĕрринче те пĕçеретчĕ (о пожаре). || Заставить поспеть. N. † Тăвайкки тăрăх хĕвел ӳкет, пиçмен çырласене пĕçерет. || Печь; жарить. N. Çăкăр пĕçер. || Топить (молоко). Собр. Сĕтне пĕçерсе парсан: хăш ĕне сĕтне малтан çиес-ши, тесе, шухăшласа ларатпăр. || Варить. N. Сан валли кам апат пĕçерет? Сана кам апат пĕçерсе парать (готовит). || Жечь (о крапиве). Б. Хирлепы. Вĕтрен сарса хунă мĕн (она, тетенька), вырт-пăх — пĕçерет, сиксе тăни сисĕнмерĕ. || Запарить. Кĕвĕсем. Ун мунчине хутнă, милкине пĕçернĕ (запарен). Ёрдово. Хĕрарăмсем хĕлле арланă çипписене кăмакара пĕçерсе çăваççĕ, типĕтеççĕ те, тĕртсе юр çине сараççĕ. Арзад. 1908, 13. Пĕçер (о пряже, хутăр). || Обварить. СТИК. Ачана пĕçертĕмĕр. У нас обварился ребенок. IЬ. Ан пыр унта, таçта пиçсе кайăн. Не ходи туда, обваришься. || Гореть (о лице). Якейк. Он пичĕ паян тем пĕçерет. N. Пит-çăмартисем пĕçерекен пулаççĕ. Сборн. по мед. Анчах хăш чухне ачан пĕтĕм хулĕ те хĕрелсе каят, ача вара ăшаланать, йĕрет (макăрать); ун чухне унăн хулĕ пĕçерет, кĕçтет те. || В перен. см. Зверев. Çӳрет питне пĕçерсе (намăсланса çӳресен). ЧП. Çын çине тухса çӳремерĕм, питне пĕçермерĕм. (Хĕр йĕрри). Орау. Калуш вăл урана пĕçерет || Колотить, бить (кнутом, прутом). В. Олг. КС. Арăм, катăршнайĕ, çăккăра паян икĕ питлĕ тунăпăрахнă, мĕн тăвассу пур (что поделаешь)! Сред. Юм. Пит иртĕнсе çӳре-ха ак, пĕр ярса тытсан, хытах пĕçереп те-ха кона (прибью его). Альш. Пĕрре ку ача урама тухат та, тетĕшĕсем ку тукмака калаççĕ: валей, тукмак, теççĕ. Эй, тукмак петĕм çемйине пĕçерет, тет. || N. Хăйсен те ăшне пĕçертĕмĕр. Кама 50. Ку ĕç ахаль иртмест вĕсене Çăварĕсене пĕсерĕпĕр-ха уншăн.
vox incerta in aenigmate scripta. Непзв. слово. Собран. 245. Алăкран кĕрĕп, ака курăп. (Йĕп). De acu dictum est. Загадка об иголке. V. акам.
(ал э̆с’, ал э̆з’э̆), quae manu constat; pierumque de mulierum opera dicitur. Рукоделье. Ст. Чек. Ал ĕç тесе пир-авăр ĕçне, кĕпе-йĕм ĕçне, хĕр-арăм килте ĕçлекен ĕçе калаççĕ. Рукодельем называют приготовление холста, белья и др. домашние женские работы. Изамб. Т. Ака пĕтсен, ăшăтсан хĕр-арăмсем, ĕçе тухачченех, урамра ала ĕç ĕçлесе лараççĕ. После весенней пашни (когда станет теплее) и до самых полевых работ, женщины выходят сидеть на улицу и занимаются там рукодельем. Ст. Чек. Алă ĕçĕ: хĕр-арăмăн пир-авăр ĕçĕ, йĕп-çип ĕçĕ, çĕлесси, тĕрлесси, çăвасси. Рукоделье — женские работы: приготовление холста, шитье, вышиванье, мытье.
(каптал), назв. свадебного наряда. Шибач. Каптал — из ситца, шопăр майлă, той арăмсам тăхăнаççĕ только. Пшкрт. Каптал — свад. наряд: сăкманла тунă хăмаçран, пасартан исе. Зап. ВНО. Каптал — женское свадебное украшение синего цвета, из шерсти. МПП. Каптал — женский свадебный халат из черной материи, при чем рукава — из красной ситцевой или другой материи, с вышивками или рисунками фабрично-заводского происхождения, напоминающими чувашские узоры, а на спине халата имеются нашивки из цветных лент в виде фигуры 8. Якейк. Квак каптал — пире кăвакартса тунă кĕске тонтир. Разг. С. Мих. 12. Симĕс каптал, мужской зеленый кафтан, на подобие русского. СПВВ. Х. Каптал — шерстяной, тонкий голубой кафтан (Ядр.). Собр. Хай хай каччăм, хай каччăм, хай каптална хыв-пăрах. (Пушăт сӳни). Хорачка. Хĕрлĕ каптал. Г. А. Отрыв. Алтаккин кукки каланă тăрăх, каптал хыçалта (ĕнсе хыçĕнче) икĕ хутăн ĕçленĕ тăваткал çухави пулнă. Вăл ĕнсе çинчен çулелле мар, аялалла (çурăм хыçнелле) аннă, ăна каптал çумне çĕлесех лартнă, уçса хупмалла пулман хальхи çухависем пек. Малта ывĕ капталăн (кăккăр, пĕсехе çинче) уçă пулнă, пĕр шит анлăшĕ, икĕ шит тăршшĕ (кăккăр анине çитиччен) пулнă. Кăккăр ывĕ уçă пулнă... Ib. Капталне арçынсем анчах тăхăннă. Ib. † Инке мана йĕп пар-ха: каптал тӳми татăлчĕ.
(кунды̆), лукошко. В. Олг. Н. Тим. Унтан чĕкеç йĕп тăвакан патне каять те, пĕр кунтă йĕп илсе килет. N. Ăна илет, тет те, кунтă ăшне пуллисем патне пăрахать, тет. N. Пуллисене вăл кунтă çине хурса килет, тет. N. Хайхи пачăшкă Ивана çатан кунтă (в корзину) çине лартнă. Ст. Чек. Турашăл кунти (круглое низенькое лукошко, куда кладут «турашăл»). ЩС. Контă = пурăк || Колыбель. Золотн.
целыми копнами истогами (нареч.). Нюш-к. Чир çыпăçнă чухне купи-капанĕпе килет, тухнă чухне йĕп çăрти витĕр тухат, теççĕ. (Послов.).,
(ӳт, ӳт'), тело; плоть; мясо. N. Ӳт чĕлхен шăмми çук, тесе, чĕлхе, сăмахласан, тем те сăмахлать, тесе калассине калаççĕ. Шемшер. † Пăхма пĕлмен çавра куç икĕ куçĕ йĕп-йĕпе; калама пĕлмен ӳт чĕлхе икĕ пичĕ йĕп-йĕпе. Зап. ВНО. Ӳчĕ тулта, кĕпи шалта. (Свеча) Тело снаружи, рубаха внутри. Т. М. Матв. Ырхан ӳт (аш) хăй шӳрпинчен хăй вăтаннă, тет. (Послов.). Гаворят, что нежирное мясо устыдилось своего навара. Сборн. по медиц. Çав эмеле докторсем чирленĕ çыннăн ӳтне йĕр туса ӳчĕ ăшне сирпĕтсе куртеççĕ. Доктора это лекарство впрыскивают, сделав нарез на теле. Посл. 164,18. Вăл чиркӳ ӳчин пуçĕ. Сред. Юм. Ӳт кĕмес (или: ӳт хошмас). Не тучнеет, не поправляется телом. N. Эсир мана мĕшĕн вăрçатăр, эпĕ сирĕн ӳтĕрсене сĕветĕп! || Труп. Чуратч. Вăл вара, çанта кайса кĕрсе, шăлнĕ ӳтне исе тавăрăнса, тирпейлесе пытарчĕ, тет.
то же, что йĕп-йĕпе. Описка? Мижула. Каçхине йип-йипе полса килеççĕ, вара кăлисене тепĕр кон вали типĕтсе хораççĕ.
юмăçă, у И. Н. Юркина всегда юмăçĕ, знахарь, ворожея. М. П. Петр. Чăваш. й. пур. 36°. Вăл юмăç ялан укçа çинче пăхнă иккен. N. Христос турра мухтас вырăнне, çавă шуйттан тарçине, юмăçа, мухтаса тăраççĕ, акă мĕн калаç: эсĕ пушали кĕнеке вула, а пиршĕн пулсан, юмăç турăпа пĕрех, юмăç вăл çурă турăпа пĕрех, теççĕ. Бюртли-Шигали. Манăн атте хамăн юмăç-чĕ. Чăваш çемйинче кăшĕ-те-пулсан чирлет те, каять вара юмăçа. Макка 207. Юмăç, пĕр каласан, нимĕн те тăва пĕлмест. Вăл çынсене çапла улталат: йĕп çине çăкăр тирет те, суллантарма тытăнат; суллантарат вăл икĕ çăкăр татăкĕ хушшинче, или просто укçа çине пăхат. Хальхи юмăçсем аплах хăтланмаççĕ, ĕлĕк миçе пус панă, çавăн чухлĕ сăмах анчах каланă. Сюгал-Яуш. Юмăçĕ вăл киреметĕнчен пăртак лайăхрах пĕлет пулмала. Вăл киреметĕн шăльнĕ пулнă, тет. Вăл ăстан суйине тупса çитерет-ши? Нумайăшне киреметсенчен ытларах юмăçи улталать, курнать. Ну хутте хай юмăçи те çынсене улталанă, тет. Ну çынсем те хăйне нумай улталаççĕ, курнать. Виçĕ пус парса та улталаççĕ, курнать, пилĕк пуспа та; вунă пусне парсан, тата пушчех суйма тапратать, курнать. Вара кайран тата килме каласа ярать, тет. Халь ывăнса çитрĕм, тет. Тепĕр виççĕ (sic!) кунтан пурне те каласа ярăп, тет; суй (sic!) суйса ярать, тет. Вăл ырă этемех-ши? Вăл этемренех çуралнă-ши? Ун патне ырă шутлă çынах ан кайтăр, тесе, калать, тет, пĕр çын. N. Ху юмăçна ху палăртатăн. Сам показываешь, что ты гадатель. Ст. Чек. Укçине чĕрки çине (хурса?), çăккăр татăкне йĕппе чикеççĕ. Йĕппин куçне çиппе витĕреççĕ, вара сулланасса кĕтеççĕ. Çак япаларан мар-и ку чир? тет. Суллансан: çак япаларан; ав уçăлса каят, тет; сулланмасан: ак çак (урăх япала калаççĕ) япаларан мар-и? тет. СЧЧ. Çавăн чухне хамăр ялта пĕр суккăр хĕр юмăç пур-ччĕ. Ун патне (к ней) юмăçа (для ворожбы) çĕршер çухрăмран пар лашасемпе пыраççĕ. Б. 13. Вăтанман юмăç пулнă, тет, ӳркенмен ăста пулнă, тет. НТЧ. Çав ялта, укçа çĕне (= çине) пăхса, мĕн пулнине, малалла мĕн пулассине пурне те тĕрĕс каласа кăтартакан арçын юмăç пур, теççĕ. Чуратч. Кил-ăш-чиккинче кирек кам сымар пулсан, час-часах юмăç патне чупса каяççĕ. Юмăç патне пырсан: ман килте çапла ача çывмар пулчĕ-ĕçке, тесе, каласа кăтартаççĕ. Вара юмăç, пĕр çип вĕçне çăккăр хытти çыхса, суллантарма тытăнать. Суллантарсан-суллантарсан, калать: сан ачу йĕрĕхрен, сана вăл пĕр така тумасăр та каçарас çук, тет. Альш. Юмăçă; один из приемов: алă тымăрне пăхать, кăвапине пускалать. Ч. С. Чӳк пуçлас, тесе, юмăç карчĕкне чĕнсе килчĕçĕ. Ib. Атте вара пиччене юмăçа чӳклеме кайса илтерчĕ. Могонин. Юмăç тесе, ăста пĕлекен çынна калаççĕ. || Знахарство, гаданье. Альш. Юмăçă укçипе (деньгами, полученными за гаданье) пуяймăн. БАБ. Вăл кун (?) çĕнчен мана пĕр пирĕн кӳршĕри юмăçа пăрахнă (бросившая ворожбу) карчăк каласа кăтартрĕ. Болезни. Паян ĕç тытас çук-ха; çав ача кĕнеке тăрăх юмăç пăхма пĕлет, тĕт-ха, кайса пăхтарас. БАБ. Эпĕ ĕлĕк, хĕр чухне, пĕр юмăçран юмăçа вĕренни çинчен (об учении колдовству) илтнĕ-ччĕ. Ст. Яха-к. Епле (какой) чӳк тумаллине эпĕ ăна халех юмăç çинче пăхса пĕлĕп (узнаю из гадания), терĕ, || Кан. 1927. № 237. Матка йăпăр-япăр Шĕнере, юмăçа тухса чупрĕ. Якейк. Опăшкине йомăçа янă. || Сред. Юм. Солланкаласа тăракан çынна, выльăха та: йȏмăç пăхать, теççĕ (говорят о сонном, пьяном человеке или о плохой скотине). || Йомăç, прибор для гадания. || Йомăç, отвес (у плотников). Шарбаш.
гадать. КС. Ст. Яха-к. Мĕн пыраканĕ пурте пирвай, инкен аллине тытса, юмăç пăхаççĕ. Вĕсем, хĕвĕнен çăкăр хыттине туртса кăларса, йĕп тăрне тăрăнтараççĕ, тата чĕрçине пĕр хуран ывăсси хураççĕ. Вĕсем, çав çăкăр хыттине йĕп тăрăнче суллантариччен, çăкăр хыттине тута таврала, тем каласа, çавăраççĕ. Кирек хăш юмăç та, эпĕ курнисем, çăкăр хыттине йĕп тăрăнче суллантарнă чухне, калаççĕ: çак кине Сурăм киремеч тытнă пулсан, çăкăрпа йĕп пĕç тăрăх суллан; унтан мар пулсан, урлă та пирлĕ суллан, теççĕ. Суллансан-суллансан, çăкăр хытти тапах чарăнмасан: çук, кунтан мар-ха, теççĕ. Микушк. Юмăçă юмăç пăхать. Вăл çăкăр татăкне йĕппе тăхăнтарать те, сулласа ларать. Чирлĕ çын ун патĕнче пăхса ларать. Вăл вара, пăхсассăн: чирлĕ çынна çав тӳрĕ (дух) лекмен-и? тесе, ыйтать. — Çав тӳрĕ лекнĕ пусан (= пулсан), яр кай, тет. Яр каймасан, тата сулласа ларать Тепĕр тӳрĕ лекмен-и? тет. Вăл тӳрĕ лекнĕ пусан, яр кай, тет. Мĕн ыйтать? тесе, сулласа ларать. — Çунатлă ыйтать-и? пăтă-юсман ыйтать-и? тет. Пăтă-юсманнах юрать, тет. Тăрсан-тăрсан: юрамасть, тет. Тата шалалла каять пулĕ-ха вăл: вăкăр-тына ыйтмасть-ши вăл? тет. Сулласан-сулласан, тупать вара мĕн пусмаллине. Вара вăл мĕн хушнă, çавна пусаççĕ. Пуснă чухне, урине, пуçне çăвать те, урайне ярать. — Силленет-и? тесе, кĕтсе тăрать. Силленсен, пусса çияççĕ; силленмесен, ăна ярса, тепрĕне (= тепĕрине) тытаççĕ. Вăл силленсен: килĕшрĕ, тесе, пусса, çияççĕ. Юмăçă хушсан, лашана хĕрхенмеççĕ, пусаççĕ. Хăйин(хăйĕн) çук пусан, сутăн та пулин илсе пусаççĕ.
(jубах, jобах), старая линяющая шерсть. А. Турх. Юпах тăкăнать. Ядр. Юпах ― весенняя шерсть вообще. Ч.П. Ут йăваланать юпахне тăкасшăн. Персирл. Юпах = йĕп-тăх. Сред. Юм. Çур-кунне лаша-выльăх юпах тăкать. Якейк. † Çор йопаххи посура, пор осал хĕр çак ялта. IЬ. Çор йопаххи (шерсть) çор-конне сорăх çăнне (= çăмне) кассан, прик эрнерен тăкăнма пуçлать; вăл çăн каснă чох аяла йола ть; çăн çитĕннĕ майпе çор йопаххи толалла тоха ть те, тăкăнма пуçлать. Вăл начар сорăхсен поринчен ытли полать. Янш.-Норв. Юпах (jубах) старая шерсть. || Стригун (о жеребенке). М. П. Петр. А. Турх. Юпах ― двухлетний жеребенок. См. юпах тиха. Шарбаш. Йопах, двухлетний жеребенок, стригун.
(ладак), углубление, выемка с обеих сторон ушка иголки. СПВВ. ВА. Латак; йĕп латакĕ.
(л’эшк’э), mingere. Якейк. Пирн Павăл кĕçĕр çĕрĕпех лешкесе выртнă, тӳшеке йĕп-йĕпех тунă (= шăрса выртнă). См. лӳшке.
(мы̆гарич’), могорыч. Рук. календ. Прокоп. Йĕп илес пулсан та, мăкарич калаçаççĕ. Тырă вырма тытсан та, мăкарич ĕçеççĕ. Календ. 1911. Япала илсен-тусан, мăкарич тăвас йăла ăçтан тухнă вăл? Кан. Шеюк Хĕветĕрĕнчен ана тара илнĕ йĕркепе мăкарич ĕçме шутланă.
йори, (jуриы), нарочно, нарочито. Синьял. † Шурă кăçат тăхăнтăм, юри таптаса хуратрĕç; яштак пĕвĕм ӳстертĕм, юри сăмах кăларчĕç. Юрк. Эпĕ ăна юри хам çумма кăсьене илмерĕм. Н. Тим. † Юри карăм пасара, çичĕ пуслăх йĕп илме. Тогаево. † Юри килтĕмĕр юрлама, ӳлĕм килĕпĕр пуплеме. Макка. 24°. † Юри каласа, атă çĕлетрĕм, уяв кунĕ тăхăнса çӳрес пек. Регули. Вăл йори мана çапрĕ. Изамб. Т. Юри пĕлсе тийĕн (как будто зная), эпир иксĕмĕр те кĕççатă, кĕрĕк тăхăнса тухрăмăр. Чĕр. чун. яп. й.-к. пур. 27. Çак асăннă чĕрĕ чунсен тирĕ тĕсĕсем пурин те, юри тунă пек, çавăнти тăпра тĕслĕ шупка-сарă. Ст. Чек. Юри-ятне = ятарласа. ||Не серьезно, в шутку. Эп-ăна юри çыртăм. 1. Я написал это нарочито (consulto). 2. Я написал это в шутку. Ib. Вăл юри каланă. 1. Он сказал нарочито (consulto). 2. Он сказал в шутку, не серьезно. Килд. Юри-кăна хăтланат. Только так делает.
(jы̆пты̆х), линяющая шерсть у животных. N. Кĕркунне йăптăхне тăкса, çап-çутă, яп-яка, илемлĕ пулса килчĕ (жеребенок). Городище. Йăптăх тăкнă. Облинял (о животных). Н. Карм. Çур-кунне тиха йăптăхне тăкать. См. çорххи тĕк. СПВВ. БМ. Йăп-тăх = йĕп-тĕк, старая, отжившая шерсть на животном, преимущественно на лошади; лошадь линяет. Бес. о землед. Выльăх епле, çуллен, йăптăхне тăкса, çĕнĕрен ӳстерет. Пазух. Ут йăванать йăптăх, ай, тăкасшăн; куç тимсĕлет савнине, ай, курасшăн. Плохой, рваный. А. Турх. Йăптăх тумтир тăхăнса çӳрет. Ib. Йăптăх çын, оборвыш. Сред. Юм. «Пит йăптăх çӳрет. Ходит изодранный» (т. е. оборванцем). || Линяющие перья птиц. М. П. Петр.
(jы̆шт), подр. короткому, оборванному, скользящему движению. Сред. Юм. Ман аллăри тôтăра йăшт тортса илчĕ („получается чуть заметный звук“). КС. Йĕппи аллине йăшт (или: яшт) кĕрсĕ карĕ („вхождение иголки в мягкое“). Б. Олг. Алла йĕп кĕрсе карĕ, уç топанне, йăшт! Ib. Йĕп пĕрене çомне тăк (в дерево) или йăшт (в мох) тирсе лартрăм. Сред. Юм. Паян ман урана тем йăшт чиксе кайрĕ. КС. Йăшт! или яшт! („всовывание“). (Срв. ib. Хусăк çемçе çĕре яштах кĕрет). СТИК. Тăм ашне кӳртсе лартнă патака йăшт туртса кăларчĕ („выражение звука и образа действия“) || Подр. как бы дергающей боли. КС. Йăшт-йăшт туртса ыратать (о зубе). || В перен. см. живо, быстро. Çиç. çиçрĕ кĕм. 55. Унăн çăмăл сăмахĕсен хăйне итлекенсен пуçĕсене, шалча пекех, йăшт кĕреççĕ. М. Васильев № 3,39. Охмах есрел ĕненет: шăна полса, йăшт кĕрет. М. Васильев № 3,48. Хор (гусь) поррине пĕлсессĕн, тотар йăшт-çиç тăчĕ, тет. Кан. 1929, № 184. Пеття йăшт тăчĕ сулахай ури çинчен сылтăм ура (siс!) çине. | | Высокий, стройный. Пазух. Улма йывăççисем, ав, йăшт-кăна, вĕсен çӳлçисемех, ай, лăс-кăна.
(jэ̆к), ругань (в роде „собака“!) Альш. Хурамал. Йĕк кăтарт, надоедать. См. йĕксĕк. М. П. Петр. „Йĕк — гад, гадина; несчастье; отрыжка; лава“. Ib. Çĕр çурăлать, йĕк тухать. См. йĕп. || Повод к придирке. Ст. Чек. Йĕк шырат. Ищет повода к придирке. Ib. Йĕк шыракан çын, скандалист. СПВВ. Йĕк тупатан. СПВВ. ФИ. Вăрçасшăн тек йĕк шыраса çӳрет, теççĕ (сăлтав). Тата пит хытă ылханнă чухне: çĕр çурăлса, йĕк тухтăр! теççĕ.
(jэ̆п), игла, иголочка. Никит. Хамăр питĕ йĕпентĕмĕр: йĕп чикме те шăтăк çук. Мы сами до того вымокли, что не осталось сухого места, куда можно бы было воткнуть кончик иголки. Кан. 1927, № 210. Йеп шыранă пекех шыранă. Искали как иголку (внимательно). Ст. Чек. Эп Ентрипе йывăр çын чухне тĕлĕкре çиплĕ йĕп илеттĕм – Ентри сывă юлчĕ; Сăпанипе йывăр çын чухне ялан тĕлĕкре çипсĕр йĕп илеттĕм — Сăпани, çуралсан, ик эрнеренех вилчĕ. Когда я была беременна Андреем, то во сне брала иголку с ниткой — Андрей остался жив; когда была беременна Степанидой — брала иголку без нитки — Степанида через две недели по рождении умерла. Т. М. Матв. Михĕре йĕп тăмасть. В мешке не удержится иголка («шила в мешке не утаишь»). Орау. Пирĕн чăлха çыхма, чăлха пуçсем çыхма йĕп вĕренереп, кăпчанкăран тăваççĕ. Вязальные иголки у нас делают из клена или из жимолости(?). Янтик. Пит тĕттĕм: куçа йĕп чиксен те, курăнмас, куçран тĕртсенте, курăнмас. Якейк. Онтан хăраса, порте йĕп тăрăнче çӳреççĕ (он всех держит в страхе). N. Аçу оринчен йĕн кăлартăн-и? Вынул ли ты из отцовской ноги иголку? N. Аçу оринчи йĕпе кăлартăн-и? Вытащил ли ты иголку, которая была в отцовской ноге? Сказки и пред. чув. 112. Йĕп чиксе те куç курмасть (хоть иголкой (глаз) выкоди ничего не видно). СТИК. † Йĕп чиксе курăнман. Ни зги не видно. Качал. Пирĕн мучин утмăл чалăш кил-карти; улттă пусса çитмесен, ура тупанне йĕн çапат. Красн. Горка. Йĕп пек вĕтĕ симĕс курăксем тухаççĕ. Чураль-к. Кăмакăра йĕп ташлĕ. (Вут çунни). В печке запляшет иголка. (Горение огня). † Панклеи. † Москавпа Питĕр хошшнче йĕпрен кĕпер хунă, тет. (Салтак юрри). Ч. С. Ял çап-çутă; йĕп пăрахсан, йĕп те палăрмалла (во время пожара). Ib. Урамра çап-çутă; йĕп ӳкерсен, эп те курăнмалла. Бюрганский. Часрах парса яр çакна (поскорее дай ему, что следует, и отпусти); тек сĕтĕрĕнсе çӳреççĕ, хăйсенчен йĕп чухлĕ (ни на грош) усă та çук. Т. Анчах шурă лаша пултăр, ниçта та йĕп вĕçĕ пек те хура тĕк ан пултăр... Чăвашсем 28. Унтан, икерчĕ пиçсен, хывса тăкаççĕ те, тупăк патне пырса, сасă кăлараççĕ: йĕп пек çĕр çурăлчĕ (маленькая трещина), йĕп тухрĕ, сан тĕлĕнтен кун пĕтрĕ, тесе (перед тем, как итти хоронить). Ст. Шаймурз. † Шурă-шурă, çăмарта, йĕп кĕме те вырăн çук. N. † Шурă-шурă çăмартин йĕп пусмалăх вырăн çук. Мусир. † Вĕренер çулĕ — çемçе çул, хăяккăн выртса килтĕмĕр; Мăн Çырма çулĕ — хыта çул, йĕп тăрăнче килтĕмĕр (приехали на кончике иголки (т. е. неспокойно). N. † Малалла ĕнтĕ мĕн турă парат: йĕп тăрăнче, шăллăм, тăратпăр. (Солд. п.). Турх. Ман çинче йĕппĕмрен çын ӳчĕ те çӳçенĕ. Юрк. Йĕппе пус чавнă пек (т. е. по пословице: овчинка не стоит выделки). Бюрг. Йĕппе пусă алтни. СТИК. Йĕп тăрринче ирттертĕм ку çĕре. Я провел эту ночь очень тревожно.
малолеток, работающий с иглой во время тканья рогож. Б. Яныши. Пĕрре Тихăнсен йĕн ачи варсăр пулчĕ; эпĕ ун вырĕнче, виç тăпта çапаччен, йĕп кăлартăм. N. Йĕп ачи Марфа. N. Хĕс хăпартакан, хай епелле йĕп кăларакан ачана: йĕп ачи, теççĕ.
стрекоза, коромысло (насекомое). М. П. Петр. Йĕп-вăрри, стрекоза.
вончик иглы. Образцы. 15. Шурă-шурă çăмартан йĕп-вĕç пек те хури çук.
игольные уши. Белая Гора. † Йĕп куçĕнчи пурçăн пек. Как шёлк в ушке иглы (о девушках; сравнение). Золотн. Йĕп коçĕ, игольные уши.
(jэ̆п с’урδиы), ей-ей! (клятва в Тайбе-Таушевой). Бюрг. Уйăх-хĕвел, çăкăр-тăвар, йĕп-çурти. См. йĕп-çăрти.
(с’ŏрδиы), игольные уши, ушко иголки. Бгтр. † Эпир килес çул çинче икĕ айăккипе тимĕр карта, вăта çĕрĕнче йĕп çăрти (Солд. п.). Макка 129. Манăн хамăн асăмран: карчăксемпе стариксем вĕт-шакăра çитиччен, ялта тунă çурт-йĕрсем йĕп çăртине çитиччен аса килсе тăраççĕ. Б. Олг. Йĕп çăртине çип тирс’ илес (продеть) полат. || Клятва. N. Йĕп-çăрти, эп илмен! Клянусь, что я не брал! (Вместо этого еще говорят: „йĕп çăрхи!“
длина иглы. || Ничтожная величина. Янш.-Норв. Авланас текенин ашшĕ: хутте мĕнле пултăр, çавăн чухлĕ пар та, унтан ытла йĕп-тăрăшшĕ те çук; тупри савăн чухлĕ пултăр вара, тесе, хĕр ашшĕ патне калама тепĕр хут ярать.
(jэ̆п), встреч. в сложении: йĕп-йĕпе.
премокрый. Н. Уз. Йĕп-йĕпе йĕпенсе тăрат. Букв. 1886. † Çӳре пĕлмен çавра çул икĕ лаши йĕп-йĕпе; калаçа пĕлмен ӳт чĕлхе икĕ пичĕ йĕп-йĕпе... Сред. Юм. Йĕп-йĕпе (говорят, если кто-нибудь совсем измок). Шурăм-п. № 28. Пурте йĕп-йĕпех пулчĕç (от дождя). N. Манăн юлташ та (товарищ) йĕп-йĕпе килне чупса карĕ (побежал весь мокрый домой). См. йĕпе.
встреч. в сложении: йĕп-тăх.
(jэ̆п-тŏх, jэ̆пты̆х), то же, что йăптăх. СПВВ. ПВ. Йĕп-тăхне тăкрĕ тьыхи. КС. Йĕп-тăх(-тŏх), старая шерсть. Ĕне (лаша) йĕп-тăхне тăкать. Ут йăванат йĕптăхне тăкасшăн. КАХ. Ăна (т. е. карта пăтти) вьльăхсем йĕп-тăх тăка пуçласан тăваççĕ. (Карта пăтти). ЧП. Ут йăванат йĕп-тăх тăкасшăн.
то же, что йĕп. Собр. Йĕпĕ — игла.
(jэ̆псэ), вязальная игла; кривая игла для сшивания кулей; род вертела. Изамб. Т. Йепсепелен чăлха çыхаççĕ. Сред. Юм. Чôлха çыхма сысна шăмминчен пысăк йĕп тăваççĕ, çавна йĕпсе теççĕ. Ib. Пансхи (= пански) чôлхасĕм çыхнă чôх пилĕк правăк йĕпсепе çыхаççĕ. Ib. Чăпта çĕленĕ чôхне тимĕр. кôкăр йĕпсепе çĕлеççĕ. Ib. Ачапчасĕм, лаша çитерме кайсан, паранк пĕçернĕ чохне, паранка аякран чиксе илме вăрăм патак шӳретсе тăваççĕ, çавна та йĕпсе теççĕ. СПВВ. ФВ. Йĕпсе — алса йĕппи, уна шăмăран, йĕп пек шĕвĕртсе, куçлă тăваççĕ: алшиш-чулха çыхаççĕ. Тюрл. Чăлха, алшиш çыхма йĕпсе (хытă йăвăçран, тăхлантан тăваççĕ); çăмах çиекен шăрпăк пек. || Маточник старой формы. Торх. Бугульм. † Хура вăрман çине эп хурт лартрăм, камăн йĕпсе пурри хурт тытĕ. Образцы 105. Анкарти пĕр хыçне хурсем (чит. хуртсем) ятăм, камăн ылттăн йĕпсе те çав тытать. Лашман. † Хура вăрман çине эп хурт ятăм, кам йĕпсе пурри çав тытĕ. Ст. Чек. Йĕпсе — ама лартакан арча. СПВВ. Йĕпсе — маточник; йĕпселе — йĕпсепе тир. Мыслец. Йĕпсе, маточник. Хурамал. Йĕпсе, колодка, куда сажают матку. Ходар. Йĕпсе, деревянный маточник. || Иглица, шпона. М. П. Петр. „Йĕпсе — шпона, которой скрепляются доски или брусья при их сплачивании“. В. Олг. Алăк йĕпси, стел йĕпси. Шел. 75. Хăшĕ чупа çунаççĕ, хăшĕ йĕпсе шăтарать. Ib. 96. Юпасене картласа, йĕпсе тăхăнтараççĕ (у моста). Рус. Йĕпсесем — шканты. || Паас. Йĕпсе — стропила. || Стержень для надевания цевок. Зап. ВНО. Йĕпсе — сăса йĕппи.
одобрять. Собр. † Пирĕн пичче хĕрне çын йĕп-сĕнмес, терĕç пулĕ. Хура шăшкă мăйрине çын йĕпсĕнмес, терĕç пуль.
умирать; дохнуть. Чăвашсем. Чăвашсем, çын вилсен, тăвакан йăла. Чăвашсем çын вилсен: ача вилсен те, пысăк çын вилсен те, чунĕ тухсанах, часрах чĕрĕ çăмарта ывăтаççĕ, ăна хĕвел тухăçĕ енелле ывăтаççĕ. Вăл çăмартана ак мĕншĕн ывăтаççĕ: çăмартана, çĕмĕрлесрен хăраса, епле çепĕç тыткалаççĕ, çын чунĕ те çавăн пек çепĕç пурăнмалла çĕре кайтăр, теççĕ. Çав çăмарта пек числанса пурăнмалла пултăр, теççĕ. Унта(н) вара, çăмарта ывăтсан, вилнĕ çын кĕпине çурса кăлараççĕ; ăна ахаль, хывса илмеççĕ, умăнчен çурса, сăкман пек хываççĕ. Ăна: çынăн чунĕ пӳлĕнсе ан тăтăр, уçă çĕрте çӳретĕр, тесе, çапла хываççĕ. Унта(н) çынна çума шыв ăсма каяççĕ; унта виççĕн каяççĕ, пĕри малтан курка тытса пырат, тепĕри вăта çĕртен хуран тытса пырат, (тата) тепĕри кайран витре тытса пырат. Унтан вара çав курка çине те, хуран çине те, витре çине те, шыв тултарса килеççĕ. Вăл шыва хуранпа çакса ăшăтаççĕ те, вара çынна çума тытăнаççĕ. Ăна хăшĕ хăй çемйипех çăват, хăшĕ тытса çутараççĕ. Ăна çăваççĕ супăньпа, пĕри çуса тăрат, унти çынсем пурте пĕрерĕн-пĕрерĕн шыв яраççĕ; ăна, куркана тытса, тӳртĕн яраççĕ. Унтан, çуса пĕтерсен, вара тумлантарма тытăнаççĕ. Малтан тăхăнтараççĕ кĕпе-йĕм, унтан сăкман, пиçиххи çыхаççĕ, алса, калпак тăхăнтараççĕ те, вырттараççĕ вара; унтан пĕри тупăк тăват, пиллĕкĕн-улттăн алтма каяççĕ. Тупăк туса пĕтсен, ăна илсе кĕнĕ чух пӳртри çынсене пурне те тула кăлараççĕ, пӳрте пĕр çын та хăвармаççĕ. Тупăк хыççăн вара пурте кĕреççĕ. Вăл тупăка илсе кĕнĕ чух тула тухмасан, пӳрте юлакан вилет, тет, вара. Унта çынна тупăк çине вырттараççĕ; ăна вырттарнă чух, çынна тупăк тĕлне тытса, виççĕччен: ан хăра, ан хăра! тесе, суллаççĕ те, вырттараççĕ вара. Унтан, пупа илсе килсе, кĕл-тутараççĕ; пуп кĕл-туса кайсан, часрах вут хутаççĕ те, икерчĕ пĕçереççĕ, тата пĕр чăх пусаççĕ; унтан, икерчĕ пиçсен, хывса тăкаççĕ те, тупăк патне пырса, сасă кăлараççĕ: йĕп пек çĕр çурăлчĕ, йĕп тухрĕ, сан тĕлĕнчен кун пĕтрĕ, тесе. Çапла тусан, вара пытарма илсе каяççĕ; пытарма илсе тухиччен, кăмакара чул хĕртеççĕ, ăна вара хапхаран илсе тухсанах, çав хĕрнĕ чула вăсем хыçĕнçен ывăтаççĕ. Вăл чула: ырă усал сирĕлтĕр, кунта ан юлтăр, хăйпе пĕрлех кайтăр, тесе, ывăтаççĕ. Масар çинче, шăтăка янă чух, тупăка шăтăк тĕлне тытса, виççĕччен: ан хăра, ан хăра! тесе суллаççĕ те, вара шăтăка яраççĕ: ярсан малтан çĕр пуçланă чух хăпартса хунă тăприне: пил ту, пил ту, тесе пăрахаççĕ. Унтан вара тăпра ишеççĕ. Тăпра ишсе таптасан, çав шăтăк умне вут чĕртеççĕ, хăйсем пурте, умлă-хыçлă тăрса, шăтăк йĕри-тавра виçĕ хут çавăрăнаççĕ; çавăрăнса çитсен: эпир сана асăнах тăрар, эсĕ пире ан асăн, теççĕ те, вара, каналла пĕртте çавăрăнса пăхмасăр, утаççĕ. Унтан, киле çитсен, алăк умăнче çав пытарма пынисем пурте пичĕсене-куçĕсене çуса кĕреççĕ. Вăсем кĕнĕ тух, пӳртрисем пурте тула тухаççĕ, вара вăсем хыççăн кĕреççĕ. Унтан вара çав çĕр пуçлакана, тупăк тăвакана пĕрер тутăр параççĕ. Хĕр-арăм вилли пулсан, пурне те пĕрер тутăр параççĕ. Çапла парсан, вара икерчĕсем те, хай пуснă чăхха та хыва-хыва çиеççĕ. Çисе тăрансан вара: хуйхăр харам пултăр, тесе, тухса каяççĕ вара. Ун чух хыçалтан ăсатма тухмаççĕ вара. Унтан вара тепĕр каç: çиччĕшне тăватпăр, тесе, пĕр сурăх пусса, тата икерччĕ пĕçерсе хываççĕ. Тата та пумилкке тăвиччен, кашни эрне-каç хывса тăкаççĕ. Пумилкке тăвас уммĕн, эрне-каç, мунчна хутаççĕ те, пур ăратнесемпех мунча кĕреççĕ. Унта çав вилнĕ çынна тухса кăшкăраççĕ: мунча кĕме кил, тесе. Мунчаран ытти çынсем тухсан, пĕри кая юлат та: вилнĕ çынна мунча çапатăп, тесе, милкĕпе лапка çине çапат. Унтан: ак сан шыв, ак милкĕсем, тесе, лапка çине шывпа милкĕсем хурса хăварат. Киле таврăнсан вара, сурăх пусаççĕ, пĕр чăхă пусаççĕ те, тата икерчĕ пĕçереççĕ. Аш пиçсен, икерчĕ пиçсен вара: сан(а) юлашки эрне-каç тăватпăр, тесе, хыва-хыва çиеççĕ вара. Çапла тусан, шăмат-каç пумилкке тăваççĕ, е тунти-каç тăваççĕ. Чăвашсем тирпейсĕр вилнĕ çынна масара чиктермеççĕ; шыва кайса вилни, çакăнса, çапса пăрахни пулат-и унта, вăсене масара чиктермеççĕ, ун пеккисене масарă чиксен, çумăр та çумаст, тырă та пулмаст, теççĕ. Ăнсăртран масара чикнĕ пулсан та, ăна вăрттăн кăларттараççĕ. Пĕлтĕр кукша Кĕркурийĕ çакăнса вилнĕ, тет; ăна çемйисем, çынна систермесĕр, пупа кĕл-тутарттарнă, тет те, масарах çикнĕ, тет. Ăна вара кайран сиссе: çумăр çумаçт тесе, масартан кăларса, çӳле урăх тĕле чикнĕ, тет. Ун пеккисене чикекен вырăн урăх тĕле тунă, унта ĕнтĕ эп астăвасса пилĕк çын чикрĕç. Çав Кукша Кĕркурийĕне масартан кăларса тикме харсăр çынсене пĕр витре эрех те виçĕ тенкĕ укçа панă, тет халăхпа. Зап. ВНО. Хĕрсĕр хирте вилмен, ывалсăр вăрманта вилмен. (Послов.). Т. М. Матв. Вилнĕ, тенине: тăвар сутма кайнă, теççĕ. Вместо того, чтобы сказать: «умер», говорят: „отправился торговать солью“. N. Пĕр çын çĕрле тухнă та тула, чут хăраса вилсе кайман (чуть-чуть не умер). N. Кайран ашшĕ те вилес пулчĕ, тет. Юрк. Ашшĕ виле пуçланнине илтсен... Услыхав что умирает отец. Етрух. Чăваш вилсен, епле тирпейлесе пытарни. Чăваш вилес уммĕн хăйне кам çумаллине каласах хăварат: тупăкне кам-кам тумаллине, тата шăтăкне кам-кам чавмаллине, е малтан юратнă çынна çĕр пуçлама. Унта хай çын вилет; уна çăвакансем шыв ăсма (каяççĕ). Пĕри хуранне çĕклет, тепри витрине илет, тепри алтăрне илет; каяççĕ вара çăл вутне. Унта вара, витрипе ăсса, хуранне тултарать, тата алтăрне тултарать, вара витрипе ăсать. Пурне те тултарсан вара, çăл кутне виçĕ сĕвем çĕлем-çип (= çĕлен-çип) вĕçĕмрен чăсса (= тăсса) пăрахаççĕ; уна пăрахнă чухне калаççĕ: эй, пиллетĕр; çулĕ чипер, канăçлă пултăр; чунĕ çак çип пек тӳр çулпа канлĕ вырăна кайтăр! — Вара çав виçĕ савăчĕпе те шыв ăсса тавăрнаççĕ. Вучаххине пысăк хуран çакса, пур шыва та унта яраççĕ, ăшăтма; çăвма тытăнаççĕ. Вилĕрен кĕпине çурса хываççĕ, вара пĕри шывне ярать вилĕ çине, иккĕшĕ çăваççĕ. Çăвсан, уна таса шурă кĕпе тăхăнтараççĕ, вара тупăкне вырттараççĕ. Вара унта мĕн пур çынна 3 сĕвем çĕлем-çип параççĕ: çулĕ ăнтăр, (тесе). Вара, нумай-и, сахал-и вăхăт иртсен, чиркӳне пӳртрен илсе тухаççĕ; пӳртне пĕр çын та юлмаççĕ, пурте ăсатма кил-картине тухаççĕ. Унтан, ăсатса ярсан, каллех пурте пӳрте кĕре-кĕре тухаççĕ. Хĕр-арăм вилсен, кăмака умне хуран çаккине пыра-пыра пăхаççĕ: сулланмасть-и? Ĕлĕк, хăй пурăннă чуне, хуран çаккине, ир тăрсан та, каç пулсан та, уна тытман кун иртмен те-ха; мĕн тăвăпăр ĕнтĕ? Калаççĕ уна. Виле илсе тухсан, унăн чунĕ хуран çаккинчен усăнать пулать вара; вилесем уна темĕн чухлĕ йышлăн тытса тухаççĕ пулать, вара хуран çакки сулланать пулать, теççĕ. Пурте, çавна пăха-пăха тухса, килĕсене кайса пĕтеççĕ. Арçын вилсен, алăк патĕнче ярхах пулать, çав йăрхахран уснать пулать унăн чунĕ. Унтан вара çапла тата шăтăка янă чухне: ан хăра, ан хăра! теççĕ. Тăприне ярса пĕтерсен, аякка саланнине питĕ тĕплĕ пуçтараççĕ; ун тăприне лайăх пуçтармасан, хăйне пуçтарттарать, теççĕ. Вара, çапла ĕçлесе пĕтерсе, тавăрнаççĕ: калла ан çавăрăнса пăхăр, теççĕ. Калла çавăрнса пăхсан, çав çын хăй çулталăкчен вилет, теççĕ. Унтан таврăнсан, мунча кĕреççĕ. Мунчара ăш памаççĕ; çавăн ĕçне тунисем кăшĕ (= хăшĕ), астумасăр, ăшши чул çине парсан, тепри уна калать: мĕн-ма ăшши патăн? виле лери тĕнчере вĕтелеççĕ, тет, Вара вăл хăй калать: ах, астăвмарăм-çке эпĕ! Часрах пĕр курка сив шыв ăсса, алăкне чашт! сапать; вара виле вĕтеленĕ çĕртен сивĕтрĕç, тет, пулать. Çапла калаçаççĕ ваттисем. Орау. Вăсам кушака чĕррине пуçтараççи, вилнине (так!) пуçтараççи? — Ăна-кăна пăхмаççĕ, чĕррине те виллине (так!) те пуçтараççĕ. N. Ăстан вилен-ке? Макка 187. Вилнĕ çын çулĕ — нитки, бросаемые после смерти человека. Сред. Юм. Пĕрре Атăла кая парса, вилес сĕртен йолнă-ха еп (избавился от смерти); тепĕр кайсан, тôхаймастăл поль вара. Сала 71. Ача калах вилес пек макăрма пуçларĕ, тет. Зап. ВНО. Вилес карчăкпа кайăс хĕр пек (намек на сказку). Истор. Иванăн çар-пуçлăхĕ Курбский, хăй ушкăнĕпе вĕсем патне кайса, вăрçа пуçланă та, лешсем вилекеннисем вилнĕ, мĕн юлнă пеккисем вăрмана тарса пĕтнĕ. N. Вилекен хуралçă, покойный караульщик. Альш. Тата пурăнсан, старикки вилме патне çитет, тет. N. Вилме пуçтарăннă çын, умирающий. N. Вилме каян (каякан) пуйса килнĕ, пуймă каян (каякан) вилсе килнĕ, теççĕ. Юрк. Вилме-кайĕ (= вилин)! Так что же, если он умрет! Янтик. Вилнĕ çынна чĕртмелле ку! (Çĕçĕ е пуртă пит мăка пулсан çапла калаççĕ). Альш. Вилнĕ-вилмен выртат. Находится в опасном положении (больной). Ib. Вили-вилми выртат. Находится в безнадежном положении (больной). Б. Яуши. Пӳртрисем пурте вилнĕ пекех çывраççĕ, тет (спят мертвецким сном). Орау. Хĕнесе, вилнĕ пекех тунă. Хĕнесе, вилес патнех çитернĕ. Избили до полусмерти. Ядр. † Ай, çырлахах, карчăксем, шăтарас пек пăхаççĕ! — вилнĕ шапа куçĕпе вилнĕ сурăх кĕлетки. Юрк. Эсир вилнисемшĕн ан хуйхăрăр ĕнтĕ. Вы уж не горюйте об умерших. N. Кăмака çинче выртнă çĕртрех вилсе кайнă. Хăр. Пăль. 8. Вилсе порăнни-мĕн эсĕ çак таранччен? Ты что, мертвым, что-ли, был до сих пор? N. Мĕн тăвас тен ĕнтĕ, эсĕ: упăшку вилсе карĕ, ачу-пăчусем çук? — Мĕн тăвас тен, вилĕ тухнă йăлисене иртсерсен качча каймалла пулĕ, теп. Юрк. Хăйсем пурăннă-çемĕн вилеççĕ, пĕтеççĕ (= вилсе пыраççĕ). N. Эпĕ хам хĕрĕме çичĕ арçынна çитиччен патăм, анчах çиччĕшĕ те, ун патне кĕрсен, туй каçах (= каçех) виле-виле выртрĕç. Орау. Эсĕ вилним, ачу мĕн тунине курмастăн? Что ты, умер, что-ли, не видишь, что делает ребенок. Сред. Юм. Шыв хĕрĕнче пĕр-май ашкăнса çӳренĕшĕн шывва кайса вилме-чĕ кô! Актай. Хĕр ачи, çĕррине тăхăнсанах, вилсе выртрĕ, тет. Орау. Вилмесппех (так!) вилсе карĕ (умерла со словом: „вилместĕп“). Ib. Вилĕпин, вилеп, урама таттармасп (= таттармастăп). Якейк. Хытă çилейсен, ваттине те çамрăккине те: и-и, вилме маннă пуçна! теç (чтобы тебе околеть!). Ib. И, вилнĕ корак (или: сысна, или: сорăх, или: çын)! çана тăвимастăн! Слеп. Хăнча вилĕн-ши! (брань). Ib. Вăл вилсессĕн, виçĕ мăшăр çăпата çĕтесчĕ манăн, онтан йолсассăн! N. Виличченех чăваш чĕлхипе асапланчĕ. Якейк. Вилчĕ-вилçех! Все-таки выполнил желанне умереть! Сред. Юм. Вилет, 1) умирает, 2) очень страдает, 3) очень любит. Якейк. Апат çиса (ударение падает на слово „çиса“) вилмелле! (пища очень вкусна). СЧЧ. Эпĕ астăвасса тата пнрĕн пĕр ача чирлерĕ те, вилессе çитрĕ. Курм. Вилсе тохса карăн, йолашки санă çорта çути кăтартатпăр. Карине-малтине ан шокăшла. Эпир асăнар, эс ан асăн. Пиршĕн (-пирĕншĕн) торра кĕл-кĕле. Алан, улăм, эп аланма калам; аланмасăр ан порăн, чипер аланса порăн, чипер ĕçлесе порăн, çăпатуна ту. Халăхран ан уйăрăл, халăха ер. СПВВ. ПВ. Вилнĕ чунăмпа анчах кăласра лараттăм (трусил). N. Вилес пек (до упаду) кулаççĕ, ахăраççĕ, ташлаççĕ, сиккелеççĕ. Исп. Вилес пек ӳсĕрĕлеччен ĕçмерĕн-и? Кан. 1928, № 149. Карчăк хальхи вăхăтра вилес пекех (при смерти). N. Виç эрнерен мунча кĕтĕмĕр те, çан-çурăм канса вилнĕ пек пулчĕ (тело разомлело от бани). Туперккульос 33. Кун-каçа вилес пек (до изнеможения) кăçкăраççĕ. N. Урăх ачасем пухăнчĕç те, кулса вилеç (хохочут до упаду) ачаран. Юрк. Чăнласах та кунта пуринчен те кулса вилмелле-çке! Абаш. Конта ӳксе вилĕн! Здесь разобьешься (напр. на льду). В. Олг. Соташшăн вилеччĕ (вилеççĕ). Страшно хотят продать. Ч. С. Эпир аннепе макăрса вилетпĕр анчах (горько плачем). КАЯ. Акка урнă йăтă айĕнче макăрса вилет (так и плачет). Çĕнтерчĕ 33. Пирĕн вилмест. Вилмелле тăватпăр-и вара? || Потерять чувствительность. Альш. Нумай эрех ĕçекенĕн çăварĕ вилет, мĕн сыпнине сисми пулат. || Увянуть (о растениях). N. Паянхи вĕрипе çĕрĕк (вечор) сапман копăстасĕм чистах вилсе пĕтнĕ.
(видэр, вид’эр), понуд. ф. от вит. Толст. Ниепле те çыртса витереймерĕ (не могла прокусить). Сир. 142. Вĕсемшĕн этем касса витерейми чула касать, темĕн чухлĕ сăртсене, тусене тĕпĕ-тымаррипех йăвантарса ярать Кан. 1927, № 27. Унăн çулчи хытса çитет, хурт шăл витереймест. || В перен. см. К. С. Сăмахпа витер (прошибать словами). Чăв. й. пур. 15. Вăл пурне те вара витернĕ вет? Ведь он всем насолил. Мусир. † Çакă çыннăн сăмахĕ чĕре варне витерчĕ. Хорачка. Витерсе соялат. «Говорит понятно». Шурăм-п. № 21. Ку çынсене никам сăмаххи те витерес çук (ничем не проймешь). Сказки и пред. чув. 7. Шалт-шалт сикет, шалт тăват, сарă кин чунне витерет. N. Пирĕн кӳршĕсене хăна хурланăшăн çичĕ хут ытла хурлăх кăтартса ăшĕсене витер (пройми). N. † Шăпăр, шăпăр çăмăр çăват, чĕренче (= тĕренче) виттĕр витерчĕ: çичĕ ютăн сăмахĕсем чĕре витĕр витерчĕç. Лапка-лапка юр çăват, улăм витĕр витермерĕ: тăвансенĕн сăмахĕсем чĕре витĕр витермерĕç. (Хĕр йĕрри). Ап. 28. Вĕрентсе витернĕ. Сказки и пред. чув. 23. Вăл витерсе калаçать, темĕскер тума вĕрентет. || О воде. Цив. † Шăпăр-шăпăр çăмăр çăвать, тренче витĕр витерет: çичĕ ютăн сăмахĕ чĕре варне витерет. Чув. календ. 1911. Çурла уйăхин 27-мĕш кунĕнче пулнă çăмăр çĕре пĕр вершук витерчĕ. Сл. Кузьм. 21. Ун çинчи суха кассисене нӳр витер, унти çимĕçе ăнтар. Череп. Витерсе пĕр çумăр та çуман. Сред. Юм. Шывва(= шыва) витеререх сап. Лей воду так, чтобы земля пропиталась ею. Орау. Хăнкăла çăмартине тем сĕрсен те витерме çук, тет; ăна вĕри шыв та витмеçт. тет. Пшкрт. С’омы̆р вєтрӓк видӓрчэ̆. Дождь промочил насквозь. || Сбывать (о товаре). Хурамал. Сутас суттăма витерсе сутма пар, турă; илессине юнеçтерсе илме пулин пар, турă. (Моленье). Т. VII. Ĕлĕк, çĕн çул иртсен, кив эрек сутма юраман, тет; çавăнпа çĕн çул кунĕ: эрек витерех патăр, тесе, йӳне панă, тет. Хыпар № 4, 1906. Суту-илӳ тăвакан (усламçă) юрăхсăр таварне витересшĕн çынсене темиçе тĕрлĕ сăмахпа суеçтерсе, ĕнентерсе улталать. КС. Тавар витер. || Продевать. См. витĕр. Изамб. Т. Тĕнĕлтен витерекеннине (сверху написано: тăхăнтартаканнине) кĕпчек теççĕ. Ib. Йĕп çăртинчен çип витерсе пар-ха! Продень-ка нитку. Ib. Пăркăç енчи вĕçне пăтаран витереççĕ. Ib. Тăпаç вăллинчен (см. вăлă) чĕн витерсе çыхаççĕ. К.-Кушки. Вĕрене ункăран витернĕ. Веревка продета в кольцо. Ib. Йĕм çăрхине йĕм кантăри витернĕ. Ib. Хăлхана хăлхалки (серьги) витернĕ. || О побоях. Пшкрт. видӓрзӓк с’апры̆м! Я здорово ударил!
(ирз’э), мордвин-эрзянин. Мордва-эрзя. Курм., Б. Араб. Б. и др. Симб. Пирĕн Чĕмпĕр кĕпĕрнинче вырăссем, тутарсем, ирçесем, чăвашсем пурăнаççĕ. Т. М. Матв. Вырăс кайрĕ — вырăн юлчĕ, ирçе кайрĕ — ирĕк юлчĕ. (Послов) У него же. Ирçе пасарне каяс = сысма каяс. IЬ. Ирçе пасарне кайса килем-ха. (т.-е. испражняться). Ст. Шайм. Ирçе пăрçа пĕр пăрçа, такана хырăм, йĕп сăмса (тоненький нос). (Насмешка). Это изречение есть и в Трехбалт. Трехбалт (?). Ир тăрсан, ирçе пек, каç выртсан, кашта пек. (Так приговаривают, поглаживая маленького по животику; в этих словах выражается желание, чтобы ребенок вырос высоким и здоровым). || Противный, неопрятный, грязный. ЩС. Сред. Юм. «Ирçе-нечистый, грязный человек. В некоторых местах так называют мордвов». || Назв. чув. деревни Козм. у. || Скорняк. Шибач. Ирçе тир тăвать. Т. М. Матв. Ирçе пăрçа пĕр пăрçа, такана хырăм, йĕп сăмса.
ойрăм, отдельный, отдельно; разница; особенно: часть. Г. Т. Тимоф. Санпа манăн уйрăмми мĕн пур? Что у меня с тобою не общего? (т.-е. все общее). IЬ. Санпа манăн хутлăхра мĕн уйрăмĕ пур? Какая разница между мною и тобою? Шел. П. 66. Çавăнпа вăл пире (холст) кашни вилĕшĕн хăйне уйрăм парне туса каснă, çĕлесе тăхăнма çиппе йĕп те чиксе хунă. Юрк. Чăвашсем ытти çынсене пăхнă çĕрте хăйсене уйрăм çынсем иккенне вырăссем чăвашсене тĕне кӳртнĕ вăхăтсенче тин пĕлсе çитнĕ. Б. Араб. Б. Унăн тĕсĕ хăраман çынна хăрушă та мар иккен (оказывается): ахаль ват çын тĕсĕнчен пĕрте уйрăм мар. Орау. Икĕшĕ пĕр-пĕрннчен уйрăмах, никам та: пĕр тăван, тесе калас çук. Юрк. Çуккисенĕн туй йĕркисем пуяннисене пăхнă çĕрте нумай уйрăм. || Разница. Юрк. Ку чӳкре уйрăмĕ çавă: хĕле кĕнĕ йĕркепе чӳк тунă чухне турă çулне укçа улăхтараççĕ. Тимерс. Вăрă хĕрнĕ ясар хĕр çак вăйăра уйрăм пур. Çутт. I, 115. Алмаспа çĕпре-амăшĕн уйрăмми мĕи пур? N. Хĕртен хĕр уйрăмĕ пур. Девица девице рознь. || Особенно. Ольга. Вăл ĕçсем уйрăмах паллă тăраççĕ, пире те ырра вĕрентеççĕ. Юрк. Хуран яшки парпа пиçнĕрен, уйрăм тутлă пулать. Тĕтĕм тути каламас. Хыпар № 9, 1906. Анчах вĕсен тĕнĕ вырăссеннинчен кăш уйрăмтарах. Халапсем. Акнă пĕр тыррисем ĕлĕкхине пăхнă çĕрте уйрăм темĕн тĕрлĕ вăйлă аван пула пуçлаççĕ IЬ. Çĕнĕ çуралнă чунсем уйрăм аванăн курăнаççĕ. IЬ. Чăваш лашисем уйрăм вак пулаççĕ. || Отдел, часть Жит. св. янв. Вăл, хăй виличчен, пĕр кĕнеке çырса хăварнă, вăл кĕнекере тăватă уйрăм (четыре отдела).
(улах, олах), уединенный, уединение. Мар. Егип. Монастырĕ (чит. мăнастирĕ) пушă хирте, улах çĕрте пулнă. Шибач. Ман олах, айта ман пата. N. Эпĕ алăкне тухса питĕрем-ха, урăх никам та ан кĕритĕр, хамăра улах пултăр (чтобы нам быть наедине), терĕ, тет. || Ночное собрание молодежи. N. Осенью и зимою, когда обыкновенно ночи длинные, девушки собираются в одю баню с работами. Позднее туда же являются парни с какою-нибудь музыкою. И начинаются игры, шалости, нередко и драка. Это назыв. улах. В. Олг. Олах. Йокорпа арĕмĕ сара ĕçме кайса, ачисем олаха çĕнчĕç: килĕр, тет, ларма, аттисем перĕн сăра ĕçме кайса. Окаххи ятлă хĕр ачи хĕр тантăшшане чĕнет: килĕр, тет. Похăнчĕç ачасам ларма; арçын ачасам çăпата туаччĕ, хĕр ачасам кăнчала арлаччĕ; тĕрĕ туаканĕ те пор. Вăлсам ларчĕç-ларчĕç те: тавай выльăпăр, тет, чĕпикле, тет. Ĕçлĕк тăхăнса выляччĕ. Пысăкĕсем чĕчĕ тытмалла вляччĕ. Хĕре, çĕклеме исе, тӳшек кокрине исе каять, чеччине тытать, inferiores quoque pertrectct partes. Тепĕри калать: тавай, тет, шу коркипе чĕчĕ виçĕпĕр, тет: камăн чĕчĕ пусăк, камăн пĕчĕккĕ? тет. Тата туаччĕ — мăйăран пĕрне-пĕри çеклетсе тортаччĕ пиççипе. Çине выртса, çĕклесе тăратать тата. Тата, мăклашка çине ларса, ора çине ора хорса, ларас полать, каран йĕп çăртине çип тирс'илес полать. Пăлаттин çине алăпа тытса, çавăрнса, хăпарса выртать — кошт! çӳлелле. Пăлаттин çинчен шăрпăк илмелле, тата похан виттĕр тохмалла, тата кăшăл виттĕр авăнса тохмалла. Атан атиччен лараччĕ. Икшер йĕке арлаччĕ хĕрсем, çинче çин йĕки. Лайăх туакан арçын ача пĕр мăшăр çăната пĕтерет. Онта йорлаччĕ тем тĕслĕ йорă: той йорри, ĕçкĕ йорри; самый лайăх йорăсам вĕренеччĕ, тем тĕслĕ сăмах вораччĕ. Каран тарначчĕ. Варлă хĕрсем лăка кĕрсе йолаччĕ — яшă ачапа яшă хĕр, варлă ачана варлă хĕр, atque ibi mixtis corporibus iuvenilis amoris suavitate stantes perfruuntur. Н. Седяк. Улах шăп, канăçлă вырăн тени пулать. Улаха хĕлле тăваççĕ, пĕрле пухăнса ларса алă ĕç тăвасшăн, праçник каç вăйă-кулăшăн тăваççĕ, ташласшăн. Улаха çамрăк çитĕннĕ хĕрсемпе çитĕннĕ каччăсем тăваççĕ. См. Стюх. чув. 25. Нюш-к. Улах ула кутлă (т.-е. посиденки до добра не доведут и пр. Якейк. Йори калаçрăм çыр хĕрпе олахсенче çăвăрма (= çывăрма). Собр. 209. † Хамăр савнисене кĕте-кĕте, уйăх çурă выртрăм улахра. † Хĕрсем, улаха мĕн-ма тухмастăр чунусене йăпатма? ТРМ. Сирĕн ачăрсем, улаха кайса, пĕчĕкреннех аскăна вĕренеççĕ. † Манăн еркĕн — виç еркĕн; вăсем тăрса юлаççĕ, улах яшки юлатĕ. (Солд. п.). См. Магн. 236.
вдруг. Байгулово. Унтан та пулин, карчăк çине пĕр ала йĕп яра пачĕ, тет, кайăк. Никитин. Унтан та пулмин хăшĕ-хăшĕ, урах кĕпесем тахăнса тухса, вылляма та кĕршнĕ Мижула. Онтан та полмин кĕпер урлă тен-тен! тесе, каçса карĕ.
ползать на четвереньках. Турх. Çӳретĕп хам упаленсе, аннем сăнне эп куратăп. Зап. ВНО. Пĕчик ача упаленсе çӳрет. IЬ. Твайкки çине упаленсе хупартăм. Ст. Шаймурз. Пĕчĕкçĕ те çырма, тарăн çырма, упа упаленет çуришĕн. Iга 520°. Вĕсем иккĕшĕ те, упалене-упалене, йĕп пуçтара пуçларĕç, тет. Истор. Салтаксем пăрланса ларнă тусем çине упалене-упалене хăпарнă. В. Араб. Б. Эпĕ вăл çырма урлă чух упаленсе каçатăп. Цив. Пĕчĕк ава упаленсе çӳрет.
(опт'э), обезьяна. Тюрл. Эй опте! наякăн (сегодня) питне та çуман! Сред. Юм. Хора, илемсĕр çынна: опте пик, теççĕ. IЬ. Оптене вĕлернĕ ялта çын ăнмас, тет; çавăн пик пĕр çын лашине вăрмана çиме кая-кая янă, тет; тульккĕ лаши кашни кон йĕп-йĕпе пôлса киле тавăрнать, тет. Лаша хуçи лаши çине опте ытланса çӳресе тарлаттарнине илтет те, пĕр ирхĕне лашине тикĕтпе варласа ярать, тет. Опте лаша киле тавăрннине корать те, каллах хальччинхи пик лаша çине ытланать, тет. Яла çитерехпе опте анса тарасшĕн, тет. Лаша çинчен тапранса пăхать, тет, кочĕ тикĕтлĕ, лаша çомне çыпçнă-ларнă, тет те, опте лаша çинчен анаймарĕ те, тет. Опте анасшĕн торткаланнă майĕпе, лаши пит чупса яла персе те çитрĕ, тет. Çынсем опте çыпăçса тавăрннине кораççĕ те, лаша хыççăн хуçи патне кайса, оптене вĕлерчĕç, тет. Çавăнтанпа çав ялта çын пĕр те хотшăнмас, тет, ĕнтĕ.
отбросить, отбрасывать. Орау. Клешче урисене уткăнтарса пырать. Идет, откидывая свои кривые ноги (которые напоминают собою клещи). Ст. Яха-к. Юмăç карчăксем, çапла каласан, каллех, ĕлĕкхи сăмахсемпе каласа, йĕп тăрăнчи çăкăрсене ялт-ялт! уткăнтараççĕ. Ч. П. Урпа тăрăх уткăнтам. Орау. Çĕмĕрене кĕрлĕ патакпа уткăнтарса яраççĕ. Стрелу (пускаемую без лука) пускают при помощи палки, к которой привязана толстая нитка или бечевка. || Быстро убежать или умчаться. КС. Пĕреççех уткăнтарчĕ, курса та юлаймарăм. Быстро укатил (или удрал), так что я и не успел его рассмотреть.
Вырăсла-чăвашла словарь (2002)
глаг. сов.
чикĕн, тăрăн, тир, тирĕн; иголка вонзилась в палец йĕп пурнене тирĕнчĕ
сущ.жен.
галантерея (йĕп-çип, тура, перчетке йышши вĕтĕр-шакăр таварсем)
предлог с род. п.
1. -чен; -а (е) çитиччен; до завтрашнего дня ыранччен; до города ехать тридцать километров хулана çитиччен вăтăр çухрăм каймалла.
2. (син. раньше) -чен; умĕн; это было до войны ку вăл вăрçăччен пулнă
3. (син. около, приблизительно) -а (-е) яхăн; патнелле; зал вмещает до пятисот человек зала пилĕк çĕр çынна яхăн вырнаçать
4. указывает, на что направлено действие: дотронуться до руки алла тĕкĕн; у меня до тебя вопрос манăн санран ыйтмалли пур ♦ До свидания! Тепре куриччен!; до того çав тери; промокнуть до костей йĕп-йĕпе пул
сущ.жен., множ. иглы
1. йĕп; швейная игла çĕвĕ йĕппи; игла шприца шприц йĕппи
2. йĕп, лăсă йĕппи; иглы сосны хыр йĕпписем
3. йĕп, шăрт; иглы ежа чĕрĕп йĕпписем; иглы ерша кăртăш шăрчĕ
сущ.жен.
йĕп; вдеть нитку в иголку йĕп çăртине çип тир
прил.
йĕп -ĕ; игольное ушко йĕп çăрти
глаг. несов.
1. на что, во что хăпар, улăх, çĕклен; кĕрсе кай; лезть по лестнице на крышу дома пусмапа çурт тăррине хăпар; лезть в окно чӳречерен кĕрсе кай
2. во что чик; лезть в карман алла кĕсьене чик
3. 1 и 2 л. не употр. юра; кĕр; сапог не лезет на ногу атă урана юрамасть; нитка не лезет в игольное ушко çип йĕп çăртине кĕмест ♦ лезть не в своё дело çын ĕçне сĕкĕн; волосы лезут çӳç тăкăнать; лезть на глаза куç умĕнче пулма тăрăш
сущ.муж., множ. поты
тар; по лицу течёт пот пит тăрăх тар юхать; весь в поту йĕп-йĕпе тара ӳкнĕ ♦ в поте лица тар юхтарса (ĕçле)
глаг. сов.
йĕпен, ислен; промокнуть насквозь витĕр йĕпен, йĕп-йĕпе пул
сущ.жен.
1. йĕп (чăлха-нуски çыхмалли)
2. йĕпсе (велосипед урапин), шăл (урапа кустăрмин)
сущ.жен., множ. стрекозы
йĕп вăрри (çурхах çунатлă кăпшанкă)
сущ.жен.
1. йĕп (сехетен, приборсен); секундная стрелка часов сехетĕн çеккунт йĕппи
2. туна, кĕпçе, пуша (суханăн); стрелка тюльпана тюльпан чечекĕн туни; лук выбросил стрелки сухан пушана ларнă
сущ.жен.
арча (пĕчĕкки); швейная шкатулка йĕп-çип арчи
сущ.сред.
улма, пан улми; анисовые яблоки анис улма; сушёные яблоки типĕтнĕ пан улми; летние сорта яблок çуллахи пан улми суйлăхĕсем ♦ глазное яблоко куç мăкăлĕ; яблоку негде упасть йĕп чикме те вырăн çук
Вырăсла-чăвашла словарь (1972)
галантерея (ҫи-пуҫ валли кирлӗ тӗрлӗ вак-тӗвек япала: чӑлха, йĕп-ҫип, лента, пиççиххи, тура, т. ыт. те).
мн. иглы йĕп; вязальная игла йĕпсе; иглы ежа чӗрӗп йӗпии.
йĕп.
2. зоол. йĕп вӑрри, мӑн шӑрчӑк, йӗпсӑмса, ҫӗлен лаши.
лăсăллă, йĕплĕ, йĕп çулçăллă; хвойные деревья лăсăллă йывăçсем.
лăс, йĕп; лăсă; хвоя сосны хыр лăсси, хыр йĕппи.
хăлха, çăрта, куç; ушко иглы йĕп çăрти, йĕп куçĕ; ушки сапога атă хăлхи.
Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)
сов. шăтарса кĕр, кĕрсе кай, тăрăн, тирĕн; иголка вонзилась в палец йĕп пӳрнене тăрăнчĕ.
сов. 1. в кого, во что (присосаться) çыпçăнса лар; в ногу впилась пиявка урана сĕлĕх çыпçăнса ларнă; 2. во что (воткнуться) тăрăн, тирĕн, кĕрсе лар; иголка впилась в палец йĕп пӳрнене тăрăнчĕ; впиться когтями во что-л. мĕне те пулин чĕрнесене тăрăнтар; впиться зубами в кого-либо кама та пулин шăлсемпе çатăрласа çырт; 3. чем и без доп., перен. (устремить глаза) куçпа тăрăн, шăтарасла пăх, тинкерсе пăх; впиться глазами в незнакомца палламан çын çине куçпа тăрăн.
м. 1. кус; голубые глаза кăвак куç; прищурить глаза куç хĕç; близорукие глаза çывăх куç; встретиться глазами куçсемпе тĕл пул; отвести глаза куç ил; 2. (зрение) куç, курни; слабые глаза куç витĕрех курмасть; намётанный глаз пĕлекен куç; ◇ за детьми нужен глаз да глаз ачасене пăхсах тăрас пулать; в глазах чьих-л. шухăшĕпе, шучĕпе (камăн та пулин); броситься в глаза курăнах кай; все глаза проглядеть пăхса ывăн; глаза б мои не видели куçăм ан куртăрччĕ; глаза разбегаются куç-пуç чалкăрса каять; глядеть во все глаза тинкерсе пăх; дурной глаз усал куç; за глаза 1) (заочно, в. отсутствие) куç хыçĕнче; 2) (вполне, с избытком) ытлашшипех; закрывать глаза на что-л. курмăш пул, кури куçа курми ту; идти, куда глаза глядят ăçта куç курать, çавăнталла кай; иметь перед глазами куç айĕнче тыт; лезть на глаза курăнма тăрăш, куç умĕнче пул; на глаз (приблизительно) куçпа пăхма, çиелтен пăхма; на глазах куç умĕнчех, куç(а) кĕретĕн; расти на глазах куç умĕнчех ӳс; меняться на глазах куç умĕнчех улшăн; не в бровь, а в глаз шăпах, тӳрех (лекрĕ кама та пулин); невооружённым глазом куçпа пăхсах; не попадайся на глаза куç тĕлне ан пул; пускать пыль в глаза ултала, ӳстер (çуккине пур туса); пялить глаза куç-пуçа чарса пăх (кам е мĕн çине те пулин); с глаз долой куçран çухал; с глазу на глаз куçма-куç, куçа-куçăн; сказать в глаза куçранах кала; смеяться в глаза куçăн кул; смотреть чужими глазами на что-л. çын куçĕпе пăх (мен çине те пулин); темно, хоть глаз выколи йĕп чиксен те куç курмасть, куçран чиксен те курăнмасть; хлопать глазами çăвар(а) карса тăр.
с. 1. сăнă; пчелиное жало хурт сăнни; жало змей çĕлен сăнни; 2. (остриё) вĕçĕ; жало штыка штык вĕçĕ; жало иголки йĕп вĕçĕ; 3. перен. сăнă; жало сатиры сатира сăнни.
сов. мăкал, тĕрĕн; игла затупилась йĕп тĕрĕннĕ; карандаш затупился кăранташ мăкалнă.
: ни зги не видно пăч⸗ (е сĕм⸗) тĕттĕм; йĕп чиксен те куç курмасть.
ж. 1. в разн. знач. йĕп; йĕпсе; швейная игла çĕлемелли йĕп; вязальная игла çыхмалли йĕп; деревянная игла (для плетения сети) йĕпсе; челночная игла ăса варри (е йĕппи); иглы сосны хыр йĕпписем; иглы ежа чĕрĕп йĕпписем; 2. (кристалл) хăрпăк; снежные иглы юр хăрпăкĕ.
прил. йĕп евĕрлĕ, йĕп пек, йĕплĕ; игловидные листья йĕп евĕрлĕ çулçăсем.
ж. см. игла 1; ◇ сидеть как на иголках йĕп çинчи пек лар.
м. йĕп йĕнни (е çăмхи).
прил. йĕп ⸗ĕ [⸗и]; игольное ушко йĕп çăрти (е куçĕ).
несов. 1. что (иголкой и т. п.) чик, шăтар, чиксе шăтар, тир; 2. безл. чик, кас; в боку колет чикен чикет; 3. кого (убивать животных) пус, чик; колоть свинью сысна пус; 4. кого, перен. (язвительно упрекать) йĕпле, тĕрт, сăмах тĕрт, с ах; 5. кого (вызывать чувство досады) тарăхтар, кӳрентер; ◇ правда глаза колет посл. чăнлăх куçа çиет; (темно), хоть глаз коли йĕп чиксен те куç курмасть.
ж. йĕп; колючки ежа чĕрĕп йĕпписем; колючки боярышника катăркас йĕпписем.
с. 1. картлă кĕвенте, шыв кĕвенти, картлам; 2. (рычаг) кĕвенте; (у весов) тараса кĕвенти (е хурси); (насекомое) йĕп вăрри, çĕлен лаши; ◇ дым коромыслом шăв-шав, йĕркесĕрлĕх.
ж. 1. шăмă; 2. (игральная) вăйă шакмакĕ; 3. (шарик на счётах) шут шăрçи; ◇ белая кость шурă шăмăлли (дворян йăхĕнчен тухнă çын); чёрная кость хура шăмăлли (хура халăх çынни); кожа да кости шăммипе тирĕ; одни кости (остались) шăмми кăна; широкая кость сарлака хулпуççиллĕ; до костей промокнуть йĕп-йĕпе пул; до костей промёрзнуть витĕрех шăн.
прил. йĕпе, шывлă; он вернулся весь мокрый вăл йĕп-йĕпе таврăнчĕ; ◇ глаза на мокром месте у кого-л. куçĕ йĕпене кайнă; мокрая курица см. курица.
1. м. и ж. фольк. куçа курăнман япала; 2. ж. (шпилька) çӳç йĕппи, çӳç çине тирмелли йĕп; шапка невидимка пытаркăч çĕлĕк (çынна курăнми тăвакан асамлă çĕлĕк).
ж. 1. çип; вдеть нитку в иголку йĕппе çип тир; 2. (чего-л.) ярăм; нитка бус шăрçа ярăмĕ; ◇ шито белыми нитками курăнсах тăрать (ултав, чеелĕх); обобрать до нитки ним юлмиччен çаратса кай; промокнуть до нитки йĕп-йĕпе пул.
с. 1. (кончик) вĕç; остриё иголки йĕп вĕçĕ; 2. (лезвие) çивĕчĕш, вичкĕнĕш; остриё ножа çĕçĕ çивĕчĕшĕ; 3. перен. çивĕчлĕх, çивĕчĕш; остриё критики критика çивĕчлĕхĕ.
прил. 1. çивĕч, вичкĕн; шĕвĕр, шĕврешке; острый нож çивĕч çĕçĕ; острая игла шĕвĕр йĕп; 2. (суживающийся) шĕвĕр, шĕвреке, вĕçлеке; острый нос лодки киммĕн вĕçлеке сăмси; 3. (хорошо развитой; проницательный) çивĕч, витĕр; острый ум çивĕч ăс; острое зрение витĕр (е çивĕч) куç; 4. (язвительный) çивĕч, витермелле, витмелле (е витекен); острый язык çивĕч чĕлхе; острое слово витмелле сăмах; 5. (о вкусе, запахе) витĕр çапакан, çиекен, йӳçĕ, йӳçек; 6. (сильный) хытă, вăйлă; острое желание вăйлă сунăм; 7. (напряжённый) хĕрӳллĕ, çивĕч, йывăр; острая борьба йывăр кĕрешӳ; ◇ острый угол мат. шĕвĕр кĕтес.
м. подшипник; игольчатые подшипники йĕп подшипниксем; роликовые подшипники ролик подшипниксем; шариковые подшипники чăмăр подшипниксем.
сов. шыв вит (е кай, сăх), лачкам пул, йĕпен; промокнуть насквозь витĕр йĕпен; промокнуть до последней нитки йĕп-йĕпе пул; ноги промокли урана шыв витрĕ.
сов. 1. что (дать проникнуть сквозь что-л.) яр, витер яр, кăлар, кĕрт; 2. кого-что (обслужить) пăхса яр (сăм. столовăйра); 3. что (продеть) тир, тирсе ил, витĕр кăлар; пропустить нитку сквозь игольное ушко йĕп çăртине çип тир; 4. кого-что (позволить пройти, проехать) ирттер, ирттерсе яр, çул пар; пропустить вперёд кого-л. мала ирттерсе яр; 5. что (сделать пропуск) сиктер, хăвар, сиктерсе хăвар, ⸗ран [⸗рен] юл; пропустить очередь черет сиктер; пропустить два занятия икĕ заняти сиктерсе хăвар; 6. что (упустить) ирттерсе яр, уса курмасăр юл; ◇ пропустить мимо ушей хăлхана ан чик.
сов. что и без доп. 1. (быстро пробежать, проехать) чупса ирт (е иртсе кай); 2. (проникнуть, пробраться) кĕрсе кай; 3. разг. (упасть) анса кай, кĕрсе ӳк; игла проскочила в щель йĕп хушăка кĕрсе ӳкрĕ; 4. перен. разг. сиксе (е тăрса, асăрхамасăр) юл; в корректуре проскочило несколько ошибок корректурăра темиçе йăнăш сиксе юлнă.
нареч. 1. (совершенно, вполне) пĕтĕмпех, йăлт(ах), пач(ах), пăч-, пач, сĕм-, тăр-, вĕр- т. ыт. татăксем; совсем темно пăч-тĕттĕм; совсем мокрый йĕп-йĕпе; совсем новый вĕрçĕнĕ; совсем забыл йăлтах (е пач) маннă; 2. разг. (навсегда) яланлăхах, пуçĕпех; он совсем приехал вăл яланлăхах килнĕ; 3. (с отрицанием не — не очень, не вполне) ⸗ах (⸗ех) мар; не совсем здоров сывах мар; ему не совсем доверяют ăна шансах каймаççĕ.
ж. 1. (колеса телеги) урапа шăлĕ; (колеса велосипеда, автомобиля) йĕпсе; (зонта) сунчăк йĕпси; 2. (для вязания) йĕпсе, çыхмалли йĕп.
м. чикĕм (икĕ йĕп хушши).
ж. йĕп вăрри, çĕлен лаши.
ж. 1. уменьш. см. стрела; 2. (в измерительных приборах) йĕп; часовая стрелка сехет йĕппи; 3. ж.-д. стрелка (рельс куçаркăçĕ); 4. (указатель направления) стрелка; 5. (стебель) пыршă, кĕпçе, туна; лук пошёл в стрелку сухан кĕпçене кайнă.
несов. 1. разг. что, чем (вонзать, втыкать) чик, тăрăнтар, тир; тыкать иголку йĕп тир; тыкать вилы в копну сенĕке купана чик; 2. чем (ударять, колоть концом чего-л. острого) йăшта, чыш, тĕрт, тĕк; тыкать палкой в нору суслика тыркас шăтăкне туяпа йăшта; тыкать палкой в землю çĕре туяпа шăтăкла; 3. что, чем (совать, впихивать) чик, хĕстер; тыкать топор за пояс пуртта пиçиххи хушшине хĕстер; 4. что, чем (показывать на кого-что-л.) тĕллесе кăтарт; ◇ тыкать в глаза что-л., чем-л. ӳпкеле.
с. 1. уменьш.-ласк. см. ухо; 2. обычно мн. ушко (род макарон) ушки (макарон тĕсĕ); 3. (ушко) (отверстие) çăрта; ушко иголки йĕп çăрти; 4. (ушко) (ремешок на обуви) хăлха; ушко сапога атă хăлхи; ◇ ушки на макушке см. макушка.
ж. 1. (иглообразная листва) йĕп; 2. собир. (ветки хвойного дерева) лăсă; сосновая хвоя хыр лăсси.
1. союз (несмотря на то, что..; даже, если) пулсан та, пулин те, ⸗сан та [⸗сен те]; хоть умри, но не сдавайся вилсен те ан парăн; он хоть и болен, но много работает вăл, чирлĕ пулсан та, нумай ĕçлет; . 2. союз (в составе устойчивых выражений для характеристики сказуемого) хăть, хуть, сан та [⸗сен те]; хоть убей, не скажу вĕлерсен те каламастăп; темно, хоть глаз выколи йĕп чиксен те куç курмасть; хоть волком вой хăть кашкăр пек ула; 3. частица усил. (даже) пулсан та, ⸗ах [⸗ех]; готов ехать хоть сегодня паянах кайма хатĕр; 4. частица усил. (по крайней мере) пулин; скажи хоть одно слово пĕр сăмах та пулин калаччĕ; 5. частица (к примеру, например) ⸗ах [⸗ех], хăть, хуть; возьмём хоть свой город хамăр хуланах илер; 6. частица с мест. (любой) кирек; хоть кто кирек кам та; хоть где кирек ăçта та, таçта та; хоть как кирек епле те; ◇ хоть бы и так пулин; хоть бы что хăнк та мар; хоть куда (о ком-чём-л.) тиркемелле мар.
м. 1. (колючка на растении) йĕп (йывăç-курăкăн); 2. (выступ на чём-л.) чĕме, кача; шипы на подковах такан качисем; 3. (выступ, вставляющийся в гнездо или паз) сула, пăта.
м. архит. шпиль (йĕпсе, йĕп — çурт тăррине лартаканни).
прил.: штопальная игла çыхса сапламалли йĕп.
Чăвашла-тутарла словарь (1994)
инә
Йоханнeс Бeнцингăн (Benzing) нимĕçле-чăвашла словарĕ
jĕp
йĕп
Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)
йĕп вăрри «коромысло» (насекомое), букв. «вор иголки» (йĕп «иголка», вăрă «вор»); ср. башк., тат. энэ карагы (букв. «вор иголки») «коромысло», «стрекоза»; кирг. ийнелик, казах., к. калп. инелик (букв. «имеющий иголку»), узб. ниначи «стрекоза» (нина, игна «иголка»). Удлиненное, тонкое брюшко насекомого тюрки, по-видимому, приняли за иголку.
1. «глаз»; 2. «отверстие», «ушко»; йĕп куçĕ «игольное ушко»; уйг., азерб., кирг., казах., ног., балк., карач. кӧз, турк., тур., гаг., кумык, гӧз, хак. кӧс, башк., тат., узб. куз «глаз»; тат. энә кӳзе, уйг. жиңниниң кӧзи, кирг. ийненин козӳ «ушко иглы»; куç пăв уст. «околдовать», «одурачить», «обмануть посредством разных хитроумных фокусов»; «загипнотизировать»; узб. куз буя, уйг. кӧз бою, тур. гӧз бойа, ног. коьз боя «втирать очки», «заговаривать зубы», «обманывать», «вводить в заблуждение»; тат. кӳз бу, башк. кӳз буя «колдовать»., «морочить», «втирать очки», «отводить глаза»; АФТ бӳги, бӳгӳ, тур. бӳйӳ, кӧзбаги, балк. кӧзбав «колдовство», «волшебство», «чародейство»; тур. баг «обманывать», «очаровывать», «прельщать», «околдовывать»; ср. монг. и бур.-монг. боо «шаман». Вероятно, куç и кур (см.) — этимологически родственные слова.
«отверстие», «ушко»; йĕп çăрти «ушко иголки»; чаг., тур. йурду «ушко иголки».
Чăвашла-вырăсла фразеологи словарĕ
Йăл ил входить / войти в силу; поправляться / поправиться, крепнуть / окрепнуть.
Вунă уйăх ытла вырăнпа выртнă ача кайран тин пĕчĕккĕн-пĕчĕккĕн йăл иле пуçланă, ура çине тăнă. С. Аслан. Аманнă офицер тăнĕнче, йĕп пек чиксе, иртнĕ пурнăç йĕрĕ йăл илчĕ. Юхма М.
Йĕп-йĕпе [лачкам, хура] тара ӳк обливаться / облиться потом, покрываться / покрыться потом [испариной]; взмыливаться / взмылиться (о лошади).
Чăтăр, пичче, тата кăшт чăтăр, часах шыв ĕçтеретĕп сире, унтан суранăра лайăх çыхса яратăп, — лăплантарать вăл боеца, йĕп-йĕпе тара ӳксех ăна сĕтĕрет. Паттăр пионерсем. Савраска лачкам тара ӳкнĕ пулсан та, хуçа тилхепине итлет. П. Осипов. Анчах пĕр çын кĕçĕр чăлăм та куç хупмарĕ, хура тара ӳксе çăхав çырчĕ вăл. А. Артемьев. Мунчаран тухсан Элкей Микули пĕр стакан чей ĕçрĕ те кĕрĕкпе витĕнсе выртрĕ, вĕриленсе кайрĕ, кайран лачкам тара ӳкрĕ. П. Осипов.
Йĕп çăртинчен [çăрти витĕр] тух пытаться / попытаться сделать что-либо невероятно трудное, невозможное.
Кĕрем-и вута, шыва чăмам-и, Çунмастăп эп, путмастăп эп. Тăван аннеçĕмшĕн пулсан-и — Йĕп çăртинчен тухатăп эп. В. Бараев. Иван Яковлевичăн, чăваш ачисем валли шкулсем тăвас тесен, йĕп çăрти витĕр тухмалла тенĕ пекех, чылай вăй-хал хумалла пулнă. И. Кузнецов.
Йĕп [йĕппе] чиксен те куç курмасть ни зги не видно, хоть глаз (глаза) выколи (совершенно ничего не видно).
Вăранса кайрĕ те — йĕп чиксен те куç курмасть. В. Эльби. Çав каç сĕм-тĕттĕмччĕ. Йĕппе чиксен те куç курмастчĕ. В. Бурнаевский.
Куçран тĕксен те [йĕп чиксен те, чиксен те] курăнмасть хоть глаз (глаза) выколи (совершенно ничего не видно); син.: йĕп чиксен те куç курмасть.
Тĕттĕм, куçран тĕксен те курăнмасть. В. Ухли. Куçран йĕп чиксен те курма çук тĕттĕм çĕрле те сехет йĕплисем вутăн-кăварăн çунса тăраççĕ. А. Талвир. Тĕм çине ӳкет вăл, каçĕ тĕттĕм-тĕттĕм, Ик куçран чиксен те курăнмасть пĕр чĕптĕм. С. Шавли.
Хура тара ӳк. См. йĕп-йĕпе тара ӳк
Чăваш чĕлхин ретроспективлă ăнлантару словарĕ
кĕленче. Тӳнĕ улмана ала витĕр кăлараççĕ те 1¼ кĕрепенкке кăвас тĕппе (йӳçĕ чуста) лайăхрах хутăштараççĕ. Ун хыççăн <…> тата çĕпрене 2½ кĕленче (бутылка) вĕретнĕ йĕп (лĕп? – Э.Ф.) шывпа, 8 золотник тăварпа пĕрле лайăхрах хутăштараççĕ [Çулталăк 1910:25].
вăрламан, çын япалине пĕр ыйтмасăр илмен çын. Чăнахах та вăл çынччĕ: / ĕçчен, намăс пĕлекен / йĕп пек тӳрĕ çӳрекен1).1) Вăрламан, çын япалине пĕр ыйтмасăр илмен çын [Падияров 1912:1].
Чĕрчун ячĕсен чăваш-вырăс-латин словарĕ
стриж — apus [чĕкеç евĕрлĕ хура вĕçен кайăк]; йĕп хӳреллĕ вĕршĕн иглохвостый стриж — hirundapus caudacutus; хура вĕршĕн [шатра чĕкеç] чёрный стриж — apus apus; шур пилĕклĕ вĕршĕн белопоясничный стриж — apus pacificus; шур хырăмлă вĕршĕн белобрюхий стриж — apus melba
(çарлан лĕппи) стрекоза — anisoptera [вăрăм çинçе кӳлепеллĕ, пысăк çунатлă кăпшанкă]; кăвак кӳлепеллĕ йĕп вăрри стрелка — agrion; лаптак йĕп вăрри плоская стрекоза — libellula depressa; симĕс кӳлепеллĕ йĕп вăрри люткa — lestes; чиперкке йĕп вăрри стрекоза-красотка — calopteryx virgo
см. йĕп вăрри
варри см. йĕп вăрри
рыба — pisces [шывра пурăнакан çурăм шăммиллĕ чĕрчун]; вăкăр пуслă пулă бычок-крушак — neogobius melanostomus [тинĕсре пурăнакан вăкăр пуçлă пулă]; вĕçевçĕ пулă летучая рыба — cheilopogon pirinatibarbatus [тинĕсре вĕçсе ишекен пулă]; йĕп пулă игла-рыба — syngnathus typhle [йĕп евĕрлĕ тинĕс пулли]; йĕплĕ пулă колюшка — culaea inconstans [йĕплĕ тинĕс пулли]; йӳçек пулă горчак — rhodeus sericeus [карп йышши пулă]; йытăлла пулă рыба-собака — sphaeroides rubripes [тинĕсре пурăнакан йытă пуçлă пулă]; кăвак пулă синец — abramis ballerus [карп йăхĕнчи кăвак çурăмлă пулă]; пăчкă пулă пила-рыба — pristis pectinatus [пăчкă сăмсаллă скат]; симĕс пулă елец — leuciscus leuciscus [карп йышши пулă]; çĕлен пулă вьюн — misgurnus fossilis [пĕчĕк усиллĕ, çĕлен евĕрлĕ пулă]; çыпçăнчăк пулă уклейка — alburnus alburnus; уйăхла пулă луна-рыба — mola mola [тинĕсре пурăнакан уйăх евĕрлĕ пулă]; хăйăр пулли щиповка — cobitis taenia [çĕлен евĕрлĕ пĕчĕк пулă]; хĕç пулă меч-рыба — xiphias gladius [хĕç евĕрлĕ çӳхе çăткăн тинĕс пулли]; хулăн çамкаллă пулă толстолобик — hypophthalmichthys molitrix; чулай пулли подкаменщик — cottus gobio
большое коромысло — aeschna cyanea [хĕрлĕ туналлă пысăк йĕп вăрри]
см. йĕп вăрри
дозорщик — anax imperator [кăвак кӳлепеллĕ йĕп варри]
см. йĕп вăрри
см. йĕп вăрри
Çавăн пекех пăхăр:
Йĕнтапа йĕнчĕк йĕнче йĕнчет « йĕп » йĕп çăрхи йĕп ачи йĕп вăрри йĕп вĕç йĕп куçйĕп
Сăмаха тĕплĕ ăнлантарман
Хыпарсем
2022, раштав, 08
Сайт дизайнне кӑшт ҫӗнетнӗ, саспаллисен страницинче хушма пайлану кӗртнӗ //Александр Тимофеев пулӑшнипе.
2015, утă, 30
Шыранӑ чухне ӑнсӑртран латин кирилл саспаллисем вырӑнне латин саспаллисене ҫырсан, сайт эсир ҫырнине юсама тӑрӑшӗ.
2015, утă, 30
Шырав сӑмахӗсене сӗннӗ чухне малашне вӑл е ку сӑмаха унччен миҫе шыранине тӗпе хурса кӑтартӗ.
2015, утă, 29
Сăмах шыранӑ чухне малашне сайт сире сăмахсарсенче тĕл пулакан вариантсене сĕнĕ.
2014, пуш, 25
Мобиллă хатĕрсемпе усă куракансем валли сайта лайăхлатрăмăр //Мирон Толи пулăшнипе.
2011, утă, 20
Вырăсла-чăвашла сăмахсарпа пуянланчĕ.
2011, утă, 19
Сăмахсарсен çĕнелнĕ сайчĕ ĕçлеме пуçларĕ.
2011, утă, 16
Сайтăн çĕнĕ версийĕ хатĕрленме пуçларĕ.
Пӳлĕм
Сайт пирки
Ку сайтра чăваш сăмахсарĕсене пухнă. Эсир кунта тĕрлĕ сăмахсен куçарăвне, тата ытти тĕрлĕ уйрăмлăхĕсене тупма пултаратăр.
Счетчики
Пулăшу
Эсир куçаракан укçа хостингшăн тӳлеме, çĕнĕ сăмахсарсем кĕртме, Ашмарин хатĕрленĕ сăмах пуххине сканерлама кайĕ.
RUS: Переведенные вами средства пойдут на оплату хостинга, добавление новых словарей, сканирование словаря Ашмарина.
Куçармалли счётсем:
Yoomoney: 41001106956150
