Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

авăрттар

2.
то же что авăрт 3.
ача кукăле авăрттарать кăна — мальчик так и уплетает пирог

ай-вай

2.
выражает упрек, укоризну
ну, эх
ай-вай, ун пек тума юрать-и вара! — ну, разве можно так поступать!

айта

3.
выражает согласие
ладно, пусть, куда ни шло
айта, пырĕ ĕнтĕ! — да уж ладно!, пусть будет так!

ай-яй

2.
выражает укор, упрек, неодобрение
ай-яй, ах, ну вот
ай-яй, апла юрать-и вара! — ай-яй, разве так можно!

акă

2. огранич.
так, например
хотя бы
çур-йĕр тăвассинех илес акă — взять хотя бы строительство жилых домов

акă

◊
акă мĕнле иккен! — вон (оно) как!
ак ĕнтĕ, пăх та кур! — вот тебе на!
ак япала! — вот так так!
ак сана! — вот тебе! (при нанесении побоев)

акă

1.
выражает удивление
ба, боже мой
акă! эсĕ халь те кунтах-и? — ба! ты еще здесь?
акă! çапла кăна-и-ха вăл? — батюшки! неужели это так просто?

алай

частица утв.
диал.
да, так, верно
ага прост.
— аçу килчĕ-и? —  твой отец приехал?
— килчĕ, алай  — да, приехал

алхастар

2.
возбуждать
занимать
смешить
ачана аплах ан алхастар! — не смеши так ребенка!

анчах

5. частица усил.
ну, ну и, так и, ох и
çил йывăçсене ласкать анчах  — деревья так и гнутся от ветра

апла

2. нареч.
так, таким образом
мĕнле-ха апла? — как же так?
паян капла, ыран апла — сегодня так, завтра этак
апли апла та-ха — так-то оно так, но...
апла мар — не так
апла пулсан — коли так, в таком случае
апла-тăк — коли так, в таком случае

апла-капла

1.
так и этак
апла-капла (апла та капла) шухăшласа пăх — взвесить все за и против, подумать и так и этак

апчхулаттар

вызывать чиханье, позывать на чиханье
тусан апчхулаттарать — от пыли так и тянет чихнуть

ара

3. утв.
да, так
— ку çав кĕнеке-и? — не та ли это книга?
— ара — да
ара çаплах çав — да, это именно так

арттăнтан

межд. разг.
выражает издевку, иронию
сейчас, как бы не так
держи карман шире
— пар-ха мана та! — дай-ка и мне!
— арттăнтан! — держи карман шире!

ах

III. межд.
выражает боль, испуг, радость, сожаление, гнев и т.п.
ах, ох, ай, ой
ах, эпир с^атар^ке! — ой, мы же горим!
ах, эсĕ апла-и-ха? — ах, ты так?
ах, чĕлхи кун! — ох и остер он на язык!
ах темесĕр сывлăш тухмасть. — погов. не охнувши не вздохнешь (о трудной жизни)
ах-ах — усил. от ах III.
ах-ах, мĕн тăвас-ши? — ой-ой-ой, что же делать?
ах турă! — господи!, батюшки!
ах тур-тур! — господи!, батюшки!

ахаль

2.
так, просто так, без причины, без основания
ахаль кăна — просто так, от нечего делать
— мĕн ĕçпе килтĕн? — по какому делу ты пришел?
— ахалех — так просто

ахаль

3.
так, без дела, ничего не делая
минут та ахаль лармастпăр — мы ни минуты не сидим без дела
Ахаль лариччен урлă выртакана тăрăх çавăрса пăрах. — посл. Чем сидеть без дела, переверни вдоль то, что лежит поперек (т.е. займись хоть чем-нибудь).

ахаль

4.
даром, бесплатно
укçалла илтĕн-и е ахаль пачĕ-и? — ты купил это или он тебе так дал?

ахаль

6.
так, без последствий
ку ахаль пулмасть — без последствий это не обойдется
уншăн ку ахаль иртмест — это ему так не пройдет

ахальтен

2.
от нечего делать, просто так

ахальтен

3.
для видимости, для отвода глаз
ахальтен кăна çапла калать — он говорит так лишь для отвода глаз

аху

2.
как же, как бы не так

вайăкла

2.
подстерегать, подкарауливать, выжидать удобного момента, ждать случая
кушак чĕпсем таврах вайăкласа çӳрет — кошка так и крутится вокруг цыплят

вакла

1.
глагол с общим знач. размельчения чего-л.
— перевод зависит от характера действия:
раздроблять, разрушать, разрезать, раскалывать и т. п.
аш вакла — рубить мясо
вутă вакла — колоть дрова
хĕçпе вакла — изрубить саблей
вакласа так — измельчить (все, полностью)

васка

торопиться, спешить
васкаса кай — идти торопясь, быстро
ăçта васкатăн аплах? — куда ты так спешишь?
васкамаллах мар-ха — нет нужды слишком торопиться, не к спеху
Хыпаланмасан та васкарах пар. — погов. Спешить не спеши, а поторапливайся.

вăл

2. мест. указ.
этот, тот
эта, та
это, то
вăл кун — в тот день
нумай пулмасть-ха вăл—  это было не так давно

вăт

частица разг.
вот
вăт мĕн туса хутăн эсĕ! — вот что ты наделал!
вăт çапла — так-то вот
вăт-вăт — усил. от вăт
вăт-вăт, çапла кирлĕ-ха ăна! — вот-вот, так ему и надо!

вăшик

подражание свисту
вжик
пульăсем тавралла вăшик те вăшик тăваççĕ — пули так и свистят вокруг

вĕре

5. перен.
кипеть, разгораться, быть в разгаре
ĕç вĕресе тăрать — работа так и кипит

вĕтĕлтет

4.
частить, говорить быстро, тараторить
ан вĕтĕлтет-ха ун пекех! — не тараторь так быстро!

вичкĕннĕн

2.
резко, пронзительно, пронизывающе
çил вичкĕннĕн вĕрет — ветер так и пронизывает

вылян

4.
двигаться, шевелиться
тути вылянать, сăмахĕсем илтĕнмеççĕ — его губы шевелятся, но слов не слышно
аллинчи пуртти вылянса кăна тăрать — топор в его руках так и играет

вырăн

4.
провинция, периферия
центрта та, вырăнсенче те — как в центре, так и на местах

выç

II.
проголодаться
изголодаться
голодать
выçса вил — 1) умирать с голоду 2) сильно проголодаться
хырăм выçса кайрĕ — мне захотелось есть
выçса пурăн — голодать
выçса çит — наголодаться, настрадаться от голода
Выçсан çăкăр та кулач. — погов. Проголодаешься, так и черный хлеб покажется калачом.
Ачан хырăмĕ йăмра çулçи ӳкиччен выçса каять. — посл. Не успеет лист с ветлы упасть, как ребенок уже проголодался.

ешĕлле

в зеленом виде, незрелым, зеленым
панулмине ешĕлле çи — есть яблоки зелеными
ыраша ешĕлле çулса так — скосить рожь недозрелой

ийя

2.
как бы не так
жди (возражение)
— сана киле хăваратпăр —  мы тебя оставляем дома
— ийя-çке! — как бы не так!

инçе

далеко, далеко
инçе çул — дальняя дорога
инçех мар — не так далеко
унта çитме инçе — туда идти далеко
эпĕ мечĕке санран инçе петĕм — я кинул мяч дальше тебя
Хума инçе хурсассăн, илме çывăх, теççĕ. — посл. Дальше положишь — ближе возьмешь.

ир

утром
тĕтреллĕ ир — туманное утро
хĕвеллĕ ир — солнечное утро
ир енне — под утро
ир пуçласа каçчен — с утра до вечера
унта ыран ир кайăпăр — туда пойдем завтра утром
Ир такăнсан — каçчен. — погов. Каково будет утро, таков и весь день (букв. Споткнешься утром — и так весь день).

йăмăхтар

слепить, ослеплять (о свете)
вызывать помутнение, рябь в глазах
çиçĕм куçа йăмăхтарать — молния слепит глаза
юр куçа йăмăхтарать — снег слепит глаза; снег сверкает так, что глазам больно
чечексем куçа йăмăхтараççĕ — от (обилия) цветов рябит в глазах

йăптăх

1.
шерсть-линька (у животных)
перья-линька (у птиц)
йăптăх так — линять
кĕркунне кайăксем йăптăх тăкаççĕ — осенью у птиц наступает линька

кала

1.
говорить, сказать
сообщать, заявлять
тĕрĕссине кала — говорить правду
ун пек каламаççĕ — так не говорят
ан та кала — и не говори!, что и говорить!
каламалли те çук! — нечего и говорить!
шӳтлесе кала — говорить в шутку
куçран кала — говорить в глаза
каласа пар — 1) сказать, рассказать 2) пожаловаться
малтанах каласа хур — предупредить, сказать заранее
каласа яр — 1) передать, сообщить через кого-л. 2) проговориться, ляпнуть
Тӳрĕ каланă — тăванне юрайман. — погов. Говоривший правду не угодил брату.
Çынна каланă хуйхă — çур хуйхă. — посл. Как поведаешь другим, половина кручины снимается.

кам

1.
мест. вопр.-относ.
кто
переводится также формами косвенных п.
кам вара вăл? — кто он такой?
кам пĕлет ăна — кто его знает
кам пулса ĕçлетĕн? — ты кем работаешь?
кам патне каяс-ши? — к кому же пойти?
кам çинчен калать вăл? — о ком он рассказывает?
Кам ĕçлемест, çав çимест. — посл. Кто не работает, тот не ест.
Кам армана, кам вăрмана. — посл. Кто на мельницу, а кто в лес. (соотв. Кто в лес, кто по дрова).

кама — кого, кому
кама куртăн эсă унта? — кого ты там увидел?
кама пула кая юлтăмăр эпир? — из-за кого мы отстаем?
Кама тилĕ тăлăпĕ, кама алăк хăлăпĕ. — посл. Кому лисий тулуп, а кому дверная ручка. (соотв. Кому привет, а кому от ворот поворот).

камăн —
1) кому, у кого
камăн киле кая с килет? — кому хочется домой?
камăн укçа пур? — у кого есть деньги?
2) в форме камăн, также кам —
чей, чьи
камăн кĕнеки ку? — чья это книга?
кам ывăлĕ пулатăн? — ты чей сын?
Кам çуни çине ларатăн, çавăн юррине юрлатăн. — посл. В чьи санки сядешь, того и песенку затянешь. (соотв. С кем поведешься, от того и наберешься).

камра — у кого
алăк çăраççи камра? — у кого ключ от двери?  

камран — кого, у кого, от кого и т. д.
камран хăрать вăл? — кого он боится?
камран вĕрентĕн эсĕ ку юрра? — у кого ты перенял эту песню?  

кампа — с кем
кампа килтĕн? — с кем ты пришел?
кампа кăна тĕл пулмарăмăр-ши эпир! — с кем только мы не встречались!  

камшăн — для кого, ради кого
камшăн пит тăрăшатăн эсĕ? — ради кого ты так стараешься?

капла

II. нареч.
так, этак, таким образом
капла каламаççĕ — так не говорят
капла юрамасть — так не годится
капла эпир каçчен те киле çитейместпĕр — так мы и до вечера домой не дойдем

кар

16.
кричать, орать
эсĕ аплах ан кар! — ты так не ори!
Караканăн çăварне карта тытман. — погов. Рот крикуна не огородишь оградой. (соотв. На чужой роток не накинешь платок).

картла

4.
обкорнать, постричь неровно, плохо
кам картласа янă сан пуçна? — кто тебя так обкорнал?

кас

15.
бойко говорить
резать, шпарить прост.
чăвашла касать кăна — она так и шпарит по-чувашски
нимĕçле касаççĕ кăна — они так и шпарят по-немецки

кастар

5.
хлестать, лить (о дожде)
çумăр кастарать çеç — дождь так и хлещет

каç

3.
прощаться, списываться,
быть прощенным, погашенным, списанным (напр. о долге)
ку сана ахаль каçас çук — это тебе так не пройдет
унăн парăмĕ каçрĕ — его долг погашен

кĕпĕртет

2.
крошиться, рассыпаться
премĕк çăварта кĕпĕртетсе ванать — пряник так и рассыпается во рту

кĕçĕт

зудеть, чесаться, саднить
пыр кĕçĕтет — в горле саднит

◊
алă кĕçĕтет — руки чешутся (сделать что-л.)
чĕлхе кĕçĕтсех тăрать — язык так и чешется

килĕш

8.
быть подходящим, годным, подходить
капла хăтланни ăна килĕшмест — ему не годится так вести себя

килĕшӳллĕ

прилично, пристойно
хăвна ху килĕшӳллĕ — тыт держать себя прилично
ун пек хăтланни килĕшӳллĕ мар — неприлично так поступать

кирлĕ

нужно, необходимо, надо
куллен кирлĕ таварсем — товары повседневного спроса
кирлĕ вăхăтра — в нужное время, в надлежащий срок
кирлĕ хутсем — необходимые документы
кирлĕ кăтартусем — надлежащие указания
кирлĕ мар — 1) ненужный 2) не нужно, не надо
кирлĕ мар ун пек тума — не надо так делать
кирлĕ мара калаç — говорить глупости, нести ерунду
кирлĕ пек — надлежащим образом
кирлĕ пек усă кур — использовать по назначению
кирлĕ пулĕ — пригодится, понадобится
кирлĕ таран — сколько нужно, вволю
çумăр кирлĕччĕ! — дожди бы надо!
мĕн кирлĕ сана? — что тебе надо?
мĕн кирлине пĕтĕмпех илĕр — возьмите все необходимое
Хуçăлнă пуртă аври çичĕ çултан кирлĕ пулнă. — посл. В жизни и ломаное топорище пригодится.

ку

2. мест. указ
такой
ку тери — до такой степени
ку тĕрлĕ — такой
кун пек —
1) такой
кун пек чухне — в таких случаях
2) так
тек кун пек ан хăтлан! — впредь так не поступай!

кускала

сновать, суетиться
мĕн кускаласа çӳретĕн эсĕ? — что ты так суетишься?

куç

3.
взгляд, взор
глаза
куç алчăрать — в глазах рябит
куç хыв — 1) обратить взор куда-л. 2) высмотреть, заприметить
куç умĕнчи пек курса тар — представлять что-л. воочию
куçран вĕçерт — терять из виду, из вида
куçран çухат — терять из виду, из вида
куçран çухал! — уйди с глаз долой!
куç умĕнчех улшăн — меняться на глазах
куç тĕлне ан пул — не попадаться на глаза
куç хуралса килчĕ — в глазах помутилось
Куç хăрать те алă тăвать. — посл. Глаза страшатся, а руки делают (соотв. Не так страшен черт, как его малюют).
Пуп куçĕ — нӳхреп куç. — посл. Поповский глаз словно погреб.
Куç хитрине юратать, тута — тутлине. — посл. Глаза любят красивое, уста — сладкое.

лапсăр

3. подр. —
о проявлении слабости, бессилия
ывăннипе ура лапсăрах каять — от усталости ноги так и подкашиваются

латăрт

подражание короткому треску, скрипу, хрусту
кĕпе латăрт çурăлса кайрĕ — рубашка с треском порвалась
ура сыппи латăртах турĕ — в щиколотке так и хрустнуло
латăрт-латăрт — усил. от латăрт
латăрт-латăрт чăмла — жевать с хрустом

лачăр

2. подр. —
о резком упадке сил, появлении слабости
хăранипе ура лачăрах кайрĕ — со страха ноги так и подкосились

лашт

2. подр. —
о бессильном движении вниз
хĕр пуçне лаштах ӳсрĕ — девушка поникла головой
чĕре лаштах турĕ — сердце так и упало (от горя)

лăнк

II.
то же, что лăнч
ура лăнк хутланса анчĕ — ноги так и подкосились

лăнч

1. подр. —
о резком ослаблении, опускании вниз
алăсем лăнчах усăнса анчĕç — руки так и опустились

лĕр

подражание плачу детей
лĕрр — усил. от лĕр
ача лĕрр йĕрсе ячĕ — ребенок так и залился плачем, разревелся

луччĕ

2.
еще (более)
кун пек пире луччĕ лайăх — так нам еще лучше

ма

2.
зачем, для чего
что
ма ара? — зачем же?
ма çав териех васкатăр? — зачем вы так спешите?
ма çумăр айĕнче йĕпенсе тăратăн? — что ты мокнешь под дождем?

ма

3.
разве, неужели
чипер çын ма апла хăтлантăр — разве порядочный человек так поступит
сывă ача ма ун пек макăртăр? — неужели здоровый ребенок будет так плакать?

май

6.
лад, порядок
согласие
мая кай — идти на лад, улучшаться, поправляться
мая кил — 1) ладиться, удаваться 2) приходить к согласию
май (мая) килтер —
1) наладить, устроить, уладить
2) поладить, прийти к согласию, договориться
капла май килмест — так не годится
майне тупас çук кунта — здесь не добиться толку

май

8.
вид, подобие
йăлтах пĕтсе кайнă, çын майĕ те çук — он так похудел, что и на человека не похож

майĕпе

4. послелог
ввиду того, что
вследствие того, что
так как
по случаю чего-л.
ывăннă майĕпе вăл аран утать — он так устал, что еле бредет
уяв майĕпе — по случаю праздника

майлă

выгодно
мана вăл килĕшменни майлă пулчĕ — его отказ оказался мне на руку
хăйсене епле майлă, çапла тăваççĕ — они делают так, как им выгодно

майлă

подобно, наподобие
похоже, сходно
хулара та ялти майлă çуртсем тума пуçларĕç — и в городе стали строить дома типа сельских
вăл мана йăмăкĕ майлă курăнчĕ — она мне показалась похожей на младшую сестру
хăйне майлă — своеобразный, оригинальный, самобытный
икĕ майлă ăнлан — понимать двояко
пĕр майлă —
1) однотипный, единообразный, одинаковый, аналогичный
вĕсен çĕлĕкĕсем пĕр майлă — у них шапки одинаковые
2) однотипно, единообразно, одинаково, аналогично
3) размеренный, равномерный
пĕр майлă пурнăç — размеренная жизнь
4) размеренно, равномерно
5) разг. средне, потихоньку; так себе
мĕнле пурăнатăн? — как поживаешь?
пĕр майлă —  потихоньку

майсăр

неудобно
несподручно прост.
не так, как нужно
некстати
майсăр вăхăт — неудобное время, неудачный момент
майсăр вырт — лежать в неудобной позе
майсăр хур — положить не так, как нужно

малашне

впредь, в дальнейшем
вперед разг.
отныне
малашне тумалли ĕçсем — предстоящие работы
малашне ун пек ан хăтлан — впредь так не поступай
малашне ăслăрах пулăн — вперед тебе наука
малашне мĕн пулĕ-ши? — что же будет дальше?
малашне валли — про запас

манашкал

подобно мне
так, как я
вăл та манашкал пĕр сăмах та марилле пĕлмен — он тоже, подобно мне, не знал ни слова по-марийски
манашкал ĕçле — работай так же, как я

мар

1. частица отриц.
не
не-
аван мар — нехорошо
ахальтен мар — недаром
инçе мар — недалеко
пĕрре кăна мар — неоднократно, не один раз
сахал мар — немало
халь мар — не сейчас
ĕçсем чаплах мар — дела не совсем хороши
хуларан инçех мар — не так далеко от города
вăл ухмах мар — он не дурак
кăна тивер мар — давайте этого не трогать
кирлĕ мара ан калаç — не болтай впустую
лайăх та мар, начар та мар — и не хорошо и не плохо, серединка наполовинку
эпĕ хирĕç мар — я не против
çамрăках мар хĕрарăм — не очень молодая женщина
ырă мара сис — почувствовать недоброе
таçти çын мар-çке эсĕ — ты ведь нам не чужой
Ваттисем калани ахаль мар çав. — погов. Пословица недаром молвится.
Тĕнче хĕсĕр мар. — погов. Свет клином не сошелся на ком-чем-л.

маттур

ловко, проворно
маттур ташла — ловко плясать
вăл ĕçре маттур — он проворен в работе, дело так и горит у него в руках

меслетсĕр

не с руки
несподручно прост.
капла мана меслетсĕр пулать — так мне не подходит

мĕн

1. мест. вопр. относ.

что (переводится также формами других падежей)
мĕн ку? — что это?
мĕн пулчĕ сана? — что случилось с тобой?
мĕн тума? — для чего? зачем?
мĕн пирки? — из-за чего?
мĕн пирки тавлашу? — из-за чего спор?
хăвна мĕн каланине итле — слушай, что тебе говорят
мĕн тусан та ăна юраймăн — что ни делай, на него не угодишь

мĕне (в форме дат.-вин. п.) — чему, чего и т. д.
мĕне пула? — из-за чего? благодаря чему?
мĕне пула килеймерĕ вăл? — из-за чего он не смог прийти?
мĕне кура? —
1) чего ради?
мĕне кура кун пек шукăллентĕн? — чего ради ты так вырядился?
2) из-за чего? по какой причине? зачем?
мĕне кура хуйхăрас манăн! — что мне горевать!

мĕнре (в форме местн. п.) — в чем?
мĕнре-ха ыйту тупсăмĕ? — в чем же суть вопроса?

мĕнрен (в форме исх. п.) — чего, из чего и т. д.
мĕнрен хăратăн эсĕ? — чего ты боишься?
мĕнрен пуçламалла? — с чего начать?
мĕнрен начар ку кĕпе? — чем плоха эта рубашка?
мĕнрен тунă-ши ку теттене? — из чего сделана эта игрушка?

мĕнпе (в форме тв. п.) — чем?, с чем? и т. д.
мĕнпе тĕлĕнтеретĕн пире? — чем ты нас удивишь?
кукăле мĕнпе пĕçернĕ? — с чем (испечен) пирог?

мĕнле

4. нареч. вопр.-относ.
как, каким образом
эсир кунта мĕнле çитрĕр? — как вы добрались сюда?
эсĕ мĕнле, эпĕ те çапла — как ты, так и я
хушамату мĕнле-ха сан? — как твоя фамилия?

мĕн-ма

зачем, почему, отчего
мĕн-ма капла хăтлантăн-ха? — зачем ты так поступил?
мĕн-ма килĕшместĕн? — почему ты не соглашаешься?

мир

мирской
пĕтĕм мирпе — всем миром, коллективно
Мир хĕсĕр пулмасть. — посл. Мир не без добрых людей
Пĕччен сурсан типсе пырать, мирпе сурсан кӳлĕ пулать. — посл. один плюнет — сразу высохнет, а всем миром плюнут — озеро станет. (соотв. Один кричит — лист не тронется, а мир заревет — так лес клонится).

муталаш

разг.
валандаться, канителиться, возиться
çапла муталашсах кун иртсе кайрĕ — так и проканителились день
тем пек муталашса та ĕç тухмарĕ — сколько ни возились, а ничего не вышло

ниепле

то же, что нимĕнле (нимле)
мана ниепле те палласа илеймерĕ — он так и не смог узнать меня
ниепле те аса илейместĕп — никак не могу вспомнить

никĕс

1.
фундамент
çурт никĕсĕ — фундамент дома
чул никĕс — каменный фундамент
никĕс пĕренисем — бревна фундамента
никĕс юписем — опорные столбы фундамента
никĕс яр — заложить фундамент
никĕс хыв — заложить фундамент
Çурт лартма йывăр мар, никĕсне хывма йывăр. — посл. Не так трудно избу срубить, как трудно фундамент заложить.

ниçта

3.
некуда
пирĕн ниçта кайма çук — нам некуда идти
вăйне ниçта хураймасть — он не знает, куда девать силы, сила из него так и прет

ну

3. частица,
служит для усиления выразительности
ну
ну, мĕн каламалли пур! — ну, что там говорить!
ну мĕнех вара! — ну так что же!
ну, çула тапранма вăхăт — ну, пора трогаться в путь

ну

4. частица усил.
ну, вот, так и (в знач. начал, давай)
ачи ну кулать, ну кулать — мальчик так и заливается смехом

нумай

много
больше
чи нумай — самое большее
нумайрах — больше
нумай енлĕ — договор многосторонний договор
нумай нациллĕ пăтшалăх — многонациональное государство
нумай сыпăклă ракета — многоступенчатая ракета
нумай çул — многие годы
нумай çул ӳсекен курăксем — многолетние травы
нумай тиражлă хаçат — многотиражная газета
нумай хваттерлĕ çурт многоквартирный дом
нумай енĕпе — во многих отношениях
нумай та мар — совсем немного
нумай хутчен — много раз, многократно
нумай ĕçле — много работать
укçа нумай юлман — денег осталось немного
кунта ялан çын нумай — здесь всегда много народу
нумай ученăйсем çапла шутлаççĕ — многие ученые считают так
нумай япала çинчен калаçрăмăр — мы о мнбгом поговорили
вăл пурнăçра нумай курнă — он многое повидал в жизни
вĕсем пирĕнтен нумай ĕçленĕ — они работали больше нас
Нумайа шыраса, сахалсăр тăрса юлнă. — посл. В погоне за многим остался без малого. (соотв. За двумя зайцами погонишься, ни одного не поймаешь).

нумайрахăшĕ

большинство (из общего числа)
сирĕнтен нумайрахăшĕ — большинство из вас
нумайрахăшĕ çавăн пек шутлать — большинство думает так

ой

1.
выражает испуг, боль, страдание
ой
ой, кам ку? — ой, кто это?
ой, алла хытă ан чăмăрта-ха — ой, не жми так сильно руку

патăртат

2.
сыпаться, падать (во множестве)
тар патăртатать — пот катится градом
панулми патăртатса тăкăнать — яблоки так и сыплются с яблонь

паха

хорошо, добротно, доброкачественно
паха вăрлăх — хорошие, качественные семена
паха продукци — высококачественная продукция
паха таварсем — качественные товары
паха тĕслĕх — хороший пример
паха та мар, начар та мар — и не хорошо, и не плохо, так себе

пăтăр-пăтăр

1. подр. —
о выделении и отекании капель пота, слез, крови
пăтăр-пăтăр куççуль юхать — слезы так и катятся

пек

похоже на кого-что-л., подобно кому-чему-л.
так же, как

пĕр пек —
1) одинаковый, равный
пĕр пек пайсене пайла — разделить на равные части
2) одинаково, равно
пĕр пек тумлан — одеваться одинаково

манăн пальто санăнни пек — у меня пальто как у тебя
эсĕ ун пекех — ты такой же, как он
кайăкăнни пек çунатсем пулсан, вĕçĕттĕм те кайăттăм — фольк. если бы у меня были крылья, как у птицы, я улетел бы

пĕр

11.
в знач. усил. частицы
так
такой
хĕрĕ пĕр чиперскер! — у него дочь такая красавица!
ачи пĕр кăшкăрать, пĕр каш карать — ребенок так и кричит, так и кричит

пĕтĕлтет

тараторить, говорить быстро, скороговоркой
хĕрача пĕтĕлтетет кăна — девочка так и стрекочет

пирвай

сначала, прежде
сперва прост.
пирвай эпĕ те çапла шутланăччĕ — сначала и я так думал
вăл пирваях ырханччĕ — прежде он был худой

пул

8.
наступать, наставать (о времени)
кĕр пулчĕ — настала осень
çулла пулчĕ — настало лето
каç пуласпа — к вечеру, с наступлением вечера
каç пулса килет — вечереет, наступает вечер
Ир пулать те каç пулать, ĕмĕр иртни сисĕнмест. — погов. День да ночь — сутки прочь, так и жизнь проходит незаметно.

пулин

1.
выражает возражение, несогласие
пусть, ну и пусть,
ну и что, ну так что же
кайтăр пулин, мана мĕн ĕç — пусть уходит, мне какое дело
— вăл тухса кайрĕ — он ушел
— пулин! — ну и пусть!

пуçма-пуç

так на так, баш на баш прост.
пуçма-пуç улăштар — поменяться баш на баш

путлĕ

прилично, порядочно
путлĕ тумтир — приличная одежда
путлĕ çын ун пек хăтланмĕ — порядочный человек так не поступит

пыр

2.
приходить, подходить, придвигаться
пыр-ха, пулăш! — подойдй-ка, помоги!
вăл сан патна пычĕ-и? — он пришел к тебе?
çул кӳлĕ патнех пырать — дорога подходит к самому озеру
шыв патне ан пыр! — не подходи к воде!
пырса кай — навещать
пырса кĕр —
1) войти, зайти, забрести, наехать, заехать
машина чечек йăранĕ çине пырса кĕчĕ — машина заехала на клумбу
2) появляться, приходить
Укçа мĕнле пырса кĕрет, çаплах тухса каять. — посл. Деньги как приходят, так и уходят.
пырса лар — подойти и сесть
вăхăтра пырса çит — подоспеть вовремя
пырса çӳре — навещать, захаживать, заезжать
пырса тăр — 1) подойти и встать куда-л. 2) часто приходить, посещать
пырса пăх — посмотреть, подойдя близко

санашкал

подобно тебе, как ты
санашкал çын — похожий на тебя человек
санашкал кам хăтланать? — кто поступает так, как ты?
эпĕ те, санашкалах, ишме пĕлместĕп — я, как и ты, тоже не умею плавать

сиккеле

5.
быстро двигаться, бегать
куçĕ сиккелет — у него глаза так и бегают
Вунă пӳрне сиккелет, чăрăш йывăç чĕтренет, ăшри ӳте макăртать. (Кĕсле калани). — загадка Десять пальцев проворно бегают, сотрясая еловое дерево и заставляя плакать его нутро.  (Игра да гуслях).

силĕм

названая сестра (так называли друг друга девушки, заключившие союз дружбы)

сирпĕнтер

8. перен.
сыпать
вăл сăмахсене сирпĕнтерет кăна — он так и сыплет словами

супăн

1.
мучиться, страдать, переживать
сокрушаться разг.
мĕн пирки çав териех супăнатăн? — из-за чего ты так переживаешь?

та

8.
так как, потому что, ибо, поскольку
эпĕ ун çинчен илтмен те нимĕн те калама пултараймастăп — поскольку я об этом не слыхал, ничего не могу сказать

та

9.
так что, поэтому, и поэтому
вăл чирлĕрех те хытă утаймасть — он не совсем здоров, поэтому идти быстро не может

так

I. разг.

1.
напрасно, попусту, зря, даром, без пользы
так ахаль, ахалех —
1) понапрасну, безрезультатно
хулана хайса килни так ахаль пулчĕ — поездка в город была безрезультатной
2) без определенной цели, просто так
сан патна ахалех килтем — я пришел к тебе просто так
3) бесплатно, безвозмездно, даром

так

2. частица
вообще
так юратмастйп эпĕ ăна — он мне вообще не нравится

так

3.
крепко, здорово, сильно, очень
так чупать — ну и здорово он бежит

так

II.

1.
подражание туку
патаккипе так! тутарать — он стук своей палкой
так-так — усил. от так II.
улатакка йывăçа так-так тутарать — дятел по дереву тук-тук

так

2. подр. —
о бодании, резком толчке
о спотыкании
така ачана так! сĕкре — баран вдруг раз и боднул мальчика

таках

1.
то же, что так I. 1.

таках

3.
бесплатно, безвозмездно, даром
так разг.
таках пар — отдать безвозмездно

таккуй

разг.

1.
славно, очень хорошо
таккуй калаçса лараттăмăрччĕ — мы так славно сидели и разговаривали

тамаша

разг.

1.
диковина, диковинка, невидаль
диво, диковинное событие
мĕн тамаши ку? — что это за диковина?
ну, тамаша — вот так чудо!

тата

5.
выражает пренебрежение
ну еще
так и жди
как бы не так
— вăл сана парăмне пачĕ-и? —  он тебе вернул долг?
— парать тата!  — как бы не так!

таткалан

3.
расходоваться, издерживаться, тратиться по мелочам
укçа пĕчĕккĕн таткалансах пĕтрĕ — мало-помалу, деньги так и израсходовались

тахçан

3.
как-то раз, однажды
когда-то, некогда
тахçан ĕлĕк-авал — давным-давно, во время оно
тахçан авалтан юлнă йăласем — обычаи древних времен
тахçан ĕлĕк, çамрăк чух — когда-то в молодости
тахçанах çапла кирлĕ! — давно бы так!
пĕрре тахçан килнĕччĕ вăл пирĕн пата — как-то раз он приходил к нам

тăсăл

1.
тянуться, двигаться к кому-чему-л.
ача алли панулми патнех тăсăлать — рука у ребенка так и тянется к яблоку

те

◊
тейĕпĕр — вводн. сл. допустим, предположим
эсир ăна пĕлмен тейĕпĕр — допустим, вы этого не знали

темерĕн — недаром; на то и
çĕвĕç темерĕн — çĕлерĕ те пăрахрĕ  —  взял и сшил — недаром он портной

тенĕ пекех —
1) чуть ли не, почти что, едва ли не;
кашни кун тенĕ пекех — чуть ли не каждый день

тени —
1) то, что говорят, считают, думают;
распространенное мнение, предположение
вăл усал тени тĕрĕс пулмарĕ — мнение, что он злой человек, не оправдалось
2) употр. для подчеркивания значения предыдущего слова:
тир тени чăтăмлă пулмалла — коли уж это кожа, так должна быть прочной

тет — якобы, будто; говорят, что
пурăннă, тет, карчăкпа старик — фольк. жили-были, говорят, дед да баба

теççĕ —
1) якобы, будто; говорят, что
вăл килмен теççĕ-ха — 1) говорят, что он еще не приехал
2) при ссылке на пословицы и поговорки: говорят, говорится
Çăмарти чăххине вĕрентмест, теççĕ. — посл. Говорят, что яйца курицу не учат.

тепрехинче

в другой раз, в следующий раз
тепрехинче хурала санăн каймалла — в следующий раз в дозор надо идти тебе
тепрехинче ун пек ан ту — в другой раз так не делай

тĕпĕртеттер

2. перен.
нестись, лететь
ăçта тĕпĕртеттеретĕн? — куда ты так несешься?

тĕрĕссипе

в самом деле, действительно
вправду прост.
тĕрĕссипе каласан — по правде говоря, честно говоря
ку тĕрĕссипех çапла пулнă — это и в самом деле было так

тĕрлĕ

по-разному, различно, разнообразно
всяко прост.
тĕрлĕ вăхăтра — в разное время
тĕрлĕ ыйтусем — разнообразные вопросы
тĕрлĕ енчен — с разных сторон, отовсюду
тĕрлĕ майлă — по-разному, так и этак
тĕрлĕ енлĕ — мат. разносторонний
тĕрлĕ саслă — разноголосый

тĕрлĕ тĕслĕ —
1) разноцветный, пестрый
2) разномастный, разношерстный (о животных)
3) разнородный, разнообразный

кун çинчен тĕрлĕ калаçаççĕ — об этом говорят по-разному
тĕрлĕ-тĕрлĕ — разнородный, всевозможный, разнообразный
тĕрлĕ-тĕрлĕ таварсем — самые разнообразные товары

тĕсĕ

I.
поделом, так и надо
тĕсĕ сана! — так тебе и надо!

тив

1.
касаться, прикасаться, дотрагиваться
токлă пралука ан тив — харушă — не дотрагивайся до провода с током — опасно
ури çĕре тивмен пек чупать — бежит так, будто ноги не касаются земли

тикĕн

без последствий
так разг.
ку ĕç тикĕн пулмасть — это дело без последствий не останется

тикĕн

II. диал.

вводн. сл.
значит
вăл çапла калать тикĕн? — значит, он говорит так?

тик-так

подражание тиканью часов
тик-так

тислĕк

навозный
кайăк-кĕшĕк тислĕкĕ — птичий помет
çĕрнĕ тислĕк —  перегной
тислĕк купи — навозная куча
тислĕк кăлар — вывозить, навоз (в поле)
уя тислĕк так — унавоживать поле
тислĕк тăкман çĕр — неунавоженная земля

ту

12.
в сочет. с прич. на -малла (-мелле)
делать необходимым, делать возможным
вуламалла ту — делать так, чтобы можно было читать (напр. улучшить освещение)
пурнете хире тухмалла ту — обязать всех выйти в поле на работу
штраф тӳлемелле ту — оштрафовать, присудить к штрафу
Мĕншĕн мана хурлăх курмалла тунă-ши? — фольк. Почему же мне суждено только горе мыкать?

туйăн

4.
в отриц. оборотах после глагольной формы на -ассăн (-ессĕн)
думать, надеяться, ожидать
чаять уст.
киле часах çитессĕн туйăнмарĕ — не думал, что так скоро доберусь до дому
пире ку ĕçе пĕтерессĕн туйăнмастчĕ — мы не надеялись закончить эту работу

тула

1.
кусать
терзать (о животных)
клевать (о птицах)
йытă сысна çурине туланă — собака искусала поросенка
мулкача çӳлевĕç туланă — рысь задрала зайца
туласа вĕлер — искусать до смерти
туласа пăрах — растерзать, искусать
туласа так — растерзать, искусать

турта

оглобля
дышло
урапа турти — оглобля телеги
турта пăявĕ — тяж (у саней)
турта тевĕшĕ — тяж (у телеги)
турта пуçĕ — (передний) конец оглболи
Пĕкĕрен турта тăваймăн. — посл. Из дуги оглобли не сделаешь.
Утне çитмен туртине. — погов. Не по коню, так по оглобле. (соотв. С больной головы на здоровую).

тустар

3.
разрушать, громить, уничтожать
кермене тустар — разрушить крепость
тустарса пăрах — разрушить до основания
тустарса так — разрушить до основания

тутлă

вкусно
тутлă апат-çимĕç —лакомства
тутлă мар — 1) невкусный 2) невкусно
тутлă çиме юратакан — лакомка, сластена
тутлă çи — вкусно питаться
тутлă çитер — кормить вкусно
апачĕ тутлă пултăр! — приятного аппетита!
Ху туни тутлă пулĕ, янти йӳçĕ пулĕ. — погов. Сам приготовишь — покажется вкуснее, чем готовое.
Ĕç йывăр пулсан, çиме тутлă. — погов. Работа трудна, так и еда вкусна.

тымар

1.
корень
корневой
йывăç тымарĕ — корни дерева
лăс тымар — мочковатые корни
çимелли тымарсем — коренья
шăл тымарĕ — корень зуба
тымарĕпех кăкласа так — прям. и перен. вырвать с корнем
тымар яр — прям. и перен. пускать корни, укореняться

унашкал

подобным образом, так
унашкал çынсем — такие, подобные им люди
унашкал ĕç халиччен пулман — такого еще не бывало
унашкал ан хăтлан — не поступай так

унсăрах

разг.
и без того, и так
ача унсăрах тăрăшать — мальчик и так старается

халех

2.
уже, уже с этих пор (так рано)
ача халех вулама вĕреннĕ — ребенок уже читает

халĕ

1.
сейчас, теперь, в настоящее время
халĕ урамра типĕ — сейчас на улице сухо
халĕ ун пек тăхăнса çӳремеççĕ — теперь так не одеваются
халĕ вăл бригадирта ĕçлет — а настоящее время он работает бригадиром
халĕ анчах — только что, совсем недавно
халĕ кăна — только что, совсем недавно
халĕ çеç — только что, совсем недавно
вăл халь анчах кунтаччĕ — он только что был здесь
халĕ ĕнтĕ — а теперь, теперь вот; а пока
халĕ ĕнтĕ канма та юрать — а теперь можно и отдохнуть

халĕ те —
1) все еще, до сих пор
вал халĕ те килмен — он все еще не пришел
халĕ те вуласа тухмарăн-и? — неужели до сих пор ты не прочитал?
2) и так уж, и без того
халĕ те сире нумай чăрмантартăм — и так уже я вам доставил беспокойство

халĕ те пулин — хотя бы сейчас
халĕ те пулин чăннине кала—  расскажи все хотя бы сейчас
халь-халь — вот-вот, очень скоро
вăл халь-халь килмелле — он вот-вот должен прийти

халичченхи

прежний
прошлый, имевший место ранее
халичченхи йăласем — прежние, старые обычаи
халичченхи пурнăç — прошлая жизнь
халичченхи пекех — так же, как и прежде

халлĕн

послелог
в виде чего-л.
в каком-л. состоянии, положении
ахаль халлĕн — просто так
епле халлĕн? — в каком виде? в каком состоянии?
çав халлĕн — в таком виде, в таком состоянии
çĕнĕ халлĕн тăхăн — обновить, надеть что-л. новым
сывă халлĕн — в добром здравии
таса халлĕн — в чистом виде

хăй халлĕн —
1) сам по себе, только сам
аша хăй халлĕн пĕçер — отварить мясо отдельно
2) стихийно, само по себе
пушар вăрманта хăй халлĕн тухнă — пожар в лесу возник сам собой
3) самостоятельно, без посторонней помощи
ача шкула хăй халлĕн кайса çӳрет — ребенок ходит в школу самостоятельно
вăл ĕçе чирлĕ халлĕн килнĕ — он пришел на работу нездоровым
Ватă йывăç ларнă халлĕн хăрать. — посл. Старое дерево засыхает стоя.

хатер

çав хатер — так, настолько, до такой степени
ку хатер — так, настолько, до такой степени
вăл хатер — так, настолько, до такой степени
ма çав хатерех çилленетĕн? — почему ты так злишься?

хăвала

3.
гнать, погонять
торопить
лашана ытлашши ан хăвала — не слишком сильно гони лошадь
ан хăвала, ахаль те васкаса ĕçлетпĕр — не торопи, мы и так работаем вовсю

хăвăр

мест. личн.-возвр.

1.
вы сами
хăвăр çапла каларăр — вы сами так сказали
пухăва хăвăр килĕр — приходите на собрание лично вы
хăвăрпа илĕр — возьмите с собой

хăта

I.

1.
сват — отец одного из супругов и все мужчины его родни по отношению к родителям другого супруга
ватă хăта — отец свата (букв. старый сват)
çамрăк хăта — сын свата, брат жениха или невесты (букв. молодой сват)
çĕнĕ хăта — сват (так называют до приема близких родственников жениха родителями невесты)
хăта кĕрт — принять в гости сватов
хăта ту — породниться, стать сватами

хăтăр

II. глаг.

1.
ругать, бранить
пробирать разг.
хăтăрса ил — поругать
хăтăрса так — накричать, выругать

хĕсĕк

узко, тесно
хĕсĕк тăкăрлăк — узкий переулок
кăритурта çӳремелле мар хĕсĕк — в коридоре так тесно, что невозможно пройти

хурат

3.
зачеркивать, вычеркивать
çырнине хурат — зачеркнуть написанное
хуратса так — вычеркнуть, зачеркнуть (все)

хурла

I.
поносить, порочить, хулить
хаять прост.
хурласа кала — оговорить
хурласа пăрах — расхаять
хурласа тăк — опорочить, очернить
Ар хурласан ял хурлать, ар ырласан ял ырлать. — посл. Муж похвалит, так и слава хорошая, муж охает — слава дурная.

чав

I.

1.
рыть, копать
ковырять разг.
канав чав копать канаву
окоп чавса вырнаç — окопаться
çăл чав — рыть колодец
çĕр чавакан машина — землеройная машина
çĕр чавакан — землекоп
чавса кĕрсе кай — зарыться, закопаться
чавса салат — разгрести
чавса çемçет — взрыхлить, разрыхлить
тĕмескене чавса так — срыть бугор
чавса тултар — нарыть, накопать (много)
чавса тух — прорыть, прокопать
Çыншăн кăвар чавма хушман. — посл. Не давай твоими руками жар загребать.

чашлаттар

2.
сильно лить, хлестать (о дожде)
çумăр чашлаттарса ячĕ — дождь так и припустил

чăлтăр-чалтăр

подр. —
о разлетающихся искрах, брызгах и т. п.
кĕленче ванчăкĕсем чăлтăр-чалтăр турĕç — осколки стекла так и брызнули в разные стороны

чăн

9. с частицей та
в самом деле, и вправду
и впрямь прост.
вăл чăн та килнĕ — он и вправду приехал
чăн та çапла! — в самом деле так!

чăн

10.
чаще с частицей та вводн. сл.
действительно, точно
конечно, несомненно
чăн, ку çапла пулнă — действительно, это было так
чăн та, эсир килĕшмесен те пултаратăр — конечно, вы можете и не согласиться

чечек

цветочный
кил чечекĕ — комнатный цветок
пуш чечек — пустоцвет
çăка чечекĕ — липовый цвет
хир чечекĕ — полевой цветок
чĕрĕ чечексем — живые цветы
чечек ăсти — цветовод
чечек йăранĕ — клумба, цветочный газон
чечек калчи — цветочная рассада
чечек папакĕ — цветочная почка
чечек папки — цветочная почка
чечек пуххи — соцветие
чечек пылĕ — цветочный мед
чечек савăчĕ — 1) цветочный горшок 2) ваза для цветов
чечек сĕткенĕ — нектар
чечек çуначĕ — лепесток
чечек çыххи — букет (цветов)
чечек туни  — цветоножка
чечек аври — цветоножка
чечек тусанĕ — цветочная пыльца, перга
чечек чейĕ — цветочный чай
чечек тыттар — преподнести цветы
чечек ӳстер — выращивать цветы, заниматься цветоводством
чечеке лар, чечек кăлар — цвести, расцветать
чечек так — отцвести, осыпаться
чечексем çурăлчĕç — цветы распустились
Ăçта чечек, унта пыл пулать. — посл. Где цветок, там и мед.

чĕрик

2.
подражание однократному чириканью, щебетанию птиц

чĕрик-чĕрик —
1) усил. от чĕрик
ура айĕнче юр чĕрик-чĕрик тăвать — снег так и скрипит под ногами
2) подражание стрекотанию, верещанию кузнечиков, сверчков
шăрчăксем чĕрик-чĕрик тăваççĕ — кузнечики стрекочут
3) скрипучий (напр. о двери, колесе)

чух

посредственно, неважно, так себе
чух пурăн — жить так себе
хăйне чух килчĕ — ему самому пришлось неважно

чух

◊
çавă чух ăна — поделом ему, так ему и надо

чухлĕ

1.
столько
сколько
в каком-л. количестве

кирлĕ чухлĕ — (столько), сколько нужно

мĕн чухлĕ —
1) сколько?, как много?
ку костюм мĕн чухлĕ тăрать? — сколько стоит этот костюм?
кун çинчен ăна мĕн чухлĕ калана пуль! — сколько ему об этом говорили!
2) сколько?, как долго?
ĕçе пĕтерме вăхăт мĕн чухлĕ кирлĕ? — сколько нужно времени для завершения работы?

нимĕн чухлĕ те — нисколько, ничуть
эпĕ нимĕн чухлĕ те шăнмарăм — я нисколько не замерз
мĕн чухлĕ те пулин — сколько-нибудь
кирек мĕн чухлĕ — сколько угодно

çавăн чухлĕ —
1) столько, так много
ăçтан туп на асĕ çавăн чухлĕ значок? — где ты набрал так много значков?
2) столько, так долго
çавăн чухлĕ ăçта çухалса çӳренĕ вĕсем? — где они так долго пропадали?

темĕн чухлĕ — очень много, видимо-невидимо
ланулми кăçал пĕлтĕрхи чухлĕ çук — яблок в этом году меньше, чем в прошлом (году)
вăл икĕ çын чухлĕ ĕçлет — он работает за двоих

чухрах

посредственно, неважно, так себе
вĕсем чухрах пурăнаççĕ — они живут так себе

шав

2.
подражание громкому разговору, смеху
пурте шав кулса ячĕç — все громко засмеялись
шав-шав — усил. от шав III.
шав-шав çумăр çăвать — дождь так и хлещет

шакăртат

1.
стучать, брякать
греметь
Килте кашăк-чашăк шакăртатмасăр пулмасть. —
— посл. В доме не бывает так, чтобы не гремели посудой (не обходится без ссор).

шăкки-шакки

подражание постукиванию, тиканью
стук-стук, тик-так
Килĕрен шăкки-шакки. (Сехет). — загадка Что ни дом — тик-так. (Часы).

шăнк-шанк

2.
подражание тиканью стенных часов
тик-так

шăпчăк

соловьиный
шăпчăк юрри — соловьиное пение, трели соловья
шăпчăк шарлаттарса юрлать — соловей так и заливается
шăпчăкпа пĕрле вăран — просыпаться вместе с соловьями (очень рано)

шăрантар

1.
то же, что шăрат 1.
паян хĕвел шăрантарсах ярать — сегодня солнце так и жарит (букв. расплавляет)

шăхăр

II. глаг.

1.
свистеть, свистать, издавать свист
шăхличпе шăхăр — свистеть в свисток
шăхăрса систер — предупредить свистом
шăхăрса юрла — насвистывать какой-л. мотив
шăхăркала — посвистывать, присвистывать
мăръере çил шăхăрать — в трубе свистит ветер
пульăсем шăхăраççĕ кăна —  пули так и свистят
Ака шăхăрмасăр утмасть. — посл. Пахота без посвиста не спорится.

шут

10.
обычай, традиция
привычка
вăл пурне те ĕлĕкхи шутпах тăвать — он все делает так, как привык
ваттисен шучĕпе — по старому обычаю

шутла

3.
полагать, предполагать
эпĕ шутланă пек пулмарĕ — получилось не так, как я предполагал
кам шутлатăр! — кто бы мог подумать!
специалистсем шутланă тăрăх — по мнению специалистов

шӳ

II.

1.
подражание свисту
пульăсем шӳ! шӳлеççĕ — пули так и свистят

ырла

1.
хвалить, отзываться с похвалой о ком-чем-л.
лайăх ĕçленĕшĕн ырла — хвалить за хорошую работу
ырламалли ĕç — похвальный поступок
ырласа ил — похвалить
ырласа пĕтер — перехвалить
Ар хурласан ял хурлать, ар ырласан ял ырлать. — посл. Муж похвалит, так и слава хорошая, муж охает — и слава дурная.

ытлараххăн

1.
большинством, преобладающей частью, большим числом
эпир ытлараххăн пултăмăр — нас оказалось больше
ытлараххăн çапла йышăнчĕç — большинством решили так

эй

4.
в знач. усил. частицы
ну, ну и, так, как, вот
эй, çумăрĕ такса ячĕ! — ну и дождь полил!
эй, тапратрĕç ташлама! — как начали они плясать!

эпе

межд.
выражает удивление
ба, вот так так, вот тебе на
вот те раз, ишь ты, ну и ну
увы
эпе, эсĕ-çке ку! — ба, оказывается, это ты!
эпе, йытă мар-çке ку! — вот тебе на, это же не собака!

эттен

межд.
выражает чувство сожаления, досады, а также желание
о, о если бы
ах, ах если бы
эттен, çапла пулсанччĕ! — ах, если бы было так!
эттен, иртерех çитесчĕ, вара ĕлкĕретпĕр — ах, как бы пораньше приехать, тогда успеем

эхехей

межд.

1.
выражает удивление, недоумение
вот так так
вот те на прост.
эхехей, алăка питĕрнĕ-çке — вот так так, дверь-то заперта

эхехей

2.
выражает сожаление, участие,
а также упрек
ай-ай-ăй, ой-ой-ой
эхехей, мĕнле пулса тухрĕ-ха ку капла! — ай-ай-ай, как же это так получилось!

эччĕ

частица утв. разг.
да, так
хорошо
ладно разг.
ку сан кĕнекӳ-и? — эччĕ — это твоя книга? — да

якал

1.
становиться гладким, ровным
сглаживаться
çул якалнă — дорога стала ровной, обкаталась
хырăнса якал — чисто побриться
пăчкă шăлĕсем якалса кайнă — зубья пилы стали гладкими (иступились)
Тăхăнман çĕлĕкĕн тӳпи якалмасть. — посл. Коли шапку не носить, так она не износится.

ятла

1.
ругать, бранить
пробирать, распекать  разг.
ятласа тăк— выругать
ятламалли çук, тирпейлĕ тунă — ничего не скажешь, аккуратно сделано

◊
ятласа ан кай! — не обессудь! (так говорят уходящему гостю)
ятласа ан юлăр! — не поминайте лихом! (так говорит хозяевам уходящий гость)

ӳлĕмрен

2.
впредь, больше
ӳлĕмрен кун пек ан хăтлан! — впредь так не поступай!

çав

3. в знач. усил. частицы
такой, так, столь, настолько
çав тери — очень, в такой степени
çав тĕрлĕ — очень, в такой степени
çил çав тери хытă вĕрет — ветер дует очень сильно

çав

◊
çав вăхăтрах — 1) в то же время 2) а между тем
çав хушăрах — 1) в то же время 2) а между тем
çав хаççăнах — в это же время, одновременно
çавна пула — из-за этого, по этой причине
тăман тухрĕ, çавна пула чарăнма тиврĕ — поднялась метель, из-за этого пришлось остановиться
çавăн пирки — из-за этого
çавна май — в связи с этим
çав майпа — таким образом, таким путем
çавă кăна — только и всего
çав-çке-ха — вот ведь что, вот ведь оно как
çав халлĕнех — в таком же виде, состоянии
çавăн чухлĕ — столько

çавăн пек —
1) такой
çавăн пек çын вăл — такой он человек
2) так
пурăнкалатпăр çавăн пек — вот так мы и живем
çав кирлĕ-ха ăна! — так ему и надо!

çав

II. частица

1. утверд.
вот, то-то, да
конечно, именно
çавă çав — то-то и оно, вот именно
пулĕ те çав — вполне может быть
çапла çав — да, так
— санăн туртмалли пур-и? — у тебя курево есть?
— пĕтрĕ çав — да кончилось вот
— ма килместĕн пирĕн пата? — ты что не приходишь к нам?
— ерçӳ çук çав — да времени нет

çав

2.
как, так уж, так и, ну и
ача эх тăрмашать çав — мальчик так старается
каç-каç кашкăрсем улаççĕ çав — по ночам волки так воют
илĕртӳллĕ çав çуркунне! — так прекрасна весна!
эсĕ те çав! — эх, ты!

çав

4. уступ.
хотя, правда
çапли çапла та çав — так-то оно так
укçу пур-и санăн? — пур та çав... — деньги у тебя есть? — есть-то есть, но...

çава

коса
вырăсла çава — русская коса (разновидность косы)
çава аври — косовище
çава кăпăлĕ — часть косы, прикрепляемая к косовищу
çава тăпси — пятка косы
çава кĕлли — пятка косы
çава савăлĕ — клинышек для закрепления косовища
çава пастарĕ — клинышек для закрепления косовища
çава сăмси — яосок косы
çава тытки — поперечная ручка на косовище
çава çап — точить косу (брусочком)
çава лапаткала — точить косу (брусочком)
çава тупта — отбивать косу
çавапа çул — косить косой
улăхра çава сасси ян та ян каять — на лугу так и звенят косы
яштак юман кутĕнче çава касми курăк пур — фольк. под стройным дубом трава растет так густо, что ее не берет коса

çавах

3.  
так же, одинаково
манăн вăй-хал пĕтнĕ, санăн та çавах — у меня силы иссякли, и у тебя так же
Вăхăт ырăпа та, усалпа та çавах иртет. — посл. Время одинаково проходит и за добрым делом, и за дурным.

çавăнччен

2.
так долго, столь долго
до этих пор
ăçта çухалса çӳренĕ эсĕ çавăнччен? — где ты пропадал до этих пор?

çаврăн

17.
соглашаться, поддаваться (уговорам)
переходить на чью-л. сторону
вăл час çаврăнакан çын мар — он не так легко поддается на уговоры
çаврăнса ӳк —
1) перевернуться, опрокинуться
çуна çаврăнса ӳкрĕ — сани опрокинулись
2) разг. перекинуться, перейти на чью-л. сторону

çав-çавах

2.
все так же
çанталăк çав-çавах йĕпе-сапа — погода все такая же ненастная
вал çав-çавах ĕçлет — он все так же работает

çак

◊
çак кунсенче — на этих днях (в будущем)

çакăн пек —
1) такой
мана шăпах çакăн пек костюм кирлĕ — мне нужен точно такой костюм
2) так
ăçта васкатăн çакăн пекех? — куда ты так спешишь?

çак таранччен — до сих пор
çак тарана çитсе — до сих пор, покуда прост.
çакăншăн, çакăн пирки — из-за этого
çакăнпа пĕрлех — вместе с тем
çакăн чухлĕ — столько, в таком количестве
çакна май — в связи с этим

çапла

так, таким образом, этак
ак çапла — вот так
йăли çапла — таков обычай
çапла майпа — таким путем
çапла мар-и? — не так ли?
мĕнле лекнĕ çапла — как попало
çапли çапла та — так-то оно так
çапла та капла — так и этак
çапла-çапла — 1) такой-то и такой-то 2) так-то и так-то
пĕррехинче çапла — как-то однажды
пыратпăр çапла... — идем мы этак...
манăн шухăш çапла — таково мое мнение

çапла

2. частица утверд.
да, так, точно
— ку санăн кĕнекӳ-и?  —  это твоя книга?
— çапла, манăн — да, моя

çапла

3. вводн. сл.
так, к примеру, например
çапла, хамăр бригадăнах илер-ха — взять, к примеру, нашу бригаду

çапла-капла

и так и сяк
çапла-капла хăтланса пăхрăмăр — мы попробовали и так и сяк

çаплалла

приблизительно
так, таким образом
çаплалла çын вăл — такой он человек
калав шухăшĕ çаплалла — такова идея рассказа
çаплалла кайăр — идите примерно так
пурăнкалатпăр çаплалла — вот так мы и живем

çаплах

1.
так же, таким же образом
çаплах ĕнтĕ — истинно так
çаплах хăвар — оставить так же
ещĕксене çаплах витсе хурăр — укройте ящики точно так же

çаплах

3.
беспрестанно, все так же
çумăр çаплах çăвать — дождь все льет
ача çаплах макăрма чарăнмасть — ребенок все не перестает плакать

çаплипе

так же, в таком же виде
без изменения
çаплипе те юрать — сойдет, пойдет и так
вăл йĕпе кĕпене çаплипех тăхăнса янă — он так и надел мокрую рубашку

çăт

◊
куççуль çăт — глотать слезы, сдерживать рыдания
сурчăк çăт — глотать слюнки
йĕтĕр çăтнă пек — как аршин проглотил
чĕлхӳне çăтăн — язык проглотишь (так вкусно)
çĕр çăттăр (çăтман, çăтасшĕ)! — бран. провались он в тартарары!

çăтăр

то же, что çатăр I. 2.
пăр çăтăр турĕ — лед негромко треснул
çăтăрр, çăтăр-çăтăр — усил. от çăтăр
сивĕ çăтăрр чĕпĕтет — мороз так и щиплет

çăтти-çăтти

подражание сильным шлепкам, хлопанью, хлестанью
вăл милĕкпе çăтти-çăтти çапăнать — он так и нахлестывает себя веником

çеçке

1.
цветок и цветы
цвет прост.
сирень çеçки — цветы сирени
йывăçсем çеçкере — деревья в цвету
çеçкене лар — зацвести
çеçке çур — расцвести
çеçке так — отцвести, ронять цвет
çĕмĕрт çеçки çурăлсан килет вăрман илемĕ — фольк. когда зацветает черемуха, лес наполняется красой
Çуркунне — çеçки, кĕркунне— курланки. — посл. Красна весна цветами, а осень — лодами.

çĕмĕрттер

8. разг.
жить деятельной, кипучей жизнью
вĕсем пурнăçа вăйлă çĕмĕрттереççĕ — они живут кипучей жизнью

◊
çĕрçĕмĕрттерсе — шумно, громогласно
çĕрçĕмĕрттерсе туй тăваççĕ — свадьбу справляют так, что земля ходуном ходит

çинчи

находящийся на, над кем-чем-л.
сĕтел çинчи кĕнеке — книга, лежащая на столе
китель çинчи медалĕсем чăнкăртатса пыраççĕ — на его кителе позвякивают медали

◊
сăмах чĕлхе çинчи пек — это слово так и вертится на языке

çул

III. глаг.

косить
курăк çул — косить траву
утă çулма тух — выйти на сенокос, приступить к косьбе
утă çулакан — косарь, косец
утă çулса кĕрт — скосить и собрать сено
утă çулса пуçтар — скосить и собрать сено
çулса пăрах — скосить
çулса тăк — скосить
çулса хатĕрле—  накосить (про запас)
çулнă курăк — скошенная трава
çавапа çулнă пек ӳкрĕ он упал как подкошенный
Утта çулассинчен ытла пухасси. — посл. Не так трудно косить сено, как его убирать.

ăм

межд. разг.
выражает недоумение, сомнение, нерешительность
гм
ăм, çаплах-ши вара? — гм, так ли это на самом деле?

ăнт

межд.
выражает завершение говорящим сообщения
вот, так вот

ăслă-тăнлă

умно, разумно, благоразумно, рассудительно, толково
ăслă-тăнлă калаç — умно говорить
ăслă-тăнлă çын çапла хăтланмĕ — благоразумный человек так бы не поступил

ăçта

4. в знач. частицы,  
выражает отрицание:
где уж, где уж там,
куда уж, куда уж там
укçа нумай илтĕр пулĕ? —аçта унта нумай! — —наверное, вы много денег получили? — где уж там много!

ăçта каймасть — куда ни шло, так и быть
ăçта пăхнă унта — куда ни посмотришь, куда ни кинешь взгляд
ăçта пăхнă унта — çĕнĕ çуртсем куда ни посмотрю, всюду новые дома
ăçта кирлĕ унта — где попало, всюду
япаласем ăçта кирлĕ унта сапаланса выртаççĕ — вещи валяются где попало

ăçта килнĕ унта —  
1) куда ни придешь, повсюду
ăçта килнĕ унта халăх — повсюду толпы народа
2) где попало
3) куда попало
япалусене ăçта килнĕ унта пăрахса ан çӳре — не разбрасывай свои вещи где попало
ăçта çитнĕ унта — куда ни придешь, везде, повсюду

Ăçта суйса, ăçта улталаса. — посл. Всеми правдами и неправдами (букв. где ложью, а где обманом).

ĕлĕк

раньше, прежде, некогда, когда-то, давно
в старину, встарь
...тому назад
сăм ĕлĕк — в седую старину
чăн ĕлĕк — в седую старину
кунта ĕлĕк вăрман пулнă — здесь раньше были леса
ĕлĕкрех çапла калатчĕç — прежде говорили так
ку ĕлĕкех пулса иртнĕ — это произошло давным давно
пĕр çирĕм çул ĕлĕк — лет двадцать тому назад

ĕлĕкренпе

издавна, с давних пор
исстари, испокон веков
ĕлĕкренпе пыракан йăла — старинный обычай
мĕн ĕлĕкренпе — искони
сĕм ĕлĕкренпе — искони
ку ĕлĕкренпе çапла пырать — это исстари ведется так

ĕмĕр-ĕмĕр

1.
веками, в течение веков
çынсем ĕмĕр-ĕмĕр çапла пурăннă — люди жили так веками

ĕнтĕ

частица

1. усил.
уже, уж
вăл пĕчĕк мар ĕнтĕ — он уже не маленький
виçĕ çул иртрĕ ĕнтĕ — прошло уже три года
каç пулнă ĕнтĕ — уже наступила ночь
çапла пулса тухрĕ ĕнтĕ — так уж оно вышло
мĕн каламалли пур ĕнтĕ! — что уж и говорить!
юре ĕнтĕ, кайтăрах — ладно уж, пусть идет

ĕнтĕ

4. утв.
именно, точно так
шăпах çавă ĕнтĕ — он самый и есть

ĕç

◊
капла ĕç тухмасть! — так [дело] не пойдет!
çăмăл ĕç — малая нужда
сана мĕн ĕç! — тебе какое дело!

ĕçсĕр

3.
без нужды, без надобности, просто так

ĕç-хĕл

1. собир.
дела
унăн ахаль те ĕç-хĕл — нумай у него и так много дел
ĕçӳ-хĕлӳ ăнса пытăр! — пусть дела твой будут удачными!, желаю тебе удачи!

ĕшелен

1.
спешить, торопиться
ăçта капла ĕшеленсе васкатăн? — куда ты так спешишь?
ĕшеленсе ӳк — заспешить, засуетиться

эрне

3.
может быть
эрне, апла пулĕ те-ха... — может быть, оно и так...

тери

только в сочет. с некоторыми местоимениями:
мĕн тери — как, какой, до какой степени
мĕн тери ĕçчен вăл! — как он трудолюбив!
мĕн тери йывăр пулин те — как бы ни было трудно
çав тери, тем тери — очень, чрезвычайно, весьма
вăл сана тем теи кĕтрĕ — он очень ждал тебя
костюм сана çав тери килĕшет — костюм тебе очень к лицу
ку тери — до такой степени, так сильно
ку териех ан хуйхăр — не убивайся так сильно

-çке

1.
выражает подтверждение высказываемого
или согласие с собеседником:
да, ну да
конечно, разумеется
ку ĕçмелли шыв-и? — еçмелли-çке — это питьевая вода? — да, питьевая
эсĕ пирĕнпе пыратăн-и? — пыратăп-çке — ты идешь с нами?— иду, разумеется
çапла-çке ĕнтĕ — да уж так

-çке

2. усил.,
чаще при вопросе
да, ведь
уж, же
как, так
кĕнекене эсĕ илтĕн-и? — çук-çке — это ты взял мою книгу? — да нет же
вăл ун пеккине пултарать-çке — уж на такое-то он способен
ай, аван-çке — ой, как хорошо!
ну, ĕçлеремĕр-çке паян! — ну и поработали мы сегодня!

çеç

2. усил.
такой
очень, так и
кăпăш çеç çăкăр — такой мягкий хлеб
лăпкăн çеç каларĕ — он сказал очень спокойно

çакнашкал

вот такой, подобный этому (упомянутому)
так, подобно этому
так же
çырура çакнашкал сăмахсем пур — в письме есть вот такие слова
вăл çакнашкал хăтланасса шутламан эпĕ — я не ожидал, что он так поступит
унта та çакнашкалах сивĕ — и там так же холодно (как здесь)

çавăрттар

7. разг.
уминать, уплетать, уписывать, есть с жадностью
вăл кукăле çавăрттарать кăна — он так и уминает пирожки

çавнашкал

так, вроде этого (упомянутого ранее)
подобно этому, аналогично
пирен йăли çавнашкал — таков у нас обычай
пурăнатпăр çавнашкал —так вот мы и живем
ыттисен те тухăслăх çавнашкалах — и у других производительсноть на таком уровне
Çини мĕнле, ĕçлени те çавнашкал. — посл. Какой человек, такой и труд. (соотв. Каков едок, таков и работник).

çу

◊
тăхлан çăвать — пули так и сыплются

шалча

◊
кунçул шалчи — судьба, жребий
шалчи тулчĕ! — так ему и надо!, поделом ему!
шалча пăрçи — бот. фасоль
шалча тăрри — сорванец, сорвиголова

шăпăр

III.
то же, что шапăр
шăпăр-шăпăр куççуль юхать — слезы так и льются

хуçăл

3. перен.
горевать
надрываться разг.
ан хуçăл-ха ун пекех — не надрывайся так (сильно)

-тăк

1. частица разг.
так
каяс-тăк каяс — идти, так идти

-тăк

2.
в знач. союза
если, раз
коли, ежели уст.
тĕрĕссипе калас-тăк... — если сказать правду...
апла-тăк эпĕ те каймастăп — раз так, то и я не пойду

пулĕ

2.
возможно, что так
так, следовательно, значит
хушнă пулсан, каймалла пулĕ — раз приказано, значит надо идти

епле

◊
епле апла? — как же так?
епле те пулин — как-нибудь
епле те пулсан — как-нибудь
ăна епле те пулин пулăшас пулать — надо как-нибудь помочь ему
епле пулсан та — как бы то ни было, при всех условиях, во что бы то ни стало
епле килнĕ çапла — как попало
мĕнле килнĕ çапла — как попало

ĕнтĕ

6.
в вводных словах и выражениях:
паллах ĕнтĕ, паллă ĕнтĕ
как известно
çапла ĕнтĕ — 1) да, так и есть 2) итак, таким образом, следовательно, стало быть
чанах та ĕнтĕ — действительно

пӳ

◊
пӳ яр — доставать дно (погружаясь вниз ногами)
пӳ çитмест — глубоко так, что не достать дна

пыр

11.
с деепр. др. глагола выступает в роли вспом. глагола
с общим значением постепенности или непрерывности действия:
ăнса пыр — спориться (о работе)

пĕтерсе пыр —
1) продолжать уничтожать, истреблять
2) завершать (напр. работу)

çитсе пыр —
1) догонять, достигать кого-что-л.
2) приближаться (к какому-л. месту)
3) хватать, быть достаточным

çывхарса пыр — приближаться
типсе пыр — высыхать
тулса пыр — наполняться
шуса пыр — подползать
чупса пыр — 1) бежать, двигаться бегом 2) подбежать
тухса пыр — обнаруживаться, выявляться
Вăррăн суйи тухсах пырать. — посл. У вора ложь так и лезет наружу. (соотв. На воре шапка горит).

мĕншĕн

◊
мĕншĕн тесен — союз потому что, так как, ибо
вăл кинона пымасть, мĕншĕн тесен ку фильма курнă — он не пойдет в кино, потому что уже видел этот фильм

мĕншĕн те пулин — почему-либо
эпĕ мĕншĕн те пулин килмесен, мансăрах пуçлăр — если я почему-либо не приду, начинайте без меня

сыхла

6.
следить
подкарауливать, подстерегать
вăрттăн сыхла — тайно следить
инкек сыхласах тăрать — беда так и подстерегает

унăн

◊
ун пек —
1) такой, как он, подобный ему
ун пек лайăх специалиста пурте хаклаççĕ — такого хорошего специалиста, как он, ценят все
2) как он, подобно ему
эсĕ ун пекех вăйлă мар — ты не так силен, как он
3) подобным образом, так
ун пек тума юрамасть так не следует поступать

ун чухне — тогда
ун чухне вăл пĕчĕк пулнă — тогда он был маленьким
ун чухлĕ — столько
пире ун чухлĕ кирлĕ мар — нам не нужно столько унелнĕ:

тени

2.
употр. для подчеркивания значения предыдущего слова:
тир тени чăтăмлă пулмалла — коли уж это кожа, так должна быть прочной

такки

3.
так и
все еще
кĕтрĕм-кĕтрĕм, такки килмерĕ — я его ждал-ждал, а он так и не пришел

ахаль

7. в роли усил. частицы
и так, и без того уже
çынни ахаль аран çӳрекелет, а эсĕ ăна чăрмантаратăн — человек и так едва ходит, а ты его беспокоишь

э

I. частица разг.

1. вопр.
а, да, что
кăна çаплах хăварар-и, э? — это мы так и оставим, да?
— Ванюк! — Ванюк!
— э? — что?

э

II. межд.
часто произносится протяженно э-э

1.
выражает узнавание, припоминание, догадку
а
ах
э, эсĕ-çке ку! — а, это ты!
э, мансах, кайнă! — ах, совсем забыл!
э-э, çаплаччĕ-и вара? — а-а, развае так было?

э

2.
употр. при возражении
э
э, çук, апла юрамасть — э, нет, так не пойдет

мухта

◊
мухтамаллах мар — 1) посредственный, неважный 2) посредственно, неважно, так себе
çурчĕ мухтамаллах мар — дом так себе

япала

◊
ак япала! — вот так так!
амак япали — бран. дьявольское отродье
мур япали — бран. дьявольское отродье
япала ячĕ — грам. имя существительное
кунта яла тухмасть — здесь толку не будет
ыратман япала çук — все болит, все тело болит

кирлĕ

◊
ăçта кирлĕ (килнĕ) унта — 1) где попало, там и сям 2) куда попало
пулма кирлĕ — должно быть
вăл килнĕ пулма кирлĕ — он, должно быть, пришел
çав кирлĕ те ăна — так ему и надо
пушă кирлĕ сана! — кнут плачет по тебе!
çăкăр та кирлĕ мар — хлебом не корми

Чăвашла-вырăсла словарь (1919)

ерне

II. [Ядр. у.]
однако, впрочем, хотя и, конечно, без сомнения хорошо
çапла тусан ернеччĕ те — если бы так сделали, хорошо бы да

итахальчен

так себе; вăл итахальчен анчах çӳрет – он так себе ходит.

63 стр.

йе

или; итак; теперь; ну; а; то; йе, апла пулсассăн - а если будет так...; йе алăсем, йе урасем ыратаççĕ – то руки то ноги болят.

71 стр.

йен

сторона
направление
сылтăм йен — правая сторона
сулахай йен — левая сторона
икĕ йенлĕ — двухсторонний
йенне — из-за; так как
аптăранă йенне нимĕн кала пĕлмесĕр суйеçтертĕм — не зная что сказать, наврал
ăшăм çуннă йенне выртса ĕçрĕм — так как моя внутренность горела (от жажды), то я пришел и напился
епĕ ку йенчисем (ку тавăрарисем) мар — я не здешний

капла

I.
так

кил

I.
дом
киле — домой
килте — дома
килти — домашний
кил-çурт — домашнее строение
кил-вут — домашний очаг
вĕсем килĕпех усал — у них вся семья негодная
кил-йыш — семейный, семейство
киле йулнă çынсем — люди оставшиеся дома
кил-карти, кил-хушши, карташ — двор
кил хурчĕ — дикая пчела  
кил пуç — хозяин дома
епĕ хам, килтескер, парса йамарăм — так как я сам был дома, то я не дал
вăл ĕнесем килтине пĕлмен — он не знал, что коровы дома
килĕм вутăм кил тулли — моих семейных полон дом
тĕп килĕ — родной дом
киллĕн киллĕнех — дом за домом
килелле — домой, по направлению к дому
хăна кил яр — пустить на квартиру

мар

не, не есть; ман мар – не мое; çапла тăвас мар – так делать не следует; вăл лайăх çын мар – он не хороший человек. Çĕçĕ есĕ илтĕн-и? мар (çук, илмен), нож ты взял? нет.

113 стр.

пӳ

туловище
рост
стан
çын пĕвĕ çитми çакса хур — повесь так, чтобы не достать человеку
манăн пӳ икĕ аршăн та виçĕ вершук — я ростом 2 аршина и три вершка
пӳ çи, тăлăн пӳ — тело; туловище

салт

развязывать, разуть; салтăн – развязаться, разуться; салтăнми – неотвязынй; салтăнса тумланасси тесе шыва кĕмерĕм – я не стал купаться, так как не хотелось раздеваться и одеваться.

161 стр.

çапла

этак
так
таким образом
çапла çул çӳрекенĕн лаша та хĕр те пулнă — таким образом путешественник стал обладателем и лошади и девушки

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

яй-яй-яй

яй-яй-яй (jаj), межд. угрозы.
- КС. Ачасене: яй-яй-яй тесе, юнаççĕ. Так грозят детям. То же в Сред. Юм.

эх-яй-яй

эх-яй-яй (эх-jаj-jаj), восклиц. укора неспособному.
- Ст. Чек. Эх-яй-яй! тесе, пултарайман çынна калаççĕ. Так говорят человеку, который ничего не может сделать самостоятельно.

явала

явала (jавала), обвивать.
- Н. И. Полорус. Мĕшĕн аллăна (или: аллу тавра) кантăра яваларăн?
- Ходар. Пĕр хуллине (из упомянутых) алла илеççĕ, ыттине пилĕк тавра яваласа çыхаççĕ (обвивают вокруг поясницы). То же выражение у КС.

|| Растирать.
- Собр. Ахаль тăраччен кĕрĕк аркине явала (описка?), теççĕ. Чем стоять так, лучше растирай рукав шубы.
см. йăвала

явăн

явăн (jавын), виться, обвиваться.
Йывăç явăнса ӳçет. Дерево растёт завитушкой.
- Икково. Хӑмлӑ шӑччӑ тӑрӑх явӑнса ҫитӗнет.
- Алших. Хӑмлӑ шерте (шалҫа) тӑрӑх явӑнса ӳҫет.
- Сл. Кузьм. I, 16. Вӗсен ӗҫӗ кантӑра пек явӑнса пырать. У них дело идёт как по маслу.
- К.-Кушки. Мӑйне ҫӗлен явӑннӑ (или: яваланнӑ).
- Ib. Курӑк йывӑҫа явӑнат.
- Альш. † Ӗнтӗ ҫил ҫаврӑнат, ҫил ҫаврӑнат: ҫӗмӗрт ҫеҫки хӑвана явӑнат.
- Бурунд. † Ҫӗр ҫырлисем пиҫеҫҫӗ хӗрелсе, тӗрлӗрен пӗр курӑка явӑнса. Клубника поспевает, рдея, обвиваясь вокруг разных трав.
- Чураль-к. Шучӑ тӑрӑх явӑнакан хӑмла путранки мар-и ҫав? Ура явса выртакан пирӗн варлисем мар-и ҫав?
- Н. Тим. † Явӑна-явӑна выртакан, пӗрлӗхен аври мар-и ҫав?
- Сред. Юм. Ирхӗне, вил-шыв (у др. сывлӑм) укеччин, утӑ торттарсан. О, явӑнса вӗрен пик полса пырать (вьётся как верёвка).
- Юрк. † Хӗвел тухат, сарӑлат, улма йывӑҫ ҫине явӑнат.

|| О пламени.
- ЧС. Ҫӳлте хӗм явӑнать анчах — хӗп-хӗрлӗ, тастан (=таҫтан) та курӑнать пулӗ. Вьются в выси искры, красные-раскрасные; должно быть, далеко видно. [Ib. Пушар йӗри-тавра ҫынсем явӑнаҫҫӗ анчах. Около пожара вьются люди].
- Сред. Юм. Вӑт (=вут) явӑнать анчах («О сильном пламени, когда кажется будто оно вьётся»).

|| О течении.
- ЧП. Хура шыв юхат явӑнса.
- Янш.-Норв. † Шывӗ юхат явӑнса, хумсем ҫапаҫҫӗ хӗрнелле.
- А. П. Прокоп. † Атӑлсем тухат (юхат?) явӑнса.
- Дик. леб. 36. Акӑ тинӗс хумӗсем, ывӑна пӗлмесӗр, пӗрин хыҫҫӑн пӗри явӑна-явӑна пынипе темӗн тӗрлӗ хытӑ чулсене те тип-тикӗс якатаҫҫӗ.

|| Об облаках.
- Дик. леб. 40. Хура тӑхлан тӗслӗ хӑрушӑ хум пек пулса, вӗсем явӑнса шуса пыраҫҫӗ.
- Ib. 56. Ҫӳлте явӑнать хуп-хура пӗлет. Наверху вьётся чёрная туча.

|| О пыли.
- Сказки и пред. чув. 22. Тусан пырать явӑнса. Пыль вьётся.

|| О грязи.
- Сред. Юм. Ҫӑмӑр ҫуни халь те типмен пыльчӑк орапана явӑнса пырать (грязь навивается на колёса).

|| О медленном, величественном движении солнца (так толкует КС.).
- ЧП. Хӗвелсем тухат явӑнса.

|| О колосьях, которые клонятся от тяжести в разные стороны.
- Ст. Чек. Явӑнса ӳсет ыраш (=вӑйлӑ ӳҫет). Колосья ржи от тяжести клонятся в разные стороны.

|| Виться (о птицах и т. п.).
- Сказки и пред. чув. Ялӗсем ҫинче кайӑк явӑнать. Над их деревнями вьются птицы.
- Толст. III—IV, 122. Вӑрӑм-тунӑсем явӑнса вӗҫсе ҫӳреҫҫӗ, ҫӗрлеҫҫӗ. Комары вьются, летают и жужжат.
- N. Икӗ ангел, икӗ архангел вӗҫсе килеҫҫӗ пирӗн чуншӑн, явӑнаҫҫӗ пирӗн ҫылӑхшӑн.

|| Увиваться (с какой-либо целью).
- КС. Сир. 27. Кам ӑслӑлӑх ҫурчӗ таврашӗнче явӑнса ҫӳрет, ҫавӑ унӑн ҫурчӗ ҫумне пӑта ҫапса тӗреленет.
- Якейк. † Эпе лартас хӗр панче упа-кашкӑр явӑнать. Около девушки, которую я хочу посадить (чтобы покатать), увиваются волки и медведи (дикие звери).
- С. Хорчка пек явӑнса ҫӳрет. Вьётся как ястреб. Тоже и о животных.
- Якейк. † Пирӗн ҫол ҫийӗнче корак-ҫӑхан явӑнать, эпӗр лартас хӗр панче ялти ача явӑнать (Песня на масленице).
- КС. Курак-ҫӑхан виле таврашӗнче явӑнса ҫӳрет. Сновать (в переносн. зн.).
- Ст. Яха-к. Эсир кунта питех явӑнса ан ҫӳрӗр (не толпитесь).
- Сказки и пред. чув. 75. Ярӑнтарса, явӑнса, шӑпӑр кӗвви ташлатать.

ик

(ик', и_к); два. См. икĕ; иккĕ. Орау. Вăрăм сăмсаллине кунта эп ик çынна (или: ик çын) пĕлеп. СТИК. Ик ĕмĕр тытаймĕ-ха, унтан та юлĕ, тупăкне илсе кĕреймĕ (два века не проживет). Орау. Ик чӳлмек сĕт исе килчĕ. Нринесла целых два горшка (или две кринки) молока. Завражн. Ку ик ял арман. Эта мельница принадлежит двум деревням. Сборн. † Пĕчĕкçĕ тутăр, хрантсус тутăр — ăна ик сум вуннă (т.-е. шестьдесят кол. на серебро) кам памĕ? Сред. Юм. Ик чон полсан, пĕрне сана парăтăм, тесе, пит юратнине пĕлтерсе калани. Сред. Юм. Ик послăх ӳстереть. Иккĕ алланнă (=авланнă) çынна: ик послăх ача ӳстерет, теççĕ: (два выводка ребят ростит). 1b. Ик май та кастарать (говорят про человека изменчивого; с одним он говорит так, а с другим по другому). 1b. Ик айкки те тăвайкки. Маншĕн полсан, ик айкки те тăвайкки. Для меня все равно. Орау. Ик эрнериача; ребенок двух недель от рождения. Шурăм-п. Ик-виçшер лаша, по две, по три лошади.

ырă

(ыры˘), добрый, хороший, превосходный, отличный; здоровый; милый. Почтенный. Святой. Ист. 65. Çын, ырра курсан, ырă чап сарать, усала курсан, усал чап сарать. Псалт. 38₉. Астивсе пăхăр, Турă ыррине курăр. Тороп-к. Пăть-пăлтĕк потене, ыр çарана йоратать. Альш. Ырă ут çине ларакан ырман, тет; çĕнĕ кĕрĕк тăхăнан шăнман, тет. Пазух. Ыр ут утланакан та, ай, ырман, тет; ыр тумтир тăхăнакан та, ай, шăнман, тет. Юрк. † Ырă ут çине ларакан ырман. Юрк. Ытла ырă пулĕччĕ, ун вырăнне Магницкие кӳртсе лартсан. Янг. К. Мана сĕт ырă мар, мне молоко не идет (сказал человек, которого прошиб понос). Сёт-к. Ыр ят (добрую славу) сарса çӳрет † Йĕри-тавра йыснисем! Хаяр сонсах ан ярăр, ыр кон-çолне халалăр. (--халаллăр). N. Сан ырă (почтенное) çыруна иккĕ [илтĕм]. Юрк. Ку тĕрлĕ аслă пăраçникре те çынна ырă сăмах кала пĕлмеççĕ. Юрк. Епле хăйсем пуйни çинчен тĕрлĕ ырă хыпарсем сарма тăрăшаççĕ. N. Турă ăна (ей) вилсессĕн те, ырă вырăн патăр, çутă çĕре кӳртсе вырнаçтартăр, тет. † Ырă шĕшкĕ пек тантăшсем пурччĕ; ырă хулă пек йăмăксем пурччĕ, — тăрса йулчĕç, ай, курăнать! Полт. 54. Ырă сехет çывхарать. Полт. 50. Ачашлакан ыр куçа астумасăр вăл ларать. † Çак хăта-тăхлачă ыр пулсассăн, пире килме-кайма пит лайăх. Эльборус. Хăш енчен шăршласа пăхан, çав енчен тĕрлĕ ырă шăрш килет. † Ах, хĕрес аннеçĕм, аттеçĕм, хаяр сонсах ан ярăр, ыр халапне парса ярăр! (т.-е. пожелайте добра, благословите). N. Святой апостол Павел çирнă ырă кĕнеке çинче. N. Арăмĕ каланă: веç санăн ырă апу ылтăн тарилккене çапса çĕмĕрчĕ и çитерекен лашана чиксе вĕлерчĕ, тенĕ. Собр. 382⁰. Ялтан яла шыраса ялăн ыри (лучшие из деревень) кунта-мĕн; хĕртен хĕре шыраса хĕрĕн ыри (надо: ырри?) кунта-мĕн. Ала, 7. Ну,  ăвăлăм, эсĕ манăн сăмаха итлесессĕн, ырă тăнлă çын пулăн. Тăвйп. Эпĕ ырра хирĕç ырă, усала хирĕç усал, тенĕ. Сказк. и пред. 18. Сывлăш ырă ыйхинчен вăранма та пуçларĕ. N. Ырă сывлăш, кисе, туртса кăларинччĕ, тесе калать, тет. N. Ырри çухатнă, усалли кӳнĕ теççĕ. (Послов.). Чхйп. Кĕтӳç хăй кĕтӳне вăй çитнĕ таран ырă пăхсан, кĕтӳри выльăхсам та ырă, аван, мăнтăр пулаççĕ. Никит. † Курăк ыри — çырла çеçки (лучшая из трав — ягодный куст), çырли ларать хĕп-хĕрлĕ. Ст. Ганьк. Ырă сехет тĕлне ту. Fac, ut faustam offendamus horam, h.e., ut opportunum tempus nanciscamur. Якей. Хĕрĕн ырри конта-мĕн. Оказывается, лучшие девицы — здесь. Юрк. Усал çумне выртаччен ырă (так напис.) ури вĕçне вырт. † Ĕçкĕ ĕçме лайăх ырă куç. Ватта ырра хур. Старого уважай. Бюрг. Кун кунлама патăр, çĕр çĕрлеме патăр; каçхине каçах пултăр, ирхине ырах пултăр. (Из обр. «тĕтĕрни»; Сала 345⁰). Сред. Юм. Кĕçĕллĕ çынна мунчара çапăннă чôхне ыррăн туйăнать (бывает приятно). N. Эпĕ халĕ турă пулăшнипе ырă-сывă пурăнатăп. (Из письма). † Усал çумне выртиччен ыррăн ури вĕçне вырт. Чем ложиться рядом с злым, лучше лечь в ногах у доброго. Альш. Атте-анне килĕнче мĕскер пур? — Ырă улпутран ырă тетем пур, ырă (почтенная) пикерен ырă инкем пур. Ырă вут ами, почтенная мать огня. См. Ашапатман. Т. VI, 22. Б. Бур. † Пули-пулми çынпала çула ан тух, ырă (почтенный) улпут пек пуçна çухатма. Сикт. Пӳртре пурте: ырă чӳк-кĕлĕ хапăл илтĕр; чӳк çырлах! тесе, пурте, ӳксе, пуççапаççĕ. Ib. Ун хыççăн пурте: ырă чӳк-кĕлĕ пӳлĕхçĕ, хапăл ил! тесе, ӳксе, пуççапаççĕ. Ib.  Ырă чӳк-кĕлĕ хапăл ил, тытнă-тунине çырлах, тет те, вара ачасене çиме хушать. Магн. 1. Ырă киремет. Ib. Туй-ек[к]инче хурăн çырли; татрăмăр та çирăмăр, ырă хурăнташ[ш]енчен уйăрăлтăмăр.  (Из солд. песни).  † Ырă Мускав пек ялăм пур, ялăм çинчен куç каймасть. Л. Кошки. Пĕлни пур, пĕлменни пур: ырă чӳк-кĕлĕ, хуш курса, хапăл ил! (Из моленья), СПВВ. Ырă пӳлĕх. Альш. Ах, тантăшçăм Люпун! — çын-çын урлă курăнать! çын-çын урлă курăнсан та, ыр(ă) пикенĕн курăнан. Альш.? Ырă кĕллĕм вырăнаçтăр. Да будет принята моя чистая молитва. Ой-к. † Çыр хĕринче çĕр çырли; татрăмăр та çирăмăр, ыр çĕр-шывран уйăрлтăмăр (расстались с святою родиною). || Ы р ă скорее указывает на нравственные свойства или на высокие качества, лежащие в самой природе предмета; аван и лайăх этого оттенка не имеют. Срв. «ырă кăмăлăм», но: «лайăх чĕлхе-çăварăм». || Добро. Макка, 10⁰. Вăрçă хушшине ырă кĕмест. (Послов.). Ырра курсан, ырă пулать; усала курсан, усал пулать, теççĕ. (Послов.). Ырă тунине манакан çын — неблагодарный. Усал-тĕсел тулалла, ырри шалалла. Так произносят, когда поят больного наговоренною водою, совершая «ăш ыратсан, вĕрекен кĕлĕ». N. Пирĕн тутарсемпе, тухса, çапăçнинчен ырри пулас çук ĕнтĕ. 1. Самое лучшее для нас, это — вступить в битву с татарами. 2. От нашей битвы с татарами положительно не будет добра. Ч. С. Çын, ырра курсан, ырă пулать, усала курсан, усал пулать, теççĕ ваттисем. Чăвйп. Кĕркка! атя кунтан тарар, кăсем ырă калаçмаççĕ (они говорят недобрые вещи;  здесь —сговариваются  убить).  || Хорошо,  по-хорошему. М. Тув. Ати-апай пур çинче ыр ĕçес те ыр çийес.  Тогач. Тавай, ати, эреке, ыр ĕçес те ыр çийас. Полт. 49: Ват çын çине юратса ачашласа ыр пăхать (она). Юрк. Ĕнтĕ ырăран ырă калама тытăнать-çке. || Хорошо, что. Ч. С. Анне, ырă, аттене каласа кăтартмарĕ. || Добрый дух, доброе начало в природе. Собр. 137⁰. Çак тырсене акма вăрлăх кăларнă чух, ырра хирĕç ту усалла тӳртĕн ту. (Из моленья). Ib. 138. Уя тухăпăр татах ырра хирĕç, усалла тӳртĕн ту. (Из моленья). || Ырă ют, туру ют, песенная вставка, возникшая из «Ыр(ă), ей, ут, тур(ă), ей, ут»? Ч.К. Çич хӳрелĕ хĕр куртăм, — ырă ют, туру ют! — пилĕк çыххи пилĕк сум! Анаткасси хĕрĕсем ултă хĕрĕ пĕр укçа. || Ырă пурăнăçлă, благочестивый. См. 2. ырă.

явăнчăк

явăнчăк (jавынζ'ык, jавын'цъык), извивающийся.
- Н. И. Полорус. Явăнчăк тĕрĕ анат. (По палке) спускается извилистая нарезка, полоска, узор. Туя йĕри-тавра кукăр-макăр тĕрлесе анаççĕ, ăна çапла калаççĕ.
- N. Явăнчăк йывăç.

|| Ib. „Почти тоже [sic!], что явкаланчăк: питĕ явăнчăк, сăмахăн вĕçне тухаймаç“. Ib. Пĕр май киле-киле, хĕрен пек çаврăнса çӳрекен (с какими-то намерениями) çынна явăнчак теме пултараççĕ.

|| О грязной дороге, когда грязь навивается на колёса.
- Стик. Явăнчăк çул — грязная дорога («грязь не так жидка, чтобы она не приставала к телеге»).

|| Моток лент из мочала, достаточный для тканья одной рогожи.
- Икково. Пĕр явăнчăк корăс чĕртĕм (приготовил). См. явкаланчăк

хĕве

(2) описка вм. хĕвел? Н. Якушк. Ах аттеçĕм, аннеçĕм, кăнтăрла çиме лартăмăр, пур ачу та тĕрĕсчĕ, хĕве шăхăра (так!) ларнă чух санăн пĕр ачу çук пулĕ. (Хĕр юрри).

сава

наструг, рубанок, скобель. СТИК. Сави пит яка. (Так говорят о льстивом человеке и хорошо говорящем). || Прозвище мужч.

савăрнать

то же, что савăнать, радуется (так дважды поставлено в песне вм. савăнать). Пазап. † Çăка та йывăç савăрнать, эпĕр те тăвансене курса савăрнасси çук. (Солд. п.).

сак

лавка для сиденья. N. † Мана курайман тăшмансем сак хыçĕнче лартăр сакăр çул. Урмай. Ухмах саканче çăмарти çинче: ка-ка-как! тесе ларать, тет. Унтан касак сак уçрĕ, тет те, çынна çӳçĕнчен тытса кăларчĕ, (тет). Юрк. Ларакан сак таврашĕ: сак, сак-урати, сак-ури, сак-хăми, сак-ырни (хăма выртакан çĕр), сунтăх; сак айне путек яраççĕ. Собр. Пĕр сакка уçсан, сакăрвун салтак сиксе тухĕ. (Сурăх пăхĕ). Чураль-к. Пĕр сака уçăп та, хĕрĕх салтак сиксе тухĕ. (Сурăх сысни). Пазух. Хапхăрсем вырăсла, ай, уçмашкăн, пусмăрсем те çӳлĕ улăхмашкăн, алăкăрсем чалăш, ай, кĕмешкĕн, урайĕсем яка, ай, утмашкăн, саккăрсем сарлака, ай, лармашкăн, ятăрсем те чаплă, ай, илтмешкĕн. Яргейк. Ĕмĕр сакки сарлака, теççĕ. (Послов.) || Скамья. Кугеева. Шел. 123. Тĕл-тĕл йăвăç кутсене... туса хунă хăмапа ларса тăмалли саксем. N. Сак, скамейка (напр., в саду; так у многих). См. скамье. || Стольчак.

сакаçе

(сагаз’э), то же, что сак айĕнче. Собр. Сакаçе хуртлă кĕççе выртат. (Салат). Сомн. [Если эта форма зафиксирована правильно, то она могла образоваться так: сак айĕнче, сак анче, саканçе, сакаçе].

сала-кайăк ори хуçни

назв. гаданья под новый год. Гадают так: разбрасывают на землю рожь; если воробьи успеют ее поклевать, то в наступающем году быть девушке с женихом. N. Сала-кайăк ори хуçрăмăр.

самана

время (обстоятельства), период времени, период жизни; порядок, положение вещей. Капк. Самани ахалех (и так) хуран пек вĕрет (в период гражданской войны). Буин. † Саманасем (обстоятельства, положение вещей и пр.) йывăр, пуçсем çамрăк, эпир йĕменнине кам йĕтĕр. N. Самана пуçнелле кайрĕ. N. Самани çавăнта юлчĕ ĕнтĕ. N. Самана йăтăнса анчĕ (в период гражд. войны). Ачач 91. Самани урмăшнипе пулĕ ку. Богдашк. Çавăнпа чăваш арăмĕсем: юлашки самана пулĕ, теççĕ. Шел. 39. Эх, авалхи самани! çăтмахри пек тăтăмăр. Букв. 1904. Иштеркелесе тухрăм çаксем патнелле, пăхатăп — çул тап-такăр! ак саману! шăлса лартас йĕрки асра та çук! ГТТ. Хăйне уйрăм самана йăли. Календ. 1911. Çавăнпа эпир вырăс халăхĕ ĕлĕкхи саманара епле кун курнине малтан пĕлер. КС. Самана улшăнни, перемена порядков. Ib. Саманине хирĕç, согласно тогдашним обстоятельствам. Ib. Чи малтан чăваш ятне эпир вăта çĕрти самана пĕтнĕ вăхăтра тин пĕлтĕмĕр. || Миг. Рукоп. Календ. Прокоп. Хатĕр карас парсан, хурт ăна пĕр саманарах пыл тултарать.

сапака

(сабага), кисть. Зап. ВНО. Çĕмĕрт сапаки пулать, пилеш сапаки пулать. N. Сапака, продолговатая кисть. Сред. Юм. Пилеш сапаки, çĕмĕрт сапаки. СПВВ. КЕ. Сапака = çупкăн; пĕр çеçкере темиçе çырла пулсан, çавна çупкăн теççĕ. СПВВ. ГЕ. Сапака; пилеш сапаки, çырла сапаки пулат; тата шăрçа сапаки пулат. Яргуньк. Çĕмĕрт сапаки, кисть черемухи. Слеп. † Вăрман виттĕр тохнă чох, пилеш сапаки çапăнчĕ, çампа хĕрлĕ полтăмăр. || ЧП. Ик сапака çырла. N. Иçĕм-çырли сапакинчен пиçмен çырлисем тăкăннă пек тăкĕ вăл хăй çырлине. Чеб. Халь сапакисемпех татар, кайран иртĕпĕр. Ст. Чек. Сапака — черешки, на которых держатся ягоды в кисти. Ib. Сапаки-мĕнĕпе татнă. Ib. Çырла аври, плодоножка соцветия; çырла сапаки, черешок отдельной ягодки. СТИК. Сапака, стебелек. Улма сапаки — черешок яблока; укçа сапаки — нить, которою прикрепляют монету для украшения. || Снизки. ЧП. Тарăн шыва кĕтĕм ăшăк тесе, мерчен сапакисем (снизки) пур, тесе. В. Буян. † Вуникĕ мерченĕн сапаки çук, пирĕн çамрăк пуçра телей çук. || Ст. Чек. Сапака — ушко монеты и пр. украшений. С. Тим. † Тăлăх-турат ывăл-хĕр — тăхлан тӳмме сапаки (то, чем придерживается пуговица, напр., у металлической пуговицы). N. Авалхи укçа — кив укçа, хăлхăрсене йывăр ан ярăр, сапакисем начар — чăтас çук. || Круглая красная пуговица с металлическим стержнем (на старом костюме). Тайба-Т. Сапака, шаровидная пуговица с петелкой. || Серьги. N. † Кĕмĕл сапака, ылтăн ярапа, яраймарăм сылтăм хăлхана. || Так называют penis у ребят, которые едва умеют ходить и говорить. Так, напр., говорят: сапаки пур-и? Янтик. См. сапак.

сараппан

сарафан. Т. II. Загадки. Пĕр майранăн хĕрĕх сараппан. (Купăста). Курм. Сараппанне çавăрса чикнĕ пилĕк хошшине. Орау. Вăрман улпучĕ майрине пĕр сараппана çĕр тенкĕ парса илсе панă, тет. (Так называют платье или сарафан).

-сарлăх

сложный аффикс, образовавшийся из двух равнозначащих аффиксов сар+лăх, причем первый из них является архаическим и встречается в чув. языке лишь в топонимических названиях. Напр.: Юмансар, Кайăксар, Вараксар и т. д. В современном чув. языке этот аффикс иногда может быть заменен аффиксом лăх: Юманлăх, Кайăклăх, Вараклăх. Сложный аффикс встречается очень редко. Так, известно слово хырăмсарлăх, подбрюшник См. Это слово.

сасĕ-хура

сас-хура, шум, звук, голос. Сред. Юм. Пĕр сас-хора та çôк. Очень тихо, так, что никакого звука нет. N. Сасси-хури те ан пултăр. N. Савватий тăракан пӳрте пырса шакканă. Сас-хура пулман. Букв. 1904. Вара тин тĕттĕм пӳртре лăпланаççĕ, пĕр сас-хура та илтĕнми пулать. Истор. Хирте пĕр сасă-хура та илтĕнмен, сайра-хутран анчах: ăçта çăхансем кăранклатни, ăçта аякра кашкăрсем улани илтĕнкеленĕ. || Слух, известие, молва. N. Вăрçă чарăнмалли сас-хура çук. (Письмо). N. Ялта-йышра мĕн сас-хура пур? N. Выльăхсене хире кăларма вăхăт çитсе пырать, анчах кĕтӳçĕн сасси-хури те çук (ни слуху, ни духу). Сред. Юм. Сан халех каймалла полать-и-ха? — Сас-хора çок-ха пĕрте (нет известий), кăçан каймаллине пĕлместĕп. || Скандал. НИП. Хуралçа ирхине: кĕçĕр ним сас-хура та пулмарĕ-и-ха? теççĕ.

сатавай

(садаваj), садовой (русск.). П. Федотов. Сатавай хăмли — сар хăмла, юрламасăр кам чăтас. Яргуньк. Сатавай хăмли сар хăмла, сарă çӳран (так!) — туртарать. Якейк. Сатавай хăмла — килти лайăх хăмла. Ib. Сатавай омма (= пĕлтĕр кăлармасăр йолнă омма, картошка из огорода) шăтса ларнă.

Сахите

(са_hи_дэ), имя женщ. К.-Кушки. Сахите кĕтуçĕ Кăнна Кушкинче мăян çулĕ вилнĕ, тет. || Так называют неопрятных женщин. К.-Шемяк. Мĕн эс паян тусса çӳрен, сахите?

саххаппа

(саххаппа); так подражают дети кваканью лягушек. Сред. Юм.

сепир

(-_б-) так называют тех, кто участвовал в Пугачевском восстании. ВАБ. Сепирсем тесе ĕлĕк Пугачовпа пĕрле çĕмĕрсе çӳренĕ çынсене каланă (называли), тет.

сехмет

беда. Ашшĕ-амăшне. Мĕскерле эсĕ каç пулсассăн çӳретĕн? Спани килĕнче пĕр-пĕр сехмет пулчĕ-и мĕн (случилось)? тенĕ. СПВВ. Х. Сехмет çакăнать (несчастье). СПВВ. ТМ. Çын трук (скоропостижно) вилсен, ăна: сехметпе вилнĕ, теççĕ. Ib. Сехмет — пĕр чирсĕр вилекен çын е выльăх. (Обьяснение неудовлетворительное). СПВВ. ЕС. Выльăх-чĕрĕлĕх сасартăк виле пуçласан: „сехмет“ пулчĕ пулĕ, теççĕ. || Недуг. Чăвашсем 22. Çын сехметсĕр пулмаçт, пĕр-пĕр япала ыратнă вăхăт та пулат. СПВВ. АС. Çан сехметсĕр иртмест. (Сехмет — тем шавкăн лекни). || Так называют человека, который постоянно без толку с кем-либо бранится. Ст. Чек. Сехмет — анкă-минкĕ, кăлăх çынпа вăрçакан çын. || Назв. духа. Ст. Ганьк. Усал сехмет, усал хаяр çулăхнăччĕ — таврăнать. Ib. Сехмет — усал. Ib. 77 тĕслĕ усал сехмет çулăхнипе, усал хаяр çулăхнипе. Альш. Турă сехметне (вар. турă сехмете) хур. Тюрл. Ана çине пырса тăрсассăн, тырă акма пуçлаччен, торра кĕлтуса илетĕп: торă папай, ырă сехмет (надо: сехет?) тĕлне тутăр, тетĕп. || Аттик. Эсĕ çăмăра сехмечĕ-сехмечĕпе кăларса илсе çӳре: çĕре çăмăрсăр типĕтсе хăртса ан яр. (Молитва в „Ӳчӳк“ к „Ел-кӳлли“).

сыв

(сыв), то же, что сывă, здоровый. Завражн. Якур сыв мар темеççи? — Сывах халĕ. N. † Сывах-и çӳреççи, тейиса, килсе корас терĕмĕр. N. Сыв-и? Здравствуй, здравствуйте. N. Сыв пул, будь здоров, прощай, досвиданья. N. Сыв пулăр, будьте здоровы, прощайте, досвиданья. N. Сыв пултăр! Да здравствует! Юрк. Тăвансем, иккĕн пĕр-пĕринпе тĕл пулсан, тытăнчĕç, тет, калаçма.— Сыв-и, тăван? тесе ыйтат, тет пĕри. Ib. Сыв-и? — Сыв халĕ. Орау. Сыв пул, сыв пул тата... сыв пул тата (дескать досвиданья или до другого раза). Сред. Юм. Хуçи хăнисене: сыв пôл! тесе ĕçет те, онтан хăнине ĕçтерет. Ау 111. Тухса кайнă чухне калать: сыв пулса тăр-ха еппин, тет. Ой-к. Аки-сухи сыв пултăр! (Так говорили в царское время уходящие на заработки). N. Сывран сыв пул. (Из письма). N. Поç сыв чохне. || Здоровье. N. Сан сывуна пĕлесшĕн эпĕ.

сынук

сынок. (Так обыкновенно кличут лошадей).

сыпмалла

так называют чувашки кусок белого холста, на который вышит узор кĕскĕ. Этот кусок при шитье женской рубашки с готовой вышивкой вставляется от плеча до пояса спереди. Обычно молодушки вместо цельной рубашки дальним родственицам дарят сыпмалла. Этот подарок считается менее почетным, чем, напр., рубашка или материал на рукава рубашки. ЩС. N. † Кĕпе çанни те памасан, сыпмалла та юрать пире (какая-то часть рубахи). Сред. Юм. Çĕн-çынсем ратнисĕн маткисĕне кĕпе ôмне таранччен сыпса ямалла хăлтăрмаç тĕрлесе янă пир парсан: сыпмалла панă, тесе калаççĕ. СПВВ. ФН. Сыпмалла, ăна карчăксем кӳнчĕк вырăнне тĕрлеççĕ.

си

так гонят овец. Череп.

сивĕн

охладиться, прохладиться. Изамб. Т. Ку, пăртак сивĕнсен, мухтана пуçларĕ. N. Яшка (щи) сивĕнсе каять. Ал. цв. 78. Ĕçет, çиет, сивĕнет, кĕвĕ сассисемпе йăпанать. N. Çăмах сивĕнерехпе хуралать. Орау. Чей сивĕннĕ-кайнă, астуман та. || Отчуждаться, отстыть, отвадиться, охладеть. Т. IV. Ялтан кайăксем сивĕнсессĕн, аван пулмаç, теççĕ. IV. Пĕр-ик-виç лайăх çыннăмсем пур тесе пурăнаттăм, пăхăсăн, вĕсем те пулин манран, мĕскĕнрĕн, сивĕне юлчĕç. Султангул. † Хамран сăмах илтмесĕр, çынсем каланипе ан сивĕнĕр. N. Вĕсем ăна хĕрхенсе, ăна сивĕнме хушнă. Альш. Çын сăмахпе сивĕнмин — лайăхчĕ (хурăнташ). Сред. Юм. Сивĕннĕ (так говорят, если сначала сватали невесту, а потом перестали).

сик

скакливый. N. Ереветлĕ-теветлĕ, сик-сик кутлă, пурçăн йĕмлĕ. (Ула-кайăк). Т. II. Загадки. Сик-сик кутлă, кăс çĕлĕклĕ, пурçын йĕмлĕ. (Кăся). СТИК. Сик-сик тăллăм, сик тăллăм, çак арăма çит тăллăм. (Сик-сик здесь является прилагательным, а не глаголом в повел. наклонении. Точно также прилагательные или причастия: чут-чут, юх-юх, тăр-тăр тăри, шав-шав çумăр, но только „шав-шав çумăр“ понятно и так, потому что не смешивается с глаголом). Сред. Юм. Сик-сик тыллăм, сик тыллăм, ачуна çиес-и, хуна çиес-и?

сиктер

понуд. ф. от гл. сик. Кан. Этем тӳсмелле мар хаяр аслати пырса çапнă пек çапса, пире ура çине сиктерсе тăратрĕ (заставил нас вскочить на ноги). Орау. Ма ăна тапса сиктермеççĕ-ши? Почему его не вышибут отсюда (напр., с должности). Юрк. † Виççĕн виçĕ улмине татса илĕпĕр, пĕр çĕлĕк çине ярса сиктерĕпĕр, хăшăмăра тухĕ каймашкăн; аслă пăратăн шăпи сиксе тухрĕ. Ib. Çитмĕл пус тенке кам сиктерет? — Тури хуçа сиктерет. Тури хуçана кам сиктерет? — Çумĕнчи майри сиктерет. Çумĕнчи майрине кам сиктерет? — Пылпа кулаç сиктерет. || Двигать, шевелить. ЧП. Ак çак хĕрсем пит... куçне-пуçне сиктерет (глаза так и бегают). ЧП. Куçна ан сиктер. N. Пурнине те вырăнтан сиктереймен. Янтик. Качи-пӳрнене сиктерсенех вупăр каять, тет. Альш. Ку хĕр урине сиктерет те, пĕрчи хурчăка пулса, автана пырса вĕлернĕ. N. Юр çинче пĕр вырантан сиктермесĕр тавлăкшар тăратнă. || Качать (ребенка). Байгул. Тата пĕр маях пӳртре йăмăкăма сиктерсе ларма хушатьчĕç. || Вывихнуть. N. Пĕр хĕр çавăнта ӳксе аллине сыппине сиктернĕ (вывихнула). Якейк. Ах, ача, эпĕ паян тăпра нумай йăтса пилĕке сиктертĕм. || Пустить сильной струей. Çамр. Хр. Крантран тăрук шыв сиктерсе (пустив). || Пускать вскачь. С. Айб. † Укăлчаран тухрăм, ут сиктертĕм; çырла çеçки пуррине пĕлнĕ пулсан, кирлĕ марччĕ ут сиктерме. В. С. Разум. † Яш çын каять утпала, йăлтти-йăлтти сиктерсе. Ib. Пĕр çамрăк полковник нумай шухăшласа тăман, çăмăл ăслăскер, касаксем хыççăн сиктере панă. Ала 65. † Пĕчĕк çырма сулхăн шыв, ахаль ан каç — ут сиктер; Лашман ялин арăмсене сăмах ан пар (не позволяй рассуждать) — тап-сиктер. || Выпалить (из ружья). Изамб. Т. Унччен те пулмарĕ, ик-виç пăшалтан харăс (вдруг) сиктерчĕçĕ (печĕçĕ). || Пропустить (время). КС. Çак йывăçăн улми çул сиктерсе пулать (через год, т. е. раз в два года). N. Пĕр кун сиктермесĕр, не пропуская ни одного дня. N. Кун сиктерсе, е икĕ кун сиктерсе шăнтать пулсан (лихорадка), выльăх лекĕрне кăтартас пулать (лошадь). ТТМ. Çавăн пек ачасене ашшĕ-амăшсем школа каймасăр кун сиктерсе хăварнăшăн пĕре те хăтăрмаççĕ. N. Кашнă кун ирхине те, каçхине те пĕр сиктермесĕр пирĕн пата пыратчĕ. N. Эрне сиктерсе тăваççĕ çавна. Аттик. Çав кӳлле пĕр-пĕр çул памасăр (жертву) сиктерсе хăварсассăн, çăмăр кăлармасăр çĕре типĕтсе хăртса ярăть. || Пропускать. N. Пĕр сăмах сиктерсе хăвармасăр вуласа кăтартнă. || Обойти, пропустить, миновать. Юрк. Унта юнашар ларакан кӳрши юлташне, хăнине, эрех ĕçмен çынна ĕçтермесĕр сиктерсе хăварнă пек, ялан ĕçтермесĕр сиктерсе хăвараççĕ (минуют, обносят при угощении). || Переносить (здание на другое место) || Перевести (с одного места на другое). Сенчук. Атте мана каларĕ: ачам, лашăсене кайса сиктер-ха, терĕ. Ib. Унтан ытти лашасене те сиктертĕм. || Встряхивать, перетряхивать (солому). Якейк. Авăн аштарнă чохне олăм сиктереççĕ (перетряхивают вилами яровую солому). Изамб. Т. Вара кĕреплепе çиелтен хăпарнă улăмне сиктерсе илме пуçлаççĕ (встряхивают и убирают). Ib. Улăма улăм сеникĕпе сиктереççĕ (перетряхивают). || Тревожить. Ск. и пред. 16. Эсир унта кулянни, пирĕн чуна сиктерет (тревожит). || Подозревать (в чем). Сред. Юм. Ăна вăрăпа сиктереççĕ (подозревают в воровстве). || Случать. N. Кĕсрене сиктер. || Ходить (в игре в шашки). Янш. Норв.

сиктерттер

вдвойне понуд. ф. от гл. сик. К.-Кушки. Ав тетĕне сиктерттер. Вон попроси старшего брата, чтобы он покачал. (Так говорят маленьким ребятам, когда они хотят, чтобы их покачали). Байг. Кайран, йăмăксем çуралсан, пĕрмаях йăмăксене сăпкара сиктерттеретчĕ (заставляли качать в зыбке сестренок).

силхевер

(_сил'_hэ_вэ_р), так обращаются в некоторых местах к женщине иронически. Возможно, что это слово раньше было личным именем женщины. СТИК. Эй, силхевер, ăста чупса çурерĕн?

симĕс çол

„зеленый год“, так называют голод 1921 г. Вомбу-к. 1921 çулхи выçлăх çола ,,симĕс çол“ теççĕ, 1891 çулхине „мăян çол“ теççĕ.

сис

(_си_с), чуять, замечать. Юрк. † Йывăç тăрри тапранмас, çил-тăвăла сисрĕ пулĕ. Чунăм-чĕрем ыратмас, çул каясса сисрĕ пулĕ. Ib. Çĕр çăташшĕ!.. Ку ырлăха сисменĕр (не к добру,) капла хăтланса çӳрет (безобразничает). IЬ. Хăй анăраса ун патĕнчен епле тухса кайнине те сисмест. Бгтр. Шыранă чохне асамçа аллинчен, сисеччен (незаметно), тĕк çине корак орине япăрт! кăларса пăрахрĕ. Изамб. Т. Упăшки те ăна сисмест. Б. Яуши. Вара ача питĕрнине сиссе аялтан тухма тытăнчĕ, тет. N. Сисменне симĕс - кайăк („так смеются над непонимающим“). Орау. Сисимарăмăр та, ара тухса карăмăр. Ib. Кинематогрăфăн картинкисем улшăннине сисме те çук, пит хăвăрт иртсе каяççĕ. Картины кинематографа быстро проходят перед глазами. Вопр. Смоленск. Çăмăр çăвассине сиссен, çырмари шыв иксĕлет. N. Çынна сисмен çĕртен вĕлерни (нечаянно). N. Ашшĕ-амăш сисиччен авланнă. Якейк. Çын сисиччен кил çавăрса лартрĕ. Ib. Йăван çын сисиччен аланса прахрĕ (вăрласа илни çинчен). Йăван аланнине çын та сисмерĕ. || Узнавать. Н. Карм. Пирĕн енчисем те пĕртик сисе пуçланă.

систер

понуд. ф. от гл. сис. Н. Карм. † Хурланать те пуль те, макăрать пуль — систермеç пуль тантăш хушшинче. Микушк. † Каснă сарра каса пĕлмесен, сӳс пушăпа систерĕпĕр. Сӳс пушăпа сисмесен, чĕн пушăпа чĕнтерĕпĕр (молодушку). || Сообщать, уведомлять. Альш Хăй çинчен çапла систерет юмăçă-карчăк (так дает о себе сведания). N. Часрах сан патна систерме килтĕм. Прибежал, чтобы скорее известить (предупредить) тебя.

суя аки

(а_ги), так называют девушку, обнадежанную сначала женихом, но потом получившую отказ ввиду замены ее другой невестой. Кумаркино. Каччăран тăрса юлнă хĕр; каччи малтан, илеп тесе, шантарса тăнă, унтан ку хĕре пăрахса тепĕрне качча илнĕ. Çавăн пек хĕре кулса суя аки теççĕ. Сĕт-к. † Суя аки Улини, суя ятне илтесси кренке премĕк çинн мар. См. суя пичи.

суя пичи

так называют парня, который получает сначала согласие девушки выйти за него замуж, но затем получает отказ ввиду замены его другим лицом. Кумаркино. См. суя аки.

суеç

суеçĕ (-з'э̆), суеççĕ, ложь, обман. Вино-яд. Суеççӳ малтан пырать, çавăнпа санă курайман çын та нумай пулать. Конст. чăв. Вара манăн суеççĕм пĕтĕмпех сиелле тухать (обнаружится). || Лжец. Карамыш. Суеç, врун. Сред. Юм. Суеççĕ; так называют того, кто все врет. Тюрл. Суеççĕ, хвастун. Юрк. Эх, суеççĕ, суеççĕ! Сана суеççĕ тесе ахалех каламан. Ск. и пред. 10. Ăслă суеççĕ, мудрый лжец. || Прозвище. Чăв. й. пур. З4. Кушкăра пĕр Хĕветĕр ятлă çын пур, ăна Суеççĕ Хĕветĕрĕ теççĕ.

суккăр паттăр

„слепой богатырь“. Так назыв. человека, который без причины обижает других. Сред. Юм. Суккăр паттăр пик тесе ĕрескел (напрасно, без причины) тивекен çынна калаççĕ.

сул

сол, махать. ЧП. Сылтăм аллупа сулса юл (вслед за уезжающим). N. Вăл мана нимĕн те каламарĕ, пуçне кăна сулчĕ. N. Кăшт сулнипе пурне те тытса тăракан. N. Пĕр хыçĕпе сулнă та, виçĕ пуçне те татнă. Кан. Танюк аллисене мĕн курăнми пуличченех ял енелле сулса, илемлĕ юрăсем шăратса карĕ. Шорк. Вăл ăна çапасшăн патаккипе солса ячĕ. Питĕ солăмлă тивретрĕ. Пшкрт. Алă сол, махнуть рукой. || Ссылаться. N. Санран ыйтсан, эсĕ те хăвăн чăлаху (увечье) çине сулса: эпĕ пахчана кĕме пултараймастăп, те. || Удалить, отстранить. КС. Ун чирне сулса ярас (отстранить, удалить болезнь). || Качать, баюкать. Якейк. † Макăракан ачине солса яма килтĕмĕр, какалакан чăххине сĕлĕ сапма килтĕмĕр. || Раскладывать, накладывать. Истор. Олег вĕсене темĕн тĕрлĕ пысăк куланай сулса хăварнă. Орау. Халăх çине сулса янă (хăй çинчен халăх çине пăрса янă) парăмне. Сделал так, что его долг разложили на народ. N. Сутăн илекен япаласем çине, ют патшалăхран илекен таварсем çине сулса яракан укçасем (косвенные налоги). Трхбл. Кĕпер тума ята çирĕмшер пус сулса янă. На устройство моста на душу наложили по 20 коп. См. сулăм. || Наговаривать, заколдовывать. Альш. Вĕсем (чăн-чăвашсем) ку укçасене темĕн-темĕн кала-кала хăвараççĕ, тет. Ку хальхи чăвашсем пыраççĕ те, илсе килеççĕ вăл сулса хăварнă укçасене. Çавăнтан вара тытăнаççĕ ял çыннисем чирлеме. Могонин. Эх, киремет, эс ман хута кĕрсе çав çынна сăян ту, эпĕ сана хăçан та полин чӳк тăвăп! тесе, киремете сулса хăварнă вара. ЧС. Сирĕн кӳршĕрен, нумаях пулмаçт, пĕр виле тухнă, тухатмăш, çавăн пумилккине пуснă пăру юнĕпе сирĕн витене кĕрсе: выльăх-чĕрлĕх пĕттĕр, тесе, сулса сирпĕтнĕ. N. Эпĕ сан çине сулам. N. Ел-пуçпе сулап. Ст. Чек. Сулнă, навожденный. N. Кӳлле солсассăн, çын вилет, тет. || Науськивать, натравливать, колдовать. Янш.-Норв. Çавăнпа унтан (т. е. тӳркĕлли порăнакан кĕлет йышĕнчен) вĕсем тӳркĕллине сулса: тем кăтартĕ, тесе, питĕ хăраса тăраççĕ. ЧС. Эсĕ ăна валеçнĕ чухне çил-арман патĕнче Куслав Марккипе вăрçнă, вăл вара хăйĕн кĕллипе сулнă (свою киреметь натравил), тет. Изванк. Чи малтак Кукша Майра юмăç пăхма тытăнчĕ. Пăхрĕ-пăхрĕ те, ак çапла каларĕ: ах, сирĕн пурăнăç пит пăтранса кайнă; киреметсем те пĕри те çырлахман, тата пуринчен ытла сире сулнă. Эх! вăт çав сире курайман çын, епле вăл исыян киреметне йăвăрăн сулса тăрат: ав вăл епле сăмахсемпе сулса тăрат, малалла пурăнăç ан пултăр, вăсене хура çĕр витĕнтĕр, уйăх-хĕвел куртăр, хура çĕр витсе илтĕр, çĕр карăнтартăр, вăсем кай-ури ури пек каялла кайччăр, çурчĕ-йĕрĕ вĕтрен тăрри пек кĕл пулса вĕçсе кайтăр, сыпăкран сыпăк пĕтсе пыччăр. Выльăхне-чĕрлĕхне çĕлен-калта ертĕр; хĕрт-сорчĕ сивĕнсе вăсем патĕнчен тартăр. Вăсем çĕртен çӳле ан хăпарччăр, яла тухсан, вăсенчен ял култăр. Турă такăнтарса пытăр анчах вăсене, тесе, çĕрĕпе пĕр çаран çинче икĕ аллипе курăксене турта-турта татса: хăçан та хăçан вăсем çак эпĕ татса тăкнă курăксене сыпса çитерччĕр те, тин этем ывăлĕ-хĕрне ерччĕр, тет, терĕ. („Çĕр таврăш“). Шорк. Сулас — киремете сулас, удовлетворить киреметь. Альш. „Киремете сул“ не значит ли: направить, напустить, „накачать“ на кого киреметь. || Проклинать, желать худа. Ст. Чек. † Асăнаççĕ ырă ăшă кăмăлпа, сулаççĕ усал кăмăлпа. Ib. Ывăлусем çине ан сул (не проклинай). N. Эпĕ малашне ĕнтĕ çынна хирĕç усал сулмăп.

сулу

порча. Г. А. Отрыв. | Так же встреч. в названиях божеств в соединении с турă çĕр. Хурамал. 1) Тур-сулу, 2) тур-сулу ама, З) тур-сулу тавраш, 4) çĕр-сулу, 5) çĕр-сулу пӳлĕхçи, 6) çĕр-сулу пулĕхçи амăш. (Упоминается в „Тур-тавраш тасатас йĕрке“). М. Васильев. Çĕр-сулу = çĕре сулса парсан илекенни. Кама та пулин çиленсен е вăрçсан, таса çĕрте вăрçнине каçар, манран ан шыра, çавăнтан кайса шыра, тесе, тухса çăвăх вĕçтернĕ. Ib. Турă-сулу — турра сулса панине илекен (бож. 7 разр.).

сунтăх

(сунды̆х), раскат. См. сулăнчăк. Орау. Пĕри, ӳссĕр темскер, çуна çинчен пуçне усса пыратьчĕ, унтан çуни сунтăха карĕ те, пуçĕ юпапа çуна ӳречи хушшине пулчĕ, темскерле вара, çуна ӳречипе пулмалла çав, çăварне пĕр шăлта юлман, пур те ӳкнĕ. N. Сунтăх (так!) карĕ те, çуна çинчен тухрăм-ӳкрĕм.

суппи

(= суп или супă+афф. З л.), расслабление, одряхление, обессиленне. Н. Кожар. Сан суппи çитнĕ. Ты совсем одряхлел; ты ослаб чрезвычайно; ты переутомился; ты пьян так, что не можешь держаться на ногах.

сур

плевать. Б. 13. Халăх сурать — кӳлĕ тăвать, пĕччен сурать — типсех пырать. Орау. Сур ăна питĕнчен. Плюнь ему в рожу. В. С. Разум. КЧП. Эпĕ сана çапла каларăм пулсан, мана эсĕ куçран сур. Юрк. Ни çăтса яраймаст, ни çăварĕнчен сурса кăлараймаст (не может выплюнуть). N. Ĕçлекенĕн алли çине турă сурман, теççĕ. (Стар. послов.). К.-Кушки. Суртăм, суртăм, ниепле те сурса тасатса кăлараймарăм. Плевал, плевал, и никак не мог проплеваться. N. Ултă кун юнлă сурса выртрăм. N. Кам çак сăмаха сире калать, куçне сурăр. N. Хĕвелçавăнăш çиять те, хуппине сурса пăрахать (выплевывает). Кан. Иртсе çӳрекенсем кăна курсан, пуçĕсене суллаççĕ те, лач! сурса пăрахса, лашисене пушăпа çапса, часрах чуптарса иртсе каяççĕ ку вырăнтан. Ядр. Сор та вĕр, наплюй. || Впитывать, пропитывать, проходить насквозь (о воде). Ст. Чек. Выртан каска шыв сурат (впитывает воду). Кр.-Чет. Ват каскана шыв сорать. (Поговорка. Так говорит старик во время выпивки среди молодежи, когда на его долю достается больше). Кудаши. Йӳçе шу сорнă (= шыв витнĕ). Ib. Çĕре шу сорнă, вода прошла насквозь, т. е. до сырого слоя. Ib. Тонтире витĕрех шу сорнă (= витĕрех кайнă). Ib. Çĕре шу ик-виç вершок сорнă. Трхбл. Йывăççа шыв сурнă. Ib. Шыв сурнă йывăç йывăр пулат, час типмес. Ядр. Шыв çĕре сорать (= витĕр каять, идет сквозь). || Выходить в виде пены из дерева (о воде, о соке). Янтик. Йывăç шыв сурать. (Говорят, когда во время колки сырых дров от удара топором выходит вода). Б. Аккоз. Хурăн шыв сурать. (Говорят, когда на месте надреза коры березы выходит сок и образуется на этом месте нечто похожее на пену). || Стрелять. Сред. Юм. Пăшал персен: пĕри сôрчĕ ĕнтĕ, тем вĕлерчĕ, теççĕ. || Ворожить, наговорить. ЧС. Алине пĕр курка шыв илсе сура пуçларĕ: хут çине пăхнă пек каласа сурса кайрĕ (старуха). Якейк. Атя-ха, инки Мария, куç чĕлхи сорма, тем полч, кĕçĕр иккĕн те çуримарăмăр. N. Алла кастартăм, тимĕр чĕлхи сур-ха часрах. N. Вăл часрах çавине пăрахать те, ватăрах çынне чĕнет аллине сурса яма. Чăвашсем 38. Е пĕсмĕлле, пĕр турă, ампрах (= ан пăрах). Амин. Пичĕкери сăрампа, хăнам-вĕрлемпе, çунатлă кайăкăмпа, хуранлă путтăмпа (= пăттăмпа) асăнатăп, суратăп. Амин. Т. VI, 29. Пĕчĕкери сăрапа, хăнам-вĕрлемпе, çунатлă кайăкăмпа, хуранлă пăттăмпа асăнатăп, суратăп. Амин. ЧС. Тата хăшĕ, аммăшĕ çимĕкре ваттисене хывнă каç: вăл ваттисене хывасси пирĕн килте малашне ан пултăр, вĕсем пичĕ çине сурам, тесе, çĕре лач! тутарса сурчĕ, тет. Ходар. Ăна (старухе, лечившей от куç ӳкни) анне пĕр пĕремĕк пачĕ те, вăл çав пĕремĕк çине ак çапла каласа сурма тапратрĕ (т. е. ворожить). Арçури. Вĕрет, çурать, пӳсмăрлать. В. Олг. Осал чĕлки сорни.

сурат

копна снопов продолговатой четыреугольной кладки; зарод. Так кладутся на поле обычно снопы яровых хлебов. Изамб. Т. МПП. Сурат — продолговатая копна снопов (100—300 шт.). Сред. Юм. Çортырри кĕлтине, çăмăр ан йĕпеттĕр тесе, вăрăм сôрат тăваççĕ. Сôрата кĕлте пуçĕсĕне пĕр-пĕрин çине ăхтарса хорса тăваççĕ. Изамб. Т. Тулă вуник сурат ларкалат (иногда бывает). Т. VI. Хайхисем иккĕшĕ вырса сурат турĕç, тет те, килне тавăрăнчĕç, тет. N. † Айтăр, хĕрсем, хирелле, хирелле те сурат çук; ан мухтанăр, йĕкĕтсем, çĕр сум укçăр çумăрта çук. Собр. Хирте сурат тусан, сивле каят, теççĕ. (Поверье). Н. Седяк. (Кĕлтене) урапа çине тиенĕ пек купаласан, сурат теççĕ. Ст. Шаймурз. † Хĕрсем тул выраççĕ, суратне матур хураççĕ. Ib. † Шăпăр-шăпăр çумăр çăвать, арăмсем сурат тăваççĕ. См. сурак, сăрап.

сурăм

сорăм (суры̆м, соры̆м), назв. киремети. Н. Карм. Сурăм: ăна сăра тăватпăр, эрех яратпăр, çанта, который пылпалан; урăх япала пĕçермеççĕ. Килĕрен тăваççĕ. Вăл никам куçне те курăнмаст. Чирлетет вăл чăхха-чĕппе, йытта-кушака, унтан выльăхсене чирлетет, çынна та чирлетет, чӳклемесен. Во время жертвоприношения сурăму и варки для него пива нельзя шуметь и кричать, иначе жертва не удается (т. е. божеством не принимается). Поэтому пиво для сурăма приготовляется в маленьком боченке (чашки в три), чтобы его скорее распить и закончить жертвоприношение. КАЯ. Эй мăн сурăм аслă ашшĕ, аслă амăшĕ! Эпир халь вырăсла йĕркене тытма пăрахатпăр, текех ун йĕркине тытмастпăр. Ib. Эй сурăм-киремет амăшĕ, сана, айван ывăль-хĕрсем, савса тьыха паратпăр, савса панине савса ил. Орау. 1) Килĕш-сурăм, 2) Сăмахлă-сурăм, З) Упаç-сурăм (первые два справляли дома, последний всей деревней „пухăнса ялпа тунă, Упаç панче, çырмара“). Ядр. Сорăм окçи. || Так бранят плохого жеребенка. Орау. Тьыхана ятлаççĕ сурăм тесе (сурăмшăн пусмалласкер, усси çук). || Назв. края. Панклеи. Сорăмра çирĕм икĕ ял. || Назв. двух деревень Шихазанск. р. (Тури Сурăм, Анат Сурăм) и Алик. р. (Чăваш Сурăмĕ). Торп-к. Сорăм — çутă куç, Янасал — çинче (= çинçе) пилĕк, Апаш — мăн çăпата. (Лампă çути). || Назв. речки. Панклеи.

сорпан анĕ

так говорят об узком холсте, имеющем ширину сурбана (ансăр пир). Хорачка.

сурханах

сорханах (сурhанах, сорhанах), так называют неряху или человека который ходит в изорванной или заплатанной одежде. Тюрл. Эй сорханах (оборванец), хăна ху пуçтараймастăн, çĕтĕк-çатăк тăхăнса çӳретĕн. Сред. Юм. Сурханах — пит начар тумтирпе сӳрекен çын. СПВВ. ФВ. Сурханах тесе çăтăк-çатăк тăхăнса çӳрекен çынна калаççĕ: çăтăк, сурханах çӳрет, теççĕ.

сутана

сотана (-да-), тазовая область (у людей). Яргуньк. Сутанасăр пултăм. Не могу сидеть от боли в задней части. Ib. Сутанасăр пулса кайнă. Исхудал и ягодицы исчезли. Ib. Сôтана тесе пĕç тĕпĕнче хыçалалла тôхса тăракан тачка ӳте калаççĕ. („Сотана“ означает часть корпуса ниже поясницы). КС Сутанасăр, с невыраженными выпуклостями таза. || Так же означает гузно у птиц. || Брань. Кан. А, а, эсĕ ман çине сулса (свалить) ярасшăн-и? Сутанасăр... См. купарча.

сутент

сутентс (суд'энц), студент. || Так называли в 1905-6 годах всякого, кто занимался политикой. Сред. Юм. Сутенс ĕçĕпе хытланать.

сучка

так называют женщину развратного поведения (от русск. сука, сучка). Орау. Сучка = япăлти, вертлявая, ветренная, легкого поведения (о женщине). Икково. Колать пĕри, — сучкаскер полмалла (= шохскер и т. д.).

сухра

то же, что сехре? N. Сухру уçăлсах кайĕ. Как он даст тебе раза, так весь туман пройдет (очувствуешься).

сӳеç лупашки

так назыв. затылочная впадина.

сӳс

волокно, куделя. Шинар-п. Вĕсен пӳртне сӳс типĕтме кăмака çине кӳртсе хунă. Кан. Пӳртре кăмака çинче сӳс тивсе кайнă. Собр. Сӳс хутни, сӳс тӳни. N. Кăçал сӳс тĕвекенсем çăра та, пит çӳлĕ тĕвеççĕ: ыраш çăра пулĕ те çӳлĕ пулĕ, теççĕ. Нюш-к. Сӳс тĕвеççĕ, так говорят дети о толкучках (вĕт ӳпре). N. Эпĕ сӳс тилхепе яврăм. СТИК. Сӳсе тура-хуп шăлĕ çине лартсан, ăна авăрличчен малтан крепенкĕпе тураса тасатаççĕ.

сӳтĕк

(-_дэ̆_к), болтливый (о человеке). Н. Уз. Сӳтĕк, пустой, болтун. || Забывчивый, неаккуратный (человек). Шарбаш. Эсĕ те сӳтĕк,— çана мана (так!) кайнă (или: каяс тенĕ кон кайиман). Ib. Сутĕк, бестолковый. N. Сӳтĕк, несерьезный человек.

сăка

(сы̆га), так называют женщину развратного поведения (от русск. сука, сучка). СПВВ. ГЕ. Сăка, сучка так называют развратного человека (мужчину и женщину). СПВВ. ЕС. Сăка — хĕрарăма е çиленсе, е ахаль калани. Яжутк. † Ай сăка еркĕнĕ, пире сапан парса ямарĕ.

сăкман калăпĕ

манекен (для кафтана). Трхбл. В Тюрл. — сăкмон. || Так иногда обзывают олуха. Трхбл.

сăмаха кĕр

быть в ссоре, получить замечание или выговор, быть обруганным, затевать ссору. Сир. 66. Çапла хӳтлĕх паракантан ят илтесси, кивçеншĕн сăмаха кĕресси ăслă-хакăллă çынна пит йывăр вăл. Орау. Тьăппултăр-и (= тĕп пултăр-и), пĕр-ик кĕлтеллĕх тырпа тутă пулас çук; тата, анана кĕрсе вырнă тесе, ятлаçа пуçлĕ, кутăнскер, уншăн сăмаха кĕрес пулать. Янтик. Мĕн çавăн пирки (из-за него) сăмаха кĕрсе ларан унта (затеваешь ссору)! Ib. Мĕн сăмаха кĕрсе ларан унта! Сана унтан ним усă та пулас çук вит! Альш. Вăл калаçма пит ăста çынпа, çынна пĕрре те сăмаха кĕмелле тумас (так, что между людьми не возникает пререканий).

сăмикко

(сы̆_мико), сл. неизв. знач. Н. Бурнаш. Сăмико, Харкин, Тякали, пăчăр сăмса (сплюснутый с боков нос; так ругают мужчин, обращая в конце концов ругань в шутку).

сăмса

(сы̆мза), нос. ТММ. Название носа и его частей: 1) самса, нос; 2) сăмса шăтăкĕ, ноздря; З) сăмса кимĕрчекĕ,— кăмăрчакĕ, — кимĕреки, перегородка носа; 4) сăмса çуначĕ, края носа около ноздрей; 5) сăмса лупашки, желобок под перегородкой между ноздрями; б) сăмса кучĕ, место около ноздрей, внизу; 7) сăмса кучĕ, переносье (Чебокс. р.); 8) сăмса тĕпĕ, переносье (М.-Яльчик. р.); 9) сăмса кăкĕ, переносье (Ибрес. р.); 10) сăмса тӳрчĕ, хребет носа, спинка; 11) сăмса каçанĕ, хребет (М.-Яльчик. р.); 12) сăмса тăрши, хребет носа (Ибрес. р.); 13) сăмса вĕçĕ — кончик носа; 14) сăмса çийĕ,— тӳрчĕкĕ, спинка хребта, 15) сăмса лапчăкĕ, переносье (М.-Яльчик. р.); 16) сăмса карчĕ (Алик. р.). ЧС. Чăвашсем: сывмар çынăн сăмси сулахай енелле пăрăнсан, çын вилет, теççĕ; сылтăм енелле пăрăнсассăн, сывалать, теççĕ. Б. 13. Сăмса айĕнчи курăнмасть, вăрман урли курăнать. Трхбл. Виçĕ юпапа аслăк тăрать. (Сăмса). Пазух. Çакă ялăн хĕрсене сăмса тăрăх пăхтартăм. Выçăхакансем 26. Сăмсана çурать. К.-Кушки. Сăмса йӳçсе тăрат. (У меня) насморк. Шибач. Сăмса питĕрĕнсе ларчĕ (при насморке). Хурамал. Лаша йĕпене сăмсипе туртать, теççĕ. Собр. Сăмса питĕрнсессĕн, тăман пулат, теççĕ. Орау, Туппăрн-и? — Тумпан. — Сăмсу айне пулчĕ пуль (наверное, тут же под носом лежит, а ты не замечаешь). Городище. „Сăмси туртмасть. Не ходит к кому-либо после нанесешшх неприятностей“. N. Сăмса питĕрĕнсен (если заложит нос), çумăр çăват, теççĕ. Коракыш. † Ула лаша утлантăм, улăх тăрăх чуптартăм, çакă ялăн хĕрсене сăмса тăрăх пăхтартăм. Ib. Хайхи усал тухрĕ те калать: эсĕ паянах тамăка кайрăн, тет. Сред. Юм. Сăмсана йытта касса парам (говорят, когда в чем-нибудь уверены). Ib. Сăмсапа ӳсрет, чихает. Ib. Сăмсапа тортакан тапак, нюхательный табак. N. Хресченĕн хăлхи илтмен. Калаçма вăл хулăн сасăпа, сăмсапарах калаçнă. О сохр. здор. Тата вăл ӳслĕке те ерет (малтан сăмсаран ӳсĕрет). Скотолеч. 34. Вара сурах сунаспа аптăраса тек сăмсаран ӳсĕрет. СТИК. Пĕчĕкçĕ ачана пĕр-пĕр япала парса илмесен, ăна кирлĕ мар, тутлă мар, çиместĕп, тесе, илмесен, ăна: сăмсу айĕнчи тутлă, тесе калаççĕ. Орау. Япалана куç умăнче выртнă çĕртех, хăш чухне, асăрхаймасăр шыраса çӳреççĕ. Çавăн пек чухне тепри: ак кунта вĕт (япалу), сăмса айне пулнă, тиççĕ. СПВВ. Сăмса ăшши туса лартрăм (избушку). Тим.-к. -† Картлă-картлă пашалу, карчĕ тăрăх çу юхать. Çиес килет — пĕçерет, пĕçернине мĕн пĕлен, сăмсу таран пусса çырт. КС. Сăмсаран шаклатас (слабее, чем шаклатас = шаклаттарас). Юрк. Самсана шăшлакан тапак пуракĕ хуппи çумне çыпçăнсан, йĕпе пулат. Изамб. Т. Пирĕн хамăр хушшăмăрта та тарçă тытсан, ăна сăмсипе çĕр сухалаттарасса çитеççĕ. Собр. Хывнă кун килти çын сăмсан (= сăмсапа) ĕсĕрсен, тепĕр çав вăхăтчен вилет, теççĕ. Ст. Чек. Сăмсана пăрат, çиленсен çын сăмсине пăрат; кăмăлне кайманнине илтсен, çын сăмсана пăрат. Ib. Сăмсине картса ярас. Надо ему зарубку зарубить, чтобы не забыл (о беспамятных и пр.). Альш. Сăмсана кӳ! пырса çапăнат. Отрыгается в носу. N. Сăмсана тавăрчĕ, сделал ядовитое и прямое замечание по чьему-либо адресу. N. Самсаран тĕрт, почти то же, что сăмсана тавăр. Кильд. Эпĕ уна çыпăçас мар та, манăн сăмсама йытă çитĕр. Н. Седяк. Сăмса кĕçĕтсен, çын вилнĕ. (Примета). Сятра. Сăмса тортса çурат (= çывăрать), храпит. Ib. Амĕш ачине мĕн те пуса парат пулсан, ача: ку пĕчиккĕ, аван мар, тесен: сăмсу айĕнчи пысăк, тутлă, тет. ГТТ. Сăмсана тăсса çӳрет. || Сопли. N. † Çакă ялăн хĕрĕсен сăмси (сопли) юхать, курмастри? Пшкрт. Сăмсине йоктарса çӳрет (сопливый). Ib. Сăмсапа лапăртаса лартнă (соплями). Шибач. Сăмса тохать (сопли). N. Чăн асли яланах сăмса айне тирпейсĕр тытат, тет, пĕрмай сăмсине юхтарса çӳрет, тет. Якейк. Ачайăн сăмси тохнă, шăлса ил-хе. Шурăм-п. Ан макăрса тăр кунта, юха-сăмса. N. Пĕчĕк ачасем сăмсисене (или: сăмсине, или: сăмса) шăла пĕлмеççĕ. || Клюв. Дик. леб. 39. Елиса пиччĕшĕсем хĕвел тухнă чух, акăш пулса, хăйсен юратнă йăмăкне вырттарнă куçлă-куçлă хутаçа сăмсисемпе хĕстерсе тытнă та, çӳлелле, пĕлĕт патне çитех явăнса вĕçсе улăхнă. || Мясистый отросток на клюве индюка. Сред. Юм. Кăркка сăмсине тăсса антарчĕ. || Носовая часть судна. Сунт. Прахут, сăмсине майĕпе тăвалла çавăрса, пристăнь çумне пырса лартĕ. || Краюха (хлеба). БАБ. Сĕтел çинче выртакан çăккăра илчĕ те, варринчен пĕр сăмса касса илсе, сĕтел çине хучĕ. Якейк. Сăмси, краюшка. Собр. Çын аллинчи кукăль сăмси пысăк курнат, теççĕ. || Особые зарубки на жертвенной лепешке. Менча Ч. Çимĕçсене кăмакана хывиччен, пĕр хăпартуин аяккине алăпа виçĕ мăклĕ тăваççĕ те, ăна сăмса теççĕ. (Ака пăтти). ДФФ. Пашалу хĕрне пĕр енчен пурнепе пиллĕк чĕпĕтсе картлатьчĕç, ăна „сăмси“ тетчĕç. С. Тим. Пилĕк сăмсалă, варринче хĕреслĕ пашалу (употребляется при жертве хĕрт-сурт'у). || Небольшой пирог из белой муки. Сред. Юм. Ib. Сăмса. Так назыв. в Ковалях, Урмар. р. маленькие пирожкн, приготовляемые у татар. || Часть ручки посуды, напр., ковша и пр. Собр. Пĕчиçиç курка — сар курка, аври сăмси — шур ылттăн. || Передний угол лезвия топора. Кора-к. † Пушăт касма карăм та, пуртăн сăмси катăк пулчĕ. || Мыс. Хорачка. Сăмса, мыс. N. Çапла ишсе пынăçем, эпир сăмса çине пырса кĕтĕмĕр. || Грива. Пшкрт. Çа сăмсара молкаç выртатьчĕ. КС. Сăмса, угол леса, поля. См. хĕрт-сурт'у). || Небольшой пирог из белой муки. Сред. Юм. Ib. Сăмса. Так назыв. в Ковалях, Урмар. р. маленькие пирожкн, приготовляемые у татар. || Часть ручки посуды, напр., ковша и пр. Собр. Пĕчиçиç курка — сар курка, аври сăмси — шур ылттăн. || Передний угол лезвия топора. Кора-к. † Пушăт касма карăм та, пуртăн сăмси катăк пулчĕ. || Мыс. Хорачка. Сăмса, мыс. N. Çапла ишсе пынăçем, эпир сăмса çине пырса кĕтĕмĕр. || Грива. Пшкрт. Çа сăмсара молкаç выртатьчĕ. КС. Сăмса, угол леса, поля. См. __сăмсак_.

Сăпашши

(сы̆ба_шши), назв. поля около М. Ăнтавăш. Назв. повид., происходит от тат. су башы, так как эта местность покрытая раньше лесом, служила началом двух речек (теперь оврагов): Авăн-хыç çырми и Çатра-çат çырми. См. шăпашши.

сăпин

(сы̆_бин'), так в некот. местах назыв. хыс. Цив. См. сăпăн.

сăрлă карланкă

так назыв. человека слишком разборчивого в пище.

сăрнай

(сы̆рнаj, сŏрнаj), назв. музыкального инструмента. Изамб. Т. Сăрнай, 1) волынка, 2) дудка игральная из растения. Смольк. Сăрнай — дудка из камыша. Янгорч. Сăрнай, дудка из липы (коленчатая, одно колено вдвигается в другое). КС. Сăрнай — дудка из вставленных одна в другую трубочек, снятых с липы. Узкий конец во рту бывает с „чĕлĕх“. Ib. Сăрнайпа сĕрлеттерет. Ib. У сăрнай хăмпи делалось из цельной свиной кожи, снятой без разреза, причем оставались 4 ножки. Тюрл. Эй, сăрнай такмакĕ, болтун. СПВВ. ИА. Çармăссем туйра сăрнай каласа ташлаççĕ. || Бранное слово. N. Пирн ялта çав Платтон пак сăрнайсам чыллай. Сятра: ват сы̆рнаj, т. е. старый болтун; так обзывают стариков. Сред. Юм. Пĕчик ачасĕм кирак мĕн аван мар япала тусан: ах ти, сăрнай, тавна ôн пик хытланать, теççĕ. || Прозвище. Кан. Сăмакунçă Сăрнай Çтаппанĕ.

сăрнаккай

(сы̆рнаккаj), так называют глуповатого человека. КС. Сăрнаккай = сăрттай.

сĕм

(_сэ̆_м), темный. Ск. и пред. чув. 78. Вăрман тĕлне хуп-хурах сĕм пĕлĕтсем капланчĕç. || Дремучий. Чураль-к. Сĕм вăрманта çеклĕлĕх йывăç тупаймăн. (Ут хӳри). Сред Юм. Сĕм вăрман, большие непроходимые леса. Батыр. Тĕлĕкре сĕм вăрманра çӳресен, вăрçа кĕмелле пулат, теççĕ, типĕ япала курсан, ырлăха пулат, теççĕ. Такмак. Утмăл çухрăм сĕм вăрман урлă каçрăмăр. Трхбл. Сĕм вăрманта сĕт вĕрет. (Кăткă тĕми). Регули 896. Сĕм вăрман, сĕм ойпа тохрăмăр. || Совершенно. Регули 895. Сĕм пĕччен порнать. Ib. 877. Сĕм коçне кисе кăтартмарĕ. Ib. 898. Сĕм те пĕлмест. Кильд. Ăна никам та паллайман, вăл сĕм ют çын пулнă. СТИК. Сĕм тăварсăр, совершенно без соли. Изамб. Т. Сĕм пĕлми выртăть (когда крепко спит, или в бессознательном состоянии и пр.). Сĕт-к. Сĕм тĕттĕм, сĕм соккăр. N. Тăпри, шывĕ, чулĕ — пурте хутăшах пулна, йĕри-тавра сĕм тĕттĕм хупăрласа тăнă. Сред. Юм. Сĕм тĕттĕм, совершенно темно, ни зги не видно. N. Сĕм тĕттĕмре хăйсен йышĕсене хăйсем паллаймасăр пĕрне пĕри вĕлере пуçланă. СПВВ. БМ. Сĕм тĕттĕм, сĕн тĕттĕм, тьма. О сохр. здор. Хăшĕ-хăшĕ тата сĕм ватăличчен пурăнаççĕ. Хорачка. Так йорлаччă вăлсам сĕм пĕлми. Сред. Юм. Сĕм те пĕлмес. Ничего не знает. Шарбаш. Сĕм те пĕлмеç. Ничего не знает. Бгт. Сĕм куçсăр, совершенно слепой. (Хăрах куçсăр, кривой). N. Вăл пĕр çулталăк хушши сĕм куçсăр пулса пурăннă. Кан. Кун пек çĕленĕ куçпа пурниччен, ĕлĕкхи пекех сĕм куçсăр пурнам, тесе шухăшлатăп. Ала 92. Анчах унăн (у него) пĕр тăнĕ те пулман, сĕм ухмахах пулнă вăл. ЙФН. † Сĕм арăмсăр сĕм ухмах пак, туссăр йышсăр тунката пак. N. Сĕм ухмаха тухрĕ. Кан. Сĕм шур илнĕ куçлисене те тӳрлетейреççĕ-ши? Якейк. Сĕм хĕлле (тăр хĕлле) пирĕн пӳртре пурăнма япăх. N. Халĕ сĕм кĕркуннене çитрĕмĕр те, килтен те тухас килмест. Ск. и пред. чув. 5. Тухса кайрĕ сĕм çĕрле Акăр ялне хăнана. Сам. 29. Илемсĕр, сĕм тĕксĕм, салху пурнăçра этем тивĕçне те тытса тăрайман. || Самый (для выражения превосходной степени). Якейк. Вăрă пирĕн ялти сĕм лайăх лашая çаклатса карĕ. Собр. Сĕм çук çыннăн та (у самого бедного), вилсессĕн, ним юлмасан, катăк пурттипе, катăк çĕççи юлнă, теççĕ. (Послов.). Собр. Пирĕн пичче сĕм пуян та укçи пур. О сохр. здор. Сĕм ватăличченех, до самой глубокой старости. N. Сĕм авал эпĕр пурнакан Раççей вырăнĕнче те вĕçĕмсĕр тинĕс шавласа выртнă. К.-Кушки. Сĕм хура, чисто черный. Буин. Сĕм хура, полный мрака. ТХКА 48. Çапла пĕрре сĕм тĕттĕм пулсан, вăрмана лашасем яма тухса карĕ пирĕн атте. Ib. 49. Пӳртрен тухрамăр. Сĕм тĕттĕм. N. Эпĕ сĕм ухмах мар.

сĕмсĕр

(_сӧ̆_мзӧ̆_р), без сознання; бессознательло; бессознательный. Пшкрт. Вăл выртат сĕмсĕр (или: нимĕн сĕмсĕр, без чувств). || Нахальный, наглый, бессовестный. Хурамал. Сĕмсĕр çын тесе вăтанман çынна калаççĕ. Ядр. Питĕ сĕмсĕр (так и лезет, хочет стащить). СПВВ. ГЕ. Сĕмсĕр е пуçтах тесе кирек мĕнле чунлă япалана та калаççĕ: акă пĕр çын çимелли япалана тула хурса пăхса тăрат, тăнă çĕрех çавăнта е сысна, е йытă пырат, хăваласан та каймаçт, ăна вара сĕмсĕр теççĕ. СПВВ. ЕС. Сĕмсĕр = пуçсăр, кĕмелле мар çĕре ирĕксĕр кĕрекен. Изамб. Т. Сĕмсĕр çын чĕнмесĕрĕх хăнана каять. И. С Степ. Сĕмсĕр, нахал. Ск. и пред. чув. 97. Сĕмсĕр-пуçсăр вăррисем турăран та хăраман. || Неразборчивый. Трхбл. Сĕмсĕр сысна! (Пит чикĕнекене калаççĕ). Ск. и пред. чув. 73. Сĕмсĕр сысни çухăрать, пĕтĕм яла çĕмĕрет. || Жадный, завистливый. Сятра, Хорачка. СПВВ. ИА. Сĕмсĕр — çын япалине юратать. СПВВ МА. Сĕмсĕр (пилсĕр) — япаларан тăрана пĕлмен çынна калаççĕ. СПВВ. ФИ. Сĕмсĕр — пит ĕмĕтсĕр çын. N. Сĕмсĕр пушă хирте, сивĕ, тĕксĕм чулсем çинче ырă сунакан ларнă. N. Ялсем тăрăх суту-илӳ туса çӳрекенсем тата сĕмсĕртерех. || Дикий, суровый, молчаливый, ни на что не обращающий внимания. Якейк. || Глуповатый. Бичурино. Сред. Юм. Кăçта çапкаланса çӳрен эс ôнта, сĕмсĕр карти. СПВВ. ТМ. Усал, ухмах çынна , сĕмсĕр çын теççĕ.

сĕмĕлле

то же, что пĕсмĕлле. КАЯ. Сĕмĕлле, çырлах пит-тури кĕлĕ. См. тĕк-çӳç. НАК. Эй, сĕмĕле, çырлах [вĕсем ăна киреметсен ашшĕ (так!) теççĕ, çавăнпа ăна малтан асăнаççĕ], сана асăнатпăр, сана витĕнетпĕр, сана пуççапатпăр, çырлах! (Чӳк).

сĕр

(_сэ̆_р), цедить, процеживать. Ст. Чек. Авал çынсем тĕттĕме çутăличчен çĕр хута алапа сĕрнĕ, тет. Вара вĕсене пĕр çын ку асапран хăтарнă, тет. Календ. 1903. Сĕтне никçан та сĕрмеççĕ, лайăх витсе хумаççĕ, тăпра, çуп-çап кайса пĕтет. Изамб. Т. Сăра юçсе ĕлкĕрсен, ăна сĕреççĕ. Ходар. Сăрине туса йӳçтерсе сĕрсен... || Фильтровать. || Бродить рыбу, ловить бреднем. Изамб. Т. Атмапа пĕр çын çырма хĕринчен сĕрсе çӳрет. Ib Полă сĕр, бродить рыбу. N. Унтан пичче тата тепре сĕрсе кăларчĕ. || Вылавливать, напр., клецки, салму из чашки. ||В перен. смысле. Хурамал. Сĕрсе çӳрет ял çинчи сăрана, теççĕ нумай ĕçсе çӳрекен çынна. Янтик. Сĕрсе çӳрет (так говорят про человека; который любит угощаться у людей; но сам не угощает).

сĕрĕх

(_сэ̆_рэ̆_х), так называют человека со слабым телосложением. СПВВ. МС. Сĕрĕх тесе кăкăрсăр ачасене калаççĕ, начар, хĕн курса ӳсекен ачасене калаççĕ: ку сирĕн ача ытах сĕрĕх-ĕçке, теççĕ. N. Сĕрĕх çын, человек некрепкого сложения. Срв. нишлĕ.

сса

так гонят свиней. СТИК.

струппиле

стропила. Календ. 1911. Тăмпа улăмпа витес çуртăн струппилине ахаль лăмпа увитес çуртăн пекех тăваççĕ (делают так же, как обыкновенные стропила).

çав

вон тот, вон этот (означает предмет более отдаленный). Панклеи. Карчăкки: тор! тор! çав йытта çапса пăрах-ха, старик! тет. Регули 745. Çавна исе пар. Ib. 639. Çав сохалсăр старик (çав старик сохалсăр) салтакра çӳресе. || Этот, тот (упомянутый раньше). Чаду-к. Вăл каланă: пирĕн апи çук, çавна (её) шыраса çӳретĕп, тенĕ. Шурăм-п. Михаля: çавна кайса илес-ха, тесе, чупса кайрĕ те... Альш. † Ватта-вĕтте мĕн илем, çамрăксене çав илем. Ib. Елшелин те, таçтан килет шывланса хай Чăнлă юппи, çав тăрат шывланса. Вишн. 71. Çавсем (эти названные предметы) пурте çĕреççĕ те, шыва каяççĕ, шыв вара çавăнта шăршлă пулать. Ib. 61. Çав çинин мĕн кирлинчен ытлашши çăва каять те, ун йышши çын мăнтăрланса каять вара. Изамб. Т. Тепĕр кунне ирхине: çав Михалян (у этого Михайлы) виç сурăхне илсе кайнă, тенине илтрĕмĕр. СТИК. Çавăн (у этого человека) хĕрне калаçаççĕ (= çавăн хĕрне килĕшмешкĕн калаçаççĕ). Юрк. Çав вăхăтра (в это время), мĕскерлескер-тĕр (какая-то личность), пĕр çын, алăка уçса, еррипе кăна кĕрет те. Орау. Çав вăхăтра çынсам ун патне мĕн пулнине пĕлме пырсан, аçа çапса та вĕлерчĕ, тет. N. Эпĕ калах çав лашана пăхатăп. Я опять ухаживаю за тою (же) лощадью. Т. VIII. Çав каçхине, в тот вечер (в упомянутый вечер). Байгул. † Хура вăрман хĕрри хурлăханлă: хура чĕкеç лармас — çав хуйхă (вот в чем горе). || Такой (ставится вместо пропущенного собственного имени). Артюшк. Çав, çав çĕрте вăкăр пур. В таком-то месте есть бык. N. Çав тытнă. Такой-то покойник поразил болезнью. || Иногда подчеркивает подлежащее. Ст. Ганьк. † Таппăна (ловушку) ăçта хуратăн? — Юман тăрне хуратăп.— Юман тăрăнче мĕн лекет? — Сарă-кайăк, çав лекет. || Соединяется с наречием авă. Юрк. Пĕр тăван та пĕр пулмаст, теççĕ чăвашсем, авă çав сăмахсем пирĕн тĕп-тĕрĕс ĕнтĕ. Ib. Пирĕн йăха, пирĕн киле ырă кин килсе кĕменччĕ... — Авă çав тĕрĕс иккен, тет хунямăшĕ. || Заключает в себе ссылку на прежнее, указывая на факт, который вытекает или является последствием предыдущего или следствием других наличных обстоятельств. По-русски здесь могут стоять разные обороты. Сĕт-к. Кĕрконне, çав Ваçок кайсан, Ольон пит коллянатьчĕ. (Здесь „çав“ не указ. местоимение). ППТ. Çыннисем те тата, пурте, чăнахах, чир-чăр тесе пуль çав, ăçта тĕл пулнă, унта çаптараççĕ (позволяют бить себя прутьями, во время „сĕрен“). || Иногда употребляется для большей яркости и картинности изложения. БАБ. Старик кăна: мĕн чухлĕ пулĕ ĕнтĕ санăн вăю? терĕ, тет. Ку калат, тет: нумаях мар: çак çĕр варрине пĕр ылттăн юпа лартсан, çав юпаран тытса çĕре çавăрса ярăп çав, терĕ, тет. Шурăм-п. Шалти пӳлĕмри чӳречесем çинче сарă, хĕрлĕ, кăвак чечексем пур çав. N. Тăнă та çак çын (встал), вăл тăриччен пӳрт пулса ларнă (построилась) çав, пăхмали те çук (очень хорошая)! ППТ. Вăсем çапла, çăмартана, тепĕр иккĕ-виçĕ çăмарта çиесчĕ тесе, хăвăрт хыпса яраççĕ, анчах урăх лекмес çав вара. См. еще прим. в Оп. иссл. чув. синт. II, 232. || Иногда выражает согласие (соотв. русск.: да, конечно, разумеется). СТИК. Çапла, пурăнма питĕ хĕн çав пирĕн пек çынсене (çав придает выражению оттенок соглашения и грусти). Изамб. Т. Энтри ухмахланнă темест-и? — Çапла, тет, çав. Усен ăрăвĕ çав. || Употребляется для выражения подтверждения слов собеседника. Юрк. Апла ĕнтĕ, пулĕ çав (ну да), теççĕ итлесе ларакансем. Альш. Карчăк калат: кай çав (ну да, ступай), аранчĕ (немного) сана та парĕç, тет. Сред. Юм. Çырмара çан чôл шыв йохнă çĕрте те пĕрмай çав шывва кĕрсе çӳрет. Шывпа йохса кайтăр çав (в конце повышение голоса). || Хотя, правда. Т. VII. Амăшĕсем: хĕрĕм, пурăнма аван-и? тесе ыйтаççĕ, тет. Хĕрĕ: аван та çав, эпĕ тăнă çĕре ялан кĕтӳ хăвалаççĕ, тесе калать, тет. Изамб. Т. Тепле унпа ĕмĕре ирттермелле.— Ирттерĕн çав! Не знаю, как с нею прожить век! — Ничего не поделаешь, проживешь! (т. е. таково положение вещей). || Изамб. Т. Эсир миçен çав? А вас сколько человек? А велика ли ваша семья? (Так спрашивает человек, уже знакомый с семьей). || Ставится в безразличных и неопределенных ответах. Трхбл. Аван çывăртăн-и? — Çывăрнă çав ĕнтĕ. N. Мĕшĕн сахал ĕçлерĕн? тет.— Ĕçĕ сахал мар та, çурмалла ĕçĕн çав ĕнтĕ вăл (условия работы исполу известны): çурри ăна, тет. || Уж. КС. Апат телĕшĕнчен ашшĕ хĕрĕ çав (уж). || Соотв. русск. частице же (произносится с оттенком раздражения). Йӳç. такăнт. 7. Пĕçер ху тата, пĕлен пулсан! Пулать çав арçын (бывают же такие мужики)!. || С вопр. част. „и“ соотв. русскому что ли это. N. Сирĕн ялсем-и? — Çук, чураппансем-и çав, кушкăсем-и... (Они) из вашей деревни? — Нет, не то черепановские („черепановские что ли это“), не то кошкинские... Альш. Çапла пулчĕ çав пирĕн ĕç! Вот такие-то у нас были дела... (Заключает рассказчик повесть о том, что с ним случилось). || Дело в том, что... (заключает в себе возражение или противоречие с предыдущим). N. Эсĕ мĕшĕн ăна театăра ертсе каймарăн? — Унăн укçа çукчĕ çав. N. Эпĕ ăна хамах кӳлсе парăттăм та, манăн алă ыратат çав. Основу çавăн см. особо.

çавах

тот же; тот же самый. N. Вăл та çавах пулĕ çав. И он будет таким же. || Так же. Г. А. Отрыв. Туррине те çавах (так же) каланă, киреметне те çавах каланă. || Опять, все равно, тоже, также. N. Вăл та çавах ерçмест. || Однако, всё-таки. N. Эс мана: контан каçимăн, терĕн те, эп çавах каçрăм. Ст. Яха-к. Тепĕр кунне вара кашни килтен çавах пĕрер çын та пулин каят. См. çапах.

çавахрах

почти так же.

çав торĕш

так. (Гов., поддакивая рассказчику). Завражн.

çавăн пек

так (у .др. çампак). N. Çавăн пек калаçнине илтнĕ эпĕ. Орау. Упаран тарнă, кашкăра çулăхнă, теççĕ; çавăн пек пулчĕ („из огня да в полымя“). N. Çавăн пекрехех, почти подобно тому (сказанному). Моштауши. Çавăн пек пирĕн ял.

çавăр

(с'авы̆р), вертеть, вращать; перевертывать, навертывать. ЧС. Ашшĕ унăн сăмахне итлесе тараса (колодец) патне пынă та, каткана (бадью) çавăрса улăхтара пуçланă. Ск. и пред. чув. 99. Чупать ав вăл васкаса, урисене çавăрса. Собр. † Кăвак лашасе кӳлер-и, хĕврисене çавăрса тӳлер-и. N. Ăçта выльăх-чĕрлĕхĕн пуçне те çавăрса лартат (ие). Бугульм. † Пĕчĕкçĕ çĕлĕк, çавра çĕлĕк, çавра-çавра ларта пĕлмерĕм (не мог надеть как следует). Кан. Пуслăх пек рычак тытнă та, çавăра тăрать (так и вертит, угрожающе). || Повертывать, размахиваться (чем). Макс. Чăв. К. I, 60. Кĕтĕм эпĕ хура, ай, вăрмана, пуртă çавăрайми йывăç пур (так как лес очень густ, то нельзя размахиваться топором). N. Енне-енне çавăрса тăратса. Образцы. Самар çуни — сарлă çуна, çаврайăттăм пӳрт умне. || Повернуть; завернуть. Тайба-Т. Пĕчĕккеççĕ лаша — турă лаша, çунине çавăрса хуринччĕ (а если бы повернула!). Çутт. 31. Шкула кĕнĕ чух урисене çавра-çавра пăхса тасатать. Изамб. Т. Лашана хапха патне çавăрса кил. Заверни лошадь к воротам. Бур. † Кил-йышĕ килте пулинччĕ, хирĕç тухса илинччĕ; лаши матур пулинччĕ, вăр çавăрса ларинччĕ (надо: лартинччĕ). N. † Çавăрма çук сылтăм хула, ытарма çук савнă сар хĕре. || Перевертывать (настроение; одежду, при перешивании). Баран. 42. Йытă улашни выçă кашкăрăн чĕрине шарах çурать, пĕтĕм ăшчиккине çавăрать. N. Халата çавăрса çĕлетрĕм. || Обращать внимание. N. Псков, Новгород таврашĕнчи юçлĕх çĕрсене типĕтсе çереме çавăрĕç. N. Унăн чирлĕ выртакан вырăнне канмалли вырăна çавăрĕç. Т. VII. Ĕлĕк пĕр арăм чире хывнă тет те, çемйисем хире кайсан: турăçăм ырлăха çавăрччĕ! тесе юрласа çӳрет, тет. || Возвращать назад, привести (о судьбе). N. Хăçан та пулсассăн вăл сана киле çавăртăр (пусть вернет домой). N. Темлерен çавăрăнăп-и анчах. Пазух. Кĕркуннехи уçăма тур ут пусĕ малашне. Ан йĕр-ха, атте-анне, турă çавăрмĕ-и малашне. Н. Карм. † Çӳлĕ тусем çинче çавра кӳлĕ, çил çавăрса кӳртрĕ пĕр çулчă; пирĕн тăвансемех пит аякра, тур çавăрса кӳчĕ пĕр çĕре. Календ. 1907. Çĕре çапла тума, çапла ĕçлеме нумай расхот та, вăй та тухать. Анчах ун вырăнне, тухнă расхота, пĕтнĕ вăя çавăрса, нумай усă кӳрет. Ерех 16. Нимле те алла çавăрма çук, ытла йывăр çул килчĕ. Янтик. † Ах йыснаçăм Якку пур, сана пулас марччĕ, такçтан турă çавăрчĕ. Альш. Пулăçăсене ку ача калат: турă çавăрнипе татах çаврăнтăм çав (опять пришлось здесь пройти), тет. || Кружить, бушевать (о буре). Сред. Юм. Ах тор, паян тăман çаврать (буран кружит). Епле çӳрет çôл çӳрекен çын! Коракыш. Çанталăк пит кансăр пулнă, çил-тăман тем пек çавăрнă (бушевала пурга). N. Айĕн-çийĕн çаврать (буран). Кан. Час-часах çил-тăмăн тухса çавăрать. || Кружить голову. АПП. † Хӳмесем çинчен ан çӳрĕр, çамрăк пуçăра çавăрса. N. Тем хам пуçа хам çавăрса порнап. Янтик. † Çын сăмахĕ хыççăн ан кайăр, çын сăмахĕ пуçа çавăрать. Полтава 14. Çамрăк илем анчах мар хĕрсен пуçне çавăрать. N. Мĕкĕтепе Петĕр, вĕсен пуçне такам çавăрнă пек, карчăк сăмахне итлесе, тумтирсем, çĕлĕксем тăхăнаççĕ те, чупаççĕ хупаха. || Обдумывать. Ск. и пред. чув. 21. Лайăхрах ыйтса пĕлем, ăспа пуçра çавăрам, унтан вара ĕненем. || Проплыть вокруг. N. Ку шӳкке пулат, тет те, кăна хăвалать, тет. Пĕтĕм кӳле çавăраççĕ, тет. || Обернуть. Сборн. по мед. Тутăр татăкĕ илсе, ăна кача-пӳрне çумне çавăрса. N. † Йори илтĕм çут пиçхи, çавра-çавра çыхмашкăн (обернув вокруг), йори килтĕм çак хоçа патне, çавра-çавра поплеме. || Украсть, присвоить. N. Иван: эпир сутăçсем пулă сутма пурсан, пуллине ак çапла çавăратпăр, тет. Хăй сутăç умĕнчен лушкипе çăва йăлт хăй патне пуçтарса илчĕ, тет. || Обойтись (в течение известного времени). Тим. † Алăкран тухми çӳпçи пур, аллă пилĕк сурпанĕ пур, аллăшне парне парсассăн, çул çавăрма çитĕ-ха, пилĕкĕш хăне (= хăйне) юлĕ-ха. || Обходить, подносить. Мусир. Çитмĕл курка çитмесен, çавра куркапа çаврас (обнести), тет; çавра куркапа çавăрăнмасан, тимĕр куркапа тивертес, тет. || Собирать в одно место. Ст. Чек. Хĕрĕм, кĕтĕве çавăрса хăвар-ха. Дочка! собери-ка стадо в одну кучу. || Рыть. В. Буян. Çав шăтăкра патша ывăлĕ çĕр тĕпĕнче хăйăр çавăрнă. || Свить (гнездо). Сред. Юм. Çерçи йăва çавăрнă. Воробей свил гнездо. Баран. 150. Пурте йăва çавăрса чĕпĕ кăларăççĕ. Ib. Тилĕ... вĕçен-кайăксен çĕре çавăрнă йăвисене шыраса тупать. || Строить (дом). Сред. Юм. Ô çын халь çорт пит çаврать. Он теперь строится во всю (строит дом, усиленно занят постройкой дома). Кан. Халĕ вăл пĕр уйăх хушшинче килне çавăрса çитере пуçларĕ (стал достраивать), пӳртне тимĕр витнĕ. N. Пӳртсем лартрăр-и? Кил-çорт çавăртăр-и? Çуртăрă-йĕрĕре çавăртăр-и? Кил-картиш çавăрайрăр-и? Построились ли вы? (Так спрашивают в разных говорах погорельцев). N. Кусем хăйсем пĕр тĕрлĕ ял çавăрса пурнаççĕ. || Городить. Пазух. Тимĕртен анкарти эп çавăртăм, йĕтемиине шăвăçран сартартăм, юпине ылттăнран, ай, ларттартăм. Альш. Кив çурт çинче (на прежнем месте деревни) анкартисем çавăра-çавăра, тыта-тыта пĕтернĕ. N. Пирĕн атте картишне шурă хăвапа çавăрнă. Якейк. Холая чолпа çавăрнă. Город огорожен каменною стеною. || Класть (печь). Изамб. Т. Кăмака çавăрас. || Точить (о токаре). КС. Йĕке çавăр, вытачивать веретено; чашăк çавăр, вытачивать блюдо. || Обойти. Бюрг. † Анкарти тулашĕнче мулкаç вылят, пĕр çавăрса пулма-çке (= пулмаст-çке). N. Эпĕ çĕр çинче çӳрерĕм, пĕтĕм çĕре çавăрса тухрăм (обошел всю землю). || Вышивать. N. Мĕн ĕçлетĕн, тăхлачă? — Йывăр тĕр (тĕрĕ, узор?) çавратăп. || Оторачивать. Алших. † Çипирккене хăнтăрсем эп çавăртăм. || Отделывать. Тим. † Пурçăн пиçиххи ярапине çавăрса пулмарĕ укапа. Пуянăн та сарă ачине çавăрса пулмарĕ çамрăк чух. Бур. † Ука кирлĕ çухана (вар. суха) çавăрма; хайла (уменье, сноровка) кирлĕ юрăсене юрлама. Ib. Тулĕсене пурçăн туртăр-а (у „тарай енчĕк“) ăшĕсене ука çавăрăр-а? Срв. Оп. иссл. чув. синт. I, 177. Лашм. † Улача кĕпе аркине çавра-çавра тыта пĕлмерĕм. || Закруглять. Альш. † Эпир ларас вырăна çавăрса тунă иккен тенкелне. || Увлечь, seduire. N. Ăна час çавăрма пулать. Её легко увлечь. Алешк.-Сапл. † Ылттăн ука çуха çавăрать, маттур ача сар хĕр çавăрать. АПП. † Вăрман хĕрринчи сар-кайăк, сала çаврас сасси пур... Тим. † Пирĕн савнă туссем ялта мар, сире çавăрмашкăн эпир мар. || Расположить к кому-либо; склонить. КС. Ун кăмăлне çавăрсан, тем чул та сăпаççипа калăттăмччĕ сана. N. Халăх кăмăлне çавăрас шухăшпа, вăл комиссияна (= комиççие) халăхран та суйланă çынсене кӳртмелле тунă. Бюрг. † Хамăн тенĕ тантăша пĕр çавăрса пулмарĕ мулпалан. N. Вăл патшалăхра мĕн те пулсан нумай вĕтĕ-вĕтĕ çĕр тытакансем туса, вĕсене хăй енне çавăрасшăн. Кубня. † Ай-хай савнă тусăм, хура куç! çавăрса пулмĕ-ши хам çумма? Юрк. Сирĕнпе пĕрле ĕçсе çиме пире çăкăр-тăвар çавăрчĕ. Ib. † Килес çукчĕ эпĕ çак киле, сирĕн çăкăр-тăвар çавăрчĕ. || Уговорить, убеждать (сильно раздраженного). Сред. Юм. Темле çиленнĕ çынна та хай маййăн çаврать (может уговорить). Альш. Унтан çавăра-çавăра хай хĕре йӳнерех хака килĕшеççĕ те, çураçаççĕ. Орау. Калаçкаласа аран-аран çавăртăм (уговорил). Альш. Карчăк хĕр тупать, карчăк каччă çавăрать. || Привлечь на свою сторону. Кан. Ку ĕçе пĕччен майлама çăмăлах мар, Ортяккова çавăрар. Кан. Ку кооператив халăха çавăрма (привлечь) пĕлменнинчен килет. || Ловко говорить, говорить обстоятельно. N. Халĕ вĕсем вĕсене хирĕç пит аван çавăрса çыпаçтараççĕ (ловко отвечают на выпады их). ТХКА 58. Ăслă, тăнлă çынсем аван, сăмаха çавăрса, ырă кăмăллă калаçнине илтсен, илемлетсе шăнкăл-шăнкăл шыв юхнă пек шăкăлтатса, кăмăла-чĕрене пусарса, лаплантарса, пит ăслă, вырнаçуллă, çыпçуллă çырнине вуласан, калаçнине илтсен, ах, вара, çавра-çил пек, ман шухăш кĕвĕçпе явăнать. КС. Ăна хирĕç лайăх çавăрса хучĕ. Ловко отпалил (ответил) ему. N. Çавăрса калаçаймаçт. Шемшер. † Йори килтĕм çак хоçа патне, çавра-çавра поплеме. Конст. чăв. Çапла сан пек çавра-çавра каласа ăнлантаракан пулнă пулсан, капла пулас çукчĕ эпир, терĕç. Лашм. † Пĕчĕкçĕ çĕлĕк, çавра çĕлĕк, çавра-çавра ларта пĕлмерĕм; çак тусăм килсен, çавра-çавра калаçа пĕлмерĕм те, калаçа пĕлментен сивĕнчĕ. || ЧП. Выртрăм, ăйхăмсене çавăраймастăп (не могу уснуть) || Спеть куплет. Кильд. † Пĕр çавăрса илсе пĕр юрлăтăм, ăшăмра мĕн пуррине калăтăм. Кĕвĕсем. Чĕкеç килет сассипе, çавăрса юрлать юррине. || Уплетать. Кан. Нимрен ытла, кĕселе атте юратсах çавăрать. || Иногда выражает силу, ловкость, законченность действия. СТИК. Çавăрса çырт, укусить.

çавăра

(с'авы̆ра), çавра (с'авра), круглый. Панклеи. Вăр çавăра куçлă хĕр, девица с круглыми-прекруглыми глазами. N. † Çӳл ту çинче виç хурăн, çулçи çавра, хăй сайра. Юрк. † Санăн çавра куçă кам çинче? Манăн çавра куçăм сан çинче. АПП. † Пăха (вар. пăхма) пĕлмен çавра куç, икĕ куçĕ хĕп-хĕрлĕ. Рак. † Ĕнтĕ уйăх çавра, уйăх çавра, ман пуçăмри хура çĕлĕк пек. || Круг (напр., в хороводах). Альш. Пĕр тĕми çинчисем тепĕр тĕми çине вăйă курма пек мĕн пек пулса каяççĕ пĕрле пĕр çавра (один общий круг) туса калама. Ib. Тăнă çавра çавăрăнса. Варринче, сак çинче сĕтел умнерех купăсçă ларать. || Кружным, окольным путем, не напрямки. КС. Çавра = тавра. Ib. Çавра каян çу хыпать. || Куплет песни. Пазух. Пĕр-ик çавра юрă, ай, юрласшăн, хăвармарăм сирĕн кăмăлăра. Байгул. † Пĕр икĕ çавра юр юрласшăн, тăвансене кăмăлсăр хăварас мар. Альш. † Виçĕ çавра юрă юрласшăн, хăвараймăп тăванăн кăмăлне. Трхбл. † Пĕр-ик çавра юрă та, ай, юрласшăн, хăварас мар хуçанăн кăмăлне. [Çавра юрă — куплет или несколько куплетов в песне, — связанных по смыслу]. Ст. Дув. † Хамăр тăвансен килне килсессĕн, виç çавра юрă юрлассăм килет-çке. Ст. Шаймурз. Акă йысна патне килсессĕн, виç çавра юрра хĕрхенес мар. Шибач. Ик-виç çавра юрă юрлам-ха кайиччен. Сред. Юм. † Çавра йорй йорлар-и (пропоем один куплет), тăшмансĕне хорлар-и? || Раз. Т. VI, 63. Тата виç çавра юрлăр-ха (спойте три раза; так обьяснил КС.). Юрк. † Пĕр çавра юрласшăн, хăварас мар хăтам кăмăлне. Сĕт-к. Пĕр çавра йорласа илтĕмĕр. Г. А. Отрыв. Вилес умĕн вара çав чĕлхеç (старуха Чĕкеçук) виç çавра: „Ярантайăн ят юлтăр, Чĕкеçук карчăк тĕп пултăр“, тесе юрланă та, вилсе кайнă, тет.

çавăрăнăçсăр

неповоротливый. КС. Çавăрăнăçсăр ал-ура. Емельк. † Манăн чĕлхе-çăвар çаврăнăçсăр, калаçсан та кăмăла килес çук. Сред. Юм. Çавăрнăçсăр (так говорят про человека, который не разборчив в словах).

çавăрăнса пăх

оборачиваться и смотреть, оглянуться. Сред. Юм. Çавăрнса пăхмасăр вырать (= пит вырать, жнет торопливо). Ib. Вăн тенкĕ ôкçа мана пĕр çавăрнса пăхма та çитмерĕ ô (так скоро я их истратил, что и сам не заметил). || Уделять внимание. N. Анчах лешкас хĕрĕсем пирĕн ял ачисене çавăрăнса та пăхмаççĕ (и смотреть не хотят, не обращают никакого внимания). Пазух. Çакă ялăн хĕрсене, ĕмĕр хĕрте ларсан та, йĕкĕт çаврăнса пăхас çук. Янтик. Эпĕ ун çине çавăрăнса та пăхмастăп! мĕн тăвас унпа. N. Хам кайран сире çавăрăнса та пăхман пек пултăм.

çавăркала

(-га-), учащ. ф. от гл. çавăр. N. Çавăркала-çавăркала хĕртет. Так и лупит (бьет). Юрк. Хăй куçĕсене (ĕненмесĕр) шанмасăр тата кĕнеке листисене çавăркаласа (перелистывая) пăхат, нимĕн тума пĕлмест.

çаврака

(с'аврага), круглый, закругленный (так почти во всех говорах). Ст. Чек. Кильд. † Кĕрӳ стаккань, ай, çаврака; çаврака стаккан, ай, çавăрать, эпĕ çанпа час-час килетĕп! N. Хăна мухтаса юрлакансене çаврака пĕлĕт çинчен пăхса, тăрса, вĕсене асапсенчен хăтарса тăратăн. Ск. и пред. чув. 2З. Вĕсен çулĕ хĕрринче улма йывăççи курăнать, çаврака сулхăнĕпе хăй айнелле йыхăрать. || Девичья круглая повязка платка концами назад? || N. Порçăн тоттăр çаврака, каç полттипе вĕлкĕшет, ир еннипе лăпчăнать.

çакнашкал

так; такой, подобный этому. Якейк. Çияс килсе эп нихçан та çакнашкал çиман. (Ĕçес килсе эп нихçан та ĕçмен). Никогда я не ел, не пил с таким удовольствием.

çам

пугало, чудовище. Шалча, Шумат. || Неизв. знач. Ходар. Çырлах! çӳлти мăн турă, мăн турă амăшĕ, пӳлĕхçи, пӳлĕхçи амăшĕ сана сам-çатса-çам (так!) илетпĕр. (Моленье „чӳклеме“). || Лекарство. МПП. Çам, им-çам, лекарство. || Преисподняя. Мыслец. Çама кайтăр, провалиться бы ему в преисподнюю (бранное выраж.). || КС. Çам вăрманĕ, так называют местные жители вообще кирский лес. Ib. Çамра каснă; çама кайнă. См. хĕр вăрманĕ.

çамка

(с'амга), лоб. N. † Хĕреслĕ тенкĕ — кив тенкĕ, çакăр тухья çамкине; хĕр курассăр килсессĕн, тухăр аслă урама. N. † Çырмасăр шур хут хуралмас, çамкасене çырни çухалмас. Ст. Ганьк. † Атте-аннере ӳпке мар, турă çырни çамкара. Я не сержусь на родителей, ибо так суждено. Рекеев 5. Çамкана çырнинчен иртме çук. („Суженого конем не объедешь“. Послов.). ЧП. Çамкана çырни çухалмĕ. || „Фронтон“. Синерь. Çав пӳрт çамкинче пĕр кайăк ларать, тет. || Склон (горы). Альш. Лере, сăрт çамки çинче, Пушчă ларни курăнат. Утăм. Çара çамка ту айĕнче савса ларать Хăмăшлăх ялĕ. || Мыс? Алекс. Нев. „çăхан чулĕ“ тиекен çамкара.

çаптар

понуд. ф, от гл. çап. || Заставить стучать. Сред. Юм. Пôкан çаптарать. (Удары при гадании стулом). || Заставить отбивать (косу). N. Хăшĕсем пĕлтĕр çулнă çавасене тимĕрçе илсе кайса çаптараççĕ. || Наметывать (копну). Собр. † Утмăл купа утăра йĕкĕр капан çаптартăмăр. || Бить, сечь (розгами, кнутои), пороть. N. Пĕр ачине карта урлă каçнă чух хуçи уринчен ярса тытнă та, туртса антарса çапма тапратрĕ. Çаптарсан-çаптарсан, ачана киле янă. Симб. Атте вара мана çаптарма чарăнчĕ. Б. Яныши. Апи мана çаптарни. N. Çынсем ытла вĕрипе сивĕ шыва переççĕ, ачисем час кӳрсе килмесен, кайран çаптарса та илеççĕ (бьют). Ск. и пред. чув. 34. Тепĕре ури тупанне пĕççи айĕн çаптарса шатлаттарса илет те. N. Атте мана тата хытăрах çаптарчĕ (еще сильнее). Чăв. й. пур. 24°. Клавасем пырса пит хытă çаптарнă. Янтик. Çавăн матки паян ачине хытă çаптарчĕ. Скотолеч. З. Пушăпа çаптар (но тут же çап). ЧС. Вĕрентен тытса тăракан çыннисем луçа çавăта пуçларĕç, пĕри хыçалтан хулăпа çаптара пуçларĕ. БАБ. Амăшсем пит хытă тытса çаптараççĕ. || Бить масло (на маслобойке). Эпир çур. çĕршыв 28. Тата уйрăм кĕрпе çурмали арман пур, çу çаптармалли машшин пур. Пир. Ял. Пурте Çăл-пуçне çу çаптарма килеççĕ. || Парить (в бане). Орау. (Мулчара) Хветĕре çаптарсан, çан-çурăм канлĕ пулаканччĕ. || Набивать, запрашивать цену. N. Теçеттинине мĕн хакпа илетĕр? — тетĕп. Вунтăватшар тенке çаптарать. Ăçта кайса кĕрес тетĕн, илес пулать, тет. || Околачиваться. Янтик. Айта, çаптарса çӳрер-ха урам тăрăх. Ib. Наччас çаптарса килтĕм Иван патне. Ib. Ну паян кунĕпе çаптарса çӳрерĕмĕр хулара (погуляли весело, геройски, без всяких стеснений). || Придать ткани окраскою пестрый цвет. КС. || Сняться (в фотографии). К.-Кушки. Патрет (-_рэ_т) çаптарса яр (карттăчкă çаптарса яр). Снимись и пришли портреть (карточку). N. Хам кĕлеткене çаптарса яратăп. || Обивать (чем). М.Тув. † Пирĕн Тумкă хула пек: тулне тутăр çаптарнă, ăшне ылтăн кустарнă, çулне чукун сартарнă. || Валять. Альш. Шап-шурă çăмран кăçатă эп çаптартăм. Ib. † Хура çĕленĕн тирне сӳсе илсе йĕпкĕн хура шĕлепке çаптартăм. С. Дув. † Хура çĕлен тирĕнчен хура шĕлепке çаптартăм. || Говорить смело, сказывать. Ст. Чек. Тутарпа вăл тутарла çаптарат, ирçепе ирçелле. Кан. Унтри çак сăмахсене çаптарнă пирки, ялсовет членне кĕме тивĕçлĕ çын мар. Ск. и пред. чув. 81. Хушăлкасен мăн-кĕрӳ, хăй такмакне вăл калать, хăй аллинчи сăрана тăка-тăка çаптарать. Слакбаш. Сăмах ункайĕпе çаптарат (или: çаптарса хурат). Задевает в речи попутно, проезжается (на чей-либо счет). Шурăм-п. Юмах та аван çаптарать (сказки сказывает). || Неосновательно возражать. N. Хăшин çинчен тӳрех: ним ĕмĕтленмелли те çукскер, тесе, çаптарса хунă. N. Сан пеккисемпе эпĕ калаçмастăп та! Тесе çаптарса хучĕ юлашкинчен. || Держать чью-либо сторону, стоять на стороне кого-либо. Тайба-Т. Хăй майлă çаптарат. Делает так, как ему выгодно. Кан. Пуянсем майлă çаптарма тытăннă. || Пропечатать, продернуть. Кан. Сан çинчен (о тебе) хаçат çине çаптарап. N. Тата каçет çине çаптарĕç. || Телеграфировать. N. Юпа тăрăнчипе çаптарса ярăр: ашшĕ сывмар, тесе. Трхбл. Телеграм çаптарас, подать телеграмму.

çапала

(-ба-), так; такой, таков. N. Мĕн тăвас, тет, самани çапала килчĕ. См. çапла, çапалла.

çапах

(с'абах), все-таки, все же. Изамб. Т. Паян кун çапах ăшăтрĕ. Ĕнер пит сивĕччĕ. Ib. Сирте ун пек пăр çумаст пуль? — Темĕн! стариксем калаçнине илтмен. Тавтапуç, çапах хам ĕмĕрте те курмарăм. А все-таки околел, чорт! Ib. Картипе кăна йăлăхтарсан çапах пырат. Çитменнине тата сăхса куçа-пуçа шыçтарат (паук). Орау. Шуйттан, вилчĕ çапах. Ib. Вăрман çывăх пулсан, çапах вут йӳн пулĕччĕ. Халĕ ĕнтĕ тырă пулманнипе хутма улăмĕ те çук. В. С. Разум. КЧП. Каç пулнă чух тухнă пулсан та, çапах киле çитрĕм. Несмотря на то, что вышла к вечеру, все-таки до дому добралась. || Так и... Сред. Юм. Йăванса каять çапах, арран тытса пырап. См. çавах.

çапла

(с'апла), так, этак, таким образом. ТХКА. Ав çилен ĕнтĕ. Эпĕ сана вылямалла кăна çапла каларăм. Пазух. Килтен сăра ĕçме эпĕ тухрăм, çапла ӳсĕрлессе эп пĕлмерĕм. Юрк. Мускава, çапла та капла (так и этак), пит аван хула, тесе калаçнине илтсен, çармăссем тăваттăн-пиллĕкĕн пĕр канашлă пулса, юри çав хулана епле иккенне курма кайнă. Ib. Çапла-тăр та çав: эй, пире чăваша юрат-çке, татах нимĕн сăмах калама аптăраса. Ib. Çаплине çапла-тăр çав... Так-то оно, наверное, так, но... Изамб. Т. Çаплине çапла та. Так-то так. Сред. Юм. Çапла (или: апла манеш), так значит. Регули 464. Эп çапла (тăвас) тăрам. Ib. 540. Çапла мар-и, илмен вăл. Ib. 652. Çапла ман пек ту. N. Çапла пулмасăр вара. Якейк. Çапла мар-и, ачасам? N. Çапла вĕсем нумайччен улталанса пурăннă. Букв. 1886. Тавăрăнмассерен: Чĕмпĕр çапла лайăх, Чĕмпĕр капла лайăх, тесе калаçатьчĕç. Альш. Кулаççĕ-мĕн тăваççĕ, çапла иртĕнеççĕ. Беседы на м. г. Çапла мар-и вара? Не правда-ли? || Такой. Юрк. Çапла тĕслĕ çӳçлĕ, сухаллă çынсем (такого цвета). Кан. Ванюш (ача çапла ятлă) пирĕн кулкаласа çеç пырать. Изамб. Т. Шăллĕ те, йăмăкĕ те унăн çапла пулнă (были такие же). N. Хăшĕ нимĕн калама аптараса: амăшĕ çапларах, амăшĕ ямасть, тет. || Например. Баран. 118. Вăрман пире пысăк усă кӳрет. Çапла, вăл шыва упраса, типĕтмесĕр тăрать.

çапла-капла

и так и сяк. М. Сунчел. Лаçра çапла-капла калаçсан-калаçсан, пӳрт-умне (в сени) кайрăмăр.

çаплалла

приблизительно в этом направлении. Якейк. Çаплалла кай. Иди вот в этом направлении. Изамб. Т. Çул çаплалла каят (приблизительно в эту сторону). || Так, таким образом. ТХКА 132. Карчăк калать çаплалла. Бес. чув. 17. Çак эрнене Микулай çаплалла иртерсе ячĕ. Альш. Хуран хăлăпĕнчи ырăсем çинчен ак çаплалла илтнĕччĕ эпир. Пухтел. Çаплалла. Вот так-то обстоит дело. || Таков, такой приблизительно. Беляево. Çаплалла вара асанне юмаххи. Вот что рассказала мне бабушка. (Так заключил писавший свое повествование). Альш. Кунти çынсем калаçнă тăрăх Сĕве çаплалла. Ib. Ак çаплалла ĕнтĕ Елшел ялĕ! Вот таково Альшеево!

çапла çав

то-то вот так. Сред. Юм. Изамб. Т. Чăнах-и? — Çапла çав. Ib. Энтри вилнĕ темест-и? — Çапла, тет, çав. Ib.. Çапла çав ул! Оно все так! То-то и есть! В том то и дело! То-то и оно-то!

çапла-çапла

так и так. Альш. Ефим Петрович пĕтĕм уччилни япалине çапла-çапла мана пачĕ те, кăнтăрла тĕлнелле хăй çĕнĕ вырăнне, Лашчă Таяпине, тухса кайрĕ. Ib. Малтан вăл каласа парать (излагает одно), тет: çапла-çапла, тесе калать, тет. N. Йăлăнат: тухтăра çапла-çапла (так и так), тесе каласа параймăр-и? N. Эпĕ унтан ыйтрăм: эсĕ ăçтисем, кам пулатăн вара? терĕм.— Çапла-çапла, хуçанăн прикашчăкĕ, тет: çапла яла ярмăрккана таварсем илме каятăп, тет.

çаплах

так же, таким же образом. Изамб. Т. Çаплах, çаплах, вĕтĕ те, шултăра та тăваççĕ. ЧС. Пирĕн атте эпĕ астăвасса çаплах чирлесе пурнатьчĕ. Чирлесен-чирлесен, тата хытăрах чирле пуçларĕ. Сюгал-Яуши. Çаплах тата хамăра çынсем тĕл пулаççĕ те, эпĕ калап: шкула каятпăр-ха, теп. N. Çав тĕлĕнмеле ĕçе çак çула çитиччен курманччĕ, кăçал халерă пулнăран çаплах асапланчĕç (= аппаланчĕç, с обрядами) пирĕн, пиртен инчех мар ялта. КС. Хăй начарланса карĕ (обеднел), эрекине çаплах ĕçет (беспрестанно пьет; если: çапах ĕçет — все-таки пьет. КО). Синерь. Шăши çур çул пурăннă, тет, сала-кайăк та çаплах килмеçт, тет. Шăшийĕ пит начарланса çитрĕ, тет те, пĕр пĕрчĕк сĕллине çирĕ, тет. N. Киле кайсан, перĕн пата çаплах кай, апипе попляса ларма. N. „Купеческий“ тиекен пароходсем анчах çӳреме май пур таран çаплах çӳресшĕн. || Такой же. N. Епле анчăк? тетĕп.— Çаплах, тет. О сохр. здор. Анчах ку ĕç чăнах çаплах-ши? — Чăнах та çавнашкал. || Всё, беспрестанно. Торп-к. Кашкăра тем чухлĕ тутлă çитарсан та, вăл çаплах вăрманалла, теççĕ. (Послов.). Альш. Куçсах тăмаллах мар та, курăксем аванах ӳсеççĕ те, çаплах та (все же) чăнкă аякки (у горы). Яргейк. Пуп майри çаплах ятлать, тет, пупа: кунтан мĕн тухать, (что из этого выйдет, вылупится) тесе. Панклеи. Хĕрĕ (падчерица?) ларма каясшăн полнă. Карчăк старика: çак хĕре еçсе хăвар-ха, старик! вăл çаплах каясшăн, тет. || Всегда. В. Олг. Ĕне сунă чохне çаплах пуркаланса турса (вертелась). Кан. Венăра (Австри) çаплах çĕр чĕтрет. В Пшкрт — çаплак.

çаплане

так. Регули 233. Эп çаплане ĕçлекене кортăм.

çара-пĕсмелле

так говорят обыкновенно в шуточном тоне вм. пĕсмĕлле. N. Айта, чуп, çара-пĕсмĕлле! (Говорит, напр., хозяин в дороге своей лошади, когда увидит какую-нибудь нежную сцену любезничающих, имея в виду последних и т. под.).

çарăк

(с’ары̆к), репа. Разум. Пите тасат, питӳ çине çарăк акмалла. (Так говорят грязному). Юрк. Мăкши: мана патша тусан, эпĕ хамăрăн пĕтĕм çĕре çарăк акса ӳстерме тăрăшăттăм, тет.

çатак

(с'адак'), так называют ласкательно ребят. Б. Олг. Çатакне, çатакне, мăтăне (так называют ребят).

çатăр

(с'ды̆р), подр. треску при ломании тонкого сухого леса, или тонкой тесинки, или дощечки. СТИК. Хӳме хăмине çатăр кăна хăпартса илчĕ. Выломил с треском доску из забора. || Подр. грому при сильном дожде. Сред. Юм. Çатăр-çатăр çат, çат, çат, çат! (Папай алтса аçа çапнă чохне çавăн пик илтĕнет. Так слышится, когда гремит гром и ударяет молния; первые слабее, последние очень усиленно). Ib. Çатăр-çатăр-çатăрр! пит вăйлă çăмăр çунă чохне (когда идет очень сильный дождь, так гремит гром) папай çапла алтать (на последнем усиленно). || Подр. звуку при жидком испражнении. N. Çатăр-çатăр, çат, çат, çат! тутарать. || Подр. хлестанию дождя по стеклам. СТИК. Çумăр, каса-касăпа килсе, çатăр, çатăр, çатăр! тутарат чӳречене (время от времени в окно хлещет дождь). || Подр. журчанию. ЧП. Çавăн вĕçĕнчен шыв çатăр-çатăр туса тухать те таăçтах каят. || Подр. шуршанию сотрясаемого газетного листа. Сред. Юм. Хаçата силлесен, çатăрр тăвать. || Подр. шипению жира на горячей сковороде. Изамб. Т. Çатма çинче какай пĕçернĕ чухне çатăр-çатăр туса пиçет. || Подр. треску горящих дров. N. Вот çатăр-çатăр çонать. Дрова горят с треском. || Подр. звуку травы, отрываемой клочьями зубами лошади. || Присловье к имени Петĕр. БАБ. Петĕр çатăр — кут çатăр; юман ӳктĕр — юн тухтăр, пукан ӳктĕр — пăх тухтăр, чуман ӳктĕр — чун тухтăр. || Трещотка, употребляемая во время обхода дворов при обряде „сĕрен“. Слакбаш. || Подр. действню укуса. Сред. Юм. Пĕчик ача чĕчĕ пуçне çатăрр! çыртрĕ (показывает самое действие). Орау. Мур шăни, çатăрах çыртать (кусает сильно). || Подр. крепкому прилипанию растения к одежде. КС. Сырлан корăк çатăрр çыпçать. (Сырлан анчах сырăнать, так и пристает). || Подр. шарканью кожаной подошвой при ходьбе по камням. Трхбл. См. МКП. 18.

çатăрма

(с’ады̆рма), трещотка. Шибач. Хорачка. Вервĕ касма каймалла шăматкон, çатăрма ямтăлас. N. Хурамана çӳхе хăма тăваççĕ те, çатăрмине тăваççĕ. (Вирĕм). N. Турă, çĕр çине çăмăр пар, ак çак çатăрма епле çатăр(тата)ть. Пшкрт. Çĕтĕк çатăрма! (Так ругают крикунов). Хорачка. Çĕтĕк çатăрма арăм çĕтĕлсе çӳрет. || Назв. растения (род мха). Трхбл. Çатăрма — хыр айĕнчи кăвак мăк.

çатăртаттар

понуд. ф. от çатăртат. Шорк. Орама тохсан, çатăрмакпа (трещоткой) çатăртаттарса каяççĕ (во время обряда „вирĕм“). N. Çатăртаттар (мелкая дробь при испускании ветров). || Жарить. Альш. Эсĕ, тет, пĕр пĕрчĕ çилкене те, тата пĕр пĕрчĕ хӳрене çатма çине хур та, тек çатăртаттар. Ау 88°. Эпĕ кирлĕ пулсан, çак хуре пĕрчипе çилхе пĕрчине çатма çине хурса çатăртаттар. || Скрести, царапать. Сред. Юм. Кошак чĕрнипе йывăçа тăрмалана чохне çатăртаттарать. || Щипать, драть, есть. Череп. Хăлхана çатăртаттаран. N. Амалĕ аллине çатăртаттара пуçланă та, вăл кăшкăра пуçланă. Лекарство стало есть ему руку, и он заорал. N. Ку амаль хытă çатăртаттарать. N. Çапла вĕсенĕн суранĕсене уксуспа тăвар сĕрсе çатăртаттарсан та, вĕсем хирĕç пĕр сăмах та каламан. || Драть (уши). Якейк. Холхуна çатăртаттарса ярсан, лайăх çынна охмах теме вĕренĕн! Вот нарву тебе уши, тогда станешь браниться дураком! Яргуньк. Çӳçрен çатăртаттарса ячĕ. Отодрал за волосы (так, что часть их вылезла). || Ухватиться сильно. N. Пĕр-пĕринчен çатăртаттарса тытнă та, сиккеленмеççĕ. Тет. Эпĕ лаша çилхинчен çатăртаттарса тытрăм. N. Çатăртаттарса тытнă та, нимпе те ямасть. || Есть жадно. N. Мĕн чул çатăртаттарнă, ун чул лайăх. Чем больше есть, тем полезнее для здоровья. || Двигаться быстро с шумом, с треском. Çутт. 154. Пушар вăрман тăррипе анчах çатăртаттарса каять. Панклеи. Арçури çавăнтанах, шĕшкĕсене сире-сире, çатăртаттарса иртсе карĕ, тет. N. Эпир вăрманта пĕр тарăн-вара, тата çитменнине чăтлăха, çатăртаттарса кĕрсе кайрăмăр. Тораево. Эсĕ мĕн çатăртаттарнă çемĕн шалала сик, тесе калать, тет. (Тилĕ улăм урине вут тĕртсе янă, кашкăр улăм ăшĕнче сурăхсем килессе кĕтсе выртнă. Тилĕ вара çав кашкăрне вĕрентсе калать). Толст. Çатăртаттарса пырсан, лашисем хăйсен ялне пырса кĕчĕç, тет. Орау. Хулана çатăртаттарса кайса килем-ха (быстро, с треском). || Быстро и ловко говорить („шпарить“). Моркар.

çекĕл

(с'эг'э̆л'), вертлюг. V. S. Кĕлте кӳрекен çекĕл. Вута-б. Çекĕл, крюк (у сабана). Сред. Юм. Çекĕл, крючок. Н. Седяк. Çекĕл, çекĕл, çеклетлĕш, йĕрĕх туртмăш, хутлатмăш. (Хăмăт). Сред. Юм. Çекĕл сăмсаллă çын! (Так называют человека с крючковатым носом).

çерçи уй-чӳкĕ

назв. жертвенного моления. Стюх. † Чăпар куккук сассисем чăн Питравра чарăнать; ай-хай чунсем (так!), çак вăйă çерçи уй-чук каç чарăнать.

çерçи тăмани

(-νи^ы), назв. птипы из рода сов. Так называют потому, что она ловит воробьев.

çеçпĕр

то же, что çеçпĕл. Янтик. † Санпа манăн чиперри, кăвак çеçпĕр тăрăнче, кăвак çеçпир (так!) тăррисем — вĕт улача тĕррисем.

Çеçтепи

повидимому, первоначально — имя женщины. Теперь так называют девочку или девушку. (Ласковое слово). КС. Корак. Ыр çын хĕр — çеçтепи. (Кăвас калаки).

çывăрт

понуд. ф. от гл. çывăр. Альш. Вара эпĕ кăмака çине улăхса çывăртса çывăртăм (так!). См. сав.

çын

(с’ын, с’ин), человек. См. этем. Вишн. 61. Çын чирлесессĕн, унăн варĕ, тата пыршисем çинĕ апата сывă çыннин пекех çĕртме (переваривать) пултараймаççĕ. N. Çын ăшне кĕрсе тохмалла мар. (Послов.). Н. Карм. † Ай-хай турă çыннисем, хырса çуса каймаççĕ хурисем! Хырса çуса кайсассăн, ман пуçсем ырă курмĕ-ши? Ала 54. Эпĕ çынсем çине тилмĕрсе пăхрăм та, вĕсем мĕнле çынне палларăм (понял, что это за люди). Орау. Унăн иккĕмĕш арăмĕ пит аван çын пулнă, тит. Ib. Çынни аван, умпа çăккăр çима пулать (гов. о женихе, невесте и пр.). N. Çынсенĕн пурин те вилмелле, эсĕ — çын, çавăнпа санăн та вилмелле. Все люди смертны; ты — человек, следовательно, ты смертен. Сред. Юм. Улмерен ôн пик çынпа çыпăçма тор ан хоштăр. Не дай бог вперед с таким человеком связаться. Сред. Юм. Пирĕн пик çынсĕм вилсе пĕтсен, пиртен вара вăниккĕн пĕр така пусакан пĕчик çынсĕм порнмалла, тет. Шорк. Çын латти те çук. Не похож на человека. Альш. † Ах, милиньккăй, Хусанăн кантурĕ, эсир иккен çыннăн матурĕ (вы молодцы из молодцов. Застольн. песня). Ib. † Чун савнине илмесен, ӳсес те мар çын пулса. Регули 1270. Çынсерен (çынтан) пĕрер сом паратпăр. Мы платим по рублю с человека. N. Çын ĕмĕлки те полмĕ. Сред. Юм. Çын сăнĕ тесе пит нăмайччен чирлесе выртса орăх сăнлă полсан, пит хăраса сăнран кайсан, калаççĕ. Якейк. Çын сăнне пĕтернĕ. Дошел до крайней нравственной испорченности. N. Эпир кунта çын сăнĕнчен тухрăмăр. Мы здесь потеряли человеческий образ. (Из письма чувашина, ушедшего на заработки в прежнее время). Ал. цв. 28. Халĕ тата, эпĕ çын сăнлă чухне, юратсам мана. N. Унтан вара аллине çуни (умывший руки) пĕр çынсăр пушă пӳрте кĕрет (входит в пустую избу, где нет никого). N. Эп çынсен умĕнче нихçан та тутарла калаçман. Я никогда не говорил публично по-татарски. (Çын умĕнче — значило бы „при людях“). N. Лайăх пĕлнĕ çынсем — 1) хорошо знакомые люди, 2) близко знакомые люди. Кан. Çынна пăхсан, пĕрне тин юрăхлине тупрĕç. N. Арăмĕ хирĕç тухнă та: ĕçлекен çыннусем ăçта? тенĕ. N. Шурса кăвакарса каяççĕ, вĕсен çын тĕсĕ те юлмасть (так что на них и лица нет). ЧП. Çынна çисе çын пĕтмест. Альш. Пукравччен Пукрав валли хулана кайса тырă сутасчĕ: укçа кирлĕ, теççĕ çынсем. Етрух. Тата сирĕн килшчикки (= кил ăшчикки) таса мар, сире çын пăснă (вас испортили), сирĕн уна тасаттарас пулат, тет. (Чăваш чирĕ). N. Çыннăнни пек, çыннăннĕ пек, похожий на принадлежащий человеку (или другому человеку). || Люди, общество. Ала 27. Кунта пĕр маях çын килет. Сюда все время люди приходят. Ау 10. Эпĕ лере ялан çын хушшинче пурăнтăм (все жила на людях, т. е. в обществе других). N. Çын çинче çын пек пулмасассăн: кам ывăл-хĕрĕ? тесе ыйтаççĕ. Н. Якушк. † Ах аттеçĕм, аннеçĕм, эсир ăçта — килĕрте, ачăр ăçта — çын çинче. Кубня. † Ялта савнă тантăш пулмасан, тухассăм килмест çын çине (не хочется бывать на людях). N. Çын çине тух, водиться, общаться с людьми. || Прочие люди. Собр. † Шухăшламан чух çын пекех (как все), шухăшла пуçласан, пуçсем çавăрнаççĕ. N. Вĕсем те, çынран юлас мар тесе (чтобы не отстать от прочих), тăрăшĕç; çул иртсе çӳрен куçне те çын ĕретлĕ курăнĕç. Емельк. Çынна çитмен çын. || Нередко передается по-русски словами другой, чужой, в смысле другой человек, чужой человек. N. Çынна усал ан сун, хăна йывăр пулĕ. Якейк. Çын çине шанать. Надеется на чужой карман. Çĕнтерчĕ 44. Вăл пур çинче çын айне кĕмĕп-ха, çын хури (= хурри) пулмăпăр. Пока он жив, меня никто не обидит. N. Тапак çынран анчах туртса пурнатăп. Я курю только чужой табак. В. С. Разум. КЧП. Эсĕ çавă сăмаха каламасан, ман çын мар вара (если ты не скажешь этого слова, ты для меня чужой). Г. А. Отрыв. Çын çинчи (вар. Çынти) — йывăç çинчи (т. е. до чужого горя никому нет дела. Послов.). N. Çын çинчи — йывăç çинчи: çыншăн çын кам васкакан пур? Сред. Юм. Çынтан илтнипе йăмахлать. Говорит только по слухам. Ib. Эсĕ шывва (= шыва) кĕме кайсан, эп те пырап, çынтан йолмастăп эп апла. Ib. Тар-чир çынтан çынна сикет. Тиф переходит от одного человека к другому. Ib. Килте ăсĕм те пирн пикех пôрнаççĕ те, çын çине тохсан, ăсĕм çын аллнпе кăвар туртаççĕ (чужими руками жар загребают), ôлпôт-хуçа пик çиç çӳреççĕ. Учите детей. Ачана хăнана та пит илсе çӳрес пулмасть, апла вăл çын тăрăх сĕтĕрнсе çӳреме вĕренет (привыкнет шататься на людях). Чăв.-к. Эпир çын хăюлă пулас çук, савнă сарă хĕре илес çук. N. Çак приккашчăк, ирĕклĕхе кĕрсе ӳкнипе, çынсен вăйĕ тăрăх анчах пурăна пуçланă. Собр. Çынăн (çыннĕ) картара теççĕ. (Послов.). Арçури. Çитмен пурнăç пирки-çке, çын куçĕнчен пăхатпăр. Ведь мы бываем в зависимости от других вследствие недостатков и нужды. Якейк. Çын корнă-корман карта тытса лартрĕ. Никто не заметил, хак поставил загородь. Ib. Çын сисиччен кил çавăрса лартрĕ. Никто не заметил, как он построился. Ib. Йăван çын сисиччен аланса пăрахрĕ (кăларса, вăрласа илни çинчен). Йăван аланнине (= авланнине) çын та сисмер. М. Тув. † Манăн савни ял урлă, калаçасси çын урлă (с ним или с нею приходится сноситься через других лиц). Сред. Юм. Çынна çисе çӳрет. Распространяет дурную славу о других. || Порядочный человек. Пазух. Эпир çынсем ăшне те халь кĕриччен, алăри ачасем те, ай, ар пулĕç. Ib. Кăвак кăвакарчăн, ай, çурчĕ çук, çын пек пулас тесен те, халь телей çук. N. Тавтапуç (сана?) çыру ярса тăнăшăн. Эсĕ çыру янипе эпĕ те çын пек пултăм. Нюш-к. Матки çын турĕ уна, теççĕ. Его сделала человеком (т. е. исправила) жена. Орау. Кăна тăхăнсан, çын манерлех пултăн, ĕнтĕ. Ала 70. † Аттепеле-анне канашлаççĕ, пире çын ĕретне кӳртесшĕн. Лашм. † Хуллен еррипе пурăнса, кĕрсе пулĕ-ши çын çине? С. Тим. Атте-анне пирĕншĕн мĕшĕн йĕрет?! — Çын тĕрлĕ çын çине кӳртесшĕн (хотят оставить нас после себя порядочными людьми). Бур. † Çынсем çинче çын пек пулам тесен, пирĕн турă панă телей çук. N. Хăвăн анкартинче тăватă капан тырру йăтăнса ларат, çапах та çын ĕретне кĕрсе пурăнаймастăн, тесе ларатăп хам ăшăмра. Изамб. Т. Çын евĕрлĕ пул. Веди себя хорошенько, как другие люди, по-людски. Сред. Юм. Çын пик лар! (Ачисĕне: чипер ларăр, тессине калаççĕ). N. Тĕрмене пăхса тăракансем çын евĕрлĕ пулчĕç; япаласем илсе пырсан, кӳртмеççĕ те: хушман! тесе çех кăçкăраççĕ. Собр. † Ай-хай, пуçăм, çамрăк чунăм, ыр çынсем тавра çаврăнать: ыр çын çине кĕрсе пулми? тет. N. Ман ача куккăшсем патне кайнă та, ăна, çын вырăнне хурса, лайăх пăхман, çавăнпа вара ман ачанăн кăмăл хуçăлнă (обиделся). В. С. Разум. КЧП. Хăй ырă çын пек утса çӳрет, хăйĕн ăшĕнче нимĕн те çук. Ходит как будто хороший человек, а у самого внутри пусто. Тим. Çын йĕркелĕ пурнас — жить по-людски. || Взрослый человек. СТИК. Çын кут çӳлĕш ӳсмен, пысăккисене хирĕç кăшкăрат, чĕлĕм туртат. (От горшка два вершка, а большим перечит, курит; говорят малĕньким детям). || Муж. N. Санăн çынну паян ирхине ста карĕ? Куда пошел твой муж сегодня утром? || Иногда обозначает мужчину. || Супруг или супруга. Собр. Ăна вара хăйĕн çынни тăват, тет (овладевает им). См. çĕлен. Ст. Чек. Çынпа çӳрет, знается с чужим мужем или женою. || Супружеская чета. N. Ĕлĕк пĕр вăхăтра пĕр ялта арлă-арăмлă çын пурăннă, вĕсем мĕскĕн çынсем пулнă. || Личность. Янгильд. Çул каякан çын карĕ ăнчах, Микита патне аслати çитрĕ те, калать: ма тăратрăн эсĕ вăл çынна? Вăл этем мар, вăл осал, вăл мантан вăтăр çол мăшкăласа çӳрерĕ. || О членах семьи. N. Исир çырнă: матку посылкă ячĕ, ашшĕ ячĕпе янă пулсан та ил эсĕ уна, тесе çырнă... Мĕле исир пĕлместĕр кам ячĕпе ярасса пĕр килти çын. || Хозяин. К.-Кушки. Айăп лашинче, çыннинче мар. Этому виною лошадь, а не ее хозяин... N. Çавăнпа чăвашсен те çынсеренех (в каждом доме), шкулра вĕренсе тухнă çынсем пулма кирлĕ. || Заказчик; посетитель. ТММ. Тимĕрçĕ çынсăр тăмĕ, арман çынсăр тăмĕ, юмăç çынсăр тăмĕ. (Поговорка). || Народ. Изамб. Т. Унта çын! унта çын! таçтĕлти те пур-тăр. Народу-то там! Со всех, поди, сторон. Юрк. Çăкăрсене, кулаçсене, хăпартусене, хуплусене, куклĕсене, пашалусене чăвашсем ытти çынсем пекех пĕçереççĕ. Толст. Вăл халăх çыннисем (эта народность) хăйсен чĕлхипе анчах калаçаççĕ. || Изображение человека, чучело человека. N. Юртан çынсем тăваççĕ. Сред. Юм. Ĕлĕк çын чирленĕ чухне киреметсĕне (киреметям) чустаран çын туса панă, тет. = Отпечаток человека. Сред. Юм. Çын ӳкерни. Хĕлле ачасĕм (таса йор çине лап выртса хăйсĕне йор çине ӳкереççĕ т. е. получаетс я отпечаток фигуры). || Житель. Хорачка. Перĕн Чикме çыньă первой тохса соха патне, Йӳрйӳрĕн эрне каран (спустя неделю после Юрьева дня). N. Кăшт калаçкаласан эпĕ ыйтрăм: вырăсла калаçма пит ăста-çке, ăçти çын пулатăн капла эсĕ? терĕм.— Чĕмпĕр кĕпĕрни, Пăва уясĕ, ялĕ Пăрăнтăк, терĕ. || Населенная территория. N. Кăрмăш çыньпе (с’ин’бэ) Етĕрне хошшинче. Между Курмышским и Ядринским уездами. || Употребл. в чувашизмах. Орау. Çынну (к нему) патне пырса перĕнеймăн: тумланнă, такăш тийăн. К нему и не подступишься: разодет, подумать, что невесть какое важное лицо. Шибач. Пĕр-ик эрнерен çын полать вара (чĕрĕлет). КС. Унта пурăнсан, çын пулат вăл (оправится). Ib. Эп ăна çын турăм (поставид на ноги). Чăв. й. пур. 35. Ăна кӳмесен çын пулаймĕ, кайран мана асăнăн, тенĕ. Альш. † Çын ăшне кĕрсе çитсессĕн (когда приду в возраст), мана атте уйăрать. (Хĕр йĕрри). N. Пур тăванĕсем те ăна чиртен чĕрĕлсе çын пуласса сунман. Изамб. Т. Мана, ик ачаллĕ çынна, кам илет. Кто возьмет меня (замуж), у меня, ведь, двое детей. Юрк. Арăмĕ, халиччен чей ĕçмен çын, тытăннă савăнса сăмаварне лартма. Янтик. Туйăм, туйăм, туй халăх, киле пырсан, çын пекех. N. Çын айне ан юлăр. Не давайте себя в обиду. ТХКА 82. Кĕçĕн ывăл пур ман, Ваньă ятлăскĕр, шкула каять вăл. Аслисем çын пулаççĕ ĕнтĕ.

çыр

(с’ыр, с’ир), писать. Янтик. Атте патне çыру çыртăм. Юрк. Çырса лараканни, ӳсĕрскер, ку çапла, мĕн каласса кĕтсе лараканскер, ларнă çĕртех çывăрса каят. Ib. Апла-капла çырмалла чухне мĕн çырмаллине вăл пӳртре каллĕ-маллĕ уткаласа çӳресе каласа çыртарат. N. Урăх ним çырма та пĕлместĕп. (Конец письма). N. Лашапа ĕнене сутнипе-сутманнине çырман. Орау. Виç уйăхчен кашни кун пĕрер сахат, икшер сахат киле-киле çыратьчĕ. Ib. Алли таçта аялалла çырса каять. Строчки сползали вниз. Ib. Пĕртте çырмасан кĕнеке вуланин нуммаях усси çук, пĕр маях çырнин те, кĕнеке вуламаçан, усси çук. КС. Çыранăнçи пек пулса ларать. Пытается писать. Бес. чув. 13. Акă, Керимулла, мĕн тесе çыраççĕ, терĕ те Микулай, çавăнтах вулама та тытăнчĕ. Турх. Сире те вĕсене çырманнипех çырмастăп (по той же причине). О сохр. здор. Кĕнекесем çине (в сочинениях) çыра-çыра хăварнă (об этом). Ала 2. Урăх нимĕскер те каласа çырма пĕлместĕп, айăп ан тăвăр мана. N. Манăн орăх çырмаллиях та çок. N. Çак пиçмона эсĕ ылтарлă çырнă (намеком, обиняками). N. Кона çыртăм питĕ вĕтĕ. N. Мĕн ыйтмаллине çырса пырас пулать. N. Уйăрса çырса яр (подробней). N. Вăрçă енне пит çырма хушмаççĕ. Баран. 59. Салтак пуçлăхĕсем вăрçăра чапа тухнине каласа çырнă кĕнекесем вулама юратнă. Ст. Чек. „Çырманах“ — выражает сожаление, укор, так как говорящее это слово лицо хочет (ему желательно), чтобы тот написал. N. Кайран малтан çыру-тăву пулмарĕ. || Чертить. Якейк. Йăвăç çине темĕскер çырнă (хăйăр çине çырнă). Шу çине темчол çырас тесен те çырияс çок. || Ткать решето. N. Ала сутна (у др. сутăн) илес çук, хамăр çырма пултаратпăр. || Заниматься канцелярской работой. Орау. Кантурта çырать (или: çырса пурнать). || Записывать. Нюш-к. Куна та çав Çеркей каланипе çырнă. И это я записал со слов Сергея. || Записывать в список. Юрк. Уччилник ачине (в ученики) çырмарĕç пулсан, юрĕ, терĕ (она). || Проводить борозду, пропахать межу. Виçĕ пус. 29. Çу каçиччен темиçе хутчен йăран çырса çумлаçа илеççĕ. ТХКА 15. Тырра йăран урлă каçса выракансем пирĕн ялта та пур çав. Ана пуçне кĕрсе çыраççĕ. || Резать воздух. Кан. Халь вĕсем унта та, кунта та, сывлăша çырса, кайăксем пек çӳреççĕ. || Предопределить (о судьбе). N. Этеме вилме çырнă. ЧП. Эпир те мĕн курасса, мĕн илтессе ларсаях çырнă пулĕ-тĕр туррисем. N. Пире çырнă хĕрĕсем. Юрк. Вăлах (т. е. пӳлĕхçĕ), чун çуралсан, пурăнăç çыраканни пулнă. N. † Пирĕн пуçа мĕн çырнине турăпалан пӳлĕх вăл пĕлĕ. Альш. † (Çавă) ятлă ачана ларчĕ-çырчĕ пĕр турă. N. Поçа мĕн çырнине корас полать. Микушк. Атте-анне чунтан саваймарĕ, турри пуçа ырă çырмарĕ (жалоба на судьбу). Ib. Турă пуçа çырни — çав пырать. Собр. Çиме çырман çăккăра çияймăн, çиме çырнă çăккăра шыв варĕнчен те тухса çийăн, теççĕ. (Послов.). Ст. Ганьк. Чун çуралса, чун ӳстерсе хурлăха çырмăсăнччĕ. Собр. † Аякран куртăм — вут çути, çитсе кураймарăм — хăйă çути. Çуралнă чухне çырнă ырлăхсене, ыйтса пĕлеймерĕм турăран. N. Пирĕн пуçа çырни хура вăрман урлă иртмĕ. Сред. Юм. Тор çырни полĕ-ха. Найдется, с которым судьба судила жить. (Говорят женщины, а также мужчины, не женатые). N. Кăçта ӳтĕм çĕрсе выртмала çырнă-ши? Ст. Шаймурз. † Савни-савни тиеççĕ, çырни-çырни пулмĕ-ха. ГТТ. Хăйне çапла çырнă. Такова его судьба.

çырлах

(с’ырлах, с’ирлах), помиловать; быть принятой (о молитве, жертве). Хăр. Паль,. 29. У-ух, епле аслати кĕрлет! çырлахтăрах... Юрк. Çырлахтăр (турра панă выльăх силленни). Букв. 1886. Турă кăна çырлахтăр. Избави бог! Сиктер. Килĕшпе, ачам-пăчампа çырлах. N. Ват (= вот) пирĕн чăвашсем çăмăр чук тунă чух çапла чӳклеççĕ чĕкету, çырлах; тепе киремечĕ, çырлах; хĕрлĕ çыр, çырлах камалсăр, çырлах; хурхан-вар, çырлах; мĕн пур киреметсем, пӳхампарсем, хĕвел ашшĕсем, çĕр ашшĕсем пурте кĕлĕре пулăр, теççĕ. ЧП. Ах тур, çырлах, лашисем, пĕкĕрен çӳлĕ пуçĕсем. N. Çырлахах, турă! тетĕп: мĕн аслăш пулĕ апла тĕнче? N. Турах çырлахтăр. Могонин. Эх, çырлахах, тур. Русак. Çырлах, турă, ӳкрĕм — пуççапрăм, пĕр турра асантăм, витĕнтĕм. Ан пăрах, турă, çырлах, турă. (Моление). КАЯ. Çапла чӳклесе пĕтерсен, чӳкки-кĕлли чипер çырлахса кайтăр тесе, выртса çывăраççĕ. (Тайăн сара). Вырăсла пурăнакан çын (т. е. тайăн сăрана) ĕçсессĕн, е сăхсăхса ĕçсессĕн, чӳк çырлахмасть, теççĕ. ЧС. Йăваш, тӳлек çӳремесен, чӳк çырлахмас. N. Вăлă (источник) акă мĕлле чӳклесен çырлахĕ: пилĕк çăмарта, салат, пĕр çăкăр сăмси ил те, çав çăла кайса яр, вара вăл çырлахĕ. См. çăл. СЧЧ. Пичче каларĕ: эпĕ каятăп (опускать мимĕр в прорубь), анчах мимрине çулăрах тăвăр; çулăрах тусан, хытăрах çырлахĕ, терĕ. (Жертва воде при шыв титни). Ходар. Ку çырлахран (так!) пуçласа чăсарах (протяжнее) каламалла (молитау. Чӳклеме). Т. VI. 27. Çырлах, ырă хĕрт-сурт, çырлахсам ĕнтĕ, ырă хĕрт-сурт, çырлаха парсам ĕнтĕ, ырă хĕрт-сурт. И. С. Степ. Çырлах, прими. ППТ. Хăш çулне шалт тĕлĕнмелле, выльăхсем хускалмаççĕ те, тата силленессе те час силленеççĕ. Вара хăйсем те: ай-ай! кăçал час çырлахăрĕ, тесе, пит хавасланаççĕ. N. Итлемесен, чӳкĕсем çырлахмасран хăранă. КАЯ. Эпĕр каялла çавăрнса пăхрăммăр та, çырлахтарах, турă! темле йăтă, пуçне çулелле каçăртнă, куçĕсем вут пек ялтăртаттарса, сĕлекине юхтарса, пирĕн çие уткăнса килет. Сактер. Чӳклекен: çырлахрĕ, тесе, пусма тытăнать (быка). || Помириться, примириться. Бгтр. Лешсем: вил шапапа анчах çырлахатпăр, тесе калаçаççĕ, тет. || Пропасть, погибнуть. Перев. Рак хăй çакăнта çырлахассине хăех пĕлсе тăрать ĕнтĕ те (рак знает, что ворон его сьест), калать. СТИК. Куршĕсем пуртта илсе карĕç те, илсе килмерĕç, çавăнтах çырлахрĕ вара. || Помилование. СПВВ. Турăран çырлах пултăр, этемрен сиплĕх пултăр. || Моленье. СПВВ. ПВ. Çырлах тăвас турра.

Çытук

(с’идук), хр. имя мужч. Орау. || Яз. имя мужч. Патраклă. || Назв. рода. Хорачка. || Так называют легкомысленного и неосновательного хвастливого человека (мужчину или женщину). Цив.

çи

(-с’и), есть, кушать. КС. † Ма çияс мар, ма ĕçес мар, тăван-çи патне килнĕ чух. N. Чирлĕ çын апат çийи-çими пурăннипе пит вăйсăрланать. Альш. † Атте-анне, пирĕншĕн ан йĕрĕр, пирĕн çиес çăкăр кунта çук. Ib. Çими тунă-и мĕн сана? N. Йыт çитăр кам! Чтобы вам пусто было! (Говорит человек, которому все не дают сосредоточиться на работе). Изамб. Т. Кăнтăрла усем уйран çине çăкăр тураса çинĕ. Ib. Хăта çи-ха, çи-ха! Халь те пит хытă çие-тĕп. Хăна аллине тыттарса: çи-ха! курма лартман, çиме лартнă, теççĕ, Ст. Ганьк. † Хура вăрман хухине эп çимесĕр кам çийĕ? (Эп çимесĕр — кроме меня, кто будет есть — эпĕ ĕнтĕ ăна çиекен). N. Эсĕ апат ăçта çиес тетĕн? Где ты будешь столоваться? Эсĕ паян апат çта çиен? Торп-к. Çийин — çийĕ, çимасан — юлăн. Если она сьест тебя, то сьест, а не сьест — так жив останешься. Имен. Сами варне çитсен, кашкăрсем тохрĕç те, лашана çия поçларĕç. Юрк. Малтан, çиес уммĕн эрехне черкки çине тултарнă чухне, кăшт кăна тултараш пек пулса еррипен кăна тултара пуçлат. Ib. Çинĕ çемĕн çиес килсе тăрат. Ib. Анне, эпĕ сана темĕн чухлĕ пăрçа çирĕн-тĕр, тесе шухăшлаттăм. Ib. Çиекен пӳлĕме кĕрсен, ку та сĕтел çинчи çимĕçсене пиллесе илсен, тытăнат ларса ĕçсе çиме. Орау. Апат çимĕш пулса ларать. Притворяется, будто не хочет есть. Ib. Çия-çия чупать, таçта васкать ку. Ib. Çиса тăрансан, нӳхрепе леçтермеллеччĕ, кирлĕ чухне исе килтермеллеччĕ, вара пăсăлмастьчĕ. Регули 560. Манăн çияс килет. Ib. 246. Виç кон çимантан ырханланса кайрĕ. Ib. 802. Çималли пор пирĕн. Ib. 15. Ик кон çимасăр порăннăччĕ. N. Çиес килменçи пулать тата! Букв. 1904. Манăн тата ытларах çиесси килсе кайрĕ. ФТТ. Çинĕ çĕре пырса кĕрсен, хунямăш пуласси ăна юратмасть, усал сунать, теççĕ. N. Çапла çине-çине çие-çие ку тарçи мăй таранчченех çисе тăрансан... N. Çиессĕм килес пулсан та, санран ыйтмăп. ТММ. Çиекенни пĕлмест, тураканни пĕлет! (Çиекенни пĕлмест, укçа тытаканни пĕлет). Янтик. Эс ытла снаях çие тăран (то-и-дело ешь), никçан та хырăм выçмас пуль сан. Ст. Чек. Çиме пире пулăшакан тесен, шуйттан та: мана та чĕнеççĕ, тесе хĕпĕртесе çиме пырать, тет. N. Пĕр эрне çиман пек. Словно неделю не ел. Хăр. Паль,. 30. Кашкăр çиессинччĕ! Сĕт-к. Çийимичченех çирăм. Я наелся до отвала. N. Паян çинĕ, ыран çимен. (Говорят о живущем впроголодь). N. Эп укçа илместĕп, çималах пурăнатăп (из-за хлеба буду жить), кĕлемей. С. Айб. † Шăмак кĕпçи çимелĕх, çăвар тути ямалăх. Сунт. Çимелли кунсем нумай малалла. Çутт. 152. Çапла чип-чипер çӳрекен ача йăт çĕмĕрчĕ çинĕшĕнех вилнĕ. Кан. Çавăн çинчен апат çие-çиех аттесене каласа пама пуçланăччĕ (начал было). Утăм. Çиес пулатьчĕ, ма çимерĕн? (Говорят гостю). Халапсем 14. Ку, выçнăскер, пĕр çăкăрне пĕре çийӳçĕм чысти çисе ярать. ТХКА 5З. Ларса çийĕр-ха пăртак. Ib. 5З. Купăста пурччĕ. Тăварланă купăстапа çитерем-ха сире, тет. || Грызть. К.-Кушки. Шăши çăкăр ăшне çисе кĕрсе кайнă. Мышь въелась в хлеб, т. е. проела в нем такую дыру, что и сама ушла в нее. || Сосать. N. Анне, эпĕ санăн кăкăр сĕтне çисе ӳсрĕм. Трхбл. Ача чĕчĕ çиет. Ребенок сосет грудь. || Промывать (берега). N. Шыв кукăрĕсенче шыв кĕрлесе тăрать те, вара çырана таçта çитех темĕн тăрăшшĕ çисе каять. N. Ванданкă ĕнтĕ тӳрех юхать, çыран мĕн çимест. Епир çур. çĕршыв 26. Вăл çурт, çурхи шыв çырана çисе пынă пирки, ишĕлсе аннă. || Протирать, изнашивать. Самар. † Аслă çул çийĕсем тумхахлă, ырă ут чĕрнисене çав çиет. Бугурус. † Пушмак тĕпне чул çиет. || Раздражать. Шел. 70. Хĕвел шевли... куç çутине çисе тăрать. N. Эсĕ унăн куçне ватпа сĕр, вăл куçне çинине сиссе шăлса илĕ те, шурă илни кайса сана курĕ. Орау. Чӳречене кар халĕ, хĕвел çути куçа çиять (в глаза светит). Кан. Кĕрхи сивĕ çил, курăнмасăр пит-куçа çисе, çурçĕр енчен кăнтăрланалла вĕçет. Кан. Куçа çиекен сарă чечексем ырă кун сунаççĕ пуçсене тайса. КС. Тĕтĕм куçа çиет. || Чесаться. КС. Çан-çорăм çиять, мулча кайса кĕрес-ха. Кан. Таса мар, хура, тарлă кĕпе-йĕм ӳте çиса, паçăр каланă пек, пăсма пултарать. Шибач. Каç выртма çитрĕ (на ночлег) те, хоçи майри калать: санăн, тет, отнă çын, тет, çӳренĕ çын, тет, санăн çан-çорăм çать полĕ, тет. Верно, тет, çать, тет, тем пекчĕ кĕрес, тет, мольчана, тет. || Делать боль сердцу. N. Нумай ман чĕрене çирĕн. || Испытывать, получать побои. N. Ай-хай çамрăк пуçăм, çинçе пӳçĕм, хăш хулара патак çийĕ-ши? КС. Паян чышкăсам çикаларĕ, курăнать, вăл. Сред. Юм. Кашни кон патак çиет. Каждый день получает побои. N. Çын патакне çиесси хырăмра уласа тăнинчен те йывăр, курăнать, çав. N. Ача-пăчаран патак çиме мар, йывăртарах сăмах илтме те пит хĕн. || Какое-то действие в игре касакла. Торп-к. Çичĕ хутчен тытимасан касакне çияççĕ. Çинĕ чухне ун çине сурса пĕтереççĕ (в игре касакла). || Забирать, захватывать, запахивать (межу). Орау. Йăрана çиса, анана пĕтĕмпех ансăрлатса хăварчĕ, çĕр çăхань! Пăх-ха, ун мĕн сарлакĕш те, ман мĕн сарлакĕш? || Пользоваться (чем), получать доход (от чего). N. Шалу çиçе пурăнать. Получает жалованье. N. Пĕччен виçĕ ят çисе порнат. Якейк. Шеремет анине воник çол çиса порăнтăм; тохса карĕ, ним тума та çок. КС. Хăйсем темиçе çĕр теçеттин çĕр çисе пурăнаççĕ. Сред. Юм. Пенçи çисе порнат. N. Çĕр çисе тăракан улпут, помещик. || Уничтожать. О сохр. здор. Çав тĕтĕрни ерекен чирсене унта пĕтĕмпе çисе пĕтерет. N. Пуринчен ытла юра çил çисе ярать. || Точить (о черви). Ст. Ганьк. Сар каччăн шăлне çăварне хăçан та хăçан хурт çирĕ, инкек çирĕ, çавăн чухне инкек çитĕр, хурт çитĕр. || Губить, погубить (человека). N. Пуринчен ытла хресченсене çĕр сахалли, çĕр вакланса пĕтни çиет. Ск. и пред. чув. 96. Ы-ых, Сетнер, астăвăн: манăн хĕре эс çирĕн! БАБ. Ах! хур турăр эсир: мана та пĕтертĕр, хăр пуçăра та çирĕр. N. Хĕрарăмсемпе явăçса çӳресен, ху пуçна та ху çийĕн! N. Вăл хĕрарăмсем хыççăн кайса хăй пуçне çинĕ. || Есть, бранить, ругать. Истор. Çавăнпа Дмитрий ӳтне куçарттарсан та, халăх ăна çиме чарăнман. || Одолевать (о горе). Сред. Юм. N. Ашшĕ-амăшĕ Ванюка урăх хĕре çураçрĕç, ирĕксĕрлесе çураçрĕç... Хуйхă çирĕ Ванюка. || Дышать (чем), вдыхать. Кан. Çĕрĕпе тусанлă сывлăш çисе выртаççĕ (дышат пыльным воздухом). || Жадно глядеть. Алших. † Алших хĕрĕ тиейса, куçпа çисе ан ярăр. ЧП. Хĕрлĕ улма тиейсе, хыпса çăтса ан ярăр; Аксу хĕрĕ тиейсе, куçпа çисе ан ярăр. Тăв. З. Туйипе куçа çисе тăракан сакăр кĕтеслĕ аттине çат-çат! çатăлттарать. || Пастись. Н. Карм. † Кăвак лашасене те çиме ярсан, анкарти пĕр хыçĕнчи çулпа яр. (Çиме яр — также: подпусти к корму). N. Вăкăрусем акараччĕ, ашакусем вăсем патĕнче çисе çӳретчĕç. Регули 682. Утсене çималли корăк пор конта. || Сплетничать, хаять, осуждать. N. † Хĕр çинчен хĕр çиекен хăй те каччă аллинче. N. Çисе çӳрет. Чăв. к. Ай-хай пуççăм, çамрăк пуççăм, çын çименни юлмарĕ. N. Чĕлхене çыртсан, çын çиет, теççĕ. N. Мана çисе мухтанакансем намăса юлса çын кулли пулччăр. Сред. Юм. Мана çиеççĕ. Про меня говорят дурное. Михайлов. † Килхушшинчи ват юман, пур кил кайăк ун çинче; пӳрте кĕтĕм — ман çинче, мана çиман çынĕ çук. Ст. Шаймурз. Çиекен çынсем тек çиччĕр, ӳт пĕтсен те, чун юлĕ. N. Çын çинине, пур хуйăха ура айне таптăпăр.

çитерттер

вдвойне понуд. ф. от гл. çи. N. Унăн тырри-пуллине шăрчăка çитерттермен (не дали сьесть саранче). Артюшк. Эп сана мана апат çитерттерĕп! Я заставлю тебя кормить меня. Ib. Эп сана апат çитерттерĕп! Я сделаю так, что ты все время будешь есть.

Çил сехмечĕ

назв. божества. Русак. Çил сехмеч (так!).

Çил синкерĕ

назв. божества 2-го разряда. Русак. Çил синкер (так!).

çилтерех

(-_дэ-), употребляется в чувашизмах. N. Паян çилтерех (у др. çиллĕрех). Сегодня есть ветерок. N. Паян çанталăк çилтерех. Сегодня несколько ветрено (так в некот. говорах).

çимĕк-пулли

назв. рыбы, ситнявка. Названа так потому, что к семику приобретает красивую окраску.

çинçе курăкĕ

назв. растения, мышиный горох. Пухтел. Каша. † Хӳме айĕнчен (так!) шăтакан (то, что растет из-под забора), хăй те çинçе курăк вăл.

çирĕк

(с’и_рэ̆к’), ольха. ЩС. Чертаг. Хора çирĕк, черная ольха, шорă çирĕк, белая ольха. СПВВ. КМ. Çирĕк = хура хăва. Г. А. Отрыв. † Лапă айĕнчи çирĕкĕ, каснă чухне хĕп-хĕрлех, касса пăрахсан шуп-шурах. Юрк. † Çирĕк тĕпĕ — çырла шыв. Ст. Ганьк. † Тытăп, терĕм, çирĕкрен, хурама туя хуçăлчĕ. Мусир. † Çирĕк юпа пултăм та, уй юпине юрарăм. Хурамал. Çирĕк турта! (Так называют вспыльчивого человека). Ib. Çирĕк турта! Кăшт каласанах çиленчĕ. (Çирĕк пит час хуçăлать, çирĕке кăшт хаярсассăнах хуçăлса каять. У др. кĕске турта).

çиçĕм

(с’из’э̆м), молния. КС. Çиçĕм çиçсе килет. Янтик. Вĕçĕмрен çиçĕм çиçет. Ск. и пред. чув. 21. Çиленсессĕн, çĕлен пек куçĕпе çиçĕм çиçтерет. N. Çăмха пек кăвак çиçĕм. Рак. Çеçен-хир варинче ылттăн туя выртат. (Çиçĕм çиçни). Ст. Чек. Мăйăра çиçĕм пĕтернĕ (çиçĕм çапнă). Гов., когда орехи пусты и кора их почернела. Приписывают это действию молнии. Якейк. † Пире мырă памасан, çиçĕм çиçсе пĕтертĕр. Ст. Шаймурз. Çунамçăм, çунам çине çиçĕм пек юр тулчĕ. ЙФН. Аçа-çиçĕм хуньняçу. Твой свекор похож на молнию и гром. Охотников. Çиçĕм. Рассказывают, что бог преследовал диавола. Последний, должно быть, спасаясь от преслелования, как-то забежал в избу по трубе, которап была не закрыта. (Отсюда, повидимому, установилось мнение, что во время грозы всегда трубы, окна и двери нужно закрывать). Молния влетела за диаволом в трубу в виде огненного шара, который ударился о нечистый дух так сильно, что кровь его брызнула на стены избы. Те места, куда попала кровь, сразу загорелись, и начался пожар. || Назв. божества. Т. VI 7. Çиçĕм амăшĕ, çиçĕм çуначĕ, çиçĕм умĕнче çӳрекен ырă. N. Атса чупан çиçĕм. (Куç чĕлхи).

çиçкĕн

лететь быстро (о лошади, человеке, собаке и кошке). N. Çӳрен учĕ килет çиçкĕнсе (быстро, неуловимо), чĕн (так!) çилкисене сиктерсе. С. Алг. Çил пек çиçкĕнет, шыв пек ыткăнать (урхамах). N. Çӳрен ут килет çиçкĕнсе, ылттăнланă пĕкки çутăлса. || Форсить. Н. Уз. Çиçкĕнсе çӳрет. Форсит. Трхбл. Çиçкĕнсе çӳрет. Ходит форсисто. || Ходить в холодную погоду в легоньком платье. Завражн. Мĕн çарамасах çиçкĕнсе килтĕн? Что это ты в каком легком костюмчике явился?

çиçпе пуху

назв. сборища, в 2-х км. от дер. Средние Юмаши, куда прежде собирались молодые люди. Это сборище было названо так от чувашского названия Средних Юмаш: çиçпе или çиçтĕпе. Сред. Юм.

çитер

понуд. ф. от гл. çит; доставить, довезти. Шурăм-п. Лаши аран утать, Ишеке ултă сехетрен тин çитерчĕ. Регули 81. Ман онта çитерес, онтан вăлсам исе каяççĕ. Б. Ятгильд. † Пичче мана усатса яр, уй-хапхи патне çитерсе яр. Юрк. Часах Карачăмне хыпар çитереççĕ. Кратк. расск. 20. Сывă халлĕн сан патна çитермесессĕн, санăн умăнта эпĕ ĕмĕрех айăплă пулăп, тенĕ. Пазух. Çичĕ тавлăк хушшинче çитмĕл киле çитерчĕ. Альш. † Чĕнтĕрлĕ кĕпер урлă каçарăр, çитес çĕре çитиччен çитерĕр. || Доносить. N. Ман сăмаха итлемесессĕн, сан çинчен уеса сăмах çитерĕп, тенĕ. || Доставлять. Тайба-Т. Кан. Хаçат-шурналсене вăхăтра çитерсе памасть (не доставляет). || Заставлять ходить, отсылать. N. Сĕтел кутĕнчен сĕтел кутне çитерет. Заставляет ходить от стола к столу (в канцелярии, не обьяснив толком, куда надо обратиться). || Удовлетворить. N. Вĕсен кăмăлне мĕнле çитерес-ши? || Сделать так, чтобы было достаточно. Юрк. Хуларан килнĕ тăванĕ укçапа таврăннă-тăр, тесе шухăшласа, хулара пурăнсаттăм, хулари пурăнăç пит кансĕр пулчĕ: куллен укçа кирлĕ, ниепле те укçа çитерсе пулмаст. Ирĕксĕр киле килтĕм. Кунта эсир ялта аван пурăнатăр пулĕ? тет. N. † Сиртен ытла савнă çыннăм çук, çитмен пулсан çитерĕр. Такмак. Çитмен пулсан çитерĕр, ытла пулсан ан айăплăр. || Ск. и пред. чув. З6. Çавăн пек хитре хĕре те тиркесессĕн, çын кулĕ. Çитменнине чĕлхи-çăварĕ тата ытла çитерет. || Истратить до копейки. Кан. Гата ӳсĕрличчен ĕçсе икшер лашапа урам тăрăх чупса çӳреççĕ. Çапла пĕтĕмпе 600 тенкĕ укçана çитереççĕ те, çĕрне кăлармасăрах, киле (домой) пăрахса тараççĕ. || Напастись. N. † Пирĕн аттен виç ывăл, ăстан калош çитерес (где напасешься на них калош!). || Исполнить. N. Вăл санăн ĕмĕтленнĕ ĕмĕтне çитертĕр. N. Халĕ ĕнтĕ вăл сирĕн пӳрнĕ ырăлăхне çитерсе пачĕ. N. Хăй çинчен каланине те туса çитернĕ (quaecumque de ipso praedicta errant implevit). || Доводить до... N. Хăйне хĕнесе суранлантарса пĕтернĕ те, вилес патне çитерсе пăрахса кайнă (избили чуть не до смерти, бросили и ушли). Орау. Ма апла нумайччен тытать-ши вăл? Çур-çĕре çитересех темеçт-и? Зачем он так тянет? Не хочет ли просидеть до двенадцати? N. Алла çамка çине, кăкăр çине, тата хул-пуççисем çине çитерменни аван мар. || Довести до конца (время). Яргуньк. Килте çав ача амăш макăрса çулталăк çитерчĕ (проплакала год), тет. Яжутк. Шăнкрин вара çулталăк çитерсе тухрĕ, тет. Толст. Пĕчĕкçĕскере, ниепле те урана çитерсе пусаймарăм. || Успевать. Изванк. Ĕлĕк пирĕн ялта кунран-кун выльăхсем нумайçем нумай вилсе пыраччĕç. Пытарса çитерме те çукчĕ (не успеваешь хоронить). || В качестве вспомог. гл. К.-Кушки. Епле эсĕ сехете ку кунччен упраса çитертĕн? Как ты сберег до сих пор часы? Кан. Халăх хушшинче ĕçлесси майланса пырать, çулталăк хушшинче таврари хресченсен выльăхне кăтартса çитернĕ. Изамб. Т. Эсĕ ку япалана киле çĕклесе çитереймĕн (не донесешь). ППТ. Шăтăкне çăварĕ патне чавса çитерсен (когда дорыли), тахçан та ан çухалтăр тесе, пĕр патак лартса хунă. Н. Карм. Кашкăр çиленсе çитнĕ те, калать: сана тавлашса çитереймĕн (с тобою не наспоришься). N. Пурне те тӳссе çитерекен (претерпевший) çăлăнĕ. N. Унăн пур йăнăшĕсене те кам пĕлсе çитерĕ. Тораево. Хăнисем тĕлĕннĕ: ку ухмах йăван ăштан тупса çитернĕ (откуда он все это достал). N. Вĕрентет пире вырăсла: пĕтĕмпех пĕлсе çитерейместпĕр (всего-то не познаем). Ала 98°. Кашнă çын килне кĕрсе çитеримастăн полсан (если не имеешь времени заходить в каждый дом), çынсен алăкĕсем патне анчах пырса чĕн.

çу-каçа

в течение лета. Çĕнтерчĕ 7. Çу-каçа виççĕн тан ĕçлени ахалех сая кайрĕ. Чт. по пчел. № 17. Çирĕм вĕлле пулсан та, çу-каçа хуртсем таврашĕнче тавлăкра пĕрер сехет (по часу в сутки) ĕçлени çитет. ТХКА 39. Çу-каçа вĕсем тата тӳрленчĕç, ӳсрĕç, амăшĕ пекех пулчĕç. N. Эпĕ ĕнтĕ килти хыпара пĕлменни пĕр çу-каçа карăм (так!).

çу-чăваш

так называли чуваш, которые жили наполовину по-христиански, наполовину по-мусульмански [в Избахтине (Кавал) их было несколько дворов. Там жили и татары-магометане. Çу-чăвашсем хоронили умерших отдельно детей не крестили, волосы носиди длинные]. Изамб. Т.

çуй

çой (с’уj, с’оj), шум, гам; плач. Ск. и пред. чув. Çимĕк çуйĕ урамран çĕклентерет чĕрине. Ib. 26. Хĕвел тухса хăпарсан, туй халăхĕ çуй турĕ. Икково. Ашшĕ-амăшсем ойра ĕçлеççĕ, ачисем килте çой тăваççĕ. Сĕт-к. Çуй çавăрса порнаççĕ (час-час ятлаçаç, вăрçаç). Ерк. 131. Ушкăн-ушкăн яш-кĕрĕм, туйра пĕлет çуй тума; сăмаххисем тем тĕрлĕ куракана асăнма. В. Олг. † Ах той ачи, çой ачи! (бешеный). Ib. Пере той, хоçине çой („противно“). || Тumultus maximus, ужасный переполох. Н. Корм. БАБ. Преданне об изчезновении киреметей. Чувашин пахал землю, к нему подъехало пятеро татарских господ (пилĕк тутар улпучĕ), и поздоровались. На вопрос, куда они едут, татары отвечали, что они сирĕн хирти пилĕк киреметĕрĕн пуçлăхĕсем“ и убегают от притеснений и разорений (çуртăмăрсене, хăвасене касса, çунтарса ячĕçĕ, урлах сухаласа çӳреççĕ). Причина их несчастья следующая, у них был главный начальник (пуçлăх), который, водворившись у чуваш, распределил их по местам, а сам лег спать, сказав: я ложусь спать; „эсир мана, çуй киле пуçласан, тăратăр“. Те не поняли, что такое „çуй“. Прошло несколько лет. Однажды они пошли к своему начальнику и решили разбудить его и спросить, что такое çуй. Они сделали так и сказали: çуй килет, час тăр, папай! Старик вдруг проснулся, посмотрел на запад и сказал: погубили вы меня и себя; если бы вы не будили, то я спал бы до самого çуй’а и давал бы вам силу (çуй килечченех çывăраттăм; çуй тесе вăл тĕнче пĕтнине пĕлтернĕ, тет, иккен), а теперь вас отовсюду будут гнать и разрушать ваши жилища. Тут он умер. После этого положение киреметей стало невыносимым. Сила их пропала, жилища разрушили. Им пришлось убежать. Рассказав это, они сели в повозку и укатили. См. çуйлаш. Хурамал. Çынсем нумайăн çапăçнă чухне çуй пек шавлаççĕ, теççĕ. Ĕлĕк çуй тухсан, ялсене пыра-пыра çунтарса янă, выльăхĕсене пусса çисе пĕтернĕ, этеммисене вĕлернĕ, çыннисем хăшĕ-хăшĕ вăрмансене, çырмасене тара-тара пытанса выртнă, теççĕ.

çукăскер

çукскер, отсутствие, из-за отсутствия. Янш.-Норв. Ку хайхи, пӳртрен тухса тарма ниăçта шăтăк çукăскер (из-за отсутствия щели), урăх куçран çухалаймарĕ: кăвак кушак пулчĕ кайрĕ (вупăр). Орау. Килте хĕрарăм çукскер (так как в доме нет женщин), çăккăр пĕçерме те çын куçĕнчен пăхас пулать.

çуккă

(с’уккы̆), то же, что çук. Так в некот. говорах. Ала 85. Хайхи вăрмана çитрĕç, тет, хай çĕлен çуккă, тет, çул çинче. N. Манăн укçа çукки (= çук-и) мĕн? Разве у меня нет денег?

çол çемĕн

по-пути. Пшкрт. Çол çемĕн мана лартса кай. Так и в Тюрл.

çулçă

(с’улз’ы̆), дорожка. Альш. † Хура вăрман хыçне эп çул хыврăм, çеçен хирте çулçăсем (так!) нумайран. См. çул хыв.

çула

(с’ула), маслить, мазать маслом. См. çу. || Дать взятку, умаслить. Юрк. Кама та пулсан çулама кирлĕ пулĕ... ахаль вĕсем мана илмĕçĕ. || Лизать. N. Çоласа илнĕ, слизнул. Орау. Ухмах, чĕлхепе пуртта çуларăм та, чĕлхе пуртă çумне çыпçăнчĕ-ларчĕ (шăнчĕ-ларчĕ, в мороз). Ib. Санăн кун пек апат-çимĕç пулсассăн, туту-çăварна çула-çулах çиеттĕнччĕ халь! N. Вутă сыпписене, чулĕсене, тăприне, шăтăкĕнчи шывне йăлтах çуланă пек туса хунă. Кан. Çуллă нимĕр çинĕ пек тутине çуласа илет. Ск. и пред. чув. 65. Ларчĕ те, Петĕр юнне çуласа, кăшкăрчĕ пĕтĕм халăх илтмелле. Рак. Çуламан пăру! (Так обзывают неотесанного пентюха). N. Ачисем алăк урлă каçаймаççĕ, çуламан ĕне пăрушĕсем.

çумăр

çомăр (с’умы̆р, с’омы̆р), дождь. См. çăмăр. СТИК. Тен çумăр çăват-и кĕçĕр; пĕлĕтсем хура-хура туха пуçларĕç. Смотри, как бы сегодня дождь не пошел, все собираются черные тучи. N. Икĕ уйăхран (через два месяца) аслă вăйлă çумăр килчĕ. ЧС. Вара аслати авăтăрĕ (= авăтрĕ) те, шултăра çумăр ячĕ, кĕтӳ те кӳртĕрĕ (= кӳртрĕ). N. Çумăр çумаллипе çăвать. Дождь идет все сильнее и сильнее. Янш.-Норв. † Çумăр килет хуралса, вăрман çине шуратса. ТММ. Мана кĕтеççĕ, эпĕ тухатăп та, тарса пытанаççĕ. (Çумăр). Зап. ВНО. Çумăр юхтарса çăвать. Идет сильный дождь. Ib. Çумăр çӳпçерен тăкнă пек тăкать. Шурăм-п. Çумăр çӳпçерен янă пек çурĕ. Ib. Унччен те пулмарĕ, пĕр хĕринчен (с одного края горизонта) çумăр кăвакарса тухрĕ. Изамб. Т. Çумăр çуса иртсе кайсан, когда выпадет (или выпал) дождь. Регули 1367. Çомăр чарăнсанах, кайрĕ. Ib. 1080. Çак çомăрта порте йĕпенчĕç. Этот дождь помочил всех. Ib. 1061. Çомăртан (лапраран) каймарĕç. Не пошли, так как был дождь (была грязь). Ib. 806. Çомăр çуни лайăх мар. Ib. 412. Ыран çомăр полĕ (пожалуй будет). Ib. 410. Ĕнер-çомăрччĕ. Вчера был дождь. Сятра. Çомăр кĕрсе карă, тет, Холă кап çомăр çоат, тет. Ib. Кăнтăрлаки çомăр ниме те йорачас, тет (типсе каят), каçхи çомăр анчак калчая йорат. Ib. Ирек корак кăçкăрсан, çомăр полат, тет. Ib. Ой, чивер çомăр çоат, тӧр çомăр. N. Паян çумăр çĕре витерчĕ пулĕ (промочил небось). N. Çумăр витерчĕ мана паян (дал знать). N. Уяв вăхăтĕнче çумăршăн (чтобы выпал дождь) чӳк тăваççĕ, вăл чӳке ачасем тăваççĕ. Ст. Шаймурз. Иртнĕ çумăра юпах тьыхапа ан хăвала, теççĕ. (Послов.). Череп. Çумăр çапса çăват (хлещет). Ib. Çумăр тĕтет (льёт во всю). Ib. Çумăр çунтарат („жарит“). N. Пĕр карчăкпа пĕр старик пурăннă. Пурăнсан-пурăнсан, вăсен ача çуралнă. Вырăс йăлипе, пачăшкă хушнă тăрăх, вăсем ăна тĕне кӳртме чӳркӳве кума тупимасăрах кайнă; ялĕпе те пĕр çын тупиман, мĕшĕн тесен, кума пулас пулсан, чӳркӳве каймала: чăвашсем унта хăшĕ ĕмĕрĕпе иккĕ анчах кайнă: тĕне кĕме, вилсен. Кусене хирĕç пĕр шап-шур сухаллă пуçтаракан старик тухнă та: ăста каяттăр? тесе ыйтнă. Лешсем: ача тĕне кӳртме каятпăр та, пирĕн кума çук. Эсĕ пулмăн-ши? тенĕ. Старик хавас турĕ, ачана тĕне кӳртрĕç. Ача çитĕнет. Пĕре урамра выллянă чух, унтан пĕри: сан пуск-аçу кам? тесе ыйтнă. Лешĕ: пĕлместĕп, тенĕ. Юлташсем пурте кулса ячĕç. Ача вăтанса пӳрте кĕчĕ; амăшĕнчен: ман пуск-атти кам? тесе ыйтма тапратрĕ. Амăшĕ ăна мĕнле тĕне кӳртнине каласа кăтартнă. Вара ача ашшĕсенчен вăрттăн пуск-ашшĕне шырама кайрĕ. Çулпа утса кайнă чух, вăл пĕр хутаç çакса хирĕç пыракан старика курнă. Старик унтан: ста каян, тесе итсен, вăл: пуск-атти патне каятăп, тенĕ. Пуçтаракан: сан пуск-аçу эпĕ, ман пата пырас тетĕн пулсан, куçна хуп, тенĕ. Ача куçне хупрĕ. Уçсан, пĕр пит кетмер пӳртре тăнине курчĕ, тет. Пыск-ашшĕ ăна хунь пӳлĕмĕсене кăтартса çӳрет. Пĕр пӳлĕмре ача ала çинче такана ларнине курчĕ. Патнерех пырсан ала витĕр пăхрĕ те, халăх хĕрсе тыр вырнине курчĕ. Вăл халĕ пĕлĕт çинче пулнă. Ача тĕлĕнсех карĕ. Астумасăр такана çине пусрĕ те, таканари шу тăкăнчĕ-карĕ, ала витĕр юхса çумăр пулчĕ. Халăх хыпаланса кĕлте йăтма тапратăрĕ. Ак мĕнтен пулать çумăр. Б. Олг. Витререн (каткаран) çунă пак çурĕ çомăр. Ib. Тата вăл çомăр витрех вуртарчĕ. Кроме того, он заставил в дождь жать хлеб. N. Вăрман хыçĕнчен çомăр хăпăрать. Из-за леса идет сюда дождик. КС. Çумăр ӳккеле пуçларĕ (накрапывает), сăрат (кладку) тăвар. Артюшк. Çумăр чарăннччен, кунта кĕтсе ларар-ха! Спшрак. Эпĕр конта ларнă чох (пока мы здесь сидим), каллах çомăр çума поçланă. Сарат. Çумăрăн хӳри кăна çакланчĕ. Дождь задел только краем. Ib. Çумăр çитсе çапрĕ. Нагнал и вымочил дождь. Бюрг. Кураксем кранклата пуçласан, çумăр тухат, теççĕ. N. Çумăра яман накидкă. || В перен. смысле — о плачущем. Сред. Юм. Çумăр çăвать! (Йĕрекен çын çинчен калаççĕ). СТИК. Пĕр ушкăн çумăр çуса карĕ (т. е. он поплакал, пролил слезы. Гов. о маленьких).

çун

çон (с’ун, с’он), гореть. Чураль-к. † Чăл-чăл çунан вут çутти, катаран курнан вут çутти. Ib. Шел-квар çунса выртать, тимер сенĕк лартнă, хура кĕçе сарнă. Регули 315. Çортасам çонаççи? — Эп онта чохне çонатьчĕç. Ib. 354. Эп пыриччен çоннăччĕ. Сгорело до моего прихода. Ib. З55. Эп пырсан, çончĕ (çонниччĕ). ФТТ. Çуннă япалана çисен, упа тытмасть, тет. (Поверье). СТИК. Мĕн шăрпăкĕ илмелле, пирĕн вучахра вут çунах тăрат вĕт (беспрерывно горит). П.-Пинер. Çунайăрçинччĕ вут çинче. Сгореть бы им (врагам) на огне. Форма грамматически неправильна; надо: çунайрĕçинччĕ или çунайĕçинччĕ. N. Ăнсăртран çунса-туса кайман пулсан. N. Пирĕн ял икĕ аяккипех çунчĕ. Вут тухрĕ те, ялĕпе çунса кайрăмăр. N. Кам арки çине вут ӳкет, вăлах çунать, теççĕ ватă çынсем. Альш. Улăм çунса тухат та, кăмаки умне ӳкет. Огонь, перебивается по соломинкам и падает у печки на пол. || О погоредьцах. Земл. Пирĕн ялсем çула çунса çунаççĕ, вĕсем: хăçан вут пулнине астумастăпăр, теççĕ. ЧП. Эпĕ пиччепе çуна туртса килтĕм те, çуннă çĕре кайрăм. Ib. Çынсем, çунсан, тырă пухса çӳреççĕ, эпир те çавсем пекех хутаçсем çакса çӳрĕпĕр çав. Бес. чув. 5. Пĕрре, çула, вĕсен ялĕ çунчĕ-кайрĕ. Изамб. Т. Епле, пирĕн хурăнташсем те çунни? — Павăл пултăру çунчĕ. || О хлебах (в жару). N. Тырăсем çунса карĕçĕ кунта. || О ярком блеске. Сред. Юм. Çôнса тăрать. Так говорят о блестящих предметах (гиперболическое выражение). Ал. цв. 6. Вăл хĕрлĕ хĕвел пек çунса йăлтăртатса ларать. Сред. Юм. Çунса тăрать (очень изящная вещь). || О сердце. С. Айб. † Ĕнтĕ ăшăм çунат, ăшăм çунат, çулăмсăр çунакан та кăмпа пек. N. Манăн чĕре çунса тухать саншăн. N. Ман ăш пĕтĕм çонса ларчĕ. || Употребл. в бранных выражениях. Буин. Çунтăр-и алтуйăву. Ну ее к чорту, твоею тросточку (с’ореть бы ей). Изамб. Т. Çунса каяшшĕ (çунашшĕ çунса кайманă), таçтĕлте чупса çӳрет! Чорт его знает, где он бегает. (Брань). Череп. Эх, çуннă (или: çунса кайнă) япала! (Брань, относящаяся к человеку, или к вещи; говорится когда что-нибудь не ладится, не выходит). КС. Çунса кайтăр! Ну его к чертям! (Гов. о предмете, которому не придают важного значения). Кама 48. Ку çуннă саманипе туйне те тăваймăн ĕретлĕ. Рак. Çунса кайтăр çанталăкки, пĕртте латти çок. Чтобы чорт подрал эту погоду, она никуда не годится! || Пригорать (о кушаньи). N. Пашалу пичĕсем çунаççĕ, || В различных перен. выраженнях. Изамб. Т. Çунса тухнă (бедственную) пурăнăçа кирек мĕн чухлĕ ĕçлесен те çитереймĕн. Ib. Вутсăр çунманă (не сильная брань). Ib. Эпир вутсăр çунса тухнă. Наше положение ухудшилось ни с того ни с сего. N. Мĕн пур пурăнăçăм манăн çунса кайрĕ. N. Юлашкинчен вăл Ольгăнăн çунса кĕтсе тăнă ĕмĕтне (пламенную надежду) çитернĕ. || Топиться (о печке). Орау. Кăмака çунать-и? Топится-ли печка? Ib. Кăмаку çунса пĕтри? Протопилась-ли у тебя печь-то? Ib. Пĕр кăмаки çунса пĕтменччĕ те: хуп еппин ăна, терĕ (сказала). N. † Мулча хĕрсе çунат-çке. Баня топится во всю. || Быть палиму солнцем. Утăм. Çунса выртан хура пусса пуян валли алтать вăл тарăн. || Горевать. ССО. Çавăнпа ĕнтĕ вĕсем малашне çын сăнне ан курайччăр, шăтăкрах выçăхса çунса вилччĕр. N. Вĕсем çунса ирттернĕ. Они уже пережили все свои горести. Ст. Чек. Çунат-ĕçке çак тăлăх хĕр (горюет, терпит разные невзгоды). N. Ну, ачам, мана çунма нумай пулчĕ. N. † Хĕре çамрăкла парайса: хыпса çунтăр, терĕр пуль. ЧП. Выртса ĕçрĕм ăшăм çуннăран. Ib. Ут пыраймасть çумăр та, ай, çунăран, ай, çунăран; эп юрлатăп ăшăм, ай, çуннăран (от тоски). N. Ĕлĕк выçăпа çунса çӳрени те çитĕ. Достаточно того, что и раньше маялись голодные. || Беспокоиться, заботиться. N. Çапла вара арăмĕ килте çунса тăрать, упăшки ăна пĕлмесĕр укçине салатать. Орау. Саншăн çунсах ӳкрĕ ку, кĕт, килсĕн (= килĕсĕн)-килмĕсĕн! Будет он о тебе горевать, жди! Ему всё-равно, придешь ты, или нет, N. Çунса, чупса çӳрерĕç. КС. Эп ун ачи-пăчишĕн ĕçлесе çунса пурăнтăм. N. Мĕнле майпа та пулсан укçа тупса пуясшăн çунаççĕ. Чураль-к. Вĕрене вутти вĕтрен пек, юман вутти хĕлхем пек; çав хĕр ăшчикки çав ачашăн çавăн пекех çунтăр. (Из наговора). Орау. Эпĕ уншăн пит çунмастăп. || Сильно хотеть. N. Çавăн пекех арçыннисем те, хĕрарăмпа пурăнас йĕркене пăрахса, пĕр-пĕрнипе аскăнлăхшăн çунса пурăнчĕç. N. Эпĕ санăн хыпарна питĕ пĕлесшĕн çунса тăратăп. (Из письма). N. Пурне те пĕлесшĕн çунса тăр. Букв. 1886. Ытла курасшăн çунаттăн, еппин хай нушана аранах куртăн пулать-ха. Кан. Ялти хресченсем маневăрта кам парăнтарассине пĕлесшĕн питĕ çунаççĕ. Ала 8. Эпĕ сана питĕ юрататăп, манăн чунăм пит саншăн çунать. || О жажде. Орау. Çунать вăл, çунать ĕçесшĕн. N. Манăн çунса тухас пек ĕçес килет. Меня томит жажда. N. Шывшăн çуннă çын (жаждущий). Ст. Чек. Шывшăн çуннă. || В перен. знач. N. Чунăм шывсăр ĕнтĕ çĕр пек саншăн çунать. Янтик. Ах, çав ухмахсем! иккĕшĕ те пĕр хĕршĕн çунса çӳреççĕ, тепĕр хĕр çук-ши кăсен валли ниçта та? || Стараться. Кан. Халĕ кружок членĕсем вилнĕ поетсен пултарулăхне сăнас тĕлĕшпе çунса ĕçлеççĕ.

çуна

çона (с’уна, с’она), сани. Н. Карм. Çуна, сани; части их: тупан (полоз), шăль ӳрече (грядки), çунатти (отвод), хирлӳ; тайăнчăк (в Хорачка: _лӓ_жӓ_нкӓ), спинка; ларкăç, козлы. Артюшк. Çуна: тупан (полоз); çуна шăлĕ, копылья; çуна мăйраки, рожки у саней (спереди); çуна хыçĕ, задок (спинка); çуна хурами (вязки); турта; аялти ӳрече (на копыльях). Изамб. Т. Ашăклă çуна, сани, обшитые рогожей. Вил-йăли. Лашапа леçес пулсан, хăшĕ-хăшĕ вилнĕ çынна лайăхрах хисеп тума çула çунапа турттарса леçеççĕ. N. Арăм çона айне полнă. Женщина попала под сани. ЧП. Кутсăр-пуçсăр çунам пур. У меня есть сани без передка и задка. Атмал-к. † Çăварни çич кун тенĕ чух çич пăт урпа çитартăм, çуна хыçне таптартăм (так что моя лошадь стала наступать на задки саней). Собр. † Пирĕн пек çамрăк ачисем çуна çине тухмасăр юрламаççĕ. Юрк. Шăвăç хыçлă çуна, сани с жестяным задком; сани, задок которых обит рогожей. Анат-Кушар. Çуна янрать — сивĕтет пулмалла (к морозу). Ёрдово. † Пирĕн çони çона пек, ыр-çын хĕр(ĕ)сен арчи пек. Кан. Мана хирĕç çуна кӳлнĕ лаша (лошадь, запряженная в сани) лепĕстеттерсе килет. Юрк. Наклатсем епле сут тунă чухне ешчĕк тĕпне ларса юлаççĕ, эсир те, çавăн пек, ларса пынă чухне çуна тĕпне ларса юлтăр. Çирĕк-к. Çуна: хыçли, çари (дровни); çуна сакки. Орау. Ни çуна, ни урапа, çӳреме çук ĕнтĕ (в распутицу). || Воз (на санях). Орау. Çуни-çунипе турттара-турттара тухаççĕ. Вывозят целыми возами (на санях). || Воз (с сеном). Орау. Çунана (воз с сеном) çут çанкаллă турăм.

çур

(с’ур), разрывать надвое, разорвать. N. Вилнĕ çыннăн кĕпине хывса илмеççĕ, çурса кăлараççĕ. Чăвашсем 26. Унтан вара çăмарта ывăтсан, вилнĕ çын кĕпине çурса кăлараççĕ; ăна ахаль хывса илмеççĕ, умăнчен çурса, сăкман пек хываççĕ. N. Эпĕ кĕпене туратран (за сук) çаклатса çуртăм. || Распороть. N. Пулла çур. Бес. чув. 11. Пĕр йывăр çыннăн хырăмне хĕçпе çурса янă. || Разбивать (голову). Абаш. Конта ӳксе, поçна çорăн! (напр., на льду). Б. Яуши. Ача хăвăртрах пуçне тата икке çурса пăрахрĕ, тет те, хуçана тăратма карĕ, тет. || Колоть, раскалывать, пилить, рвать вдодь. Тăв. 14. Унтан лăпсăркка сар чечеклĕ аккас, чаршав пек яр уçăлса, çинçе пилĕклĕ пуп хĕрне çурса кăларчĕ (вдоль). Ib. ЬI. Анаткас пуянлăх пит аван курăнать. Пурин те çурса тунă ампарай, пахчинче хăмла, пыл-хурчĕ. Кратк. расск. 9. Тепĕр кунне ирхине ирех тăнă та, вутă çурнă. Çутт. 42. Атте авăн кăмакине çурман юман вутти пăрахрĕ. || Окучивать. Альш. Унтан ăна (картофель) çумлаççĕ, çум вăхăтĕнче суха-пуçпе çураççĕ. Ямаш. Пирн паян омма çормала та-ха (соха пуçпе копаламалла). || Размывать. N. Шыв çурса каят. Баран. 243. Океансем çĕрелле çурса тăракан пайĕсене тинĕссем теççĕ. Трхбл. Ăна пытарнă тĕле шыв çурса кайнă (водою размыло его могилу). N. Вăл (он) лачака çине те кĕнĕ, шыв çурнă лакăмсене те кĕрсе тухнă. || Обдирать (зерно). N. Кĕрпе арманĕ умĕнче виç путалкка тулă çуртăм. Толст. Кĕрпе çуракан арман (круподёрка). Эпир çур. çĕршыв 23. Тата уйрăм кĕрпе çурмалли арман пур, çу çаптармалли машшин пур. || Перерезать. Эпир çур. çĕршыв 23. Сылтăм енчен улăхалла çак хире виçĕ тип çырма çурса тухаççĕ (перерезают три оврага). || Зарезать. К.-Кушки. Пирĕн сурăхсене кашкăр çурнă. Наших овец зарезал волк. Юрк. Лашине кашкăр çурса тухат. || Пробивать. Кĕвĕсем. Чăршă кĕлет алăкне витĕр çурса кĕрĕпĕр, вăйă иртсе пынă чух витĕр çурса калăпăр. || Разрушать. Вĕлле хурчĕ 27. Карас çине хăпарса пĕтĕм караса çурса (çул туса) шăтарса ерешмен картипе карса пĕтереççĕ. N. Питĕ хытă юрлаççĕ, пӳрте çурса прахас пек (того и гляди изба рухнет) — ним те пĕлмеççĕ. Альш. † Ула пилĕк качака, капан çуран йăли пур. || Бить кнутом. Хĕрлĕ урал № 10, 1921. Çынсене пушăсемпе çурса пĕр йывăçшăн тăватă пин тенкĕ илет. Ала 95. Эсир вăл ачанăнне кĕпине-йĕмне мĕншĕн хывса илнине пит лайăх пĕлетĕп, эсир ăна пыйти-шăркине пăхас тесе мар, унăнне тирне çапа-çапа çурас тесе, хывса илнĕ, тенĕ. || Распускать (почки, листья, цветы). Пазух. Хурлăхан çеçке (цвет) çурсассăн, килет çыран илемĕ. Самар. Тин çурнă çырласем. Ау 355°. † Шур Атăлăн шурă хăви çĕнĕрен çулçă çура-çке. || Разрезать (воду). N. Пулă Çавала хирĕç (против течения р. Цивиля), шыва çурса, çухăрса кайрĕ, тет. Баран. 81. Лере тата ураписемпе тинĕсе çурса пăрахут ишсе пырать. Сред. Юм. Кăçалхи тырра çĕлен те çôрса тохас çок. Нынче очень густой хлеб, так что змея не проползет. || Бить, ударить в нос (о запахе). ЧС. Ĕнĕк шăрши (запах гари) сăмсана çурать. КС. Ача сыснă-им? Пăх шăрши çурать! Орау. Такăш сысрĕ ĕнтĕ (ventris flatum emisit), шăршă çурать. || Оглашать, греметь (о звуке). Кĕвĕсем. Пахчан пĕр хĕрĕнче юрласан, сасси илтĕнет тепĕр хĕрне; пахча вăта çĕрринче юрласан, сасси çурать пахчана. Альш. Хĕрсем каччăсем янратса çурса юрласа кĕвĕ калаççĕ ялта. Ib. Хĕлĕ-çăвĕ урама тухса уншăн-куншăн пĕр-пĕринпе вăрçаççĕ, урама янратса çурса. Ib. Шăри-шари кашкăраççĕ, урам хушшине ян çураççĕ. Ст. Яха-к. Шăнкрав сасси ял çурат (гремит по деревне. Çăварни). Полтава З8. Аçа-çиçĕм сасартăк пĕлĕте çурса янтратсан, шартах сиксе çын чĕтрет. N. Вăл аллипе пĕр сулать, ĕçекене шав ырлать: ĕçет, çиет туй çынни, тĕнче çурать юрлани! Сунт. Пĕр минутран Пруккан çамрăк вăйлă сасси вăрмана çурчĕ. Çутт. 112. Пĕтĕм яла иккĕшĕ çураççĕ. || В перен. смысле. Бур. † Тантăшран лайăх пулас мар, тантăш чĕрине çурас мар. || В чувашизмах. N. Чуна сурчĕ çут тĕнче: аптăрамăп халь ĕнтĕ — тăр кăнтăрла тĕлĕнче хавас улăх варринче. Сред. Юм. Пуç-куç çурса çурет. „Ходит (или работаеть) главным, без боязни“. Ск. и пред. чув 89. Пĕтĕм ăшне-чиккине çурать хăватлă яшки (т. е. яд своим действием выворачивает желудок).

çорма çын

человек средних лет? || Мальчик или девочка около 12—13 лет. СТИК. || Так называют человека, неспособного к работе. Сред. Юм. Çорма çын тесе начар, ĕçлеймен çынна калаççĕ.

çôр çын

так называют худого и бессильного человека, который не может как следует работать. Сред. Юм. Ст. Ганьк. Çичĕ ютçăм çичĕ ют: çур çын, тесе, ан калăр! N. † Çичĕ ютсем çинче ют: çур çын, тесе, ан калăр.

çурăм пуши

(пу_жи), трава; употреблялась чувашками для оживления лица тем, что корнем ее намазывали лицо, что вызывало красоту и румянец на лице, так как корень — едкий. (Кайран тимрелетсе ярат, пĕрре хитрелетме анчах сĕреççĕ — пасара тухса кĕме). Караево. П. И. Орл. Д. С. Серг. Çурăм пуши (polygonatum multiflorum), унăн сиппи (польза) пуррине пĕлместĕп, ачасем çикалаççĕ те.

çурта кунă

так называли второй день пасхи (понедельник). Никит. Пирĕн патăрта çурта кун(ĕ) тесе мункунăн иккĕмĕш кунне, тунтикуна, калаççĕ. Рекеев. Çурта кунĕ, так назыв. потому, что прилепляли к стене при поминках свечи (пасхальный понедельник). Н. Карм. Мункун çурта кунĕ (тунтикун каç) сĕрен пуçлаççĕ; сĕрен хăваласа кăларса тăкаççĕ хулăсене: ялтан чир-чăр кайтăр, тесе. Сĕрен! тесе кăçкăраççĕ. Чирлĕ çынна хулăпа çапаççĕ: чирĕ кайтăр, тесе. Çăмарта параççĕ килĕрен икшер çăмарта. Хуллисене пăрахаççĕ кăларса; ялтан хăваласа пĕтерсессĕн, çăмартана çанта валеçсе çиеççĕ те, тавăрнаççĕ вара киле. Чăвашсем 34. Тата мункун эрни хушшинче тунтикун хываççĕ (поминают покойников), çав куна çурта кунĕ теççĕ. См. __Магн. М. 104, 183.

çут

çот, зажечь засветить. Орау. Çутса парас пуль сире (т. е. лампу). Янтик. Кăçал хĕлĕпех çак ламппа çутса пурăнтăмăр. КС. Эпир кăçал ку ламппа çутса пурăнтăмăр. N. Электричĕствă çутса яр-ха. Выçăхакансем 5. Лампă та пулсан çутчăрччĕç пĕр хутчен. К.-Кушки. Çут. Зажги. Ib. Çутас-и? Зажечь? Чхĕйп. Хайхи алăк патне хывма лартнă чĕрессемпе йăнашар хунă çăкăр çине çав хайхи (относится к çурта, а не к çип) çипрен тунă çуртана çутса янă. Сунч. † Çутсан, çут хăйна çутăрах. Поднять, так подними огонь побольше. Альш. Ку раксен хайчипе çурта хĕстере-хĕстере çута-çута ярат, тет. Ib. Асту, епле çутса пăхать. (Çĕрле аслатьи авăтмасăр çиçĕм çиçнĕ чухне калаççĕ, как будто кто-то нас ищет огнем.) Ала 2З. Чиркӳ ларать, ним калама та çук: ăшне çуртасем çутнă, çăп-çутă çутăлса ларнă, тет. || В неизв. значении. М. б. описка? Шихаз. Эпир татах (опять) сурăхран çутса юлтăмăр.

çотаттĕл

так называли помощника старшины. Шорк. В Хорачха çотаттьăл. Чăв. й. пур. 21. Çав Ивана пĕр вăхăтра уясра çутаттĕл тиекен чина кӳртнĕ.

Çотой

(с’одоj), назв. дер. Седойкиной. Панклеи. || Назв. поля около дер. Хир-бось. || Седой. (Так называют старика, когда он выкинет какую-нибудь смешную или глупую шутку и пр., большею частью в насмешливом тоне). Шорк.

çухал

(с’уhал), пропадать, исчезать. Юрк. Çухалма кайни (пусть пропадает), ăшĕнче темĕн пит хаклă япаласемех марччĕ-çке! Б. Яныши. Мишавай пире Кортк пикĕне каялла ярса виçсе пуртарчĕ те, Кортира çухалнине пĕлчĕ. АПП. † Çӳлĕ тусем çинче çил вылять, çилĕ çĕре ӳксе çухалат; эпир савнине урăх çын савсан, пирĕн куç умĕнчен çухалать. О сохр. здор. Сасси те çухалать (у больного). СТИК. Ивана кĕтеççĕ, кĕтеççĕ — килмест. Вара çаплах çухалса карĕ (так и пропал), тет. N. Çта çухалтăн, пĕрре те курăнмастăн. В. С. Разум. КЧП. Эпĕ тухса кайсассăн, куçран çухаличченех пăхса тăр. Альш. † Шурă хутсем çырмасăр хуралмĕç, пирĕн пуçа çырнисем çухалмĕç. N. Йорпала çол çохалнă. || Заплутаться. Ала 4°. Пĕччен çӳресен-çӳресен, эпĕ çухалса кайрăм вăрманта.

çӳл

(с’ӳл’), высь, высота, вышина. употребляется обыкновенно в косвенных падежах. С.-Устье. † Ăста кайса кĕрем-ши, пирĕн телей çанашкал: çĕре каяс — çĕр хытă, çӳле каяс — çӳл инче. Янш.-Норв. Vн чухне хĕвел чылай çӳле кайнăччĕ вара. Алик. Çакăнтан çӳле кайма инче-и? тесе итрĕ. тет; леш калат, тет: инче мар пулмалла, шаккани илтĕнет. Якейк. Хĕвел контан кон çӳле (выше и выше) хăпара пуçларĕ. Лашм. † Юрт-юрт, утçăм, юрт, утçăм, çурхи çулсем çӳле юличчен; çурхи çулсем çӳле, ай, юлсан, вĕрене тупан каять сулăнка. N. † Кушак çӳле ларсан, сивĕ-тет, теççĕ. ТХКА 20. Кирек мĕн калăр, пĕри те ман пек çӳле сикес çук эсĕр. Орау. Çималли пĕтсен çӳлелле пăхса ларăн. ТММ. Турă çӳлте, патша аякра, тетчĕç. N. Çӳлте кайăксем вĕçсе çӳреççĕ. N. Хĕвел çӳлте пулсан — уяр, аялта пулсан — çăмăр пулать, тет. N. Çӳлте ларап, кам çинчине каламастăп. (Калпак). N. Çӳлте турă, çĕрте патша, тенĕ. Кан. Сарлакăшĕ: çулте 25—30 сантиметр, тĕпĕнче 35—40 сантиметр. ГТТ. Алă çӳлте. N. Ĕлĕк çӳлтен кисе питĕ айăплатьчĕç. N. Чăркуççиран çӳлтен татнă. Отрезали повыше колен. Альш. Улача чаршав ан карăр, çӳлтен туртса ан çыхăр. Собр. Кĕркунне тăрна çӳлтен (высоко) вĕçсен, кĕр вăрăм килет, теççĕ. N. Уххи йывăçран çӳлтен (?) кайрĕ. Стрела полетела выше деревьев? || В перен. смысле. ГТТ. Шкулта лайăх отметкă илекенсем питĕ çӳлтен çӳреççĕ. Кĕвĕсем. Питех çӳлтен-çӳлтен çӳрес мар: куштан чĕрисене çурас мар. Альш. † Питех çӳлтен-çӳлтен калаçас мар: атте-анне ятне çĕртес мар. Юрк. † Ыттах çӳлтен-çӳлтен калаçма ыттах çитĕ (питĕ?) пуян ачи мар эпир. N. Çӳлтен! Так кричат лошади во время пашни. См. хĕрипе. Бур. † Вĕлтĕр-вĕлтĕр вĕçмешкĕн вĕрене çулçи мар эпир, çӳлтен-çӳлтен калаçма эпир пуян ывăлĕ-хĕрĕ мар. Сред. Юм. Çӳлтен çӳрет, тесе, хăйне хăй пысăка хоракан çынна калаççĕ. || Высокий. Этем йăх. еп. пуç. кай. 79. Ĕлĕксенче çырма шывĕ ку шăтăкран çӳлерех пулнă, çавăнпа та çырма шывĕ унта юшкăн лартса хăварнă. Альш. Хусан хулинчен çӳлерех, теççĕ ăна (о Свияге). Ст. Чек. Алă тымарĕнчен çӳлерех, чавса патнелле. N. Çӳлерех хака хурса сутасчĕ. Хотелось бы продать по более высокой цене. Изванк. Çăлтан çӳлерехре пĕр пысăк ват юман пур. N. Çӳлерехрен. Якейк. Пĕри çӳлтерехре (повыше), тепри аялтарахра тăрать. Орау. Пăр купи йăтăнса аннă та, хулне чавсаран çӳлерехрен хуçса пăрахнă, тит. Говорят, что груда льда упала на нее и переломила ей руку выше локтя. См. çӳлĕ. Якейк. Çӳл-çӳл йоман, çӳл йоман. Изванк. Çӳл-çӳл юман, çӳл юман, çӳл юманта пин куку, пин кукуран çӳл куку. N. Çӳл енчен юхса анакан шыв. N. Верхний. N. Лупашка урлă, хăма хурса, кĕпер тăваççĕ, кĕперин çӳл енне вут хураççĕ. Изамб. Т. Ул çав урамра çӳл енче пурăнат.

çӳлĕш

(с’ӳ_лэ̆_ш), высота, вышина. Завражн. Çӳлтен пĕр виç аршăн çӳлĕшĕнчен ӳкрĕ. Упал с высоты приблизительно трех аршин. Кан. Хулана икĕ хутлă çуртсем çӳлĕшех шыв илнĕ (на высоту двухэтажных домов). Ib. Çӳле (вверх) пĕр виç аршăн çӳлĕш хăпарчĕ. Регули 971. Эпĕр иккĕн çӳлĕш пĕр тан.. (Так и в Якейк.). Ib. 418. Ман çӳлĕш пор вăл. Он будет ростом с меня. (Так и в Якейк.). Ib. 409. Вăл ман çӳлĕш. Он ростом с меня. (Так и в Якейк.).

çӳппи

(с’ӳ_ппи, çӳпĕ+афф. З-го л.), первоначально — сор. || Поминовение умерших? N. Тата çӳп(п)ине шăматкун иртереççĕ. || Имя, даваемое младенцам обоего пола, если в семье дети не живут, умирают. Цив. Çӳппи — ача пурăнмасассăн ят улăштарса хураççĕ. Чутарч. Ц. Çӳппи (с’у_ппи), имя, которое дается детям обоего пола в семьях, где дети умирают. Сред. Юм. Çӳппи — „если род не плодится, так называют людей всякого имени“. Т. VI, 16. Йĕке-хӳрене хăçан ӳкет тăм-хаяр, çавăн чухне тин ӳктĕр (Çӳппия. Из наговора). || Прозвище мужчины. Кан. Çӳппи Хветри пек арман хуçисене кирек мĕн пулсан та тӳрлетеççĕ, тет матка.

çӳрейрер

форма возможности от глагола çӳре. СТИК. Ыр тантăшсем, тăвансем! Тараватрах çӳрейрер! (Здесь выражает усиленное желанье и просьбу).— Çавна çĕклейрер (стоит только поднять), хăех тухат вара; урăх нимĕн те мар, çапла калайрар (стоит только так сказать), нимĕн те тăваймĕ.

çӳç

(с’ӳс’), волос(-ы). О сохр. здор. Çӳç тăкăниччен малтаи çӳç тĕпне лĕкĕ пек сарă, вĕтĕ, типĕ шатра тухать (при болезни кукша). Сред. Юм. Çӳçне ине çулланă, или: çӳçĕ вĕрилле (= вирелле) тăрать (вихорь). Ib. Çӳç ил, çӳç илтер. Остриги волосы. Ib. Мана кашни иртсе каймассайран витлет; ярса тытрăм çуçĕнчен те, хытă вĕçтертĕм. N. Çӳç илсе яр, обрить. КС. Çӳç хыртар, заставить брить. N. Малти çӳçе вăрăм хăвартăн эсĕ. Юрк. † Урам урлă каçар-и? Ылттăн ука тăсар-н? Ылттăн ука улттă çаврăнтăр, çӳçсем сире çыхлантăр. Ib. Çӳç кастарсан, çӳç шуралат. Кн. для чт. I, 16. Ир тăрăр та, питĕр-куçăра çăвăр, çӳçĕрсене турăр. Якейк. Пуçна пĕр пĕчĕк çӳç хăвармăп! Выдеру все волосы! (Угроза). Ст. Чек. Пуçăнта çӳç юлмĕ. Баран. 66. Майпа вĕрсе тăракан уçă çил пуçри çӳçсене вĕл-вĕл вĕçтерет. Шибач. Çӳçна татса пĕтерем! (Брань). N. Эп кĕске çӳçпе çӳреме вĕреннĕ (или: çӳреме юратап). Я привык ходить с короткнми волосами. N. Эп вăрăм çӳçпе çӳреме юратмастăп. Альш. Çӳçе кассан, çӳçе турасан, çĕре пăрахма хушмаççĕ (не велят бросать волосы на землю): кайăк илсе кайса йăва çавăрат, тет те, пуç çаврăнакан пулат, тет. N. Çӳçе вирелле ярас (зачесывать назад). СТИК. Çӳçе вĕтелерĕм. Опалил себе волосы. Ib. Пирĕн хĕрарамсем час-час: çӳç туртат — çавă асăнат пулĕ, теççĕ. Вăл темĕскерле — пĕр пĕрчĕ çӳç туртăнса каят, тет. Регули 875. Çӳçе çуçĕн тытса (тытăçса) вăрçаççĕ. С. Тим. † Çӳç пек хăна пуçтартăм, пукане пек вылятрăм. Подг.-Шигали. † Вутлă-шывлă хушшинче вут пек сăра турăмăр, çӳç пек хăна илтĕмĕр, пукане пек вылятрăмăр. чăх-чĕппи пек салатрăмăр. (Хĕр-сăри сăвви). Б. Олг. Прийомра кăнтăр иртсен, пичия çӳç кассарчĕç (= касса ячĕçĕ), туатă сахат çапсан. Чăв. к. Турă çырни — çӳç çыхни, сивĕтсен те сивĕнмес. (Хĕр йĕрри). Кĕвĕсем. Турă çырни çӳç çыхни. (Вероятно, означает, что того, что суждено, так же трудно избежать, как трудно развязать затянутый узлом волос). || Волоски (мелкие корни растений). В. Ив. Çимĕçлĕ шыв тымар çӳçĕсен хуппи виттĕр шала кĕрет.

çӳç касакан

парикмахер, цирульник. Шорк. Çӳç касакан килет! (Так пугают детей. Говорят, что зтот „çӳç касакан“ обрезает волосы во время сна (Р).

çăвар

(с’ы̆вар), рот. N. Ĕçмесĕр тӳсмелли çук пулсан, çăвара сахăр е тăвар шывĕ ĕçмелле. Орау. Çăвартах çĕртсе антарса ярать. Ib. Тăрантăм лайăх, çăвартан курнакан та пулчи тен (наелся до-отвала). Ib. Çăвартан курначченех ĕçсе çирĕм. Я наелся и насытился до-отвала (по-горло). Ib. Çăварта юн тути калать. Во рту чувствуется вкус крови. Ib. Мур ачипчи, кӳпсе пĕтешшĕсем, кун-каçа çăварсене хупмаççĕ (макăраççĕ). Ib. Çăвар чӳхеме каяп. Ib. Эп паян çăвара пĕртте чӳхемен-ха. Ib. Ĕлĕк ваттисем, кĕçĕн çăварни иртсен: паян эпĕр çăвар анчах чӳхетпĕр, тесе ĕçетчĕç, тет. Ст. Чек. Мĕн унта — çăварна курак сысашшĕ — ăнран кайса пăхса тăран! Что ты там зазевался! Ib. Калаçакан çăварне карта тытман. (Послов.). Юрк. Ку та тыттарна черккине, мунча чулĕ çине çапнă пек, çăварне ывăта парать. Имен. Çав ĕçкĕре эп те полтăм, сăра, пыл ĕçрĕм: сохал тăрăх йохрĕ, çăвара кĕмерĕ. Скотолеч. 26. Кантăр çăвĕ ĕçтерсен те анса каймасан, ларнă япалине çăваралла кăларма тăрăшас пулать. Трхбл. Вĕсен çăварĕсем пиçчĕр халĕ. Ib. Ах турă, çăварĕ хăлха таран! N. Сирĕн аçу-апу мана питĕ лайăх ĕçтерчĕç-çитарчĕç: халь те çăварта. Сред. Юм. Çерçи çăмартине çăварта хыпса çӳрет, ай, çăварта ванса каймаччĕ (çăварта ванса кайтăрччĕ, тени пôлать). Якейк. Çăвар типсе ларч (от жары). Ib. Ман Йăван çăккăр çăвартан та татмаçть. Ib. Ма-ка эсĕр мана çăвартан та прахмастăр (говорите постоянно обо мне). Ib. Санпа калаçса çăвар пылакне ярас килмест ман. КС. Çăварпа çапса çĕмĕрĕп. ТММ. Çăварна килсе кĕрессе кĕтетнем? N. Çăварна хуп, замолчи. N. Çăвар вĕççĕн калакан халап. ЧС. Кăшкăра-кăшкăра манăн çăвар та типрĕ (высохло во рту). СПВВ. Пурте пĕр çăвара сурас пулать. (Поговорка, выражающая согласие, единодушие). Собр. Арлă-арăмăн пĕр çăварпа сурас пулать, теççĕ. Б. 1З. Халăх çăварĕ хапха, теççĕ. N. Халăх çăварне кĕрсен, пулать. О чем говорит народ, то сбудется. (Послов.). Питушк. Çăвартан тохсан, хапхаран тохать. (Послов.). Изамб. Т. Çини нумай пулмас-ха (не давно ел), çăвартан пăхсан курăнат (т. е. будто пищу видно из глотки). Сыт по-горло. N. † Çăварĕ вылят, куçĕ курат — епле матур хĕрсем пур. || Глоток. Кан. Кăсинчен (= кăсйинчен) пирусне кăларса чĕртрĕ те, пĕр-икĕ çăвар тĕтĕме пăл-л! пăл! кăларнă хыççăн урăх халапа куçрĕ. Ib. Кашни паломмия ик çăвара кӳртет. Он каждое яблоко сьедает в два приема. Якейк. Прик-виç çăвар çăккăр çыртрăм. Ib. Виç çăвар шу ĕçрĕм. N, Икĕ-виçĕ кон пĕр çăвар çăкăрсăр нăмай порăннă. Орау. Çăмартасене хытă пĕçерес, пĕрер çăвар тумалла пулччăр. БАБ. Çыннисем (собравшиеся при этом) пĕр курка сăра та ĕçмеççĕ, пĕр çăвар çимĕç те çыртмаççĕ. N. Эсĕ килтен пĕçерсе янисене пĕр çăвар та çисе пăхман. N. Виçĕ çăвар, то же, что тат. ӧч кабым. || Рот, т. е. едок, N. Килте ĕç çук, çăвар нумай, тăрантаракан никам та çук, теççĕ. || Отверстие у некоторых предметов. Ст. Чек. Кушук çăварĕ — противоположно кушук тĕпĕ. С. Тим. Кăмака çăвар умне сĕтел лартса, ун çине минтер хураççĕ. ССО. Вара патша ача ашшĕсене (отцов юношей) янă та, хăйĕн тарçисене шăтăк çăварне чул кайса купалама хушнă. N. Шăтăкăн çăварĕ хупăнса тăнă. N. Вăл шăтăк çăварне пысăк чулсем йăвантарса хурăр. N. Хутаçăн çăварĕ пысăк. Н. Сунар. Тилĕ Иван тарçа каланă: эсĕ михĕ çăварне (отверстие мешка) епле çыхрăн? Альш. Çав патаккисене пуç-чиккĕн тытса пынипе леш сĕрекийĕн çăварĕ карăнат та, унта пулăсем кĕрсе пыраççĕ. N. Пĕр тĕле чарăнчĕ, пичĕке çăварĕ аяккинелле пулчĕ. В. Ив. Кашни ама чечекин тĕпĕнче пĕчĕкçеççĕ тĕвĕ пур, тĕвĕ тăрринче çунатланса тăракан çăвар пур. || Употребляется переносно и в др, оборотах. N. Урам тăрăх чупса çӳресе çăвара мĕн килнĕ (quic quid venit in buccam), çавна калаттăр (говорили). Орау. Кам ачи-ши ку, çăварĕнче пĕр тутлă сăмах та çук (все говорит глупости). СТИК. Çаварĕнчи сăмахне те калаймаст. (Гов. про человека стесняющего, про мямлю). Ск. и пред. чув, 75. Пор вырăна пуçтарăнсан, ун çăварĕпе пуплеççĕ. Кама 19. Иллене çапла кала.. Çăварĕ çӳлте-ха унăн. Никама та парăнасшăн мар. N. Виç çул асапланса лартнă вите ахалех Ваççа çăварне кĕрсе ӳкрĕ (досталось легко Василию). КС. Пĕр çăвартан çиса пурăнаççĕ вăсам, т. е. живут очень дружно. N. Пĕр çăвартан пурăнаççĕ усем (дружно, согласно, о супругах и др.). || Горлан. (Так называют одного человека, который в праздники напивается и все время поет). Сред. Юм.

çăкăр пôр

клятвенное выражение (так божатся). Сред. Юм.

çăккăр сакки

так называют скамью, поставленную перед печкой вдоль боковой стены и служащую для установки вынутых из печки хлебов. Вомбу-к.

çăл-куç

(к̚ус’), родник; источник (хотя бы он был и на дне реки). Пшкрт: с’ы̆л-ҕос’, родник. Ала 107°. Тохас çăл-куç çол тăваткалĕнче те тохать, тиççĕ. (Послов.). Магн. М. 196. Çăл-куçĕнчен топрăм (так говорят о родившемся ребенке). Кильд. Вăл çăл-куçĕ вĕрет утă купи пушшех (= пысăкăшех).

çăлтăр

(с’ŏлдŏр, с’ы̆лды̆р), звезда. Вопр. Смоленск. 1) Çичĕ çăлтăр, Большая Медведица, 2) икнĕ(?) çута çăлтăр, вращаются вокруг неподвижной (оси), З) хĕрес çăлтăр, 4) курка çăлтăр, 5) выйлă çăлтăр, 6) христос çăлтăр, 7) такана çăлтăр. СТИК. Çăлтăра чашкă пысăкăш теççĕ, уйăха йĕтем (ток) пысăкăш. Трхбл. Çăлтăр мĕн пысăккăш? — Çалтăр пирĕн пысăк ала пысаккăш вăл, тетчĕ пире анне. Ст. Чек. Çăлтăр йĕтем пек (величиною с ток). Альш. Ирпе çăлтăрсем сӳнчĕç (погасли). Ib. Кашни çыннăн пĕлĕт çинче хăйĕн пĕр çăлтăр пулать, тет: çуралнă чухне тухать, тет те, вилнĕ чухне пĕлĕт çинчен ӳкет, тет. Ib. Çăлтăрсем куçĕсене чалăртса пăрахнă (сивве). Вызвездило (к морозу). Сред. Юм. Çăлтăрсĕм куçĕсене чарса (уçса) пăрахнă (в ясную холодную ночь, когда ясно виднеются звезды). К.-Кушки. Çăлтăрсем туха пуçланă (показались). Ст. Ганьк. Çĕр тавранать — таврăн; уйăх тавăрăнать — таврăн; çăлтăр таврăнать — таврăн; кун таврăнать — таврăн. (Из наговора). N. Çăлтăр хыççăн çăлтăрсем, вĕсен шучĕ çук. Н. Лебеж. Эпир, эпир, эпирччĕ, утмăл икĕ хĕрччĕ, çутăличчен çук пултăмăр. (Çăлтăр). ГТТ. Çăлтăр аннисем, çăлтăр хăпарни, çăлтăр сӳннисем те пур. Ib. Çĕрле пулсан, уйăх-çăлтăр курнă эпĕ. N. Шывра çăлтăр ĕмĕлки корнать. Юрк. Кĕвенте çăлтăр, çутă çăлтăр, ала çăлтăр. Çич çăлтăр. Пшкрт. Кӳенте çăлтăр; ала çăлтăр. Ст. Чек. Çăлтăр сăват — куçĕсем пит те час-час пĕр енчен тепĕр енне пăхаççĕ, пуçĕ те час-час пĕр енчен тепĕр енне çавăрăнат. Сред. Юм. Пĕчик ача таса, илемлĕ пôлсан: ачи çăлтăр пик, теççĕ. Хурамал. Çăлтăр ансан, çын вилет, теççĕ. Курм. † Пирĕн куçран мĕн пăхас, çут çăлтăра корман-и? Н. Карм. † Пуçу çине çăлтăр антăр! (Пожелание смерти, проклятье). N. Эп сана çăлтăр кăтартса ярăп, или: эсĕ манăн çăлтăр курăк (иначе: вут çути кăтартăп). Я тебя так ударю, что искры из глаз посыпятся. || Метеор. МПП. Çăлтăр ӳкни. || Фамильное прозвище мужчины. Козыльяр.

çăмăл-кôсан

так называют нитки, которые остаются при продевании в бердо. Сред. Юм. Çăмăл-косан тесе пир тĕртнĕ чôхне хĕççе кĕреймесĕр ытлашки йолса пыракан çиппе калаççĕ.

çара шыв

мутная вода. Ачач 62. Вăйлă çăмăр хыççăн капланса юхакан çăра шыв майлă. Нюш-к. Тĕлĕкре таса шывра ишсе çӳресен: çӳлти патшалăха кĕресси, теççĕ; çăра шыва кĕрсен, лайăх мар, теççĕ. (Поверье). || Помои. О сохр. здор. Кил-картине çăра-шыва е юлашки яшкана ăçта килчĕ унта тăкмалла мар. Ст. Чек. Çăра шыв — лахханри шыв, е тăрă шывах, кăштă çăнăх хушса выльăхсене ĕçтерме парсан. || Болтушка (пойло). N. Килте ăна (корове) çăра шывсем панă. Ст. Чек. Лахханти шыва сĕре ан яр, çăра шыва юрат вăл. Ib. Паян выльăхсем валли шыв ăшăтса пĕр-ик ывçă ут-валли çăнăхĕ ярса, çăра шыв туса патăм. Ib. Ку кĕрпе пăтти кĕрпе пăтти пек мар, çăра шыв пек. (Так гов., когда в кашицу положено мало крупы).

çăрта

(с’ы̆рда), игольные уши, ушко иголки. СПВВ. Х. Çăрта, йĕп çăрти, ушко. Б. Аккоз. Çăрти витĕр ил, продень нитку в игодку. || Так называются и ушки некоторых других предметов. ЧП. Нухрат çăрти пурçăнлă. В отверстие монетки продет шёлк. Макс. Ч. К. I, 73. Пульски çăрта янрамас пульски çăрта тунăран. Якейк. Хĕрес çăрти — хрес кантри тăхăнтартмалли шăтăк. Тюрл. П(ă)хав çăрти (с’ŏрδи^ы).

çăтăртат

(-дат), трещать, хрустеть. Хорачка. См. çатăр, çатăртат. Б. Олг. Çил арманăн арнă (= авăрнă) чох çонатти çăтăртатат (с’ы̆ды̆дадат). || Щипать, есть. Çутт. 29. Хыçса шăйăрса пĕтерет те, вара пит ӳт-тир сурать, çăтăртатать (щиплет). КС. Тар кĕрсен, куç çăтăртатать („ест“ не так сильно, как çатăртатать).

çăтăртаттар

понуд. ф. от çăтăтртат. Слеп. Тимĕрчек çăтăртаттарса (с’ŏдŏрдаттарса) çиятпăр. || Щипать, есть, жечь, саднить. КС. Эрех çăвара çăтăртаттарать (ест). Ib. Çĕçĕ каснă вырăна тăвар кĕрсен, çăтăртаттарать (или: çатăртаттарать). || КС. Çăтăртаттарса ларать. Дрищет (не так сильно, как „çатăртаттарса“. Так и в Сред. Юм.).

çĕлен

(с’ӧ̆л’эн’, с’ӧ̆л’э_н, с’э̆л’эн’, Пшкрт: с’э̆_лӓ_н, в некот. гов. с’л’эн’, т. е. в один слог, но с губным с’), змея. К.-Кушки. Çĕлене çĕлĕн çимес. (Послов.). N. Вара çĕлен хурчкана, çиленсе, хӳрипе çапса çунтарса янă, тит. Хурчăка вара тĕк-çӳçсĕрех таврăннă та, таврăнсан вара сĕт çине кĕрсе ларса, унăн тĕкĕ-çӳçĕ çитĕннĕ. Ск. и пред. чув. 21. Çиленсессĕн, çĕлен пек, куçĕпе çиçĕм çиçтерет. Туй. Унăн виçĕ витре кĕрекен сăмаварĕ пур, вуник пуçлă çĕлен пек чашкăрса ларать. Нюш-к. Çĕлене каснă çавапа ӳте кассан, çĕлен чĕлхеçне вĕртмесен, суран тӳрлене пĕлмест. N. Çĕлен йывăççа (йывăç тавра) явăннă (обвилась). N. Çĕленпе калтан чĕлхи пĕр, теççĕ. (Послов.). Бур. Ăшша çĕлен те иленет. (Послов.). Кан. Уйра çӳренĕ чух, е вăрмана хăваласа кĕрсен, выльăхсене çĕлен сăхать. Орау. Паян ĕнене кĕтӳре çĕлен ĕмнĕ. N. Çавăншăн вĕсем çине çĕлен янă (напустил змей). Кан. Çĕлен пек çĕмĕрт тĕслĕ, çула кисретекен ăйăрсем. Ст. Чек. Тĕлĕкре сивĕ шыв ĕçнĕ пек этем ăшне çĕлен кĕрет. Ib. Çамрăк хура лашана (кастарнă выльăх) чуптарса тарлатса килсен, унăн шăкне çавăн чухне шăнине ĕçсен, çĕлене чыстă вакласа кăларат, тет. КС. Çĕлен пек = вăрăм, яка (лаша). Сред. Юм. Çĕлен пик тесе пит самăр, яка лашана калаççĕ. СТИК. Мăнтăр тьыхасене: çĕлен пек, теççĕ. (Так же называют злого человека: вăт пулат та иккен çĕлен). Ib. Пирĕн пĕр питĕ хаяр çын пур. Çавă, ваттисем каланипе, çĕлен чĕлхине çăтнă, тет. N. Качакан(а) çĕлен ĕмнĕ (мало молока). Юрк. † Çĕрте çĕлен шăват-çке, кăлкан тĕпĕ çунат-çке. Ib. † Эпир савнисене ют савсан, çĕлен пулса вырттăр çумĕсенче. Ib. † Ан кулян, тăван, хĕлĕхшĕн (что оборвалась струна), санăн купăс хĕлĕхĕ ылттăн мар. Ай-хаях, ылттăн мар, кĕмĕл мар, вăта таран татнă çĕлен мар. N. † Хирте çĕлен шăхăрать, пĕтĕм хире ян ярать. || Змея, охраняющая скот (старое поверье). Шорк. Выльăх картинче пĕр çĕлен пулать, тет; çав çĕлен картари выльăхсене сыхласа пурăнать, тет. || Пиявка. Торп-к. Çĕлен, пиявка. М. б. описка, вм. сĕлек, сĕлĕк?

çĕмĕрĕл

разбиться. N. Эпĕ пӳртрен тухса кайнă чухне сĕтел çине чӳлмек лартса хăвартăм, килсе кĕнĕ чухне чӳлмек çĕмĕрĕлсе выртат. ТММ. Чул çине ӳкет — çĕмĕрĕлмест, шыв çине ӳкет — çĕмĕрĕлет. (Хут). Альш. † Приюм алăк — кленче алăк, хытă ан тап — çĕмĕрĕлет. Çĕмĕрĕлмекай, çунса кайтăр, ман çамрăкпуç çухалат! N. Приюм алăк — кĕленче алăк, уçса хупсан çĕмĕрĕлет, çĕмĕрĕлмекей (так встречается дважды), çунса кайтăр, ман çамрăк пуç çухалчĕ. || Ломаться. Орау. Тепĕр, мăнтăртарах çын ларсан кĕç çĕмĕрлсе анас пек çуна пурччĕ (или: çĕмĕрĕлмелле çуна пурччĕ). Ib. Çуни кĕç-вĕç çĕмĕрлес пек пырать. Сани того и гляди развалятся. || О ломоте. Т. IV. Шăм-шак çĕмĕрĕлсен, йĕпе пуласса, теççĕ. Так и у КС. Чума. Пуринчен ытла пилĕк таврашĕ çĕмĕрлес пек ыратать (страшно ломит поясницу). || Изувечиться. N. Вилекен сахал полчĕ, çĕмĕрлекен номай полчĕ. || Шуметь, галдеть и т. п. ППТ. Малтан халĕ, пĕр пилĕк-ултă киле çитеччен, тата пуçа каяччен (пока не опьянеет), пит çĕмĕрĕлмеççĕ. Тип-Сир. Тапраттĕр, тет, çĕмĕрлме хăйĕн пӳлĕмĕнче: юрлат, ташлат, тет. Альш. Ташлаççĕ, çĕмĕрлеççĕ. Мокры. Вăйсам (какие-то зимние игры) пуçлаççĕ те, çĕр хута килрен киле ташласа çĕмĕрлсе çӳреççĕ. ППТ. Йытăсем çĕмĕрĕлсе (ожесточенно) вĕреççĕ. Хурамал. Унта камăн ют ялта хурăнташ пур, çавсене пур килĕрен хăна чĕнеççĕ те, ялĕпе çĕмĕрĕлсе юрласа ĕçкĕ тăваççĕ. ЧС. Ял хушши вара çĕмĕрĕлсе анчах тăрат (от шума и гама). Ала 80°. Çĕмĕрлсе, савăнса анчах лараççĕ, тет (на пиру). Шурăм-п. Ун хыççăн турхантие кĕл-тунине курма кайнă ачасем çĕмĕрĕлсе (шумно) тухрĕç. Ск. и пред. чув. 66. Путăксемпе, варсемпе çĕмĕрĕлсе шыв кĕрлет (бурлит). Полтава 97. Соборсенче, пур çĕрте „анафема“ çĕмĕрлет („гремит“). Бюрг. † Пĕчĕкçĕ çырма пуçĕнче упаленет упанăн çурисем; пĕрин пĕр чӳлмек сăри пулсан, çĕмĕрĕлет тăванăн тăванĕсем. N. Ял хушшинче питĕ çĕмĕрлеççĕ. N. Кунта тĕнче çĕмĕрлет. || Биться. Абаш. † Ик кăвак ут витере, çĕмĕрлеççĕ тохасшăн. Баран. 79. Çĕмĕрĕлсе, шавласа чул çырана пырса çапăнать (волна). || Кочевряжиться („скандалить“). Кан. Пĕртте тӳлесшĕн марччĕ вĕсем кăна, тем пек çĕмĕрĕлчĕç. Беседа. Килне тавăрăнсан çĕмĕрĕлме, вăрçма, шуйăхма тытăнать. || Ругаться, разговаривать громко. Ашшĕ-амăшпе. Кĕркури çĕмĕрĕле пуçланă çапла калаçса. Никама та сăмах чĕнме те паман. Сред. Юм. Çĕмĕрлеç анчах. Ругаются, разговаривают громко. Ib. Çĕмĕрлет паян кунĕпе хăй, çынна сăмахлама та памас. N. Хамăр ялти Петăр мĕн çĕмĕрĕлсе выртатĕ? N. Хĕрсемпе лайăх çĕмĕрлетне? || О сильном росте. Юрк. Хура вăрман хыçĕнче çĕмĕрт пиçет çĕмĕрĕлсе (= вăйлă). АПП. † Çĕмĕрт-йывăççи çĕмрелет, пирĕн çĕмрĕлесси çитрĕ пуль.|| Грохотать (стрелять). N. Артиллери çĕмĕрлет пирĕн урлă. || В перен. знач. Шибач. Халĕ вăл пит хытă çĕмĕрĕлсе (разбит жизнью). N. Хуйхăпа çĕмĕрлнĕскер.

çĕн

новый. См. çĕнĕ. Сред. Юм. Çĕн уйăх çамăллăх, пире пуймалăх. (Так говорят, когда в первый раз увидят молодой месяц). Чертаг. Çĕн уйăхпа кив уйăх хошши (interlunium, новолуние). Шорк. Çĕн Йăван (женившийся и оставшийся жить в доме жены называется „Çĕнĕ Йăван“, „Çĕнĕ Хĕветĕр“ и т. п). Произв. см. в çĕнĕ.

çĕнĕ кайăк

так зовут на первых порах новорожденного. Альш. Сирĕн çĕнĕ кайăк пур-им (сирĕн халĕ çуралнă ача пур-им)? Ст. Чек. Çĕнĕ кайăк, новорожденный, который еще не крещен. Ib. Пирĕн килте çĕнĕ кайăк пур: Миттюк арăмĕ паян ывăл ача çуратрĕ. Ib. Çĕнĕ кайăкăра мĕнле ят парас тетĕр? Сред. Юм. Çĕн кайăк тупнă (херарăм ача тусан калаççĕ).

çĕпре

(с’э̆_прэ, в Тюрл. с’ӧ̆_прэ), дрожжи. К.-Кушки. † Тути çăварĕ юнĕ çук, çĕпре кăкшăм çăварĕ пек. || Гуща, осадок, остающийся на дне. N. Тĕпĕнче çĕпри анчах юлнă (о „яшка“: яшкан çăри йăлтах тĕпне анса ларнă, т. е. на дне осталась гуща, осадок). || Так называют сопливого. Сред. Юм. Çĕпре.

ача çĕри

(ача с’э̆_ри), белая гниль в дереве (называется так потому, что идет на детскую присыпку). Пшкрт.

çĕр ăтăр

(ы̆ды̆р’), выдра; так обращаются к низеньким женщинам. Якейк. И, çĕр ăтăр, кăвакал ами! (лотра, пĕчĕк хĕрарăма калаççĕ).

çĕр мамăкĕ

вата. Ск. и пред. чув. 34. Вĕçет, сикет: алли-ури çĕр мамăкĕ пек çăмăл. О сохр. здор. Çĕр (хир) мамăкĕпе çĕленĕ тумтир те тир тумтир пекех ăшă тытать. И одежда на вате, так же тепла, как и сшитая из овчин. N. Çичĕ шăрпăк вĕçне çĕр мамăкĕ чĕркесе, вĕсене тулă çине йĕри-тавра лартса тухаççĕ. Якейк. Çĕр мамĕк (-_мэ̆к), лучший сорт ваты.

çĕр пукань

(п̚уган’), так обзывают низенького человека. Изамб. Т.

çĕр

(с’э̆_р, с’ӧ̆_р), сто. N. Пĕр çын тунине çĕр çын тытĕ. (Алăк хăлăпĕ). N. Пĕр çын тунине çĕр çын тытать. (Алăк хăлăпĕ). N. Çĕр тенкĕ, сто рублей. N. Çĕр те виççĕ. N. Çĕр те пилĕк, çĕр те пĕре. Календ. 1904. Пĕр çĕр пуç хурт пур. Есть с сотню ульев пчел. Истор. Вĕсем çав ĕçе çĕр пӳлĕме (главана) уйăрса çырнă. N. Çĕр çул, столетие. Сунч. Ула тына: мĕн хак, тет? — çĕр çирĕм пус, теççĕ (т. е. 34 коп. серебром; так и у КС). Чура-к. Касман пир чăрки айĕнче çĕр утмăл мулкачă. (Купăста пуçĕ). Юрк. Çĕр те вуниккĕ, икçĕр вуниккĕ. Шурăм-п. Çинчен тата çĕр çирĕм икĕ пус (35 коп. серебром) укçа парса ярăпăр. N. Çĕр пин, сто тысяч. N. Çĕр те пиллĕк, сто пять. N. Сакăрçĕр çичĕ çул, 807 лет. Тăхăрçĕр вăтăр çул, 930 лет. N. Сакăрçĕр çул. 800 лет. N. Пилĕкçĕр тăхăрвун пилĕк çул, 595 лет. N. Тăхăрçĕр вуникĕ çул, 912 лет. N. Сакăрçĕр вунпилĕк çул, 815 лет. N. Тăхăрçĕр, вунă çул, 910 лет. N. Сакăрçĕр вăтăр çул, 830 лет. Сакăрçĕр тăхăрвун пилĕк çул, 895 лет. N. Тăхăрçĕр утмăл икĕ çул, 962 г. N. Çĕр утмăл икĕ çул, 162 г. N. Виççĕр çул, З00 л. N. Виççĕр утмăл пилĕк çул, З65 лет. N. Çĕр сакăрвунă çичĕ çул, 187 лет. N. Çĕр ик çулхи. || При обозначении возраста, как и при др. числ., год можат быть опущено. Альш. Манăн çĕртен те иртнĕ (старше ста лет) асатте пур. М. Васильев № З, З2. Çĕрте икке çитнине. Якейк. Эс минчере? — Çĕр те пĕрере. Сколько тебе лет? — Сто один год. || Сотня (в смысле админ. разделения). См. Разг. С. Мих. 16.

çĕр хут

сто раз (рядов, ярусов, этажей, складок). N. Эпĕ ун патне çĕр хут та кайна пулĕ, тĕл пулаймастăп. АПП. Хĕрĕсем хĕрлĕ кĕпе тăхăнаççĕ, аркисене çĕр хут тытаççĕ. Сред. Юм. Çĕр хут тôталлă (так называют толстьогубого).

çĕтер

(с’э̆_дэ_р, с’э̆д’э_р), потерять. В. Олг. N. Вăл çырура: çынсен япалине çĕтерсе çӳрени усал ĕç, тесе ӳкĕтлет. Кан. Кун пек çĕтерсе ларас-тăк (если так терять), пире хуралăç та кирлĕ мар. || Заставить исчезнуть, пропасть. N. Вăл ку хресчене, епле те пулсан, хăй куçĕ умĕнчен çĕтерес тенĕ.

çва

(с’ва), то же, что çăва, кладбище. Сред. Юм. Кăçта çва патне каятна-мĕн халь, каç пôлсан? Час хывса прах сăкмана, кăçта каймалла пôль ô халь, каç пôлсан! N. Карăмăр Хосантан 28 чыслара. Так ниçтан та (т. е. никак) пырса каламалла полмарĕ, çва патне (чорт возьми).

çлевĕç

(с’л’э_вэ̆с’), то же, что çĕвĕçĕ, портной. (Так гов. шоркинские, пинерскне). Нюш-к.

Çтакки

(с’так’к’и), имя мужч., Степан. Орау.

та

(та), и, да, еt (соединительный союз). См. те, а также Оп. иссл. чув. синт. I, 243—246. Регули 1484. Мана та она пачĕç, ыттисене памарĕç. Мана та, она та пачĕç. Ф. Н. Никиф. Сум та пилĕк пус, 30 коп. (но: ик сум вунă пус, без „та“, или: ик сум вунă пус, 60 коп). Ib. Пин те çĕр тенкĕ, пин те пĕр тенкĕ. Ib. Тенкĕ çурă, 1¹/₂ руб. Ерк. 4. Куçăм-пуçăм вут та хĕм выляса кайтăр. СТИК. Пасара карăм та.. чашкă-çпала илсе килтĕм. N. Кăшкăрса пуçтартăмăр та, киле кайма шухăш турăмăр. КС. Апла та (и так) хăтланчĕ, капла та (и этак) хăтланчĕ — пултараймарĕ. Регули 1546. Кивĕ полсан та, çĕнĕ полсан та илĕпĕр (все равно купим). Кивине (киввине) те, çĕнине (= çĕннине) те илĕпĕр. || Выражает повторение. Якейк. Пуян та пуян, терĕçĕ (все твердили, что он богат), хăйĕн виç тенкĕ окçи. Ib. Йăвана: начар та начар, терĕçĕ, халь пырса пăх-ха Йăвана мĕн манерлĕ çорт туса лартрĕ. Кушакпа автан 15. Катмар хурăнсен кăтра пуçĕсем лăстăр та лăстăр йăштăртатаççĕ. Чав. й. пур. 15. Таяпасем каланă: куртăмăр та куртăмăр, тенĕ (все, один за другим, заявляли, что видели). || Указывает на длительность действня. Букв. 1904. Çавăнтан кайран Йăвашка Энтрейĕсем аккаланă та аккаланă вара (знай себе пахалн). || Да и.. Ала 13. Эпĕ паян кунĕпе çӳресе ăвăнтăм (устала), каç та пулать, кунтах çăвăрас пулĕ манăн. Н. Карм. Нумай та калаçрăм, каçарăр мана. Толст. Хĕвел кăшт тухать те, анса та ларать (взойдет не надолго, да и закатится). || Даже. Изамб. Т. Ик-виç кун та шырарăм, лаша çинчен пĕр хыпар та илтеймерĕм. || Даже, даже и. Ст. Чек. Кушакĕ тармас та (даже и не убекает), тет. КС. Пĕр çухрăмах та çук. Нет даже и версты. Ib. Хытăраххăн та чĕнсе пăхрăм та, итлемеçт. Даже пробовал и покричать, не слушает. ТММ. Асапсăр пулла та пĕверен кăлараймастăн (с русск.). Чуратч. Ц. Эсĕ çакшăн та макăратăн-и? Уншăн пĕрте ан макăр, кил хам çумма вырт, пĕрле çывăрар. N. Аш мар, полă та памаç. СТИК. Çакна та ĕнтĕ туса хураймастăн! Даже и этого не можешь сделать. || Усиливает обобщение. Альш. Вăл шыв чăххи ытти кăвакалсем пек вĕçсех çӳремес: вăл ялан та хăмăш ăшнелле тарат. N. Манăн икĕ ывăлĕ те (или: икĕ ывăл та) салтака кайрĕç. (Но: икĕ çулĕ те Нурăса каять). Ib. Пирĕн икĕ учитĕлĕ те Хусана кайрĕç. N. Вĕсем пурте кунта. Они все здесь. N. Ун пекки кирек ăçта та пур. Такие есть всюду. || Выражает усиление и в др. случаях. N. Кил! эпĕ сана нумай шывсем çинче ларакан ытла та (очень уж) аскăн арăма сут тунине кăтартам. Ерех 3. Вăл Мускавра çамрăкранпах пĕр хапрăкаэ ĕçленĕ, ялта пĕр-икĕ çултан ытла та пурăнман. Абаш. Эс топмăн та. Ты пожалуй и не найдешь. Шăна чир. сар. 12. Хăш Йышши шăна талăкра аллă хут та ытла сысать. М. Яуши. Эсĕ мана темиçе хут та улталарăн. Бгтр. † Ку инке усал пулсан, çичĕ çулсăр та килес çук. Шел. II. 64. Миçе юрă кунта? тесен: икĕ çĕр юрă та ытла.. терĕ. N. Вăхăт нумай иртрĕ, уйăх та ытла сантан писме илменни (уже больше месяца, как я не получал от тебя писем). Кан. Ял совечĕ кăçал çу-каçа та (за все лето ни разу) Кăмакал ялĕнче халăх пухăвĕ туса иртермен. Орау. Мĕн çур сахач (= сахачĕ), сахат та ытла иртрĕ пуль ĕнт! Какие полчаса, наверное, уже больше часа прошла! Альш. Кĕтӳçĕсем ялан та (повтоянно) тутар ачисем хăйсен. Ib. Пĕр-иккĕшĕ (сăвăрсем) ялан та ту çинче çын килнине сыхласа лараççĕ. Ib. Пĕр вунă-вун-пилĕк çухрăм хутлăхĕ çӳлĕ ту килет ялан та. Ib. Малта таçта çитиччен ялан та анаталла каймалла. Баран. 122. Ватă йывăçăн варри ялан та çĕре пуçлать. Ала 5. Вăл каларĕ, тет: эпĕ мар паттăр, тесе, вăт паттăр та паттăр, халь тухнă, тет, Иван Суволов паттăр. || Усиливает отрицание. N. Пĕр конта ояр кон çок. Нет ни одного ведряного (ясного) дня. Регули 1428. Вăл пире пĕр татăк та çăккăр паман. N. Эпĕ улахран пĕр каç та юлман. || N. Вăл кӳлĕ пит çутă, çавăнпа та (поэтому то.. и) ăна Çутă-кӳлĕ тенĕ. К.-Кушки. Вăл ăна вĕлернĕ те. Он-то его и убил. || Так как. Абыз. Кликка каларĕ, тит: вăрларăм; ху каларăн та вăрлама. N. Унта çул çук, карти çумнех юр çуса тултарнă та. Там нет дороги, так как там нанесло снегу к самому забору. || Правда, что.. но (уступление). N. Çанталăкĕ сиввине сивех мар та.. Правда, что сегодня не холодно (и потому нет нужды, напр., топить печь). || Изамб. Т. Упăшки те наян та, арăмĕ тата ытларах. И муж-то ленив, но жена еще ленивее. Кратк. расск. 12. Иосиф вăл хăй кирек мĕнле пултăр та, çапах та пирĕн тăван-çке вăл. || Но, а, да (противительный союз). N. Чавса çывăх та, çыртма çук. (Послов.) СТИК. Çакна туса хумаллаччĕ те, пулмарĕ. || Хотя.. но. КС. Вуламан пулсан та (хотя и не читал), эпĕ çапах (всё-таки) пĕлетĕп. Ib. 1509. Эпĕр каламасан та, вăл пĕлĕ. Хотя мы и не скажем, но он узнает! Баран. 123. Намăс та пулсан, (хотя и стыдно сознаться, но..), пирĕн хушăра ун пек çын нумай. || Иногда при употреблении этого союза речь кажется оборванной, при чем как бы остается невысказанным какое-то воэражение или ограничение. N. Укçу пур-и ара? — Укçи пур та.. А есть ли у тебя деньги? — Деньги-то есть. N. Çаплине çапла та.. Так-то оно так.. (оно верно-то верно.,.). Якейк. Манасси манман та (забыть-то не забыл).. каласси каламан та. корасси корман та.. тарасси тарас çок та.. вăрçасси вăрçас çок та. Альш. Тарçи калат: мĕн, пачăшкă, вăрçатнам? тет. Пупĕ: вăрçасса вăрçмастăп та, ахаль калап, тенĕ. КС. Аплине апла та, ыйтмасăр та илме юрамаçть çав. Так-то так, но дело в том, что и без спросу брать не годится. || Иногда присоединяет следствие. N. Антон уксак та, хытă утимас. Регули 401. Эп çавăн чох пырса та онта, эп пĕлетĕп вăл вырăна. || Просто, прямо. Шурăм-п. Чăваш хăй куçне те ĕненмест. Унăн шухăшĕпе ку улпут ухмах та. Якейк. || С деепричастием на „сан“, „сен“ иногда соответствует русскому может быть. Якейк. Кайсан та кайăп. Может быть и пойду. Ib. Парсан та парăп. Может быть и дам. || Уж и.. N. Нумаях та тăмасть, урамăн хăрах хĕрне çаратса та тухать. В. С. Разум. КЧП. Кунта ларсассăн, каç та пулса кайĕ, манăн киле каймалла. КС. Туса хутăн та-и? Ты уж и сделал? N. Чĕнтĕм анчах, чопса та çитрĕ: ах ĕçесси килет ӳке! (вероятно, ему хочется пить). Ал. цв. 10. Çапла жалать те, хĕрлĕ чечеке татса та илет. Чуратч. Ц. Пăртак ĕçнĕ-и, ĕçмен-и, куна усал сухалĕнчен ярса та илчĕ (уж я схватил), тет. || Выражает неожиданность. М.-Чолл. Ир тăрсан, пăхать, вунă улма çук та (а десяти яблоков уж и нет), тет. || Именно. Якейк. Чĕре ыратнăран та тохтăра кайнă, ахаль кам каять-ке? (Гов. с недовольством). || Соответствует русскому „а“. N. Самай та юлашкинчен пит нумай (пĕр виçĕ пин ытла) пĕр хуçаран илсе таврăннă. Завражн. Поп патне карăм та, попĕ çок та тăта (еще). || В отрицании — даже и не, и не. Ск. и пред. чув. 50. Ан та шухăшлăр шăннă ĕç çинчен! Янтик. † Пир(ĕ)н Тимеше пырсассăн, çĕр тенкĕсĕр ан та пыр (т. е. не имея сотни рублей, чтобы уплатить за невесту). N. Çавна валлиех сăкманлăх илейĕн-е (купишь ли на кафтан); укçа сахал пулсан, ан та ил. Конст. чăв. Тинĕс хĕрне çитсен, нумаях та тăмарăмăр, пароход çине кĕрсе лартăмăр. || В выражениях удивления — ну и.. Толст. Ăслă та-çке сан пуçă, ăстарик! N. Макарăн та чăмăрĕ пысăк-çке, ача! Альш. Аван та юрлаттаратьчĕ вăл ачасене. || В песнях иногда имеет неопределенное значение. Н. Карм. † Пĕчĕк кăна лаша — турă лаша, Белебейрен йăвăр та тиярăм; ах аттеçĕм, тетĕп, ах аннеçĕмI пĕлеймерĕм — йăвăр та каларăм. || В произведениях И. Н. Юркина как индивидуальная особенность встречается в главных предложениях, которыми вводятся в диалогах собственные слова второго из собеседников. Юрк. Мĕншĕн? тет ку та, хăне апла каланăран, ăнланаймасăр.

таякăн

неизв. сл. N. Так-так таякăн, таякăнтан пуякăн, сар алтăрпа пыл йӳçет, ăна ĕçмесĕр каяс çук; хуран тулли хур пиçет, ăна çимесĕр каяс çук.

тайăн

(таjы̆н), малый. Начерт. 164. Хурамал. Тайăнрах (или: кемрех, сахалрах). Ib. Тайăнрах (неполный) пĕр çăк (воз) япала илсе килтĕм. ЙФН. † Пĕчĕк-тайăн Ултук пур. Эпĕр тайăн тенĕ-мĕн, турри пусăк тутăр-и (пусть сделает). Якейк. Вăсен пӳрчĕ пирĕн пӳртрен кĕт тайăнтарах (поменьше). Тиханьк. Çолĕ пор, кĕлеткн тайăнрах. Года есть (возрастом не мал), а телом маловат. Собр. Килте вăл вăхăтра тайăн (немного) сăра тăваççĕ. Персирл. Паян пĕр тайăн сăра турăмăр. Ib. Пĕр тайăн орапа тияса килтĕмĕр (средний воз). N. Икĕ тайăн орапа полчĕ. Сам. 72. Пӳрчĕ тавра тайăн хӳт-вĕрлĕксемпе хӳнĕскер. || Непонятный, примитивный? N. Эпир калаçакан чĕлхе те ĕлĕкрех упăте чĕлхи евĕрлех тайăн пулнă. || Так называют ребенка, не вошедшего в ум. СПВВ. ГЕ. Тайăн (тесе) ăс кĕрсе çитмен ачана калаççĕ.

тав сие

„благодарность угощению“. Так говорит гость, принимая ковш пива от хозяина. N. Саламалик, тав сие. N. Эй, саламалик, тав сие! || Привет, поздравление. Юрк. Писсăрпа старшшина. ăна курсанах, часах пуçĕсене пĕшкĕртсе, тайăлса пуççапса илеççĕ те: в. б., аслă праçникпе тав сие! теççĕ. Ib. Пĕрре çапла мункун кунĕ прикасри писсăрпа старшина хăйсен земский начальникне, кӳршĕ ялта пурăнаканнине, праçник йĕркипе тав сие тума (поздравлять) каяççĕ.

тавар

(тавар), товар, все что продается и покупается. Регули 1203. Тавар каять, тавар тăрать. Товар идет, товар не продается. Якейк. Тавар пор-и, тавар! (Так кричит кошатник). || Кожа на обувь. N. Хĕветĕр, кӳр тавара! тесе чĕннĕ. || Материя (базарная). ЧП. Хăранцуски тавар. N. Чăвашсем хăш чухне тумтиррисене начартарах тавартан ĕçлеççĕ. N. Тавар тухни.

тавран

круясным путем. Истор. Тата тепĕр ушкăн çарне тутарсене систермесĕр тавран Ордана çитех янă. || Так кричат на лошадей во время шишкования, когда их заворачивают в обратную сторону. N. Йĕтем юпи çумне вĕренĕ яваланса çитсессĕн, лашасене: тавран (тавраан, с двумя а)! тесе тавраççĕ (во время „авăн аштарни“).

тавраш

(-аш), окружье, окруженье. N. Пĕтĕм тута-сăмса тавраш (область рта и носа) питĕ ирĕлсе карĕ-ха — тӳрленмест. Собр. Уйăх таврашĕ карталансан (если месяц в кругу), йĕпе пулать, теççĕ. Б. Яныши. Çак кĕпер таврашне, çĕртме çинче утсене çитарма ялан курăк çитĕнтереттĕмĕрччĕ. О сохр. здор. Кровате (чит. кравата) тата алăк патне, чӳрече таврашне (около окон) лартма юрамасть. || Окружность. Ск. и пред. чув. 34. Карталанса йĕри-тавра тăнă ташă вырăнĕ, вунă чалăш таврашĕ. || (Приблизительное) время. Альш Миххайла праçникĕ таврашĕнче (около Михайлова дня) юр ӳкет, ӳкнĕ çул (в иной год). || Отношение. N. Наянлăхăмпа çыру яраймасăр тăратăп, тетĕн, вăл тавраша (в этом отношенни) эпĕ хам та çавах, анчах савнă çыннăмран çыру вăл-ку илсен, кирек хăçан та хирĕç часрах çырсă яма тăрăшатăп. || Относящееся до.. Изванк. Пирĕн ялта мур таврашне пĕлекен пĕр Микул карчăк анчах. || То, что относится к известному роду предметов. Юрк. Эрех таврашне пăхса тăма хăйсене уйрăм пысăк тӳресем тытса тăрат. Кама 7. Васса (пуçне пăркаласа). Е-е-е-х! ăс тавраш санăн. Хăнаран укçа ыйтаççĕ-и? Кам вĕрентрĕ сана. Тьфу, йытă пичĕ! N. Кунта япала таврашĕ питĕ хаклă. Баран. 44. Ялта лăпах пулнă, хăйă çути тавраш нимĕн те пулман. N. Выльăхăн ăс тавраш çук, вăл ăçта каяс килнĕ, çавăнта каять. Кан. Пуш урапанах: таврашсене çĕмĕрĕ (лошадь), тесе, калла турттарса килтĕм. ППТ. Çĕрен хуллин таврашин çӳп-çапне (сор от прутьев, обломки) прахтармаççĕ (не позволяют бросать). N. Пахăр-кĕмĕл тавраш(ĕ), çурт-хуралтă тавраш(ĕ). Менча Ч. Вĕсем акана тухаччен малтан ака таврашсене, суха таврашсене, сӳре таврашсене хатĕрлеççĕ. N. Çав вăра таврашĕ мар-и (это не вор-ли какой-нибудь) мĕн пĕшкĕнсе (нагнувшись) пырать вал пирĕн хыçран? Юрк. Начальник таврашĕ вăл тĕлтен сана аса та илме пĕлмест. О сохр. здор. Улпут таврашĕнче нихçан та сăпка кураймăр эсир. Юрк. Сирĕн вара ку çулта ĕне тавраш çук-и мĕн? Разве нынче у вас коров нет? Ib. Пирĕн чăвашăй йĕрĕх таврашĕнче пукане пек япала таврашĕ çук (никаких идолов не бывает). ППТ. Масар çинче кĕлĕ таврашĕ-мĕнĕ тумаççĕ (никаких молений не совершают). Сборн. по мед. Лаша-выльăх таврашĕнчен: ут-выльăха çамрăк чухне чипер пăхас пулать, тетпĕр. Халапсем. Эпĕ халап таврашне пĕртте пĕлместĕп. Я, вообще, совсем не знаю сказок. Баран. 29. Тăван хĕрĕ пек курса, ун валли тавраш хатĕрленĕ. Ib. 162. Пуринчен ытла лаша таврашне çӳререх параççĕ (калмыки). || Принадлежности, приспособления. О сохр. здор. Çавăнпа ача кипкисене, унăн çăтарне, тата ытти таврашĕсене те тасарах тытма тăрăшăр. СПВВ. Тавраш нуммай кирлĕ. Нужно много разных вещей, приспособлений, одежды и пр. (Так понимают в Сред. Юм.). ЧП. Атте салат пачĕ те, анне тавраш пачĕ те. Ходар. Сăрине (для „тайăн сăра“) тунă чухне таврашсене пит тирпейлĕ тыткалаççĕ (наблюдают за чистотой посуды и принадлежностей, которыми пользуются при варке пива). || Одежда (в некоторых выражениях). О сохр. здор. Хамăр тавраша ялан таса тытас пулать. Болезни. Тепĕр çĕрте хĕретнĕ-кăвакартнă таврашпа çӳреççĕ. Букв. Таврашна тасарах тытса усра. Будь опрятен. Янш.-Норв. Епле унăн (девушки) таврашĕсем чечен. Ib. Пасар таврашĕ те унăн питĕ нумай (у девушки, которую думают взять замуж). Орау. Хĕрарăм таврашĕ. Сред. Юм. Хĕрарăмăн кĕпе-йĕм (белье) нăмай пôлсан: тавраш нăмай, теççĕ. Алик. † Çын таврашпе килмен, хам таврашпа хам килтĕм, атийăк та апайăн. (Из песни туй арĕм). || Наряды. Собр. Хĕрĕ (невеста), пасар çитсен, пасара кайса, таврашсем илет. Бур. † Ай-хай, хамăр тантăшсем, кĕмĕллĕ иккен таврашсем. || Приданое (добро). N. Пĕр таврашĕшĕн илни анчах пулчĕ, хăй нимĕн тĕшне те тăмаçть (про жену). Чураль-к. † Ах кинçĕм, Пăраски, час тапранса часах тух; час тапранса тухмасан, хăвăн (= хăйĕн) таврашпе тухмаçть, тет, хăвăн таврашпе тухсассăн, час тапранса тухать, тет. (Свад. п.). || Добро, имущество. Иванова. Çак пушарта нумай тавраш, пĕр хĕр-ача çуннă. Истор. Ытти хаклă йышши таврашсем те нумай парса янă. Изамб. Т. Пуяннисем таврашне (япалине) кура хаклăрах тӳлеççĕ. || Сбруя. N. Урапасем ӳпне çавăрăнса каяççĕ, таварсем пылчăк çинче таптанаççĕ, лашисем ĕрĕхсе, таврашсене таткаласа çӳреççĕ. Ёрдово. Лаша таврашсем вăлсен питĕ япăх, таврашсене пĕртте юсамаççĕ. Лашине хытă кӳлсен: тавраш ванать, теççĕ. Чураль-к. † Ачи шухă, ан тийĕр, ати тавраш шуç тавраш; çав шуç тавраш пĕтмесĕр, пирĕн шухă пĕтес çук. Актай. † Шупашкар хуçи аттим пӳр, шуç таврашсăр тухас çук. Н. Байгул. † Йăлтăр-йăлтăр йĕс тавраш, çутатмасан килĕшмест. || Органы. N. Вал кăшт çех вырăнтан сикме пултарать, хăйĕн пур таврашĕсене те пĕтернĕ, вăл сывламасть те, унăн юн тымарĕсем те çук, çăварĕ те, хырăмĕ те, пыршисем те, хыçалти шăтăкĕсем те çук. || Материал. N. Машиная шухăшласа кăлараканни çавна тума хăй таврашĕпе те çĕр тенкĕ анчах илнĕ. Ал. цв. 20. Çулçăсем, туратсем, чечексем карнă, ылттăи-кĕмĕл ука таврашпа витнĕ хăй юратнă сакă çине ларать. || Род, фамилия. Орау. Çав Кăрнин усрав ывăлĕнчен Ситемен тавраше пуçланса кайнă. Альш. Мăрса йăхĕсем каяççĕ куçса Пӳркелне. Пӳркелĕнче халĕ те пур, Мăрса тавраш, теççĕ. КАЯ. Апрам таврашĕ (пирĕн йăх ячĕ). N. Кам таврашĕ эсĕ? Ты из какого рода (или: фамилии)? N. Тăраль (трал’) тавраш (-а_ш). Орау. Урлав таврашĕ питĕ ĕрчĕхлĕ ăру вăл. Орау. Вăсен таврашĕнче путлĕ этем пур-им? || Нечто подобное, такое. Дик. леб. 40. Вăл ун пек тавраша унччен нихăçан та курман. N. Нумайĕшĕ çĕнĕрен законсем кăларасшăн пулчĕç. Нумайĕшĕ вăл тавраша кĕтмен, вĕсемшĕн вăл ĕç сисмен çĕртен пулчĕ. СТИК. Пирĕн вăл тавраш мĕн çук? У нас ничего подобного нет. (Возражает, почти что обидевшись, на вопрос: сирĕн им-çам пур темерĕç-и, парăрччĕ, пулсан). || Культ. ЧС. Ку киремет таврашне ан тăвăр. Не совершайте этих идольских обрядов. || Альш. Хирти Кушкă таврашĕ, çĕнĕ Мертлĕ таврашĕ акат вăл анасене: çавсен çĕрĕ, тет вăл. || Обстоятельство (грамм. термин, неолог.). || В смысле послелога. N. Атăл таврашĕнче ун пек хула нуммай. В Поволжье таких городов много. Ib. Хула (ял) таврашĕнче (около города, деревни); çăварни таврашĕнче (около масляницы). N. Пукрав таврашне те таврăнайăп-ха эпĕ. Неизвестно, вернусь ли еще я к Покрову. N. Мункун таврашнелле те тавăрнайăпăр, тем. Неизвестно, воротимся ли мы к пасхе.

так

(так), сл. неопред. значения. Т. II. Загадки. Так-так такана, симĕс кайăк пуçана. (Уçăм). Ой-к. Так-так такмак-çăм, такмак тулли укçаçăм. Пазух. Так-так, таюха, таюха та паюха. Мĕн вăрларăн, таюха? — Эп нимĕн те вăрламан, Нака така вăрланă! — Именух Анни, шăмми-шакки, пашшул ван. (Орфогр. сомн.). Чураль-к. Так-так таки мине вĕрен-сӳрен. (Чăхă сĕлĕ çини. Орфогр. сомн.). Якейк. Так, так татка пичке, торат татти Миколи. Вик, вик, вик человек, çмарта вăрри Левентти.

так

подр. стуку, напр. в дверь. КАХ. Так, так! тутарнă сасă илтĕнет-çке; ку чăнах есрел алăка таккамаçть-и-ха? Яргуньк. Ула-кайăк алăка так-так таккарĕ, тет. || Подр. толчку. СТИК. Чăхă тавраш ытлаван (= ытла аван) пынă çĕртех темĕскере так! тăрăнтарса илет (тычет клювом. Выражает опрометчивость, необдуманность толчка). Ib. Луш тăракан çыннах так тутарчĕ (толкнул). || Подр. боданию. Орау. Мунчи алăкне мăйракисемпе так! тĕксе.. || Подр. преткновению. N. Лаши так! такăнат (споткнулась), тет. Кан. Так, такăнчĕ. || Восклицание в игре маткăлла. Якейк. Маткăлла выллянă чох кашнă пилĕк чола çĕре прахнă чохнех так! теççĕ. Так! тесен, вара çĕртен чолсене каялла илме йорамаçть.

таклат

(-лат), производить звук так. Шорк. Пĕр пысăк тараккан сĕтел çине таклатса персе анчĕ (свалился на стол).

так

(так), так, этак. Ала 99. Так çапла макăрса хорланса вилсе карĕ (с громкими слезами). ТММ. Так-çăмарти кăвак. || Так, без пользы, даром, зря, попусту. Абаш. Йĕрки-йĕрки копăста, шăварни те так полчĕ (поливанье оказалось бесполезным). Тим. † Тапрăм, тапрăм, так пулчĕ, туя кайни так пулчĕ: хирĕç тухса илмерĕç, ăсатса та ямĕç-ха. Мижули. Пăртак так тăрсан, эпир лашасене йорттипе чоптарса çол çинчен шапăлтаттарса килелле карăмăр. Микушк. † Ан кайсам, тăванăм, çĕр выртса кай: эсĕ выртсан та вырăн çитмелле. Эсĕ кайсан, вырăн так юлать. N. Ĕçленисĕм (работа) так пĕтмĕç. Якейк. † Суя аки кам илтет? Кам так (даром, так) парать, çав илтет; суя аки Натьок пор, нимрен суя илтимер, олахра çăвăрни хопларĕ. Чуратч. Ц. Çак çын пуçĕ урайĕнче сиксе анчах çӳрет, тет. Так килтĕм, так килтĕм, тесе сиксе çӳрет, тет. N. Ăвăнса çӳрени таках полать. || Вообще, одним словом. Могонин. Пĕр çын ăшсăр пулнă, çиясси килмен, ĕçесси килмен, так таса мар пурăннă. Яжутк. Эсĕ мана валли ыран ирччен апат пĕçер, тесе каларĕ, тет (он): ни нумай, ни сахал, так чух, вăхăтлă пĕçер, тесе каларĕ, тет. Чхейп. Усăлă çын сахал пулнă, так хăйсен шухăшне мĕн аса килнĕ, çавна анчах туса пурăннă. || До такой степепи. Алик. Çав ачасам пĕр кушака тытнă та, так ватнă (сильно били). || Ходар. Çапла вара килтен киле хăйсем çӳремелли таран так кĕрсе çӳреççĕ. || Как только. КАЯ. Так вăл кайçанах, акка пирĕн пата карта çине тарса хупарч. N. Так хулана çитсенех, çамрăк шулĕк ваттине алă (у др. аллă) тенкĕ укçа пачĕ. Сюгал-Яуши. Так çывăрса кайсан, лашасем патне кашкăр пынă та, пĕр ăйăра туртса антарнă.

так ахалех

напрасно, понапрасну. СТИК. Так ахалех эсĕ мана каламарăн! Напрасно ты мне не сказал. N. Так ахалех мана сăян турĕ вăл. Он повредил мне напрасно (ни за что). N. Так ахалех кайса килтĕм. Я сходил (туда) попусту.

так луша

попусту, понапрасну. С. Айб. † Мĕн калаçат, тусăм, так луша, эпир иккĕн тану кĕлĕшнĕ.

так

сокращено из татăк. Встреч. в сложении: тепĕртак.

тепĕртак

(-т̚ак), еще немного. Шибач. Поттом порăннă тепĕртак (еще), çор çоллă-мĕнлĕ (с полгода).

така

(тага), баран. СТИК. Така, така так, ик мăйраки шак; ачасене аш, хама тир! (Говорят детям). Ib. Така пек лашăна (заметьте афф. 2-го лица, хотя говорящий имеет в виду свою личность) мĕн илсе тухам пасара! (Така пек лаша тесе пĕчĕкçĕ лашана калаççĕ). Орау. Пирĕн пĕр така пек лаша пурччĕ. Хурамал. Сурăх таки, баран. Вомбу-к. Така çăмартисем (из них — вкусное блюдо). Орау. Така (или: вăкăр) çăмарти пекскер виттĕр пăхать. Смотрить в бинокль. (Ирония). N. † Таçти хĕрсем така пек, пирĕн ял хĕрсем янтал пек (как стёклышко). Пшкрт: таҕа _ти_рри, баранья шкурка (у др. така тирĕ). Сред. Юм. Хăна пырсан, така пусса, така пуç çитерсен, питĕ (хисеплени) пăхни полать (первое угощение). || Ягненок мужск. пола. N. Ку така-и, путек-и? Это баран или ярка? N. Паян качака пранларĕ, икĕ така туса пачĕ. || Баранина. N. Така пиçес вăхăт лар. Изамб. Т. Сыв пулăр, Питрава така çиме пырăр.

таках

(так+ах), напрасно, без причины. Копăрля. † Таках илтĕм коркана (купила ковш). N. Таках васкарăн яшкуна антарма! || Всё, всё время. Ст. Шумаш. Çул çинче таках кулса килетчĕç те, пăрахса хăвартăм (купленные дожки все смеялись, поэтому я их выбросил; говорит дурак). Панклеи. Пăх-ха, вар хошшинче пĕр молкачă таках сиккелесе çӳрет. Чăнах тем, тет старик.

Таккаварĕ

то же, что таккавар. (По построению срв. Елшелĕ, что в др. говорах произносится Елшел). Альш. Таккавар патĕнчи ырсем шерпет, сынисене (так!) юсман. Ib. Таккаварнче выртан ырăсене юсман, шерпет (вар. такаванти выртан ырсем шерпет, сынисене юсман. Искаженный текст).

таккуй

так, славно. Альш. Пычĕç, пычĕç те, яла çитрĕç: таккуй аялтан вĕçсе пыраççĕ. N. Таккуй калаçса лараттăмăрччĕ, темĕнле çынсем пырса та кĕчĕç пирĕн пата.

таккулăх

(таккулы̆х), попусту, напрасно, без причины, так. Орау. Амашка, мĕн ахăран таккулăх! Ib. Таккулăх (с очень кратким ы̆) пычĕ те, çупрĕ-ячĕ. (Ни с того, ни с сего, дал пощечину). Чем люди живы. Матрӳне, çитĕ! Мĕн таккулăх чăркăшатăн?

такмак

кожанный мешок для калачей и пирогов. ЩС. Такмакпа кучченеç исе каяççĕ. СПВВ. ФН. Такмакпа çĕнĕ-çынсем амăшсем патне кучченеç чиксе каяççĕ. СПВВ. ФН. Такмак — сăран хутаç; ăна юри кучченеç чикме сăрантан çĕлесе тăваççĕ; унпа хурăнташсем патне кучченеçсем леçеççĕ. СПВВ. КМ. Такмак — кучченеç хутаççи. СПВВ. ТА. Такмак — сăранран кучченеç чиксе каймалли тăваççĕ. Ст. Чек. Туй ют яла кайнă чухне, чикре туй чарăнса, çăккăр, тăварсем, чăкăтсем çиет, ăна хуракан сăран хутаççа такмак теççĕ. Такмак икĕ хутаçлă пулат: пĕр хутаçĕ умра, пĕр хутаçĕ хыçра çӳрет, çаккине хулпуççи урлă яраççĕ. Ib. Мăн-кĕрӳ такмака çухатсан, такмака е ют туй çынни вăрлат, е хăйсен туй çынниех, е çур читвĕрт (водки), е читвĕрт лартат. НАК. Кĕрӳ хыççĕн кӳме çинчен мăн-кĕрӳ икĕ такмак кучченеçпе анать (по приезде в дом невесты). Етрух. Пĕри унта такмакпа çăмарта пуçтарса çӳрет. (Сĕрен). Т. II. Загадки. Кăмакара хытă такмак çакăнçа тăрать. (Чĕре). Чураль-к. Сакайĕнче сар такмак çакăнса тăрĕ. (Пичкепе сăра, по другой отгадке — чĕре, т. е. сердце). || Употребляется и для других надобностей. Чураль-к. † Такмак çурă вĕт тĕнкĕ, халь кӳртем те, халь шутлам, мана апи ятлас çук. Латыш. Ачана хырăмĕ пысăкран такмак ăшне виç хут чиксе кăларать. || N. † Ах, тантăш, хĕр кортăм, такмак котлă хĕр кортăм, тапас килсех карĕ-çке (так и захотелось дать эй пинка). N. Такмак котлă хĕрсене тапас килсе вĕлерет.

тал-корас

так назыв. хорошую длинную мочалку, делящуюся пучками на части. Шорк.

талай

(талаj), характер. N. Талайĕ унăн манăн пек марччĕ. Янтик. Ун хăй талаех. (Так гов. про человека; который не соглашается с мнением других, несмотря на дожность своего мнения).

талтлат

сильно биться (о сердце). Ашшĕ-амăшĕ. Чĕри унăн (у нее) сиксе тухас пек талтлатнă, пĕтĕм ăшĕ-чикки унăн хускалса кайнă. Так и у КС. || О пульсации в пораненном пальце. К.-Кушки. Пӳрне талтлатса тапат. В (пораненном) пальце чувствуется пульсация. || О прыгании на одной ноге. КС. Ачасем хăш чухне хăрах уран талтлатса сикмелле выляççĕ. || О походке стариков. СТИК. Ватă çын талтлатса пырат (сам трясется, ступает резко и с трудом).

тамаша

(тамажа), диковина, изумительная вещь. Баран. 17. Çилĕлĕ старик пĕр чĕнмесĕр ăсран кайса шухăшлать: ак тамаша! кам пулчĕ-ши? Ib. 24. Мĕн тамаша иккен: йывăçсене эпĕ шарт та шарт хуçатăп, çапах пĕрне те авса пĕкĕ тăваймарăм. Юрк. Ак тамаша!.. ытла ырă пурăннă çĕртен, темĕн-те-пĕр шыраса çӳрет! СПВВ. Тамаша куртăмăр. Ib. Ак тамаша. Вот диковина. Юрк. Мана мĕн тамаша пулчĕ-ши? Куç ӳкмерĕ-тĕр-çке? Тем масар йăвăрлантăм (заболел сильно). ЧС. Атте: лаша апла пулнă, тенине илтсен, хуйхăрса: ак тамаша тата! Паян, килтен кайнă чухне, сывăччĕ. Мĕн пулчĕ тата? Пĕр-пĕр синкер ленкрĕ-шим? терĕ. Ск. и пред. чув. 78. Чĕре чăнах пĕлчĕ-шим? суйса парас тенĕччĕ. Ак тамаша! тĕрĕс-шим? Янтик. Ак тамаша! Ма мана каламасăрах кайнă-ха вăл? Хăй: каламасăр каймастăп, тетчĕ. N. Ак тамаша, вырăс çармăс тăвать! (О rem mirabilem, ex Russa nascitur Tscheremissius!). СПВВ. ИА. Ай тамаша! аплах пулмĕ-çке çак (не может быть этого). Сред. Юм. Акă тамаша, кĕре кĕнĕренпе те авăн çапма пĕр йôраллă кôн полмарĕ-çке ĕнтĕ.. Ib. Ак тамаша, мĕн пôлчĕ-ха ĕнтĕ тăта? Собр. Ак тамаша, самана, ытармалла мар сана. ТХКА 76. Ак тамаша, ку питĕ кирлĕ, вырăнлă япала-çке! терĕм эпĕ. Шибач. Йорлать, поплет, аташать, она итлемешкĕн тамаша! || Нечто чудное и страшное. Изамб. Т. Эпир çапла тамаша куртăмăр (страшное и чудное явление). || Часто выражает досаду. Шорк. Еккей тамаша, пулмарĕ вĕт! Ib. Ах, тамаша, укçа çукки хуплать-ха. (Выражается сожаление и досада). || Беда. КС. Вăл çын паян тамашана кăтартăрĕ (наделал беды). ЧП. Вот тамаша, топрăм хама хам валли. Качал. Пирĕн ачине япала, лашисене тамаша. (Свад. п.). || Обозначает затруднение (= мĕн тăвас, нимĕн тума та çук. Так обьяснил А. С Курушин). Хурамал. † Ула лаша тамаша, ака туртмаç (= туртмасть) тамаша. N. Еккей тамаша! СПВВ. Х. Ула лаша тамаша (= тумаша), ака туртмас мĕн тăвас? Ст. Ганьк. † Ула лаша тамаша, ака туртмаст тамаша. Хура лаша тамаша, суха туртмаст тамаша. Кĕрен лаша тамаша, киле килмест тамаша. Чуптар лаша тамаша, чупа пĕлмест тамаша. Çӳрен лаша тамаша, çул çӳреме тамаша. || Так кричат на лошадь. Амалăк-Кипек. Тамаша! (кричат лошади). || На диво. N. Якур тытса хунă çаран çинче курăк тамаша ӳссе кайрĕ. N. Малтан ку ялти çынсем тамаша аван пурăнатьчĕç (жили удивительно хорошо).

тан

(тан), слава. Н. Карм. Тан, тепĕр тĕрлĕ мухтав тени пулать. Ib. † Сĕтелне туртса, сăйна пар, кайтăр тану акрука (по всей округе). N. Пĕтĕм уезда танĕ кайнă. Прославился на весь уезд. (Написано: дань: что, очевидно, так и выговаривается под влиянием тат. языка).

тана-пиçен

мордовник (раст.). Начерт. 164. Сомн.? Так у МПЦ. См. тан-пиçен, таллă-пиçен, танлă-пиçен, тал-пиçен.

танкăртат

(-дат), стучать, грохотать. Орау. Урапа тукунĕ пĕтсе, урапа шăлĕсем çинче танкăртатса пыракан пулчĕ. Ст. Чек. Урапа танкăртатат. Телега стучит. Сред. Юм. Çôна танкăртатса çиç пырать. Сани едут со стуком, грохочут. (Подражают так звуку от саней, едущих зимой в теплый день по гладкой дороге).

тапăрла

(табы̆рла), пришпоривать, побуждать. N. Лаша çине утлансан, тапăрласан (если пришпорить), лаша чопать. КС. Лашине тапăрларĕ те (пришпорил ногами, так как у чуваш шпор не бывает), лаши картах сикрĕ. || Собр. † Пирĕн аттенĕн сар лаша, сар лаша та сар çуна, кӳлсе ларас пĕр савăк. Пĕре чупат тапăрлат, кайри урисем виç чалăш юр сирпĕтсе пыраççĕ. (Песня очевидно записана неточно).

таптат

понуд. ф. от гл. тапта; задавить. К.-Кушки. † Эпĕ пыраттăм урампа; хранцус явлăк таптатса (так что лошадь ступала по платкам их топтала). Чăв. й. пур. 21. Пĕр вăхăтра мункунта ултă лаша кӳлсе урам тăрăх çӳренĕ чух пĕр ачана таптатнă (задавил). N. Таптатсах пырат хыçран. Едет сзади так, что почти наступает на передних; может быть, и гонит лошадь.

таптаттар

вдвойне понуд. ф. от гл. тапта. Сред. Юм. Пирн анана кĕтӳçсĕм кĕтӳç таптаттарнă (пустили туда стадо, и оно вытоптало хлеб). N. Таптаттарсах пырать. Едет сзади очень близко, так что лошадь почти наступает на сани, едущие впереди. N. Эпĕ: вăл пире таптаттарса каять, тесе, питĕ хăраса ӳкрĕм.

тар

(тар), fugere, бежать. Н. Шинкусы. Ачи çăкăра илчĕ те, тара пачĕ. N. Школа çитсен, эпĕ кĕртĕм те, алăк патне тартăм (убежал к двери). Сред. Юм. Çавăн сăмаххипе тартăр (убегли), кона пĕлнĕ полсан эп вырнтан та тапранмастăмччĕ. Ib. Ôн çине пăхсан, хăраса тармалла (т. е. убежишь со страха. Пит илемсĕр çынна çапла калаççĕ, т. е. так говорят про безрбразного человека). Ала 6°. Тарса, тарса пырать те, тарсан-тарсан, çитрĕ, тет, пĕр тимĕрç лаççи патне (добежал до какой-то кузницы). N. Çул çинче пĕр çын килнине куртăм та, вăрмана тарса кĕрсе карăм. Якейк. Тарăçин (тарĕçин) тарĕç. Если хотят, пусть убегают. В. С. Разум. КЧП. Эпĕ хăранипе киле тара пуçларăм (побежал), вăл хыççăн хăвалать (гонится за мной). БАБ. Эпĕ вăл ачасем тарăхĕнчен (с досады на ребят) ĕнтĕ таçта тарасса çитнĕ (готова убежать невесть куда). N. Таракан ĕнене (корову, которая убегает из стада) уртмах çакса яраççĕ. N. Çул çинчисем киле тара-тара кĕрсе курчĕç. Те, которые были в пути, забегали украдкой к себе домой, повидаться. N. Тарса тухрăмăр, мы бежали (из этого места). || Об озерах, которые, по поверью, могут переходить на другое место. Сорм-Вар. Ĕлĕк онта (на месте болота Тĕрне шор, около дер. Сорм-Вар, Алик. р.) кӳлĕ полнă, тит; халь вăл хамăртан вонă çохрăма тарнă. Çак япала тарнă чох, пĕтĕм ойсене полăсем тăкăнса йолнă, тит. || О воде. Кан. Шыв аяла тарнă (ушла глубоко вниз).

тарла

(-ла), потеть. К.-Кушки. Эп пĕтĕмпе тарласа, тусанланса пĕтрĕм. Я весь в поту и в пыли. N. Чиркӳ чанне пăнамар йĕп-йĕпе тарличчен шанлаттарнă. Собр. † Алкум вĕçĕнчи çаврака кӳл, пин хут каçсан та тарлас çук. О сохр. здор. Юлашкинчен (наконец) тарласа каять (его прошибает пот) те çыврать. || О потении окон и Т. п. Т. VI. Чӳрече тарласассăн, йĕпене (к ненастью), теççĕ. Орау. Вăсен пӳрчĕ пит типĕ (сухая), пĕртте тарламаçть. Баран. 135 Çанталăк сивĕ чух чӳрече тарласа йĕп-йĕпе пулать. || Нанимать (так местами у верховых чуваш). Регули 12. Эп она кĕтӳ пăхма (пасти) тарларăм. Б. Олг. Матьви арăм тырă вурма тарларĕ, тарласа вуртарчĕ. Моркар. Пуянсем вурсарникон тыр вурма тарласа тохаççĕ. Тораево. Пăчăр (çын ячĕ), эппин манах тарлатăн пулĕ (= тара тытатăн пулĕ, т. е. меня и наймешь), тесе кăлать, тет.

тарлан

(-лан), потеть (так местами у верховых). В. Олг. Пшкрт. || Делаться мокрым от пота (рубаха). Хорачка. Тарланса = ăшăрхаса. КС. Тарласан, кĕпе тарланать.

тарай тутри

то же, что тарай çитти; „красный, каемчатый платок (с белыми полосками по краям)“ Микушк. Собр. † Тарай тутри çине сар чашăкпа сим лартар. Юрк. Аннеçăм (так!), ир тăр та питне çу, шурă тарай тутрине пусса шăл (утрись). Бугульм. † Çеçен хир урлă тилĕ юртать, шурă тарай тутрисем витĕнсе. Шел. 20. Çулте тарай тутрисем вĕлтĕр-вĕлтĕр вĕçетчĕç (при пляске). Якейк. † Ылтăн сăпка, йĕс пĕкечи, тарай тотри сарсамăр. Сенчук. Кĕçĕн инкенĕн тӳшекки — тарай тутри татăкĕ. Мусир. † Урлă кĕлет тӳпи çине урлă-марлă кашта хур. Урлă-марлă кашта çине тарай тутри илсе сар, чăпар куккук илсе ларт.

таракан

(тараган), таракан. Альш. Хĕрлĕ таракан, прусак; шурă таракан (çамрăкки); хура таракан, черный таракан; симĕс таракан, шпанская муха. Юрк. Шурă таракансем тухсан, сивĕ пулать. Ib. Таракан çăмарти (так и в Сред. Юм.); таракансем çуралнă вăхăтра мачча çинчен тем чухлĕ таракан çури ӳкет. N. Таракан эмелĕ, средства от тараканов. || Металлические украшения (поперечные перехваты) на поперечинах шлеи, имеющие вид как бы таракана. Так и в Тюрл. N. Кутлăх çинчи таракан (жестяные украшения). N. † Йĕвен çинчи йĕс таракан виç çухрăмран çуттарать.

çав таранччен

до такой степени. || Так сильно. Эльбарус. Эсир мĕн тума çойăхаттăр çав таранччен?

тараса

(тараза), весы (так в многих верховых и переходных гов.; см. кăрамис, виçе, весси). Ст. Чек. Кăрамисе тараса теççĕ. N. Паян эпĕ тараса çинче виçĕнтĕм (весился, взвесился). Орау. Ку хуçан (у этого купца) тараси йăвăр (мошеннические весы, тяжелые), тырă нуммай тухмарĕ (при ссыпке). Бел. Гора. † Тарасапа таяççĕ (мед), ушатпала тeлтаççĕ, сар алтăрпа сĕнеççĕ. || Оцеп, очеп, журавль, журавец. СПВВ. ТМ. Пус юпи çине пысăк вĕрлĕк хураççĕ, çавна тарас.а теççĕ. СПВВ. ЕХ. Тараса — пус юпи çине, шыв кăлармашкăн (так!), урлă пĕр пысăк вĕрлĕх хураççĕ. || Колодец. N. Пусса (тарасана) пĕр-пĕр таса мар япала кайсассăн кĕл-тăвас йĕрке. N. Тараси çула çăмăрпа куçса кайнă. Сред. Юм. Тараса пыри (= пури, „сруб“) çĕрсе пĕтнĕ пôлас пирĕн, çĕнĕрен (заново) пыра ямалла полать поль. Кан. Тараса пурине виçĕ чалăш пуранă, унтан шывĕ, витрене кăларнă чухне, вăлашка çине тăкăнса-юхса тухмалла тунă. N. Ачасене тарасаран шыв кӳртерсе ан асаплăр. ЧС. Арăм, вăл вĕлернине никам та ан пĕлтĕр тесе, тарасана кайса янă (девушку).

татăл

(-ды̆л), обрываться, отрываться, разрываться, обломиться. Орау. Пĕр-ик-виççĕ чиксе туртрăм та, çиппи татăлса карĕ (татăлчĕ). N. Хĕçĕ (его сабля) те татăлса карĕ, тет. N. Тăха татăлса ӳкрĕ. N. Урисем татăла пуçларĕç. || Отрываться, отстать (в перен. см.). Туперккульос 17—18. Хăшĕ çапла çирĕм çул хăйне тӳрлетекен тухтăртан татăлмасть (т. е. все лечится). N. Выçă тиллĕн куçĕсем çырла çинчен татлаймаç (все смотрят на ягоды). N. Таçтан татăлса çуралса ӳснĕ çын пекех туйăнса карĕ. Календ. 1907. Унта пурăнса салтак килне-çуртне манать, ĕçрен татăлать (отрывается от домашней работы). О сохр. здор. Çынна сиен ан тутăр, тесе, ун патĕнчен татăлма кирлĕ мар. N. Пĕтĕмпех пăсăлнă, таса пурăнăçран татăлнă (отстал). || Переломиться. N. Хора вăрман варăнче (= варринче) хорăн тенел татăлчĕ, вĕрене тенел сыпрăмăр (устроили кленовую ось). || Разрываться (в перен. смысле о сердце). Сборн. по мед. Ача чĕри татăлас пек кăшкăрать. || Прерываться. Изамб. Т. Хыт-сухаран вара Пукравччен ĕç пĕрре те татăлмасть. || Срываться. Ст. Шумат. Унччен те пулмар, Кăтăри (имя героя сказки) татăлч-анч (свалился с дуба). || Вскрываться (о реке). N. Атăл татăличчен, до вскрытия Волги. || Прерываться (о дороге весной). Слакбаш. Çул татăлнă, дорога стала непроезжей (весною). || Переводиться. Шурăм-п. Кăмака çинчен тырă хăшин татăлмасть (не переводится, т. е. все время сушится). N. Ун кил-çуртĕнчен хĕн-асап татăла пĕлмест. N. Куçран кушшу татăлмарĕ (т. е. все время плакала). Суждение. Пĕрре пĕрин патĕнче, тепре тепĕрин патĕнче икшер-виçшер кун ĕçеççĕ — çапла хĕлĕпе сăра татăлмасть. Ib. Пирĕн алăран ĕç татăлмасть. Сборн. по мед. Ун чухне вăл ялта пĕринчен пĕрне ерекен чирсем те питех татăлса пымастьчĕç (не прекращались, случались очень часто). М. Сунч. Чиркӳре вилнĕ çын татăлмасчĕ (постоянно были). СТИК. Ун патĕнчен вырăс татăла пĕлмест. У него всегда русские. || Лишаться. Завражн. Окçаран татăлса карăм. Обезденежел. Собр. Карман тĕпĕнче укçа виçĕ пус та пулсан çӳретмесессĕн, укçаран татăлать, теççĕ. Ст. Чек. Ăйхăран татăлтăм. || Оскудевать. Менча Ч. Ашран-пăшран, тырăран-пулăран татăлса тăмалла тумăсăнччĕ. (Моленье). N. Кашни килĕре пулăран татăлса тăман. || Отлучаться. N. Пирĕн чăвăш килтен татăлмасть. || Сходить (с языка, напр., брань). Йӳç. такăнт. 17. Çăварĕсенчен ирсĕр сăмах татăлмасть (не сходит с языка т. е. они все время ругаются площадной бранью). N. Вăхăтсăр мыскара айван çăварĕнчен татăла пĕлмест. || Расчитаться, расплатиться. N. Тĕрĕс татăлтăр-а? (Из письма; ставится с твор. падежом). Орау. Унпа татăлтăм ĕнт эпĕ. Унпа урăх пару-илӳ çук. N. Халь эпĕр татăлтăмăр иксĕмĕр. Теперь мы в расчете, т. е. уплатили друг другу долги сполна. Изамб. Т. Эпир санпа татăлтăмăр. Мы с тобою в расчете. N. Хăçан та пулсан таталăпăр (расквитаемся). || Быть уплачену. N. Ут окçи татăлман-ха. || Отстать (от других, в пути). N. Манпа пĕрле кайнă ачасам йăлтах вăрçа кайса пĕтрĕç, эпĕ пĕчченех татăлса йолтăм. || Быть решаему. Бес. на м. г. Тата сирĕн халăх хушшинчи кирек мĕнле ĕç те эрексĕр татăлмасть (не решается). || Надрываться (горевать). Альш. Е уйăрăлат та тухат, авлансан — каллах ашшĕ-амăшĕ татăлат (горюют). В. Буян. † Ай-хай тăванăмсем, тантăшăмсем! ан йĕрĕр маншăн татăлса („так, чтобы этот плач потряс тебя, сломил твои силы“). Батыр. Эпĕр атте-аннерен уйрăлса кайнăшăн ан йĕрсемĕр çамрăк ачасем пек татăлса. В. Тим. † Атте-анне, ан йĕр маншăн хурланса, сăпкари ачу (так!) пек татăлса. АПП. † Эпирех каятпăр уйрăлса, атте-анне юлат татăлса. || О горьком плаче. N. Вăл çапла татăлса, йĕрсе тăнă çĕрех пӳрте юлташĕ пырса кĕнĕ. N. Вĕсем пилĕк çул тĕрмере лармалла сут тунă тенине илтсен, татăла-татăла йĕре пуçланă. ЧП. Ан йĕрĕр, хĕрсем, пирĕншĕн татăлса (сильно убиваясь). Пазух. Ан йĕр, тусăм, татăлса йĕрес куну малалла (еще впереди). Ib. Тусăм, ытла та ан йĕр эс татăлса, урăх çынна каймăп, сана пырăп. ЧС. Çумкка (утопленник) ӳтне курсан, тăванĕсем пурте татăлса йĕре пуçларĕçĕ. N. Татăлса макăрас, рыдать. Ау 9°. Ибрахиме курсан, хĕр татăла-татăла йĕме тытăнчĕ. || Выбиться из сил. Трхбл. † Çӳренех те утăм çăлтăр-хушка, татăлминччĕ савни умĕнче. N. Кашкăрăн кĕте-кĕте хырăмĕ вĕçсе татăлас пек выçать. || Уговориться, условиться, договориться. Никит. Çапла йăмахласа татăлсан (когда решили так), пурте килеле саланса пĕтнĕ (они). Никит. Вара ирпе хĕрсем ял хушшинчен чăнах кайăпăр (на опахивание от мора), тесе, пуçтарăнса йăмахласа татăлчĕç. Тюрл. Кçон тапранмаллине кайса татăлас (о начале свадьбы, решить дело свадьбы). Сунт. Малтан Лисукпа калаçса татăлчĕ. Сначала договорился с Лизой. N. Эпĕр унпа хăçан ĕçлеме тытăнасси çинчен калаçса татăлтăмăр. N. Парăмсем пирки калаçса татăлнă тени тĕрĕс марри курăнчĕ.

тата

(тада), еще, кроме того. Регули 1527. Манăн конта пилĕк ĕне, вăлсамсăр поçне тата тепре атти панче. Ib. 1473. Эпĕ, атти, Онтри, он пичĕш, тата ман йăмăк пырса (эп пырса, атти пырса). Ib. 1488. Вăл пире ĕçтерчĕ те, çитарчĕ те, тата окçа пачĕ те: çавăншăн она ыр сăмах калас мар-и?. Ib. 1476. Атти ман ватă, тата хоравсахрах. N. Мĕн тата кунта çаплах ларас, терĕ, атьăр çанти вар хушшине, унта çырла нумай. Вишн. 66. Тата пĕчĕкçĕ ачасем, упаленекен е утакан пулсан, кăмака тăмĕ, тата кăмрăк пит çиеççĕ. Ib. 69. Тата хăш-хăш шыва усал пулса ĕçмелле те мар пулать. Ib. 60. Тата çавăн пекех çырмасенче, пĕвесенче пулă ярса ĕрчетес пулать. Ib. 73. Тата хăш-хăш çĕртре хĕрӳ кунсенче яланах вĕт кайăк-кĕшĕк (ӳпре) çӳрет. Çавăн пек çĕрте шыв çулĕ пур тесе, шанса алтма та юрать. К.-Кушки. Тата Вăрнар çук-ши? Нет ли еще (других) Вурнар? (или: м. б. есть еще другие Вурнары). Çутт. 56. Çапла, çаплах çав. Ахалех пуян Ваççана тата мăнтăрлататпăр, терĕç. Орау. Çĕрĕпе тем чул вутă çунтарсан та, кашни каç çавăнтах выртсан та, вутă татах пурччĕ (хватало, не изсякали). || Вдобавок. Орау. Ишекре хваттер лайăхчĕ, шалу сахал пулсан та, кунта тата кăçаллăха хваттер çук. N. Çынна вĕлернĕ те, теççĕ, тата ыйтать: мĕншĕн çыхатăр? тет, теççĕ. Алекс. Невск. Тутарсем çĕмĕрсе тăкни çитмен, татах урăх тăшмансем: шведсем, нимĕчсем, литовцăсем, халăх вăйсăрне кура, вĕсене хирĕç тăра пуçланă. Чхĕйп. Тата тепĕр ик туй арĕм пек пулнă. Ала 98. Илья пролокĕ чӳркӳре йопа çинче çорта лартма ытах кансĕр, çорти ӳкет тата. || Еще (энкл.). Указывает на обстоятельство, которое также надо иметь в виду. П. И. Орл. Тулĕк вăл виçĕ сăмах анчах çырать тата, çырнă чухне нуммайрах çыртăр вара. N. Эс тата ма салтса илтĕн-ке? А ты зачем еще сняла с нее (монисто)? Регули 1502. Парать-и тата? Эпĕр итмесĕрех илĕпĕр. О земл. Малашне мĕнле май пулăшать тата. Регули 1424. Вăл халь те килиман. Вăл тата халь те (халь те тата) килмен. Шурăм-п. Вĕсем, вырăсла сăмах тесе, çак кирлĕ сăмаха халăхран туртса илесшĕн. Ку аванах та мар-çке тата, ку халăх чĕлхине чухăнлатни пулать-çке. || Выраж. противоположение, когда к предшествовавшему присоединяется нечто последующее, его отрицающее. Орау. Эп ку пир-тăлласене çума парас, терĕм те, памарăм тата (а потом не отдал). Ib. Эпĕ ăна питĕ хытă çиленсе çитрĕм те, татах каçартăм. N. Ку килте, лешĕ таçта тата (а тот, не знаю где). || В возражениях. Альш. Карчăкĕ каланă: мĕшĕн çимерĕн тетĕп, тенĕ. Старикĕ каланă: çирĕм вĕт тата! Тет. (Смысл такой: ведь я поел, чего же тебе еще надо?). Баран. 79. Çула пурăнма аван-и тата? терĕм. || При сравнениях усиливает перевес качества, как русск. еще более. ЧП. Син-пылтан тăван тата тутлă (еще слаще). Юрк. Улпут картишĕнчи çынсем тата та питрех (еще более) пăсăлнине (испорчены) курсан, ку, Карачăмĕ, унта слушит тума пăрахса, хăне хулана леçтерет. В. С. Разум. КЧП. Сухан пит йӳçĕ, пăрăç тата йӳçĕрех. Регули 1422. Вăл манран тата номай ăста. N. Манăн тата лайăх кĕнеке пур. У меня есть книга еще лучше. Срв. Манăн тата тепĕр лайăх кĕнеке пур. У меня есть еще хорошая книга. ЧС. Аслати тата хытрах авăта пуçларĕ, пирĕн чӳречесем чĕтресе анчах тăраççĕ. ЧС. Акă эпĕ тата питĕ хăра пуçларăм. Я испугалась пуще прежнего. Ала 31. Эпĕ юмах тата нумай пĕлетĕп (т. е. кроме этих). С. Тим. † Пуçа ухса ташлама кĕмĕл-тенкĕ кирлĕччĕ; халь те кĕмĕл кĕмĕлне, тата кĕмĕл кирлĕччĕ (как будто еще серебрянее; срв. пинтен пин). Кан. Малашне татах та нумайтарах (еще больше) чăваш ĕçхалăхĕ Шупашкар пульнитсине эмелленме килессе шансах тăратпăр. Цив. Ку тата пит вăрăм, кулмаллисем пит нумай. Эта сказка еще далеко не вся (много длиннее того, что я рассказал). Шурăм-п. Ачасем тата нумай юрă юрларĕç. Менча Ч. Ку юмах тата вăрăм та (длиннее, чем здесь приведено), эпĕ ăна пĕтĕмпех йĕркерен пĕлейместĕп. Ала 70. † Çӳлĕ-ах та тӳ çикче виçĕ хурăн, çил силлемесĕрех силленет; çил силлесен, тата, ай, силленет. Дик. леб. 31. Патша арăмĕ, çиленсе, ăна татах курайми пулнă. || Выражает иронию. Орау. Çылăх вĕт! — Çылăх тата! (вот еще! с особ. иронической интонацией). Ib. Юрамĕ тата! Вот еще не годится. || Все-таки, опять-таки. Яргейк. † Макăра-макăра сат хураларăм, тата атине юрама пулмарĕ. ЧС. Акă манан пурак та тулчĕ ĕнтĕ, çырла татах (все еще) нумай. || Опять. N. Халь анчах тохса карĕ, тата килчĕ. N. Карĕ вăл татах хулана (опять ушел). Юрк. Лармастăп, тет ку татах. Он опять-таки говорит: „Я не сяду“. СПВВ. БМ. Тата, тăта, еще, опять. || При уступлениях. КС. Ĕçмесен пыратьчĕ тата, хăй пит ĕçет. Как бы он не пьявствовал, так было бы туда-сюда, а (ведь) он больно льёт. N. Хăш (хăть?) эсĕ вырăнтах пурăнсан тата аптăрамăпăрччĕ. N. Хăвăр укçăра пĕтерсен татаччĕ. Анчах эсир харам укçана, эпир тар юхтарса тунă укçана пĕтеретĕр. N. Вăл ахаль иртĕнет пулсан татаччĕ. Орау. Патакки тата, пуши çав, пуши çунтарать. Палка-то еще что, а вот кнут-то, кнут-то больно обижает! (Говорила чувашка о побоях, которые она терпела от мужа). N. Хăй кайни татахчĕ (ладно-бы), ачана вĕлермĕçин юрĕччĕ. || Ну, что же, что... См. Оп. иссл. чув. синт. II. N. Вĕлерсессĕн (лошадь), упăшкине ак çапла элеклесе каланă: санăн аку лашана чиксе вĕлерчĕ. Упăшки уна каланă: вĕлерин, тата мĕн тăвас, тенĕ. || Употр. во многих чувашизмах. Орау. Уярпа (от засухи) пушăт ӳкми пулать (лыки не снимаются) пуль? — Вăл тата мĕлле май апла халь (это еще что, а вот...), ак çĕртме анисем хытса каяççĕ-ха! Красная Горка. Автанĕ тата (а тут еще петух) кĕлет çине хăпарса кайнă та, тек-текех кăшкăрса, улпут пек тăрать. КАЯ. Анне алăк тăрса уçсан, хай килемей: фу! эпĕ килсенех усал сывлăш тухса тарчĕ, терĕ. Эпир аккапа: халĕ пирĕн патра усал (нечистый) çук, тесе, хĕпĕртенĕ-кайнă тата. Чертаг. Сыв пул (Прощай)! — Сыв пул тата! (ответ). К.-Кушки. † Эс савнине эп савсассăн, тата савма юраттăр (т. е. тогда для тебя возлюбленная будет еще дороже, ценнее). N. Эпĕ килте полсан татаччĕ.