Шырав: Хорачка:
Чăваш сăмахĕсен кĕнеки
1. я (jа), вить.
- Хорачка. Яс, вить.
2. я (jа), что? ась?
- Шибач. К.-Кушки. Ваҫлей! пурттӑна пар-ха! — Я? — Пурттӑна пар, теҫҫӗ; клуххуй-им эс? Василий, дай-ка мне топор! — Что? — Дай, говорят тебе, топор; разве ты глухой?! N. Леш ҫинӗ (=ҫынӗ) кӑҫкӑрнӑ рака: рак, рак! ста-ке эсӗ? Леш, виҫ хут кӑҫкӑрсан тин: я? тенӗ. Тот человек кричал раку: «Рак, рак! где же ты?» Тот лишь после трех раз откликнулся: «Что?»
- Альш. Ку старикки ӑна хирӗҫ: я, мӗн тен? тет. Этот старик говорит ей: «Ась, что ты говоришь?"
3. я (jа), то же, что е, а если (вдруг).
- КАЯ. Ай ачам, ачам! мӗн инкек ҫакланчӗ-ши! (что за несчастие!). Я урсан, мӗн тусан (а если сбесится она), мӗн курас-ха?
- Завражн. Я корин! А если увидит! Я килин! А если придет!
- Якейк. Эп сан пата пырӑп ӗнт! — Я аҫу курсан? Я прийти-то приду к тебе!.. А если отец твой увидит?! (говорит парень девушке).
- Абыз. Я хырӑму выҫҫассӑн? А что, если проголодаешься?
4. я (jа), восклиц. при неожиданно обнаружившемся обстоятельстве.
- КС. Я, эсӗр пахчана кӗтӗр-и-ха! А, вы в сад залезли!
(-hак) то же, что сайхах. СПВВ. ВА. Сайхак (сайхах), жерд, слега, настил из жредей. Хорачка: саjҕак.
(сак-ты̆ры̆к), назв. меры холста в 5 аршин. Хорачка. Сак-тăрăк = пилĕк аршăн пир.
(сагы̆лда), уступ, образованный в почве; ухаб, обрыв. Яргуньк. Зап. ВНО. Сакăлта, уступ; уступчатый. Ib. Сакăлтана пыриччен, сакăр çулпа пымалла. Т. II. Загадки. Сак, сак, сакăлта, савăрвунă сакăлта. В Хорачка: сагы̆лдак. Сред. Юм. Сакăлта тесе çôл çинчн пĕчикрех лакăма калаççĕ. (Небольшая впадина на дороге). Торп-к. † Сакăрвоннă сакăлта, сакăрвон тенкĕлĕх лашине çапса утми турăмăр. С. Тим. Сак, сак, сакăлта, сакăрвунă сакăлта, (Пусма). Сĕт-к. † Тăхăрвоннă тухури, сакăрвоннă сакăлти, сакăрвон тенкĕлĕх лашине çапса отми турăмăр. N. Малтан тӳрем çĕр, унтан тӳрех сакăлта (обрыв). N. Çĕнĕ çуна, сăрлă ӳрече, сакалтана сикмин — лайăхчĕ. Сам. 71. Сакăлта çыр хĕрринче, тăмлă, хытă çĕр çинче курнăччĕ эп пĕр чечек. Тюрл. Çорконне шыв çорса кайнă та, сакăлта полнă (обрыв). || Углубление в реке. СПВВ. Х. Сакăлта; шывра пĕр тĕлте пĕр пĕчикçĕ кăна тарăн тĕле сакăлта теççĕ. Ст. Чек. Сакăлта = авăр. Буин. Шывра тăнă чух манăн урасем пĕр сакăлтана анчĕç кайрĕç (провалились в углубление). См. сакăлтак, санкăлта.
(саксиы), скамейка, лавка. Хорачка. Сакси анче, под лавкой. Пшкрт. Сакси анча, под лавкой Собр. Шатра инке сакси айĕнче. (Татарк. р.). См. сак-çи.
строгать. Хорачка. Пшкрт. Саланă торпас, стружки. См. савала.
(салдер), назв. рода. Хорачка.
(чит. салттака с'ырми, с одиночным к), назв. оврага. Хорачка.
(саба), то же, что сава, рубанок. Хорачка. Икарл сапапа (= икĕ авăрла савапа) салас (= савалас, тесать).
(сабат’т’и), назв. Рода. Хорачка.
назв. рода. Хорачка.
(сапт’и), имя мужч. Б. Олг. || Назв. рода. Хорачка.
(сары̆л), расширяться (в стороны), увеличиваться в обьеме. N. Ăшăпа пур япала та сарăлать. Хорачка. Сарăлса каять. Расширяется. || Разбухать, размокнуть. N. Алăк йĕпенсе сарăлнă — хупăнмасть. N. Йăвăç йĕпенсен сарăлать. || Расстилаться, распуститься. Пазух. Хăрантсуски тутăр, шурă çӳçе, сарăлайса ӳкрĕ шыв çине. || Разливаться. Аттик. Юр ирĕлнипе çырмасене шыв тулса сарăлса каять. N. Ванданкă таçта çитех сарăлса кайрĕ. || Расходиться. Кан. Сĕт тăмламĕ сарăлса каймасăр, çĕр пек, тĕпне анса ларать. || Распускаться (о листьях, цветах). N. † Уй варĕнчи олмаççи, çӳлчи сарлать, уй толать, уй илемне вăл кӳрет. С. Дун. † Хурăн çулçи сарă çулçă, сарăлчĕ-ӳкрĕ шыв çине. Толст. Пăртак тăрсан, улма йывăççисем чечеке ларчĕç, анчах чечекĕсем пурте сарăлнă-сарăлманах тăкăнчĕç. N. Акнă япаласем пĕр-икĕ эрнерен ӳссе сарăла пуçларĕç. N. Пахчара çамрăк йывăçсем те аван сарăлса кайнă. || Светить полным светом (о солнце). Никит. Хĕвел тухса сарăлсан... ТХКА 72. Хĕвел тухса сарăлчĕ, ăшăта пуçларĕ. КАХ. Ир хĕвел тухса сарăлсан... Ала 21. Хĕвел тухса сарăлсассăн, хайхи улпут Иван патне карап курма пырать. || Расходиться (о воротных столбах). N. Хапха юписем сарăлса кайнă. || Разьезжаться (о ногах). Орау. Ура сарăлса каять. || Раздуваться, объедаться, наслаждаться. Н. Лебеж. † Çиччĕр, çиччĕр — сарăлччăр, хырăмĕсем çурăлччăр. N. Чĕресси-чĕресси çĕр-çырли, çисе сарăлса (поесть досыта) пулмарĕ. Орау. Чей ĕçсе сарăлтăм пĕтĕмпех (хорошо распарился). КС. Апат çисан, хырăм латах сарăлса карĕ. ТХКА 55. Эсĕр халĕ сивĕре ăшă пӳртре ăшăнса, сарăлса ларас, эпĕр, уялли çынсем, шăнса вилес-и вара? N. † Сарă-кайăк сарăлни олăх выти ( = ути) çоличчен. || Распластаться, расплющиться. Баран. 56. Казаксенĕн ырă учĕсем, сарăлса (распластавшись), çӳлелле çĕкленсе, çĕлен пĕк тăсăлса çырма урлă вĕлт тăваççĕ. Якейк. Пĕре анчах чышкăпа сăмсаран çапрăм, патнех сарăлса анчĕ (или: сарăлса та анчĕ. Распластавшись, упал без чувств). || Широко раскинуться; широко расположиться, занимая большое место. Ск. и пред. 38. Сарăлса ларать (раскидисто) пĕр ватă юман. Ib. 53. Пысăк сĕтĕл умĕнче тăрать Петĕр сарăлса. Баран. 91. Кетĕвĕ-кĕтĕвĕпе выльăх-чĕрлĕх сарăлса çӳрет. Пазух. Тарăн-тарăн çырмара та хурĕ ларать сарăлса. Собр. † Вăрăм чăрăш тăрринче чăпар куксем авăтаççĕ: хамăр тăвансем килнĕ чухне сарла-сарла авăтаççĕ, çичĕ ютсем килнĕ чухне тĕршĕне-тĕршĕне авăтаççĕ. || Упариться (о каше), распариваться (о посуде). Юрк. Пăттисем хуран тĕпне ан лартăр, аван сарăлтăр, тесе, калекпе ялан пăтратах тăраççĕ. Трхбл. Йывăç савăт-сапа, вĕрилесен, сарăлать. || Быть в довольстве. Хурамал. Эпир çырă, эсир сарă, тăвансем, пурăнаяр пăртак сар улма пек сарăлса. О пьяницах. Ырă курса сарăлса пурăнатпăр (в довольстве). Аку 202. Пуян, юрăхсăр ĕçсем туса, сарăлса пурăннă. N. Сарăлса пурăнма юратаканни чĕрĕлех вилнĕ вăл. Юрк. Тăшмансене сарăлма ирĕк памăпăр. Баран. 18. Тинех вара ирĕк çĕрте пурăнăпăр сарăлса. N. Ĕмĕр иртнĕ пик туйнать, пĕр сарăлса пурăнмасăрах. || Развиваться физически. N. Ӳссе сарăлса çитнĕ. Доразвился физически. || Распространяться (о молве и пр.). Изамб. Т. Хыпар сарăлнă. Распространилась молва. М. Тув. † Манăн варли чиперри вулăстипе сарăлнă. Скотолеч. 17. Кăрчанкă сарăлса кайнă (по телу). || Переноситься, расплываться. Ерк. 14. Çавăн çулла туй пулать. Чĕкеçĕн шӳхăшĕ çакăнта сарăлать, вĕри юнлă чĕри çак сывлăшпа сывлать.
(сар+амак), назв. болезни, желтуха. Хорачка. Б. Олг. Сарамак; çын сап-сарă полса каят, войсăрланса каят, йосамасан, вилет. Она йосама полат, только тытас полат сар-кайăка, сар-кайăк ашне çиес полат. Юине (= йăвине) йӳç (= йăвăç) торатĕнчен çаксарса (= çакса ярса) туат, ут хӳрирен туат, калаччĕ она сар-кайăк юи. Вăл сара. Якейк. Сарамак ерсен, çын сап-сарă полса типсе каять. Сар-кайăк йăвипе е тĕкĕпе хĕрĕх конччен хĕрĕх хут шăва куртсен, сарамак ернĕ çын чĕрĕлет. См. сарă-чир, сарă ӳкни.
(-зы̆р), попусту, напрасно. Курм. † Вă(л)та хулли пак кĕлетке пор; сарăмсăр сая кайминччĕ, сая каяс сасси пор. Слеп. Ах, улиçĕм, сар ули, сăпаççипах туя исе килнĕшĕн, сарăмсăр сая кайминччĕ. ЙФН. † Пĕр çулхи хулă пак кĕлеткемччĕ, сарăмсăр сая кайминччĕ, сая каяс сасси пор. || Бестолковый. Ст. Чек. Ку сарăмсăр çын пулĕ ахăр, çын каланине пĕрте хăлхана чикмес. || Нечаянно, случайно, неожиданно. Н. Карм. Сарăмсăр, нечаянно, асăрхамасăр. Сĕт-к. Эп сана патакпа йори тивартрăм-и-ке мĕн, сарăмсăр польч. КС. Эп ăна сарăмсăр пушăпа пуçĕнчен тивертрĕм. Хорачка. Сарăмсăрах (неожиданно) кисе яртăм (или: килтĕм) сан патня. N. Çынна сарăмсăр вĕлерни (нечаянно). Икково. Сарăмсăр кошак та хăйма çать (= çиет). Сарăмсăр чăх та пăсарать. (Послов.). Якейк. Ан ятла уш, сарăмсăр ӳкертĕм, ӳкерес тесе ӳкермен те... Ib. † Сар мăйăр пак сăнăм порч, сарăмсăр сая каясран йăмăк похса хоринччĕ. Яжутк. Çава, çурла сарăмсăр ачасене касасран, турă, сыхла, теççĕ. (Моленье). Кан. Пирĕн хушăра сарăмсăр, сасартăк вилсе каякансем те сахалах мар. || Шибач. Сарăмсăр вилĕм, скоропостижная смерть. N. Сарăмсăр вилĕме кĕтмесĕр, порнăç çинчен щотлаç поль. || Тайно, без извещения, не оповещая. Городище.
назв. селения. Хорачка.
(сӓрӓдӓ), назв. раст. (съедобная трава). Хорачка. См. çерете, серте.
желчь; страх, ужас (с перс.). Н. Седяк. Ст. Чек. Мана улталанăшăн унăн сехри хыттăр. (Проклятие). Ib. Вăл мана улталарĕ, сехри кăна çунтăр (чтобы ему пострадать)! Ib. Вăл салтака кайнăранпа сехрем çунса туххăрĕ (страдала от неприятностей). Якейк. Çав хыçалтан капан пакскер йăванса пынине корсан, ман сехре хопса тохрĕ (напал ужас). Чăв. й. пур. 17. Хăраса сехри хăпнă. СЧУШ. Вилĕм килнĕ те, калать: акă эпĕ, сана мĕн кирлĕ? Стариккинĕн сехри хăпнă та, калать: мана çĕклем йăтма, тет. Питушк. Сехре хопса вилсе кайрăм. N. Çавă пирĕн сехрене хăптать. Ала 93°. Ашшĕне курсанах, ачанан сехри хупса тухăрĕ (перепугался), тет. Кан. Кĕркури арăмĕн сехри сиксе тухать. Альш. Вырăс-тутар курасран (тĕл тулсан), таçтан малтан сехремĕрсем хăпса тăратьчĕç (в детстве). СПВВ. Сехре, сехĕр хăпнă. СПВВ. ФИ. Сехре хăпса тухрĕ, пĕтĕмпе хăпса тухрĕ, теççĕ, пит хăрасан. Орау. Хĕнесрен сехри хăпнă. N. Манăн йăнăшусем çăл-куç пек юхаççĕ, мĕншĕн тесен манăн мĕнтен сехре хăпатьчĕ, мана çав çитрĕ, эпĕ мĕнтен хăраттăм, çав ман пата килчĕ. Хурамал. Эпĕ арманта кашкăр куртăм та, пĕтĕмпех сехрем хăпса тухрĕ. Ib. Ах вара лешсен сехри хăпнă-çке хăранипе, лашапа хуса çитес çук чупнă. N. Ун шăлĕсем сехре хăпмалла хăрушă. Тюрл. Питĕ хăрарăм, сехрем хăпса тохрĕ. Шибач. Ман çавăн чохне сехре хопрĕ (= хытă хăранă). Хорачка. Ох, сехре хопрă, хăрасертĕм (= хăраса яртăм, т. е. хăраса ӳкрĕм), тет. N. Камăн сан чунна илме ирĕк пур, çав çынтан аяккарах пăрăнса çӳре, вара вилĕм сехрипе сехĕрленмĕн.
первоначально — покрышка желчи, желчный пузырь. || В перен. см. Хорачка. Сехре витти çорăлса карĕ, чонăм йолмарă (перепугался).
(-би), назв. гриба. Шел. З2. Тĕрлĕ чечек хушшинче сыр кăмпи пек хăпарса тăрать тӳшек-çытарĕ. N. Сыр кăмпи çерем çинче, хăш чохне çырта та, çитĕнме полтарать. Вăл хăш чохне шу витринчен те пысăк полать. См. çыр кăмпи. Н. Карм. Сыр кăмпи, дождевик. Хорачка. Сыр кăмпи, дождевик. Тюрл. Сыр кăмпи — по виду как тыква, „как гусь“, мягкий, растет в болотистых местах.
ясли, изредка — колода. Хорачка, СТИК, В. Олг. Шибач. Сырăс — вытă хомалли (çорт). ЧП. Утă пĕрчи пулăттăм, сырăс тĕпĕнчен тухмăттăм. См. след. сл.
назв. растения, galium aparine, подмаренник цепкий (лепчица). Башк., Рак. Собр. Йĕтĕн пулнă (уродился) сырланлă. N. Сырлан — тумтир çумне пит çыпçăнать. Хорачка. Сырлан çын çомне çыпăçат. || Нюш-к. Сырлан, galium mollugi (возможно, спутано с asperula tinctoria), корень идет на красную краску для ниток. Катмакпа кăлараççĕ тымарне, очень меленькие листочки и цветы. || Баран. 115. Чи хӳтĕ çĕрсенче, кĕçе сарса хунă пек, пĕтĕм шыва шыв сырланĕ хупланă (в пруду). Ст. Чек. Вăрман сырланĕ, назв. растения. Пшкрт. Сырлан — шура, вăрăм, çӳхескер (трава).
лихорадка. Хорачка.
(силӓ), лучинка, вставляемая в основу за ниченками при тканье. Хорачка. Кĕр хыçăнче силе пĕтĕрнсе пыракан çипе оçса пырат. СПВВ. ТА. Силе = кĕр хыçĕнчен хуракан çинче патак. Срв. çилĕ.
назв. костюма. Хорачка.
(сингэр), несчастье, неожиданность, беда. Ст. Чек. Синкер, несчастье, беда; человек, всюду приносящий зло, беду. Ib. Кай кунтан, синкер! (Говорят, напр., мальчику, который что-нибудь натворит, набелокурит). Ib. Синкере никам та кĕтсе тăмас. Никто не желает худого. Альш. Ну эпĕ пӳлмерен тухрăм та, пĕр катăк çу кĕсьене чикрĕм те, кĕлет алăкне туртатăп. Ак, синкер, кĕлет алăкĕ уçăлмас. СПВВ. Синкер: темĕнле синкер (несчастье, беда) çакланасси пур халь. Хорачка. Мана темĕскер синкер (несчастье) полчă. Бур. Çăхан ял урлă кăшкăрса иртсен, синкер пулат, теççĕ. N. Енчен сана пĕр-пĕр синкер вăрăнас пулсассăн. Пшкрт. Апла тусан йорамă, пĕр-пĕр синкер польă. Кратк. расск. 17. Çул çинче темĕн пулас, темĕн килес, темĕнле синкер çакланас пур, тесе, ытти ывăлĕсемпе яман ăна. Ib. 19. Сирĕнпе пĕрле кайнă чухне, çул çинче ăна пĕр-пĕр синкер мĕн ленксе, вăл вилес пулсассăн, эпĕ вара ватăлмалăх кунăмра йĕре-йĕрех вилĕп. Четыре пути. Пиллĕке çитсен, тем синкер лекетчĕ те, сасартăк вилетчĕç. М. Яльчики. Синкер кĕчĕ çурта (несчастье). Сиктер. Курас синкертен, пăрăнтан, выçлăхран сыхласа витсе тăр! (Моленье от града). Юрк. Хăш чухне тата туррăн синкерĕ („наказанье божье“) те пулат, пăр та çапат (градобитие), тет. Ib. Ку синкертен епле кăна хăтăлар-ши? N. Синкер айăпне каçарăр. См. Прокоп. „Прохожд. в землян. ворота“, || Заразная болезнь. СПВВ. ФИ. Синкер — пĕр çын çинчен тепĕр çын çине сикекен чир. || Страшняя вещь. Изамб. Т. Эпĕ синкер куртăм. Я видел страшную вещь. Тайба-Т. Çак пӳртре пĕр синкер. (Шăпăр). || Назв. божества. Хурамал. Альш. Турă синкерне путек. Рекеев. Синкер ернĕ. См. Магн. М. 63, 64, 69, 113. || Укрепление. Мункачи 40.
полезный, приносящий пользу; целебный. N. Пуриншĕн те пур япала сиплĕхлĕ мар. Аттик. Чăвашсем çимĕк кунĕ татнă кирик мĕнле курăк та темле сурана та сиплĕхлĕ, теççĕ. Н. Шинкусы. Чипер, тӳлек, сиплĕхлĕ çумăр пар... (Из моленья). Шибач. Кăшман шу сиплĕхлĕ (полезна). КАЯ. Турăран этем ывăл-хĕр сиплĕхлĕ, тьфу! (сурать. Из наговора против укуса бешеной собаки). Хорачка. Вот мана çан чона ырă япала парса сиплĕх турă (в области лечения).
солуçă (-з'ы̆), сулăçă (-ы̆з'ы̆), науськивающий, натравляющий; посылающий. заклинатель. КАХ. Çын сумах-юмахĕ хыççĕн ан кай, сулуç аку хыççĕн ан кай (т. е. не верь словам наущающих; из моленья „Валĕм-хуçа“ в тайăн сăра). Чертаг. Сôлуç — сôлать, бросает около киремети вещи. Изванк. Пур усал сулуçă çак килтен тухса кайтăр. (Моленье из çĕр тавраш). Шибач. Солуçă — коримасть, солать. Хорачка. Солуçă = тохатмăш.
сола, назв. болезни животных. БАБ. Вĕсене (животных) шăши пуласран, сула пуласран сыхла. (Из Моленья). Пшкрт. Ута сола полса (сола полсан, час вилет; на шее появляется шишка, нужно ее проткнуть). Хорачка. Сола, болезнь на шее лошади; она çĕмĕрес полат хыпкăчпа. Шибач. Лашана сола полчĕ. Тюрл. Выçă лаша шыв ĕçсен, сола полать; йăваланать. Сола полсан, сăмсаран йон кăларас полать, иртсе каять. Сред. Юм. Инесĕне, выçă нăмай çӳресен, сôла полать (чирлет). Скотолеч. Сула пулсан, лашан хырăмĕ купсе каять. Чертаг. Сôла — болезнь лошади (сăмса ăш-чикки сивĕнет). Якейк. Сола — болезнь лошади, опухоль на шее, раздробляют щипцами, зубами. Ib. Сола полсан, лашайăн мыя чышкă пак моклашкă тохать, сăмса шăтĕксем пăр пак сивĕнсе каяççĕ. Сола полсан, лашайăн холхисене чĕреççĕ. Ib. И, сола илмен пуçна! (Говорят, когда погоняют ленивую лошадь). Орау. Сула (не манка, манка = сап). СПВВ. ТМ. Сула — чир ячĕ.
левый. Хорачка. См. сулахай.
тяжесть, увесистость, сила инерции. П. Яндоуши. Япала хăй сулăмĕпе кайса перĕнет. Предмет своей тяжестью ударяется. КС. Тăпачăн сулăмĕ пултăр. Ib. Тараси вара пусса янă сулăмпа кулач хунă енне хытах сулăнса карĕ. || Размах. Орау. Алăкне уçса ячĕ те, алăкĕ сулăмĕпе лешне çамкаран тиврĕ. Растворил быстро дверь и ударил его дверью по лбу. Хорачка. Солăмпа отса каятпăр (хыттăн, васкаса).
(-дал), наковальня. См. сантал. Хорачка. Сонтал, наковальня. Орау. Çавă ĕнтĕ: чĕлме пĕлмен кусара сунталпа мулатук хушшине тăваççĕ, тенĕ сăмах. СТИК. Сунтал; çава туптанă чухне çавана çавăн çине хурса туптаççĕ. || Назв. чувашского журнала литературы, критики и искусства.
сончăк (сунџ̌ы̆к, сонџ̌ы̆к), зонтик (русск.). К.-Токшик. Пĕр сончăк айĕнче тăват пиче ларать. (Сĕтел). Земледелец. Пĕрре манăн ваксала сунчăк манса юлчĕ. Хорачка, Пшкрт: зончы̆к. || Назв. зонтичных растений. N. Сунчăк тенĕ курăксем, вĕсен вĕтĕ чечекĕсем сунчăкăн-сунчăкăн пухăннă.
выбиться из сил; измучиться, замаяться, уставать, утомляться. А. Турх. N. Супнă, выбился из сил (т. е. выжил из ума). Хурамал. Пĕрре пирĕн лашасем тухса кайнă та, эпĕ вĕсене шыра-шыра шалт супрăм (ывăнтăм). Ib. Лашана шыра-шыра шалт супрăм (ывăнса пĕтрĕм). Юрк. Ку çырăва кĕте-кĕте пĕтĕмпе супрăм. Ib. Çапла темĕн-тепĕр шухăшласа чысти супаттăм. Ib. Эпир ăна ташлаттараймарăмăр, курăсăн, вăл хăй пире супиччен ташлаттарччĕ. Ib. Ашшĕ-амăшĕ юратнă ачи-пăчисемшĕн йĕрсе супнă пулĕ. Баран. 29. Пĕчĕкçĕскер, кунĕпе урам тăрăх выçса супса çӳрет. СПВВ. ФИ. Супрăм, теççĕ, ĕçлесе туса саççим алăран ӳксен. СПВВ. ЕХ. Супрăм — ĕçлесе ывăнтăм. СПВВ. ИФ. Супса ларас — çывармасăр тек сулланса ларас. Тата пит ĕçлесе ывăнсан калаççĕ: ах, çав тĕрлĕ супрăм çав, урана хускатма та вăй çук, теççĕ. Альш. Ывăниччен (= супиччен) выляççĕ. N. Пирĕн çăлăнса пулас çук, эпир ĕçпех супатпăр. N. Шалт вăйран супрăмăр ĕнтĕ. N. Арăмĕ йăпатса ыйтат, тет: Иван тăр-ха, тăр-ха, кала мана, эсĕ ăçта кайса ку тĕрлĕ супса килен? Сред. Юм. Паян кôнĕпе те ларса каниман, пĕрмай ôтса çӳресе чысти сопрăм. Орау. Персе супнă, теççĕ хытă ӳсĕрĕлнĕ çынна. Ib. Айăхпах суппăрĕ. Замаялся спать. Кан. Ĕçкĕпе супса çӳренĕшĕн ятлама тытăннă. Истор. Нумайĕшĕ вăйран супса вилнĕ. Ск. и пред. чув. 20. Ватăлнипе, супнипе хăвăра хăвăр пĕтертĕр. N. Пĕр ăрăвĕ ытла ăсран кайса супа пуçланă. СПВВ. МА. Супнă — йӳтенĕ, сӳтĕлнĕ. Ib. Ай йӳтенĕ старик! || Итти, шагать до переутомления, ходить устало, плестись. Пазух. Супрăм-супрăм сукмакпа, йĕтĕн ани тĕл пултăм та, йĕрсе ларса ирттертĕм. || Свернуть, сторониться. N. Ку ачи шутсăртарах. Вăл супса иртсе кайман. Хорачка. Иккĕн херĕç полса, пĕри сопса. Шибач. Çак солпала кайсассăн, первойхи çолпалах сылтăмалла соп. Ib. Çынсам хирĕç полсан, эс малтантарах сопса тăр.
сорă, сур, сор, назв. насекомого. В. Олг. Копăста сорри — гусеннца (имеет маленькие ножки). Хорачка: кобы̆ста сори (хорт) кобы̆стаjа с'ыбы̆зат та, вы̆л кобы̆стаjа пэ̆дэрэт вара. СПВВ. Сурă, сур — улма йывăç хурчĕ. СПВВ. ТА. Сор — купăста хурчĕ.
баранина. Хорачка. См. сурăх ашĕ.
так говорят об узком холсте, имеющем ширину сурбана (ансăр пир). Хорачка.
назв. обряда, первый визит замужней дочери с мужем к своим родителям. См. сурпан сăри. Хорачка.
(сузы̆), клещ. В. Олг. (В Хорачка: пыд'и). См. сăвăс.
кричать, квакать. Пшкрт: жаβа сослат. Хорачка: шаба сослат. || Мяукать. Пшкрт. Кошак сослат, макăрат. || Плакать. КС. Мĕн суслан, чарăн? Что плачешь (сильно), перестань!
пологий. В. Олг., Хорачка. См. сĕвек.
(сӳл'э), дышать. Якейк., Хорачка. Пшкртп. Вăл сӳлет. Он дышит. См. сывла.
(чит. сӧрӓ ӧрэчи), грядки бороны, крайние брусья. Хорачка.
боронник. В. Олг. Хорачка: сӧрӓ лы̆гы̆.
(сŏку), тяжелая зимняя дорога, когда полозья не скользят, а пристают к снегу. В. Олг. Çол сăку, ута юр (= йывăр. В Хорачка: с'ол кы̆џ̌аҕа, ут каjмӓст).
(сы̆лттан), имя мужч. Пшкрт. Ĕлĕк перĕн ял вырăнча порăннă пашкирт салтакăсам. Сăлттан порăннă конта, Йонкон вырăссампала вăрçса. Çĕр талашнăç. Сăлттан тарнă вăрмана Орпа терене. Онтан хыççăн пырса Йонкон вырăссам она шыраса. Вара Сăлттан Орпа теренчен те тарнă. Сăлттанăн çичĕ хĕр полна. Вăсам Йонкона херĕç окçупа утнă, темĕр виçлĕ çĕмренпе. Вара перĕн чуашсам вăл Йонкона ăхине хуса ярнĕç. Йолхой вырăссамăн ял полнă ăхисемĕн. Вăл Йолхой вырăння халĕ Хорачка ялĕ полнă. Йолхой вырăссаня хуса ерсен, Тенекпеле Хорачка талашма поçласа çĕр илмĕшкĕн. Пĕри: ман çĕр, тенĕ, тепри: ман çĕр. Каран Пăрнаш вырăнча вырăн илнĕ. Каран Хорачка шăнкăлне ернĕ конта порнма. Пашкиртсем тарнăç аната. || Назв. птицы. Ласковое обращение к детям. Хурамал. Сăлттанăм тесе юратнă ачине калаççĕ. Сăлттан (сŏлттан) ĕлĕк пит шеп кайăк пулнă.
(сы̆мза), нос. ТММ. Название носа и его частей: 1) самса, нос; 2) сăмса шăтăкĕ, ноздря; З) сăмса кимĕрчекĕ,— кăмăрчакĕ, — кимĕреки, перегородка носа; 4) сăмса çуначĕ, края носа около ноздрей; 5) сăмса лупашки, желобок под перегородкой между ноздрями; б) сăмса кучĕ, место около ноздрей, внизу; 7) сăмса кучĕ, переносье (Чебокс. р.); 8) сăмса тĕпĕ, переносье (М.-Яльчик. р.); 9) сăмса кăкĕ, переносье (Ибрес. р.); 10) сăмса тӳрчĕ, хребет носа, спинка; 11) сăмса каçанĕ, хребет (М.-Яльчик. р.); 12) сăмса тăрши, хребет носа (Ибрес. р.); 13) сăмса вĕçĕ — кончик носа; 14) сăмса çийĕ,— тӳрчĕкĕ, спинка хребта, 15) сăмса лапчăкĕ, переносье (М.-Яльчик. р.); 16) сăмса карчĕ (Алик. р.). ЧС. Чăвашсем: сывмар çынăн сăмси сулахай енелле пăрăнсан, çын вилет, теççĕ; сылтăм енелле пăрăнсассăн, сывалать, теççĕ. Б. 13. Сăмса айĕнчи курăнмасть, вăрман урли курăнать. Трхбл. Виçĕ юпапа аслăк тăрать. (Сăмса). Пазух. Çакă ялăн хĕрсене сăмса тăрăх пăхтартăм. Выçăхакансем 26. Сăмсана çурать. К.-Кушки. Сăмса йӳçсе тăрат. (У меня) насморк. Шибач. Сăмса питĕрĕнсе ларчĕ (при насморке). Хурамал. Лаша йĕпене сăмсипе туртать, теççĕ. Собр. Сăмса питĕрнсессĕн, тăман пулат, теççĕ. Орау, Туппăрн-и? — Тумпан. — Сăмсу айне пулчĕ пуль (наверное, тут же под носом лежит, а ты не замечаешь). Городище. „Сăмси туртмасть. Не ходит к кому-либо после нанесешшх неприятностей“. N. Сăмса питĕрĕнсен (если заложит нос), çумăр çăват, теççĕ. Коракыш. † Ула лаша утлантăм, улăх тăрăх чуптартăм, çакă ялăн хĕрсене сăмса тăрăх пăхтартăм. Ib. Хайхи усал тухрĕ те калать: эсĕ паянах тамăка кайрăн, тет. Сред. Юм. Сăмсана йытта касса парам (говорят, когда в чем-нибудь уверены). Ib. Сăмсапа ӳсрет, чихает. Ib. Сăмсапа тортакан тапак, нюхательный табак. N. Хресченĕн хăлхи илтмен. Калаçма вăл хулăн сасăпа, сăмсапарах калаçнă. О сохр. здор. Тата вăл ӳслĕке те ерет (малтан сăмсаран ӳсĕрет). Скотолеч. 34. Вара сурах сунаспа аптăраса тек сăмсаран ӳсĕрет. СТИК. Пĕчĕкçĕ ачана пĕр-пĕр япала парса илмесен, ăна кирлĕ мар, тутлă мар, çиместĕп, тесе, илмесен, ăна: сăмсу айĕнчи тутлă, тесе калаççĕ. Орау. Япалана куç умăнче выртнă çĕртех, хăш чухне, асăрхаймасăр шыраса çӳреççĕ. Çавăн пек чухне тепри: ак кунта вĕт (япалу), сăмса айне пулнă, тиççĕ. СПВВ. Сăмса ăшши туса лартрăм (избушку). Тим.-к. -† Картлă-картлă пашалу, карчĕ тăрăх çу юхать. Çиес килет — пĕçерет, пĕçернине мĕн пĕлен, сăмсу таран пусса çырт. КС. Сăмсаран шаклатас (слабее, чем шаклатас = шаклаттарас). Юрк. Самсана шăшлакан тапак пуракĕ хуппи çумне çыпçăнсан, йĕпе пулат. Изамб. Т. Пирĕн хамăр хушшăмăрта та тарçă тытсан, ăна сăмсипе çĕр сухалаттарасса çитеççĕ. Собр. Хывнă кун килти çын сăмсан (= сăмсапа) ĕсĕрсен, тепĕр çав вăхăтчен вилет, теççĕ. Ст. Чек. Сăмсана пăрат, çиленсен çын сăмсине пăрат; кăмăлне кайманнине илтсен, çын сăмсана пăрат. Ib. Сăмсине картса ярас. Надо ему зарубку зарубить, чтобы не забыл (о беспамятных и пр.). Альш. Сăмсана кӳ! пырса çапăнат. Отрыгается в носу. N. Сăмсана тавăрчĕ, сделал ядовитое и прямое замечание по чьему-либо адресу. N. Самсаран тĕрт, почти то же, что сăмсана тавăр. Кильд. Эпĕ уна çыпăçас мар та, манăн сăмсама йытă çитĕр. Н. Седяк. Сăмса кĕçĕтсен, çын вилнĕ. (Примета). Сятра. Сăмса тортса çурат (= çывăрать), храпит. Ib. Амĕш ачине мĕн те пуса парат пулсан, ача: ку пĕчиккĕ, аван мар, тесен: сăмсу айĕнчи пысăк, тутлă, тет. ГТТ. Сăмсана тăсса çӳрет. || Сопли. N. † Çакă ялăн хĕрĕсен сăмси (сопли) юхать, курмастри? Пшкрт. Сăмсине йоктарса çӳрет (сопливый). Ib. Сăмсапа лапăртаса лартнă (соплями). Шибач. Сăмса тохать (сопли). N. Чăн асли яланах сăмса айне тирпейсĕр тытат, тет, пĕрмай сăмсине юхтарса çӳрет, тет. Якейк. Ачайăн сăмси тохнă, шăлса ил-хе. Шурăм-п. Ан макăрса тăр кунта, юха-сăмса. N. Пĕчĕк ачасем сăмсисене (или: сăмсине, или: сăмса) шăла пĕлмеççĕ. || Клюв. Дик. леб. 39. Елиса пиччĕшĕсем хĕвел тухнă чух, акăш пулса, хăйсен юратнă йăмăкне вырттарнă куçлă-куçлă хутаçа сăмсисемпе хĕстерсе тытнă та, çӳлелле, пĕлĕт патне çитех явăнса вĕçсе улăхнă. || Мясистый отросток на клюве индюка. Сред. Юм. Кăркка сăмсине тăсса антарчĕ. || Носовая часть судна. Сунт. Прахут, сăмсине майĕпе тăвалла çавăрса, пристăнь çумне пырса лартĕ. || Краюха (хлеба). БАБ. Сĕтел çинче выртакан çăккăра илчĕ те, варринчен пĕр сăмса касса илсе, сĕтел çине хучĕ. Якейк. Сăмси, краюшка. Собр. Çын аллинчи кукăль сăмси пысăк курнат, теççĕ. || Особые зарубки на жертвенной лепешке. Менча Ч. Çимĕçсене кăмакана хывиччен, пĕр хăпартуин аяккине алăпа виçĕ мăклĕ тăваççĕ те, ăна сăмса теççĕ. (Ака пăтти). ДФФ. Пашалу хĕрне пĕр енчен пурнепе пиллĕк чĕпĕтсе картлатьчĕç, ăна „сăмси“ тетчĕç. С. Тим. Пилĕк сăмсалă, варринче хĕреслĕ пашалу (употребляется при жертве хĕрт-сурт'у). || Небольшой пирог из белой муки. Сред. Юм. Ib. Сăмса. Так назыв. в Ковалях, Урмар. р. маленькие пирожкн, приготовляемые у татар. || Часть ручки посуды, напр., ковша и пр. Собр. Пĕчиçиç курка — сар курка, аври сăмси — шур ылттăн. || Передний угол лезвия топора. Кора-к. † Пушăт касма карăм та, пуртăн сăмси катăк пулчĕ. || Мыс. Хорачка. Сăмса, мыс. N. Çапла ишсе пынăçем, эпир сăмса çине пырса кĕтĕмĕр. || Грива. Пшкрт. Çа сăмсара молкаç выртатьчĕ. КС. Сăмса, угол леса, поля. См. хĕрт-сурт'у). || Небольшой пирог из белой муки. Сред. Юм. Ib. Сăмса. Так назыв. в Ковалях, Урмар. р. маленькие пирожкн, приготовляемые у татар. || Часть ручки посуды, напр., ковша и пр. Собр. Пĕчиçиç курка — сар курка, аври сăмси — шур ылттăн. || Передний угол лезвия топора. Кора-к. † Пушăт касма карăм та, пуртăн сăмси катăк пулчĕ. || Мыс. Хорачка. Сăмса, мыс. N. Çапла ишсе пынăçем, эпир сăмса çине пырса кĕтĕмĕр. || Грива. Пшкрт. Çа сăмсара молкаç выртатьчĕ. КС. Сăмса, угол леса, поля. См. __сăмсак_.
(сы̆пран), оттепель. Сятра: сы̆пран чон'а молҕач тытма каjаччы̆. || Корка, образующаяся зимою на снежном покрове. Якейк. Сăпран йор, бывший влажный снег, затвердевший сверху, || Сырой, влажный (о снеге). Якейк. Атьăр, ачасам, йорпа выльляма, паян йор сăпран (влажный), выльляма лайăх. Хорачка. Хĕле сăпран полат, йор çусассăн çона топання йор-пăр çыпăçса ларат, нисашто (= ни за что) каймест. || Сыроватый, непропеченный (о хлебе). Якейк. Паян арăм эс çăккăр сăпран (сыроватый) пĕçернĕ. Ib. Çăккăр тачка е сăпран пиçет.
(сы̆пты̆р), шаркать, провести рукой по поверхности чего-либо в одном направлении. В. Олг., Городище. Кан. Сылтăм аллипе ĕнсине сăптăрса илчĕ. || Разглаживать. Хорачка. См. тăла тĕртни. Пазух. Кăвак кăна сăхман, ай, сăптăрми, сăптăрсан та лайăх, ай, шуралмĕ-и? || Рвать при помощи пальцев, вкладывая в пальцы; содрать горстью, напр., кисти черёмухи, калины, овес, оставляя ягодки или зерна в горсти, пропуская стержни сквозь пальцы. Б. Крышки. П. Яндоуши. Çĕмĕрте, хурлăхана сăптăрса татаççĕ. Шибач. Пшкрт. Хăмлая спас çитсен сăптăраччă. ЧП. † Хура сăкман, йăс тумме, сăптăрса та татăлмасть. || Загребать рукою, загребастать сложенное на поверхность сыпучее тело. Б. Карачк. || Ударить, бить кулаком. Юрк. Çав вăхăтра тӳпелешекеннисенчен пĕри кăна, çапма ирĕк памантан, çиллипе, пит хытă сăптăрса ярса, кунăн пуçне шăтарса пăрахать. Трхбл. Сăптăр — ударить кулаком, большею частью, по уху, по лицу, по голове. N. Сăптăрса ячĕ, ударил кулаком по уху, или по лицу, или по голове. || Ударить каким-либо орудием. Юрк. Сăптăрса ил, ударить (напр., нагайкой). Халапсем 5. Пырсан-пырсан, тата çапла чăпăрккипе (кнутом) шартлаттарса сăптăрсан, ишекĕ (= ашакĕ, осел) каллех çапла шартлаттарса ĕçерсе ярать (звонко испускает ветры). Ib. 34. Хĕçĕпе (мечом) сăптăрать те, хĕç вĕçĕ, сентĕре каштине тивсе, çĕмĕрлсе каять. Альш. Ку ача: валей, тукмакăм (колотушка), тет. Тукмакĕ уратнике ватма тытăнчĕ: ахаль парат, тет. Клавине пыра-пыра сăптăрса ӳкерет, тет. Ст. Чек. Сăптăрса илес = 1) пушăпа çапса илес, 2) çупкăн сăптăр. || Дать пощечину. Халлапсем 11. Хай манăн хăлхамсем, сăптăрса ямассерен: ян! ян! шав! шав! туса каяççĕ. || Захватить. Хурамал. Сахал панипе кăмăлĕ тулман-ха (недоволен), мĕн пур панине те сăптăрса туртса илем-ха (совсем). Юрк. Кам сăптăрнă пулĕ? || Стирать. Шигали-Шăваç. Çырнине сăптăрса пăрах. Сотри написанное (напр., на доске мелом). || В перен. см. Кан. Ну, кун пирки самокритикăра хăшне-пĕрне аванах сăптăрмалла (надо продернуть). Ib. Ирĕн-каçăн сăмакун пĕçерсе укçа сăптăрса пухнипе пасартан пасара чупса тырăпа сутă туни. Изамб. Т. Эпир паян пĕр ана ыраш сăптăрса тухрăмăр (сжали весь загон). || „Дуть во всю“. Сам. 81. Сăптăраççĕ халлапне. Трхбл. Тутар юрра сăптăрат кăна капан çинче. N. Вĕсем пуçтарăнса ларнă та, юрра сăптăраççĕ кăна.
ситовый (о дереве). Хорачка. См. çĕри. Тюрл. Сăслă йоман, ситовый дуб. Юрк. † Сăслă та пĕр юман касакан, хăй те пыллă сăра ĕçекен.
(сŏстŏк, сы̆сты̆к), нечисто говорящий. В. Олг., Хорачка.
(сы̆ды̆р, сŏдŏр), вред. Ст. Чек. Сăтăр — çăмарта вăрлани; кушак сĕт-турăх çисен: ах мур, сăтăр тусах çӳрет, теççĕ. Якейк. Йăтă çăмарта йăтма, хор-чĕпписам тытма пуçласан: сатăр тума вĕреннĕ, теççĕ. Ib. Кошак сăтăр тума вĕреннĕ (кошак апат-çммĕç, сĕт-çу çима вĕренсен калаççĕ). О земл. Кĕрхи тырра ана çинче шыв тăни çĕртсе пит нумай сăтăр тăвать. О сохр. здор. Тусан ăша кĕрсен, çынна пит нумай сăтăр тăвать. Ib. Пирĕн сывлăха сыхлас тесен, пĕр-пĕрне сăтăр тăвас пулмасть, пулăшса юратса пулăшса пурăнас пулать. Хурамал. Çынна ахалех мĕн сăтăр тумалла (зачем вредить)?. Стюх. Сăтăр турĕ, напроказил, испортил. Пшкрт. Сăтăр ту = сал ту. Истор. Анчах Глинскийсем халăхшăн тăрăшма мар, хăйсем халăха сăтăр туса пурăннă. N. Темĕн тĕрлĕ сăтăр пур, курайман çын сăтăрне çитни çук. || Разорение. Хорачка. Вольăк вилет или что — сăтăр полчă. || Грабеж. Питушк. Ай ман картана çĕмĕрнĕ, сăтăр туса тохнă. Шел. 20. Пӳлерсене час-часах питĕ сăтăр тăватьчĕç. Истор. Половцсем вырăссем хыççăн пырса, пур çĕрте те сăтăр туса (грабили) çӳре пуçланă. || Озорство. СПВВ || Злой, вредный, озорной. Пшкрт. Сăтăр çын, пет сĕмсĕрленет, пет толашат, ялтан ытлашши тума хытланат. Хорачка. Сăтăр çын, сăтăрлат çынна, пустой петая кӳртет. Ст. Чек. Тухрăмăр та сăтăр килет.
[сŏhŏм), старая лошадь, кляча. Питушк. Ку сăхăм полнă, ăна сотмалла тотара. СТИК. Ку сăхăмсемпе (на этих клячах) канлех каяйăн-а вара: е ывăнса юлĕç, е ӳксе вилĕç. Тюрл. Сăхăм = ват лаша; ват лаша полат сăхăм. || Животное, предназначенное на колку. Хурамал. Сăхăм — пусакан выльăх. Ib. Эпир кăçал сăхăм пусрăмăр (= пĕр ĕне пусрăмăр). || Конина. Хорачка. Сăхăм = ут аш || Ленивый. Шибач. Она, тет, сăхăма (ленивца), тăрантарас полать. || Тяжелый. Буин. Сăхăмрах, тяжеловатый.
(сэ̆м, сӧ̆м), то же, что сĕвем. Регули 899. Пĕр сĕм çип пар. В. Олг. Сĕм, нитка длиною в маховую сажень. (Хорачка: çĕлен çип сӳм). Черт. Сĕм, длина нитки от „кăнчала“ (пряжи) до руки, держащей веретено. Яргуньк. Сĕвем, понашему сĕм, одна нить, входящая в состав çĕлен çип, приблизительнб в 1 — 1 ½ арш. Абыз. Сĕм ярать (при пряже). Якейк. Пĕр сĕм çĕлен çип. Ib. Сĕм аршăн ытларах та, аршăн тăршшĕ те, аршăнтан кĕскерех те полать. Собр. † Шарт çупат та, сĕм ярат, çиппи пулат ут хĕлĕх пек. ЙФН. † Пирĕн арăм çук-çук-çук, çук та пулин шур пӳртре, шарт çапать те, сĕм тувать. Çиппи пулать катан пирри, тĕрри пулать хот çырри.
(сэ̆м), темный. Ск. и пред. чув. 78. Вăрман тĕлне хуп-хурах сĕм пĕлĕтсем капланчĕç. || Дремучий. Чураль-к. Сĕм вăрманта çеклĕлĕх йывăç тупаймăн. (Ут хӳри). Сред Юм. Сĕм вăрман, большие непроходимые леса. Батыр. Тĕлĕкре сĕм вăрманра çӳресен, вăрçа кĕмелле пулат, теççĕ, типĕ япала курсан, ырлăха пулат, теççĕ. Такмак. Утмăл çухрăм сĕм вăрман урлă каçрăмăр. Трхбл. Сĕм вăрманта сĕт вĕрет. (Кăткă тĕми). Регули 896. Сĕм вăрман, сĕм ойпа тохрăмăр. || Совершенно. Регули 895. Сĕм пĕччен порнать. Ib. 877. Сĕм коçне кисе кăтартмарĕ. Ib. 898. Сĕм те пĕлмест. Кильд. Ăна никам та паллайман, вăл сĕм ют çын пулнă. СТИК. Сĕм тăварсăр, совершенно без соли. Изамб. Т. Сĕм пĕлми выртăть (когда крепко спит, или в бессознательном состоянии и пр.). Сĕт-к. Сĕм тĕттĕм, сĕм соккăр. N. Тăпри, шывĕ, чулĕ — пурте хутăшах пулна, йĕри-тавра сĕм тĕттĕм хупăрласа тăнă. Сред. Юм. Сĕм тĕттĕм, совершенно темно, ни зги не видно. N. Сĕм тĕттĕмре хăйсен йышĕсене хăйсем паллаймасăр пĕрне пĕри вĕлере пуçланă. СПВВ. БМ. Сĕм тĕттĕм, сĕн тĕттĕм, тьма. О сохр. здор. Хăшĕ-хăшĕ тата сĕм ватăличчен пурăнаççĕ. Хорачка. Так йорлаччă вăлсам сĕм пĕлми. Сред. Юм. Сĕм те пĕлмес. Ничего не знает. Шарбаш. Сĕм те пĕлмеç. Ничего не знает. Бгт. Сĕм куçсăр, совершенно слепой. (Хăрах куçсăр, кривой). N. Вăл пĕр çулталăк хушши сĕм куçсăр пулса пурăннă. Кан. Кун пек çĕленĕ куçпа пурниччен, ĕлĕкхи пекех сĕм куçсăр пурнам, тесе шухăшлатăп. Ала 92. Анчах унăн (у него) пĕр тăнĕ те пулман, сĕм ухмахах пулнă вăл. ЙФН. † Сĕм арăмсăр сĕм ухмах пак, туссăр йышсăр тунката пак. N. Сĕм ухмаха тухрĕ. Кан. Сĕм шур илнĕ куçлисене те тӳрлетейреççĕ-ши? Якейк. Сĕм хĕлле (тăр хĕлле) пирĕн пӳртре пурăнма япăх. N. Халĕ сĕм кĕркуннене çитрĕмĕр те, килтен те тухас килмест. Ск. и пред. чув. 5. Тухса кайрĕ сĕм çĕрле Акăр ялне хăнана. Сам. 29. Илемсĕр, сĕм тĕксĕм, салху пурнăçра этем тивĕçне те тытса тăрайман. || Самый (для выражения превосходной степени). Якейк. Вăрă пирĕн ялти сĕм лайăх лашая çаклатса карĕ. Собр. Сĕм çук çыннăн та (у самого бедного), вилсессĕн, ним юлмасан, катăк пурттипе, катăк çĕççи юлнă, теççĕ. (Послов.). Собр. Пирĕн пичче сĕм пуян та укçи пур. О сохр. здор. Сĕм ватăличченех, до самой глубокой старости. N. Сĕм авал эпĕр пурнакан Раççей вырăнĕнче те вĕçĕмсĕр тинĕс шавласа выртнă. К.-Кушки. Сĕм хура, чисто черный. Буин. Сĕм хура, полный мрака. ТХКА 48. Çапла пĕрре сĕм тĕттĕм пулсан, вăрмана лашасем яма тухса карĕ пирĕн атте. Ib. 49. Пӳртрен тухрамăр. Сĕм тĕттĕм. N. Эпĕ сĕм ухмах мар.
(сӧ̆мзӧ̆р), без сознання; бессознательло; бессознательный. Пшкрт. Вăл выртат сĕмсĕр (или: нимĕн сĕмсĕр, без чувств). || Нахальный, наглый, бессовестный. Хурамал. Сĕмсĕр çын тесе вăтанман çынна калаççĕ. Ядр. Питĕ сĕмсĕр (так и лезет, хочет стащить). СПВВ. ГЕ. Сĕмсĕр е пуçтах тесе кирек мĕнле чунлă япалана та калаççĕ: акă пĕр çын çимелли япалана тула хурса пăхса тăрат, тăнă çĕрех çавăнта е сысна, е йытă пырат, хăваласан та каймаçт, ăна вара сĕмсĕр теççĕ. СПВВ. ЕС. Сĕмсĕр = пуçсăр, кĕмелле мар çĕре ирĕксĕр кĕрекен. Изамб. Т. Сĕмсĕр çын чĕнмесĕрĕх хăнана каять. И. С Степ. Сĕмсĕр, нахал. Ск. и пред. чув. 97. Сĕмсĕр-пуçсăр вăррисем турăран та хăраман. || Неразборчивый. Трхбл. Сĕмсĕр сысна! (Пит чикĕнекене калаççĕ). Ск. и пред. чув. 73. Сĕмсĕр сысни çухăрать, пĕтĕм яла çĕмĕрет. || Жадный, завистливый. Сятра, Хорачка. СПВВ. ИА. Сĕмсĕр — çын япалине юратать. СПВВ МА. Сĕмсĕр (пилсĕр) — япаларан тăрана пĕлмен çынна калаççĕ. СПВВ. ФИ. Сĕмсĕр — пит ĕмĕтсĕр çын. N. Сĕмсĕр пушă хирте, сивĕ, тĕксĕм чулсем çинче ырă сунакан ларнă. N. Ялсем тăрăх суту-илӳ туса çӳрекенсем тата сĕмсĕртерех. || Дикий, суровый, молчаливый, ни на что не обращающий внимания. Якейк. || Глуповатый. Бичурино. Сред. Юм. Кăçта çапкаланса çӳрен эс ôнта, сĕмсĕр карти. СПВВ. ТМ. Усал, ухмах çынна , сĕмсĕр çын теççĕ.
(сэ̆н), понуждать, навязывать, настойчиво предлагать, навяливать. Якейк. Изамб. Т. Çав осал лашая ма сĕнсе çӳреп эп. Ib. Ан сĕн пустой, çавах илес çок эп. КС. Ытла трук ан сĕн (ытла трук ан хупăрла). Не понуждай слишком настойчиво. Ст. Чек. Нимĕне юрăхсăр пирне тек сĕнсе çӳрет (навяливает). Шурăм-п. Хырăм выçнă пулмалла, пурте сĕнмесĕрех çиме пуçларĕç. || Сулить. Толст. Пĕлĕтре вĕçсе çӳрекен тăрнана сĕниччен, малтан алла касăя тыттар. Утăм 17. Ирĕк тĕнче пур халăха ырлăхне сĕнет. Начерт. 158. Сĕнсе ил, брать с усилием. || Угощать, настойчиво. Хорачка. Хурамал. Тилĕ упа патне хăнана пырсан, упа ун умне çарăк çулçи пырса купаларĕ, тет: сĕнсе çытарма алă çок, тет, сĕнмесĕрех çи, тет. СПВВ. Сĕнмесĕрех ĕç, çи. || Страдать, нуждаться? N. Çити-çитми укçапала сĕнсе çӳремелле ан пултăр. См. вилнĕ çын кĕперри. || Направляться, побрести в известном направлении. ЧС. Эпир такçантан тин, çăмăр çуса чарăнсан тин, ăн кĕрсен, килсенелле тăрса сĕнтĕмĕр (= сĕнкĕлтетрĕмĕр, сулăнтăмăр). (Майра пасарĕ, Сĕнтĕр вăрри).
назв. свадебного обряда. Хорачка. Пшкрш. Сĕтлешке той тепĕр коння каччи панча лешке (= ешке, яшка) пĕçереччĕ, (сĕтлешки) çиекенсем окçа хораччă онта, кам мĕн чолă шокăшласа хорат.
погода. См. çавăнтавлăк. Çамр. Хр. Çуркунне йĕпе çанталăксем пулаççĕ. ТХКА З. Çанталăк пĕр килмест çав. N. Çанталăк уçă та типĕ тăрать. Погода бывает холодной и сухой. N. Ирхине хĕвел тохать — çанталăк ăшăтать, каçхине хĕвел анать — çанталăк сивĕтет. ГТТ. Çанталăк тӳрленнĕ, тӳлек çанталăк. N. Çанталăк йосо халĕ. N. Кунта çăмăр çăвать, çанталăк ирсĕр тăрать (грязь). N. Кунти çанталăксене çырап. N. Çанталăк сивĕ пулчĕ, мана сивĕ ленкрĕ (простудился). Анат-Кушар. Ай-ай, çанталăк темĕскер ăшăтмарĕ-çке. Что-то все стоят холода! Вопр. Смоленск. Хĕвел пĕлĕте ларсан, çанталăк йĕпене каять. Ib. Вĕтĕ çăмăр çусан, çанталăк авана каять. Н. Шинкусы. Çав вăхăтра çанталăк ăшăтнă пек пулнăччĕ. ЧП. Кăçал çанталăксем уяр пулчĕç. Баран. 101. Çанталăк ăшшалла кайсан. N. Калчана кайнă вăрлăха типĕ çĕре аксан та, вăл тикĕс, час шăтса тухĕ тесе, шанма çук, çанталăк уяра кайсан, калчана кайнă вăрлăха акни килĕшмест. В. Олг. Çанталăк сивĕтсерчĕ (= сивĕтсе ячĕ). Пшкрт. Çанталăк ояртат (оярат). М. Сунч. Çанталăк уяр тăрсан, чăвашсем çăмăр учукĕ тунă. Юрк. Вĕт çумăр çусан, çанталăк авана каят. Скотолеч. 19. Сивĕ çанталăкра, ăшă çанталăкра. В холодную, в теплую погоду. СВТ. Лайăх ăшă çанталăкра тула илсе тухса çӳреме юрать (ребенка). К.-Кушки. Çанталăк ĕеленсе кайрĕ, кайса килес, теттĕм. Разыгрался буран (зимою), а то я хотел было съездить. Регули 407. Паян (лайăх, сивĕ) çанталăк. Капк. Тулта çанталăк арçури пекех ахăрать (о вьюге). Орау. Çанталăк ахăрчĕ, настала бурная погода. Шибач. Çанталăк йосаннн. N. Çанталăк пăсăлса çитрĕ. О сохр. здор. Хĕлле пит сивĕ çанталăксенче. Шурăм-п. Çанталăк сухăмланат, становится прохладнее. Ib. Çанталăк ăшăтса кайнă пек пулчĕ. Орау. Çанталăкки çавăрнсах карĕ. Испортилась погода. Якейк. Çанталăк сивĕтсе праххăр ялтах. Стало совсем холодно. Ib. Çанталăк сохăмлатрĕ. Стало прохладно. Ib. Çанталăк мĕлле паян. Какая погода? Тораево. Ухмахăн амăшĕ ухмаха ырçа айне хупăрĕ, тет, çине сĕлĕ тăкăрĕ, тет, унта чăхсам ярчĕ, тет. Чăхсам тĕпĕртеттерсе çияççĕ, тет. Ухмах ырçа айĕнче: çанталăк тĕпĕртетет, тесе шухăшлат, тет. || Климат. Орау. Кунта çанталăк пит типĕ (здесь климат сухой), пĕр нӳрĕк те çук. || Страна. Пшкрт. Онта çанталăк пет йосо. Ib. Чоллă çанталăк, чоллă вырăн. Ib. Йот çанталăкра (на чужбине) çамрăк ăсна ан çухат. Ib. Çанталăкра корса çӳренĕ. N. Кунти çĕр тискер çанталăк. N. Çанталăк вĕçĕ-хĕрринчи халăхсене пурне те салам яратпăр. || Солнце. Шурăм-п. Çаксене пурне те хатĕрличчен çанталăк кăнтăрларан та иртсе каять. || Вселенная, небесное пространство, видимый мир, земной шар. N. Пулине хурана ятăм та, хуран мана çу пачĕ. Çуне çурта çутрăм та (засветил), çанталăк та çутăлчĕ (рассвело). Ал. цв. 6. Малалла кайнă çемĕн çанталăк кун çути пек çутăран çутă пулса пырать. Н. Сунар. Çанталăк, каç пулса, тĕттĕмленех-тĕттĕмленех пынă. Хорачка. (В поминки) çорта çутнă чоня калаччĕ: тĕттĕм çанталăкă çутă полтăр, рая ток! теччĕ. Ib. Çанталăк тытакан торă. Синьял. Икĕ пăт тулă пур, çанталăкпе акса çавăрнăп. (Куç пăхни). С.-Устье. Икĕ пĕрчĕк тулăм пур, çанталăк тавра сапса çавăрăнăп. (Куç). Н. Сунар. Икĕ пăт тулăм пур, çанталăка йĕри-тавра сапса çавăрнăп. (Икĕ куç). Собр. Çăл патне çитсен, хайхи ачасем: илме тухăр! тесе кăшкăрса каланă. Вара хайхи шыври ăстарик тухса илсе, аялти çанталăка илсе кайнă (увел в подземный мнр). Алик. Кайсан-кайсан, çĕлен çури çынна калать, тет: куçна хуп, çăварна кар! çапла каласан, çынпа çĕлен çури аялти çанталăка анса кайнă (в подземный мир). Ib. Çавна каласан, çынпа çĕлен çури çӳлти çанталăка хупарнă (на землю). Синерь. Иван аялта çӳрет, тет: пит аван, тет, çанталăк (под землю). Череп. Çанталăк = çут тĕнче, тĕнче. Янш.-Норв. Çак çутă çанталăк, этот свет, белый свет. Юрк. Çут çанталăк = тĕнче. Сорм-Вар. Корăкран лутра, çанталăкпа тăпă-тан. (Çул). С.-Устье. Курăкран лутра, çанталăка витĕр кайĕ? (Çул). ЧС. Ача çуралсан, унăн ятне эрне иртечченех хурсассăн, вăл ача ку çанталăкра нумаях пурăнаймаç. N. Çанталăка шăнăçами (= шăнăçайми) пусăк салам. Торп-к. Çанталăкра виççĕ çук. (Пĕлĕт çине хăпарма пусма çук, шывăн турат çук, кайăкăн чĕчĕ çук). Янтик. Пирĕн патăрти çын, Ишеке турра пуçапма кайнă чухне, Ишек панчи ялта чӳречерен шыв ĕçме ыйтнă, тет: çыннисем ак çапла каланă, тет, кăна: пуш мар хал), çанталăк сармалла, тĕнче пĕрмелле, лаç лартса чан çапса хĕр хухлетмелле, тесе каланă, тет. (Çанталăк сармалла = пиремеç тумалла; тĕнче пĕрмелле = кукăль тумалла; лаç лартса чан çакса = кӳме лартса хăнкрав çакса). Собр. Çăвăнчен çурта ятăм та, çанталăкĕпе сарăлчĕ. Альш. † Ама хĕрĕ пуличчен, ăмăрт-кайăк пулас мĕн, тăват кĕтеслĕ çанталăка (светлое пространство под землею) сарăлса вĕçсе çӳрес мĕн. N. Çанталăк çĕмĕрлсе анать пулĕ, терĕмĕр. Собр. Çанталăкри уйăхĕ пĕтĕм çĕре çĕр туса тăрат; уйăх çутă пулмарĕ, хĕвел çутă пулайрĕ. Ib. Çанталăкри хĕвел пĕтĕм çĕре кун туса çутатса тарат: çĕр çинчи халăх ăшăнат, çĕр çинчи тырпул пиçет те, тулат. N. Çурçĕр енчен уяр çанталăк килет. Ст. Чек. Çанталăк пĕрĕнсе çитет (собирается дождь). Н. Байгул. Тăваткăл шур тутăр вĕçтернĕ чухне уяр çанталăк пĕлĕт туртрĕ.
заколотить, забить, вбить. N. Чӳречисем нумайччен çапса лартнипех ларчĕç (стояли заколоченными, как были заколочены). Орау. Алăка пăтапа çапса лартнă (забита). Б. Олг. Оккошкая хăмапа çапса лартас, оçă тăрат, килĕшмес. Пшкрт. Хапкана посса орине (орин'ӓ) çапса лартнă. N. Упа капкăна кĕрсе кайнă та, урине çапнă. N. † Çав Анаткас хĕрĕсем çапса лартнă юпа пек. (Хурласа калани). В. Олг. Поçăма пĕрене çомне çапса лартса. || Отдуть. Хорачка. Çапса лартса, отдул.
(с'абус’ тобачы̆), било цепа, падбок, тяпок. Хорачка.
босиком. Хорачка.
вихрь. Хорачка. См. çавра-çил. Б. Олг. Ой, çара-çилĕ тохрĕ, теччĕ, çанталăк ояра каят полĕ, теччĕ.
, çара-пакарта, çара-пакартайăн, çара-пакартан, çара-пакартă, çара-пакартăн, нагишом. Б. Олг. Кĕпе хуса прахрĕ, çара-пакартан çӳрет. Хорачка. Çара пакартан тăраччă, кĕпе-йĕм хуса.
(с’ары̆м), круглый. В. Олг. Б. Олг. Коç çарăм шăнни (кость). || Шар. Пшкрт. || Оборот речи. В. Олг. Сăмах çарăмра килет вăл. Хорачка. Соя сарăмĕ, оборот речи. См. çаврăм.
утор, нарезка для вставки дна в клепках обручной посуды. Питушк. Витре çарчĕ — тĕп лартмалли; çарт çырмалла. Сред. Юм. Катка çарчĕ, утор кадки. Хорачка. Лоткă çарчă, печке çарчă, тĕп лартма. Тюрл. Пичке çарчĕ, катка çарчĕ, утор. М. Тупт. Çарт касмалли, уторник (инструмент).
(с'ады̆рга), трещотка. Бур. Баран. 42. Хуралçă çатăрки вăрра хăратнă пек, йытă сасси кашкăр кăмăлне пĕрттех килмест. К.-Кушкы. Çатăрка — трещотка, употреблявшаяся при обряде „сĕрен“. Ib. Пахча хуралçи çатăркапа çатăртаттарăт. || Хворостина, хворост. Н. Уз. Çатăрка анчах тăрса юлчĕ. Осталась только хворостинка, мелочь. Хурамал. Вĕтĕ çаппа çатăрка тесе калаççĕ те çырма-çатăркана каяс, теççĕ (хуйхăраççĕ). Çта та пулин çырма урлă çĕрле каймалла пулсан, вăл çынна чарса калаççĕ: ма каян çĕрле пулсан? е çырма-çатăркана кайăн (упадешь), теççĕ. Сред. Юм. Çатăрка или çатрака. (Вĕтĕ çаппа çатрака теççĕ). Бугульм. † Тăшманçăм килессе пĕлнĕ пулсан, хăваяс мĕн кĕпер çатăркаран... СПВВ. ИФ. Çатăрка — туратăн вĕччеç турачĕсĕм. В. Ив. Сӳре йывăççисем çумне аял енне çатăрка каркаласа çыхаççĕ. || Трущоба, чаща. Хорачка. Нисталла каймалла мар, çатăрка (в лесу). || Запутанная (рожь). В. Олг. (у КС. также çатра). || Назв. какой-то кости птицы. Пухтел. Изамб. Т. || Решетка у шерстобитов? Чирикеева. Çатăркана курак йăви теççĕ. || Вспыльчивый. Сиктер.
(с’ады̆рма), трещотка. Шибач. Хорачка. Вервĕ касма каймалла шăматкон, çатăрма ямтăлас. N. Хурамана çӳхе хăма тăваççĕ те, çатăрмине тăваççĕ. (Вирĕм). N. Турă, çĕр çине çăмăр пар, ак çак çатăрма епле çатăр(тата)ть. Пшкрт. Çĕтĕк çатăрма! (Так ругают крикунов). Хорачка. Çĕтĕк çатăрма арăм çĕтĕлсе çӳрет. || Назв. растения (род мха). Трхбл. Çатăрма — хыр айĕнчи кăвак мăк.
(с'эн'э̆к’), сени. Хорачка, В. Олг., Шибач. Чуратч. Ц. † Пӳрт алăкăнчен тухрăм та, аттепе аннерен уйрăлтăм; çенĕк алăкăнчен тухрăм та, пиччепе инкерен уйрăлтăм.
(с'ӓбӓл'э̆), назв. рода. Хорачка.
(с’эрҕэ), растяжная перекладина. Хорачка. Хапка серки (с’эрҕэ), перекладина, положенная сверху над двумя столбами ворот.
(с’ын, с’ин), человек. См. этем. Вишн. 61. Çын чирлесессĕн, унăн варĕ, тата пыршисем çинĕ апата сывă çыннин пекех çĕртме (переваривать) пултараймаççĕ. N. Çын ăшне кĕрсе тохмалла мар. (Послов.). Н. Карм. † Ай-хай турă çыннисем, хырса çуса каймаççĕ хурисем! Хырса çуса кайсассăн, ман пуçсем ырă курмĕ-ши? Ала 54. Эпĕ çынсем çине тилмĕрсе пăхрăм та, вĕсем мĕнле çынне палларăм (понял, что это за люди). Орау. Унăн иккĕмĕш арăмĕ пит аван çын пулнă, тит. Ib. Çынни аван, умпа çăккăр çима пулать (гов. о женихе, невесте и пр.). N. Çынсенĕн пурин те вилмелле, эсĕ — çын, çавăнпа санăн та вилмелле. Все люди смертны; ты — человек, следовательно, ты смертен. Сред. Юм. Улмерен ôн пик çынпа çыпăçма тор ан хоштăр. Не дай бог вперед с таким человеком связаться. Сред. Юм. Пирĕн пик çынсĕм вилсе пĕтсен, пиртен вара вăниккĕн пĕр така пусакан пĕчик çынсĕм порнмалла, тет. Шорк. Çын латти те çук. Не похож на человека. Альш. † Ах, милиньккăй, Хусанăн кантурĕ, эсир иккен çыннăн матурĕ (вы молодцы из молодцов. Застольн. песня). Ib. † Чун савнине илмесен, ӳсес те мар çын пулса. Регули 1270. Çынсерен (çынтан) пĕрер сом паратпăр. Мы платим по рублю с человека. N. Çын ĕмĕлки те полмĕ. Сред. Юм. Çын сăнĕ тесе пит нăмайччен чирлесе выртса орăх сăнлă полсан, пит хăраса сăнран кайсан, калаççĕ. Якейк. Çын сăнне пĕтернĕ. Дошел до крайней нравственной испорченности. N. Эпир кунта çын сăнĕнчен тухрăмăр. Мы здесь потеряли человеческий образ. (Из письма чувашина, ушедшего на заработки в прежнее время). Ал. цв. 28. Халĕ тата, эпĕ çын сăнлă чухне, юратсам мана. N. Унтан вара аллине çуни (умывший руки) пĕр çынсăр пушă пӳрте кĕрет (входит в пустую избу, где нет никого). N. Эп çынсен умĕнче нихçан та тутарла калаçман. Я никогда не говорил публично по-татарски. (Çын умĕнче — значило бы „при людях“). N. Лайăх пĕлнĕ çынсем — 1) хорошо знакомые люди, 2) близко знакомые люди. Кан. Çынна пăхсан, пĕрне тин юрăхлине тупрĕç. N. Арăмĕ хирĕç тухнă та: ĕçлекен çыннусем ăçта? тенĕ. N. Шурса кăвакарса каяççĕ, вĕсен çын тĕсĕ те юлмасть (так что на них и лица нет). ЧП. Çынна çисе çын пĕтмест. Альш. Пукравччен Пукрав валли хулана кайса тырă сутасчĕ: укçа кирлĕ, теççĕ çынсем. Етрух. Тата сирĕн килшчикки (= кил ăшчикки) таса мар, сире çын пăснă (вас испортили), сирĕн уна тасаттарас пулат, тет. (Чăваш чирĕ). N. Çыннăнни пек, çыннăннĕ пек, похожий на принадлежащий человеку (или другому человеку). || Люди, общество. Ала 27. Кунта пĕр маях çын килет. Сюда все время люди приходят. Ау 10. Эпĕ лере ялан çын хушшинче пурăнтăм (все жила на людях, т. е. в обществе других). N. Çын çинче çын пек пулмасассăн: кам ывăл-хĕрĕ? тесе ыйтаççĕ. Н. Якушк. † Ах аттеçĕм, аннеçĕм, эсир ăçта — килĕрте, ачăр ăçта — çын çинче. Кубня. † Ялта савнă тантăш пулмасан, тухассăм килмест çын çине (не хочется бывать на людях). N. Çын çине тух, водиться, общаться с людьми. || Прочие люди. Собр. † Шухăшламан чух çын пекех (как все), шухăшла пуçласан, пуçсем çавăрнаççĕ. N. Вĕсем те, çынран юлас мар тесе (чтобы не отстать от прочих), тăрăшĕç; çул иртсе çӳрен куçне те çын ĕретлĕ курăнĕç. Емельк. Çынна çитмен çын. || Нередко передается по-русски словами другой, чужой, в смысле другой человек, чужой человек. N. Çынна усал ан сун, хăна йывăр пулĕ. Якейк. Çын çине шанать. Надеется на чужой карман. Çĕнтерчĕ 44. Вăл пур çинче çын айне кĕмĕп-ха, çын хури (= хурри) пулмăпăр. Пока он жив, меня никто не обидит. N. Тапак çынран анчах туртса пурнатăп. Я курю только чужой табак. В. С. Разум. КЧП. Эсĕ çавă сăмаха каламасан, ман çын мар вара (если ты не скажешь этого слова, ты для меня чужой). Г. А. Отрыв. Çын çинчи (вар. Çынти) — йывăç çинчи (т. е. до чужого горя никому нет дела. Послов.). N. Çын çинчи — йывăç çинчи: çыншăн çын кам васкакан пур? Сред. Юм. Çынтан илтнипе йăмахлать. Говорит только по слухам. Ib. Эсĕ шывва (= шыва) кĕме кайсан, эп те пырап, çынтан йолмастăп эп апла. Ib. Тар-чир çынтан çынна сикет. Тиф переходит от одного человека к другому. Ib. Килте ăсĕм те пирн пикех пôрнаççĕ те, çын çине тохсан, ăсĕм çын аллнпе кăвар туртаççĕ (чужими руками жар загребают), ôлпôт-хуçа пик çиç çӳреççĕ. Учите детей. Ачана хăнана та пит илсе çӳрес пулмасть, апла вăл çын тăрăх сĕтĕрнсе çӳреме вĕренет (привыкнет шататься на людях). Чăв.-к. Эпир çын хăюлă пулас çук, савнă сарă хĕре илес çук. N. Çак приккашчăк, ирĕклĕхе кĕрсе ӳкнипе, çынсен вăйĕ тăрăх анчах пурăна пуçланă. Собр. Çынăн (çыннĕ) картара теççĕ. (Послов.). Арçури. Çитмен пурнăç пирки-çке, çын куçĕнчен пăхатпăр. Ведь мы бываем в зависимости от других вследствие недостатков и нужды. Якейк. Çын корнă-корман карта тытса лартрĕ. Никто не заметил, хак поставил загородь. Ib. Çын сисиччен кил çавăрса лартрĕ. Никто не заметил, как он построился. Ib. Йăван çын сисиччен аланса пăрахрĕ (кăларса, вăрласа илни çинчен). Йăван аланнине (= авланнине) çын та сисмер. М. Тув. † Манăн савни ял урлă, калаçасси çын урлă (с ним или с нею приходится сноситься через других лиц). Сред. Юм. Çынна çисе çӳрет. Распространяет дурную славу о других. || Порядочный человек. Пазух. Эпир çынсем ăшне те халь кĕриччен, алăри ачасем те, ай, ар пулĕç. Ib. Кăвак кăвакарчăн, ай, çурчĕ çук, çын пек пулас тесен те, халь телей çук. N. Тавтапуç (сана?) çыру ярса тăнăшăн. Эсĕ çыру янипе эпĕ те çын пек пултăм. Нюш-к. Матки çын турĕ уна, теççĕ. Его сделала человеком (т. е. исправила) жена. Орау. Кăна тăхăнсан, çын манерлех пултăн, ĕнтĕ. Ала 70. † Аттепеле-анне канашлаççĕ, пире çын ĕретне кӳртесшĕн. Лашм. † Хуллен еррипе пурăнса, кĕрсе пулĕ-ши çын çине? С. Тим. Атте-анне пирĕншĕн мĕшĕн йĕрет?! — Çын тĕрлĕ çын çине кӳртесшĕн (хотят оставить нас после себя порядочными людьми). Бур. † Çынсем çинче çын пек пулам тесен, пирĕн турă панă телей çук. N. Хăвăн анкартинче тăватă капан тырру йăтăнса ларат, çапах та çын ĕретне кĕрсе пурăнаймастăн, тесе ларатăп хам ăшăмра. Изамб. Т. Çын евĕрлĕ пул. Веди себя хорошенько, как другие люди, по-людски. Сред. Юм. Çын пик лар! (Ачисĕне: чипер ларăр, тессине калаççĕ). N. Тĕрмене пăхса тăракансем çын евĕрлĕ пулчĕç; япаласем илсе пырсан, кӳртмеççĕ те: хушман! тесе çех кăçкăраççĕ. Собр. † Ай-хай, пуçăм, çамрăк чунăм, ыр çынсем тавра çаврăнать: ыр çын çине кĕрсе пулми? тет. N. Ман ача куккăшсем патне кайнă та, ăна, çын вырăнне хурса, лайăх пăхман, çавăнпа вара ман ачанăн кăмăл хуçăлнă (обиделся). В. С. Разум. КЧП. Хăй ырă çын пек утса çӳрет, хăйĕн ăшĕнче нимĕн те çук. Ходит как будто хороший человек, а у самого внутри пусто. Тим. Çын йĕркелĕ пурнас — жить по-людски. || Взрослый человек. СТИК. Çын кут çӳлĕш ӳсмен, пысăккисене хирĕç кăшкăрат, чĕлĕм туртат. (От горшка два вершка, а большим перечит, курит; говорят малĕньким детям). || Муж. N. Санăн çынну паян ирхине ста карĕ? Куда пошел твой муж сегодня утром? || Иногда обозначает мужчину. || Супруг или супруга. Собр. Ăна вара хăйĕн çынни тăват, тет (овладевает им). См. çĕлен. Ст. Чек. Çынпа çӳрет, знается с чужим мужем или женою. || Супружеская чета. N. Ĕлĕк пĕр вăхăтра пĕр ялта арлă-арăмлă çын пурăннă, вĕсем мĕскĕн çынсем пулнă. || Личность. Янгильд. Çул каякан çын карĕ ăнчах, Микита патне аслати çитрĕ те, калать: ма тăратрăн эсĕ вăл çынна? Вăл этем мар, вăл осал, вăл мантан вăтăр çол мăшкăласа çӳрерĕ. || О членах семьи. N. Исир çырнă: матку посылкă ячĕ, ашшĕ ячĕпе янă пулсан та ил эсĕ уна, тесе çырнă... Мĕле исир пĕлместĕр кам ячĕпе ярасса пĕр килти çын. || Хозяин. К.-Кушки. Айăп лашинче, çыннинче мар. Этому виною лошадь, а не ее хозяин... N. Çавăнпа чăвашсен те çынсеренех (в каждом доме), шкулра вĕренсе тухнă çынсем пулма кирлĕ. || Заказчик; посетитель. ТММ. Тимĕрçĕ çынсăр тăмĕ, арман çынсăр тăмĕ, юмăç çынсăр тăмĕ. (Поговорка). || Народ. Изамб. Т. Унта çын! унта çын! таçтĕлти те пур-тăр. Народу-то там! Со всех, поди, сторон. Юрк. Çăкăрсене, кулаçсене, хăпартусене, хуплусене, куклĕсене, пашалусене чăвашсем ытти çынсем пекех пĕçереççĕ. Толст. Вăл халăх çыннисем (эта народность) хăйсен чĕлхипе анчах калаçаççĕ. || Изображение человека, чучело человека. N. Юртан çынсем тăваççĕ. Сред. Юм. Ĕлĕк çын чирленĕ чухне киреметсĕне (киреметям) чустаран çын туса панă, тет. = Отпечаток человека. Сред. Юм. Çын ӳкерни. Хĕлле ачасĕм (таса йор çине лап выртса хăйсĕне йор çине ӳкереççĕ т. е. получаетс я отпечаток фигуры). || Житель. Хорачка. Перĕн Чикме çыньă первой тохса соха патне, Йӳрйӳрĕн эрне каран (спустя неделю после Юрьева дня). N. Кăшт калаçкаласан эпĕ ыйтрăм: вырăсла калаçма пит ăста-çке, ăçти çын пулатăн капла эсĕ? терĕм.— Чĕмпĕр кĕпĕрни, Пăва уясĕ, ялĕ Пăрăнтăк, терĕ. || Населенная территория. N. Кăрмăш çыньпе (с’ин’бэ) Етĕрне хошшинче. Между Курмышским и Ядринским уездами. || Употребл. в чувашизмах. Орау. Çынну (к нему) патне пырса перĕнеймăн: тумланнă, такăш тийăн. К нему и не подступишься: разодет, подумать, что невесть какое важное лицо. Шибач. Пĕр-ик эрнерен çын полать вара (чĕрĕлет). КС. Унта пурăнсан, çын пулат вăл (оправится). Ib. Эп ăна çын турăм (поставид на ноги). Чăв. й. пур. 35. Ăна кӳмесен çын пулаймĕ, кайран мана асăнăн, тенĕ. Альш. † Çын ăшне кĕрсе çитсессĕн (когда приду в возраст), мана атте уйăрать. (Хĕр йĕрри). N. Пур тăванĕсем те ăна чиртен чĕрĕлсе çын пуласса сунман. Изамб. Т. Мана, ик ачаллĕ çынна, кам илет. Кто возьмет меня (замуж), у меня, ведь, двое детей. Юрк. Арăмĕ, халиччен чей ĕçмен çын, тытăннă савăнса сăмаварне лартма. Янтик. Туйăм, туйăм, туй халăх, киле пырсан, çын пекех. N. Çын айне ан юлăр. Не давайте себя в обиду. ТХКА 82. Кĕçĕн ывăл пур ман, Ваньă ятлăскĕр, шкула каять вăл. Аслисем çын пулаççĕ ĕнтĕ.
(с’ыра), сера. В. Олг., Хорачка. Пшкрт. Çыра чолĕ = тар шăрши кап (= пек) тохат (светлый, снаружи черный).
(с’идук), хр. имя мужч. Орау. || Яз. имя мужч. Патраклă. || Назв. рода. Хорачка. || Так называют легкомысленного и неосновательного хвастливого человека (мужчину или женщину). Цив.
Çил амăшĕ, Çил амĕш, назв. божества 2-го разряда. Альш. Çил амăшне путек. ЧС. Чӳк çырлах, ан пăрах, санă, пуççапатпăр, витĕнетпĕр, сана çăмăр паракан çил амăшне хурпала чӳклетпĕр: чӳк çырлах, ан пăрах, эсĕ пире хĕн ан пар, çилпеле пĕрле тĕрлĕ усал чир таврашне илсе килсе вĕлерсе ан пĕтер, сана эпир хурпа чӳклетпĕр, акă сана хур çунатне паратпăр. Ку хур çуначĕпеле ху чир-чăрна аяккала илсе кай. (Çăмăр чӳк). Т. VI. Çил амăшĕ, çил çуначĕ. Хорачка. Çил амăшня торă хопса лартат, теччĕ; вăл ĕçерĕнсе кайсан, çил пит войлă полат.
буря. Хорачка. Çил-тул тулатса карĕ (çĕмĕрсе карĕ). См. çил-тăвăл.
(с’ил’ э̆м), невод. Н. Карм., Хорачка. Корамыш. Çилĕм, невод; бывает длиною от 100 до 300 сажен, шириною З саж. Регули 13. Пол тытма вăл çилĕм исе карĕ. N. Атăл çине пĕр çын полă тытма çилĕм карнă, тет. Альш. Çилĕме шултăра çипрен çыхса тăваççĕ. Ăна сĕрнĕ чухне шывăн икĕ хĕрринчен урлă-каçах туртса пыраççĕ. Сĕвере, Етременре туртаççĕ çилĕме. Ib. Пулăçăсем пулла тытаççĕ: çилĕмпе, тетелĕпе, атмапа, шакпа, сĕрекепе, маратапа.
(с’илдӓн), назв. рода. Хорачка.
назв. селения Систеби, Урмар. р. См. çиçпе. Сред. Юм. † Çиçтĕпе ачн — хура ача, вăя тухман, мансăр пуçне хĕр курман (кроме меня ни одной девицы не нашел). || Назв. леса. Хорачка. Çиçтĕпе (с’ис’тэбэ).
(с’ит’л’э), заплести косу. Хорачка. Тайба-Т. † Кăвак лаша çилхине йĕс турапа турарĕç, пурçăнпала çитлерĕç. Бюрг. † Çилкисене урапа çитлерĕм. Чуратч. Ц. † Кăваках та лаша, кăтра çилхе, шел мар ылттăн укапа çитлесен. См. çивĕтле, çипле. || Плести лапти. Изамб. Т. Эпĕ çиччĕпе, саккăрпа çитлеме пĕлетĕп (лапти).
(с’иттӓ), назв. части шерстобойки в роде сита. Хорачка. Ситте çăм хораччĕ он çине те тапаччĕ (в роде решетки). ˆ
(с’ичэл), остриться. Хорачка.
(с’ич’ч’э̆, с’и’ц’ц’э̆), семь (употребляется самостоятельно). Юрк. Çамрăклах, ултă çул тултарса çичче кайсан... Ib. † Çиччĕпе кайрăм Хусана (на семи лошадях). Ib. † Çиччĕ те пилĕк (т. е. 12) сарă курка, хамăр алăра вылянат. N. Ĕмĕрте çиччĕ кирлĕ пулмасан та, виççĕ кирлĕ пултăр. ТХКА 123. Автан çиччĕ авăтсан, шурăм-пуçĕ килнĕ чух. Букв. 1908. Кĕркурийĕ çиччĕре (семи лет) пулнă, Петĕрĕ тăваттăра (четырех лет) пулнă. N. Çичĕ çулхи (семигодовалый) вăкăрĕ пулнă, çичĕ çултанпа çиччĕ (семь раз) кĕтĕве кĕмен. N. Çиччĕ-саккăр таврашĕнче (часов в 7 или 8) || Поминовение покойников. Хорачка. Çиччĕре (Илĕм коння., çичĕ эрне тенĕ чоня) акса пĕтереччĕ.
нёбо. Хорачка, В. Олг.
çойăх (с’уjы̆х, c’оjы̆х), кричать, визжать, шуметь. Шибач. Ан çойăх. Не кричи! (у КС — не визжи). Эльбарус. Çавăн пек такçанчченех выллясан-выллясан, çойăхнă сасса илтсе пирĕн патра чăн-чăн стрелоках таçтан сикрĕ-тохрĕ те, кăçкăрса яра пачĕ: эсир мĕн тума çойăхаттăр çав таранччен? Стрелокран хăраса эпир кайран пĕре те çойăхмарăмăр. Хорачка. Çойăхса лараччă хĕрарăмсам, пĕрне пĕрн колса, кĕçенсе. ППТ. Пĕчĕккисем çуйăхаççĕ анчах, пысăккисем еретлĕçеççĕ хытланса çуреççĕ. (Сĕрен). Толст. Вĕсем тата хытăрах кулкаласа, çуйăхса малалла ише (плыть) пуçларĕç. Орау. Пулать кам... тăваççĕ япала таккулхах çав каккăр ăшăнче темскер çуйăхса ларать (о грамофоне). Альш. Ну, ку çĕлен çуйăхса килет, тет. Бгтр. Вăсем кайнă чох, арçори пĕре малта кăшкăрса, çойăхса пырать, тет. Ерк. 9. Шăпăрне каларать, ӳлесе ахăрать, вăрмантн арçури пек çуйăхса шăхăрать. КС. Тăмана çуйăхать (кричит), тĕвиклетет. Ib. Йăтă çуйăхать. Собака визжит (но: улать — воет). Ib. Йытта уринчен алтуйипе петĕм те, йытă, урине çĕклесе, çуйăхса карĕ (побежала с визгом). Çутт. 84. Пуян тавраш килĕнче сысна çури çуйăхать. || Скрипеть (особо). КС. Сĕрмен урапа çуйăхса пырать, макăрса пырать.
(мал’л’ы̆), по-пути. Хорачка.
(с’улы̆х), приставать, привязаться. Чăвашсем. 12. Унта ырăсем çулăхмĕ-ши? Кунта вилĕ пымĕ-ши? Кама 51. Шăрчăк! Ман хĕр патне çулăхма-и? Хорачка. Ман çомня çолăхрă, нимпе те орăлмарă çа çын. Альш. Ан çулăх, ан çыпçăн. Ерк. 122. Хĕвел çутти йăл пăхсан, мĕнле чĕр-чун савăнмĕ? Маттур каччă çулăхсан, мĕнле сар хĕр çаврăнмĕ? N. Вара сана ниепле чир-чĕр те çулăхаймĕ. Тогда к тебе никакая болезнь не пристанет. СПВВ. Вăл çулăхать — ерет, тытать, усал çулăхать. N. Вăпăр çулăхнă. Чăвашсем 2. Вăл такана çине çĕçĕ хураççĕ; çĕçĕ хумасан: усал çулăхать, теççĕ. N. Нимĕнле усал-тĕсел те, çын пăсни, хаяр сывлăш ун çумне ан çулăхтăр. Б. Олг. Отин (чит. один) ман çомне (= çома) çолăхат (всё привязывается). Ст. Чек. Ача çуралсан, пӳсĕр çулăхасран çӳхе çĕре çулчине (лист „шур эрĕм“) çыхса хураççĕ. || Путаться, связываться. Шорк. Вăл çавăн арăмĕ çомне çолăхнă, тет, тем (говорят, будто он спутался с его женой; в Сред. Юм.— çавăн маткине çыпăçнă). Ст. Чек. Ан çулăх. Не связывайся. Ib. Унпа çулăхса ан çӳре. Не путайся с ним. Альш. Кама пырса çулăхнă! С кем сошелся! Çулăхнă çулăхмаллинех! Нашел с кем связаться. Собр. Упаран хăтăлнă, кашкăра çулăхнă, теççĕ. (Послов.). Якейк. Ахаль мар ку, шта та полин çолăхнă полмалла (ему попало), ытла нумай окçа тыткалать. (Янт окçая топни, вăрлани). КС. Усал çынна (çынпа) çулăхрĕ. Напал на плохого человека, || Накинуться, напасть, налететь. Ск. и пред. чув. 46. Ăна: пĕве пĕвеленĕ çĕре пĕрре те пымастăн! тесе, çулăхрĕç. || Захватить силою. Сĕт-к. || Охватить. Кан. Çунакан ленттăран çулăм часах пĕтĕм театтăра çулăхса илнĕ. || Заниматься каким-либо делом. Кан. Лаша патĕнче çулăхса çӳреме çав тери юратать вăл.
(с’улгы̆), огниво. В. Олг. Хорачка. См. çулу.
(с’ол’ан), ежегодно. Пшкрт, Хорачка. См. çуллен.
çом (с’ум, с’ом), бок. Яргуньк. Эпĕ çума хыпаларăм та, манăн çумра пĕчĕк çĕçĕ пур. Орау. Хĕççине çумне çакса çӳрет (с боку). || Место, находящееся рядом. Регули 1131. Пирĕн ял çомĕ çулла вырăн. || Употреб. в качестве послелога и обозначает больщую близость к предмету. Для различных лиц: çума (çумма), çумна, çумне, çумăмăра, çумăра, çумне, çумĕсене, çумра (çумăмра), çумăнта, çумĕнче, çумăмра (çумра), çумăрта (çумра), çумĕнче (çумĕсенче). В некот. гов. встреч. сан (хăвăн) çомра, сирĕн çомра. Регули 1139. Вăл ман çома кисе тăчĕ. N. Ку хутне сĕтел çумне çыпăçтарăп (безразлично, к какой части, или с какой стороны стола). N. Хĕрес çумне пăталанă. Изванк. Тата кирек мĕн сиен пултăр тесе, çурт çумне пĕр-пĕр çĕре укçа пырса чикеççĕ. N. † Сартумккаран илтĕм сар лаша, Самар лапки çумне кăкартăм. N. Шкул пӳрчĕ çомне çĕр касса панă. Завражн. Ман çомран пĕр виç аршăн аякра утса пычĕ (шел рядом аршина на три от меня). Толст. Çынсем çунисем çумĕнчен (рядом с..) тумтир çухисене тăратса утса пыраççĕ. N. Тата урапа тул(к)кисене Рамансен çумне çакнăччĕ те, вара Михаил Павлов манăн урапа тул(к)кисене исе кайнă. Кĕвĕсем. Савни, çумна кĕмесен, сăмах ан хуш, куç хĕстер. Тайба-Т. † Чипер ача кулянат савни çумне кĕменрен. N. Вут çумне, сулахай енне сĕтелпе тенкел лартаççĕ. N. Шкул çумне темĕн тĕрлĕ аван анкарти, тата пахча туса хучĕ. Регули 1138. Пирĕн çомра (рядом с нами) порнать; вăл ман патра (у меня) порнать. Ib. 1136. Кăмака çомĕнче (у печи) тăрать (выртать). Ib. 1134. Йăвăç çомĕнче (йăвăç айккинче) çакăнса тăрать. Висит на дереве. Юрк. Юпа çумне ăвăс çурта çутса лартаççĕ. Пазух. Хăйĕ ларать хурăн, ай, тăрринче, çунаттисем пĕлĕт, ай, çумĕнче. МПП. Пыршă çумĕнчи çу. Юрк. Ачана мĕшĕн йĕртетĕн, кӳр-халĕ хама, тесе, хунямăше йĕрекен ачине хăй çумне (хăй аллине) ыйтса илсе йăпата пуçлат: апу, ачам, мĕшĕн йĕрен, ан йĕр! Ачи аван иккен, ашшĕ пекех! тет (упăшки салтакра чухне пулнă ача çинчен). Регули 1140. Орăх утсам çомне кӳлтĕм; орăх утсам патне ятам. Ib. 1132. Йăвăç çомне тăратрăм. Ib. 1133. Ман алă çомне çипĕçрĕ (= çыпăçрĕ). Козм. Пăраххот кантор çомне ларат (пристает). Тăв. 35. Иртнĕ вырсарникун Карук вăйăра ман çума кĕнĕччĕ. Истор. Ун çумне сыпса тата пысăк çурт тутарнă. N. Утă çумне кăкарса таки ан тытăр. N. † Сарă варăм хĕрсене хамăр çомала лартрăм. Шибач. Контине (свое лукошко) йоман çомне çакрĕ те хварчĕ. Регули 1135. Орăх тавраш çомне хотăм. ТХКА 105. Ман пуртă тикăра çурмаран касса татса, пĕр хыр çумне (в сосну) тăрăнса ларчĕ. Хыр çумĕнчен пурта кăларса илтĕм. Рук. календ. Квитанция çумне (к квитанции) пичет пустар. Ст. Шаймурз. Ăйхăран вăраннă çĕре сĕтел çумне çырса хунă. Когда она проснулась, нашла надпись... О сохр. здор. Ерекен чир сывă мар çынăн ӳчĕ çумĕнче анчах пулмасть, унăн кĕпи-йĕмĕ çумне... те çыпçăнса юлать. Юрк. Стена çуммĕнче пĕр кĕсле çакăнса тăнине курсан, пĕр вырăсĕ çав кĕслене аллине илет те, тытăнат кĕсле калама. Ib. Çтена çумĕнче вĕсем тĕлĕнче кĕлетки çакăнса тăрат. Кан. Куславкка урамĕсенче, çтенасем çумĕнче: индустри зайомĕ облигацийĕсене илĕр, тесе, çырса пĕтернĕ. N. Сулахай пĕçĕ çумчен шенеле çĕмĕрсе карĕ, ӳте кăшт анчах лекмен. N. Ман çĕлĕк çумĕнче сан мĕн ĕç пур? N. Уруна хорăн çомне хырса тасат. Хорăн çомĕнче тасат. Кан. Çуртсем çумĕнчи вывĕскăсем çине чăваш чĕлхине темле те кукăртса çырса хунă (написано искаженным чув. языком). N. Çтина çумне çырса хăварсаттăм. N. Арча çумне питĕркĕç тунă. К сундуку приделали запор. N. Урана йăвăç çумĕнче хырса тасатрăм (выскоблил, вычистил). Н. Кожары. Çĕççе кăмака çумăнче хырса çивĕçлерĕм. N. Ман урасем пылчăклăччĕ. Эпĕ карăм та, юпа (хурăн) çумăнче тасатрăм. N. Юпа çумне кайса тасат уруна. N. Хурăн çумăнче уруна тасат. (Это верно). N. Урана картлашка çинче тасатрăм. Н. Лебеж. Çурçĕр тĕлĕнче çумран (с моей постели, буквально „от меня“) тăрса карĕ. Артюшк. Туратне пĕрене çумĕнчен касса пăрах. Очисти бревно от сучьев. Орау. Ах, мур! сан çулăнта çынсен ачисем пурăнăç çумне кунĕн-çĕрĕн ĕçлесе хушаççĕ, эс пуррине салатан. Ах, ты, дрянь, в твои годы другие уж зрарабатывают, а ты все теряешь! || Указывает на нахождение предмета при ком-либо, т. е. за пазухой, в кармане и пр. Ау 13°. Пуртине çумне çакрĕ, тет. Хора-к. Пуртă илтĕм, çумма чикрĕм. Юрк. Кĕрӳшĕ куркинчи сăрине ĕçсен, укçине хăй çумне илет. Регули 1141. Ман çомра (при мне) окçа пор. Юрк. Карчăк, укçана акă эпĕ кунта, ешчĕке, хутăм; хампа пĕрле çумра ярмуккана илсе çӳресен, кăларса-туса илесрен хăратăп. Якейк. Виççĕр тенкĕ окçам çомăмра (при мне). Микушк. Арчи уççи анне çумĕнче (у матери, при ней, напр., в ее кармане и пр.). N. Çомма окçа похасшăн, чтобы собирать деньги. Тяптяева. Эпир сутса (лошадей), сана укçине парса, хамăр çума виçĕ пус хăварас тесе, шухăшларăмăр. Хорачка. Кĕçĕн-кĕрӳ кăчкăрса çӧрет: атьăр тоя! Арăм пор-тăк, арăмне илĕр çома, арăм çок-тăк, волашка илĕр (кĕпе волашки), ачи пор-тăк, ачине илĕр, ача çок-тăк, токмак илĕр. Панклеи. Йолашкине çомне чикет. Остальное взял с собою. N. Вулăсра укçасене пăхса тăракансем укçасене хăйсем çумне илнĕ. Кан. Пĕрин çумĕнче те хĕрес кураймăн. Якейк. Хора шарçа килĕшет, çома (на себя) çаксан килĕшет. || Вместе с..., попутно. Альш. Ăна (их) вăрçтаракансем çумĕнчен пĕр-икĕ ăса кӳртекен те пулат... Ib. Тепĕри татт ун çумĕнчен ача-пăча тăманнипе тертленет. Ib. Каччисем каяççĕ хĕрĕсем патне уллах пăтти çиме. Пăтти çумĕнчен ăна-кăна тупат, сĕтел çине хурат. Ib. Арăм çумĕнчен хĕрĕ те йĕрет вара. Ib. Православный праçник çумĕнчен тата унăн хăйĕн авалхи йăлине хисеплемелле кунĕсем те пур. Чăв. й. пур. 16°. Çапах та кунăн тетĕшĕ пурăннă пулсан, ун çумĕнчен пурăнма ăна çăмăлтарах пулнă пулĕчĕ. N. Ун çумĕнчен ерипе пуп ывăлĕ те тиечукпа улах тăрăх çĕр-хута сĕтĕрĕнсе çӳреççĕ. || В сравнении с... Орау. Ун çумăнче вăл ним те тăмаçть (ним те мар, не стоит). N. Ăвăс вутă юман вутă çумĕнче çур хакпа анчах çӳрет. Чĕр. чун. яп. й.-к. пур. 25. Çав шапасем ытти шапасем çумĕнче пит чипер пулнă. || За. Тайба-Т. † Утма ăçтан кăкарас? Улма-йывăç çумĕнчен. N. Манăн лаша юпа çумăнче кăкарăнса тăратьчĕ.
çона (с’уна, с’она), сани. Н. Карм. Çуна, сани; части их: тупан (полоз), шăль ӳрече (грядки), çунатти (отвод), хирлӳ; тайăнчăк (в Хорачка: лӓжӓнкӓ), спинка; ларкăç, козлы. Артюшк. Çуна: тупан (полоз); çуна шăлĕ, копылья; çуна мăйраки, рожки у саней (спереди); çуна хыçĕ, задок (спинка); çуна хурами (вязки); турта; аялти ӳрече (на копыльях). Изамб. Т. Ашăклă çуна, сани, обшитые рогожей. Вил-йăли. Лашапа леçес пулсан, хăшĕ-хăшĕ вилнĕ çынна лайăхрах хисеп тума çула çунапа турттарса леçеççĕ. N. Арăм çона айне полнă. Женщина попала под сани. ЧП. Кутсăр-пуçсăр çунам пур. У меня есть сани без передка и задка. Атмал-к. † Çăварни çич кун тенĕ чух çич пăт урпа çитартăм, çуна хыçне таптартăм (так что моя лошадь стала наступать на задки саней). Собр. † Пирĕн пек çамрăк ачисем çуна çине тухмасăр юрламаççĕ. Юрк. Шăвăç хыçлă çуна, сани с жестяным задком; сани, задок которых обит рогожей. Анат-Кушар. Çуна янрать — сивĕтет пулмалла (к морозу). Ёрдово. † Пирĕн çони çона пек, ыр-çын хĕр(ĕ)сен арчи пек. Кан. Мана хирĕç çуна кӳлнĕ лаша (лошадь, запряженная в сани) лепĕстеттерсе килет. Юрк. Наклатсем епле сут тунă чухне ешчĕк тĕпне ларса юлаççĕ, эсир те, çавăн пек, ларса пынă чухне çуна тĕпне ларса юлтăр. Çирĕк-к. Çуна: хыçли, çари (дровни); çуна сакки. Орау. Ни çуна, ни урапа, çӳреме çук ĕнтĕ (в распутицу). || Воз (на санях). Орау. Çуни-çунипе турттара-турттара тухаççĕ. Вывозят целыми возами (на санях). || Воз (с сеном). Орау. Çунана (воз с сеном) çут çанкаллă турăм.
(тӧ̆к), весенняя шерсть. Хорачка.
назв. божества. Хорачка. См. поç тори.
заря. (Полностью соответствует алт., тел., куманд., бараб., половецк. jargын, блеск, свет, луч. См. Радлов, Слов., III, 136. Хорачка. Куак çорăм-поç килет çутăлса. Питушк. Çорăм-пуç хупарсанах кайăпăр. N. Çурăм-пуç яр çутăличченех лартăмăр. Сидели до самого рассвета. ЧП. Çурăм-пуç шуралса, шурă автан сассисем илтĕнеççĕ. Алекс. Невск. Çурăм-пуç шурала пуçласан. N. Çурăм-пуç палăра пуçласанах. Изамб. Т. Пирĕн ĕнер çурăм-пуç çутипе тыр вырма кайрĕçĕ. СТИК. Хусантан уккас килмесĕр тимĕр хапха уçăлмаст. (Çурăм-пуç). N. Çурăм-пуççипе. || В смысле вечерней зари — ошибка. N. Ĕнтĕ каçхи çурăм-пуç те вăрман урлă хĕреле пуçларĕ. || Назв. божества Т. VI, 6. Çурăм-пуç амăшĕ, çурăм-пуç...
особые женские лапти. Хорачка. КС. Çурнă çăпата, с особым украшением из мелкого лыка на носках. Срв. çурăм-пуçлă çăпата.
(хŏмŏр), строение вообще. Хорачка.
в полутора верстах. Хорачка. Атăлтан çохрăмлă-çорăлă туарахра..
назв. божества. Хорачка.
сделать высоким, возвысить, повысить. КС., Хорачка. Мижули. Хăш пĕвисене питĕ пысăк пĕвелеççĕ; шывĕ толса çитсен, пĕве хыçне картласа ик айккине çуллетсе арман туса лартаççĕ. Пахча çим. 5. Пуран (парника) тул енне тислĕкпех хурса çӳллетес пулать.
(витти), покрывало для волос (на голове). N. Унтан çӳç витти тăхăнтарнă. || Сухожилие. В. Олг. Хорачка. Мăн вольăкăн тӧрт тăрăк çӳç витти каять. Ib. Мăн вольăкăн çӳç виттине татсассăн, пăртуп кайса ӳкет те вилет (падает сразу и умирает).
(с’ӳзэн), назв. травы (на горе, походит на овес). Ягудар. Çӳçен, мятлик. Хорачка. Çӳçен и шор-вути — пĕре.
(с’ŏгŏр), грязь. Курм. Шумерля. Çăкăр, грязь в болоте. Хорачка. Шу хĕринче вырăн çăкăр (с’ŏҕŏр), пымалла мар. Пшкрт: с’ы̆ҕы̆р ар (= авăр), с’ы̆ҕы̆р выры̆н, глубокое место.
то же, что çăкăр тĕпĕ, последняя краюшка. Хорачка.
(с’ŏл, с’ы̆л), выручать, выкупать; спасать. Хорачка. Çĕмренĕ хӳхĕм-тĕк той поç çĕмренне çăлат. N. Саклата пăрахнă япалана çăлса илеççĕ. В. Олг. Ну, пичи, каяс полĕ саншăн (в солдаты), çăлас поле сана. N. Вăл чăрш (ель) ĕмĕр-ĕмĕр лартăр çав вырăнта мана çăлнăшăн. N. Ман шăллăм, тӳрех çав ача патне çăлма кĕчĕ-кайрĕ.
(с’ы̆лы̆), борть. Пшкрт. Ĕлĕк авалхи çынсам йоман тăрине хорт çалли тунăç. Йоманăн ачча çĕрине алтса кăлараччă та, анисене туаччă. Йоман çăллинчен пыл кăларса кисе. || Паз. Хорачка. Столпа çăлă кăларса (для вставки досок).
то же, что çăллă йоман. Пшкрт. Çăлăлă йоман, дуб с ульем. Хорачка. Манăн çăлăлă йоман.
ударить кулаком. Хорачка. Çăмăрласа ярсассăн, терĕнсе (т’єрэ̆нзэ, т. е. тирĕнсе) кайса ӳкрĕ.
(с’ŏба), кладбище. || Могила. Хорачка. Потом вăл вилĕ карти туса, вăл çăпая чиксе çĕтĕк каскасам çын вырăння. См. çăва.
(с’ы̆рас’с’и кэ̆пчэ̆гэ̆), деревянный замок. Пшкрт, Хорачка.
дужка замка. Хорачка.
(с’ŏт-с’от), подр. звуку при звучном ударе или хлопании. Хорачка. Утньа (= утне) çиленсе, сăт-çот çапкаласа карĕ. || Подр. треску деревьев. N. Çăт-çот çатлатать (о треске деревьев от холода; о пощечине — çатлаттарать). || Подр. треску на огне сырого хвороста. N. Чĕрĕ çапă, вутта пăрахсак, çăт-çот тăвать. См. МКП 153.
(-дат), трещать, хрустеть. Хорачка. См. çатăр, çатăртат. Б. Олг. Çил арманăн арнă (= авăрнă) чох çонатти çăтăртатат (с’ы̆ды̆дадат). || Щипать, есть. Çутт. 29. Хыçса шăйăрса пĕтерет те, вара пит ӳт-тир сурать, çăтăртатать (щиплет). КС. Тар кĕрсен, куç çăтăртатать („ест“ не так сильно, как çатăртатать).
голодный; недостаток. Хорачка. Çăтлăк çол кисе, голодный год наступил.
(с’э̆гэ), ванда (рыболовная снасть). Хорачка.
(с’ӧ̆л’эн мыр’и), „рожки змеи“. Хорачка. Çĕлен мыри кĕрсе ларса-и мĕн? теччĕ; кăнчалу пĕтмест, теччĕ [ачине (ачин’э) амăшшам вăрçаччĕ]. N. Çĕлен мырине окçа хотаçне хорсассăн, окçа нихăнча та пĕтес çук (деньги не переводятся). См. çĕлен мăйраки.
радуга. Хорачка. См. Сĕвек-кĕперри.
то же, что çĕмĕрен. Шашкар. Нюргечи (Батыр. р.). Çĕмрен, стрела, пускаемая ниткою, без помощи лука. В. Олг. Çĕмрен, стрела с зарубкою, пускаемая с нитки. || Стрела, пускаемая из лука. Пшкрт. Вăлсам Йонкона хирĕç окçупа (-βа) утнă (стреляли из лука), темĕр вĕслĕ çĕмренпе. Хорачка. Çĕмрен (с’ӧ̆мрэн’) стрела (чуашла каластăк — ок). Ib. Окçупа утса яртăм çĕмрене. Тюрл. Çĕмрен (с’ӧ̆мрэн’), стрела. || Лук. К.-Кушки. Çĕмрен, лук; çĕмрен йĕпĕ, стрела.
назв. свадебного обряда. Хорачка. Той токнă чокня кĕçĕн кĕрӳ темĕр вĕçлĕ çĕмĕрен утат, кăнтăрлая или апата. Вăл çĕмрене илеччĕ той пăкма пыракансам, той поç омня çăккăр çине тиреччĕ. Çĕмренĕ хôхĕм-тĕк, той поç çĕмренне çăлат (выкупает), кĕçĕн кĕрӳе парат кальлях, окçине параччă кам çĕклесе пыракана.
(чит. ача с’э̆рилэ̆), с выгнившей серединой. Хорачка. Ача çĕрилĕ йоман (дуб с выгнившей серединой; из него хорошо делать ульи).
„горы, воды или угодья полевые“. Разг. С. Мих. 23. Хорачка. Камăн çĕр-шу (земля)? — Маккарăн. Ала Юб. Кĕлетне лартма çĕр-шу патăм. См. çĕр-шыв.
(с’ӧ̆рг’ӧ̆, с’э̆ргэ̆), то же, что çĕрĕк. В. Олг. Хорачка. Çĕркĕ (с’э̆ргэ̆), вчера вечером.
(с’э̆з’э̆, с’ӧ̆з’ӧ̆), нож, ножик. N. Çĕçĕ чиксех таврăнас пулать сан. Тюрл. Çĕçĕ вичкĕнĕшĕ (çивĕчĕш), çĕçĕ тăрши (тӳрчĕ). К.-Кушки. Çĕççе илсе пар-ха. Passe moi iе couteau. В. С. Разум. КЧП. Вăл кăсйинчен çĕçĕ кăлара пуçларĕ. Орау. Çĕççипе аяккинчен чикрĕ те, çĕççи те çапла, чикнипех, юлчĕ (остался в боку). Ib. Ах, çавăнтах çĕçĕпе чиксе пăрахăттăм усала. Ib. Икĕ пĕр пек вăрăм çĕçĕ. Два ножа одинаковой длины. ЧС. Вырттарсассăн (девочку в гроб), пуçĕ патне çĕçĕ хучĕç те: эсĕ ку çĕçĕпе лере çăкăр кас; тата йĕппе çип хурса: кунпалан кĕпесем çĕле, терĕç. КС. Çта çĕçĕ патне каянн! Куда ты к шуту лезешь (кричат на животное). Ib. Çĕçĕ тимен! Ib. Çĕçĕ тимен пырна! Хорачка. Çĕçĕпе портă тăртăмăр. Мы жили плохо, во вражде. || Часть плуга, резец (разрезывает впереди). Янгорч. || Употребл. как брань. N. Нимскер хыпса çăтасса пĕлместĕн, çĕçе! Все готов проглотить — чтобы тебе ножик в глотку! (Говорит жена пьянице мужу).
(тау, с ударением на 1-ом слоге в Б. Карачкине к Сятраях, и на 2-ом в М. Карачкине), то же, что тав. Пшкрт. Таӳ сере, ан ятлăр! тет (уходит домой — ĕçкелесен). Ib. Таӳ сана! (Гов. пьющий). — Су пол! (Гов. угощающий). Ib. Таӳ! Спасибо! (Гов. при выходе из гостей). Хорачка. Ĕçсе çисе тăрансан: тау, теччĕ. Ib. Ĕçекенĕ: тау сана, тет; ĕçтерекенĕ: су пол, тет. Б. Олг. Каччи Иван хĕпĕртерĕ: ну, торра тау, тет, исе кисе, тет, арăм, тет (привезли жену).
то же, что тавлаш, спорить. Собр. Шыва кĕнĕ чух талашса кĕрсессĕн, шыври туртса кӳртсе вĕлерет, теççĕ. N. Турă шуйттана çĕршыв паман, çавăншăн та вăлă турăпа этем ăрувĕ (= ăрăвĕ) çинче талашать (спорит из-за обладания людьми), тет. Хорачка. Иккĕн талашса сутра хăтланса (судились): пĕри Маккар, пĕри Сăлттан. N. Хĕрсем ачасам çинче талашаç полмалла.
(тал’ам), отлогий. В. Олг. Талям = вашмăк (то же в Хорачка). КС. Талям çĕр, покатая местность. В. Олг. Талям, çĕр, низменность.
(тал’ы̆м), низменность. Хорачка. См. тайлăм.
то же, что тамаша. Пшкрт. Ой тамашша, колмалла! Смехота! Хорачка. Тамашша кортăм (ҕорды̆м), темĕскер хăтланаччă, тет. Он говорит: я видел чудеса! Они делают невесть что! БАБ. Хай çав çул тырă тамашша аван пулчĕ, тет. Ст. Чек. Тамашша! Ку мĕнле пулчĕ? удивительно, как это случилось!
(танаш), равняться, сравниваться, уравниваться. См. танлаш. КС. Тавай иксĕмĕр танашса пăхар. В. Олг. Танашса ларса. Стало вровень. Йӳç. такăнт. 19. Эпĕ ăçтая санпа танашăп? Догаево. Çуркуннене пуш уйăхин тăххăрăмĕш кунĕнче шутлаççĕ, мĕншĕн тесен çав вăхăтра кун çĕрпе танашать. Беседы. Вăл нимĕн пĕлмен ăссăр выльăхсемпе танашать. Хорачка. Манпа танак (= танах) танашат вăл. Полтава 82. Çар ушкăнсем вырăна ав тăраççĕ танашса (равняются полки). Якейк. Ну, ачасам, танашса пăхăр-ха: хăшĕ çӳллĕ, хăшĕ лотра. || Поверстаться. N. Танашрăм. Я поверстался. || Поровняться. КС. Эсир иксĕр хăвăр танашăр.— Танашасшăн мар вăл. Ib. Ĕçлеттерекен хуçанăн вак укçа пулмасан, ĕçлекеннисем укçисене ушкăнăн-ушкăнăн илеççĕ те, кайран пĕр-пĕринпе танашаççĕ. КС. Макçăмпа Йăван танашса пăххăрĕç те, Макçăм çӳллĕрех.
подпорка, кронштейн (у „пир вырăнĕ“).|| Чертаг. Тапкăч, хăййи, хирлӳ, ôкçу (у шерстобитов). Питушк. Тапкăч, то, чем, бьют шерсть (катеринка). См. окçу. Вута-б. Тапкăч, упорка, упирает верхнюю ручку ворот, чтобы ворота ходили на одном уровне. || Шпоры петуха. Хорачка. Ст. Чек. Автан тапкăччи — чĕрнисенчен çӳлерех, икĕ уринче те хире хирĕç тăраççĕ. Автансем çапăçнă чух пĕр-пĕрне çавăнпа чавтарса юнлантараççĕ. || Упорина у пилы-ножовки. См. __алă пăчăки [алă пили (-п̚иλиы)].
заростать, Хорачка. Перĕн картара пилеш тапсисе (= тапса илсе).
появиться во множестве. N. Таçтан тапса тохрĕ. Откуда-то явились во множестве (орутi, т. е. пушки и т. п.). Упнер. Тапса тухнă (появились во множестве, тараканы). Сред. Юм. Орпа çине хĕрлĕ чечек тапса тохнă (в большом количестве выросли красные цветы). Хорачка. Пахчара ус тапса тохнă. Тайба Б. † Çине витмен мунчана тапнă тухнă вĕт мăян (выросла во множестве). Икково. Сĕлĕшне похра тапса тохнă. О сохр. здор. Çан-çурăмне хĕрлĕ шатра (красная сыпь) тапса тухать. N. Онăн омлисене татса çисассăн, тота-çăвара кĕсен тапса тохать. || Появиться неожиданно, вдруг. N. † Эпĕр пырас çул çине тапайса тухнă пĕр тулă (взошла пшеница). Мусир. † Вырăсла хапха тăпсине тапнă-тухнă пĕр курăк. (Тапрĕ-тухрĕ — обозначает скорость появления, человек не заметил, когда появились они). N. † Тапнă-тухнă сарă чечек. N. Шăрш тапса тохрĕ. N. Тусан тапса тухрĕ. Сразу поднялась сильная пыль. Çутт. 116. Çил кĕрлесе тапса тухнă. || Пробиваться (о растительности). Богдашк. Çав анат-кас ачисене тапнă тухнă мăк-сухал. || Просочиться. Сред. Юм. Ман кĕççĕр çăпан шăтнă та, кĕпе витĕр (сквозь рубаху) тапса тухнă.
(табы̆), назв. раст. Хорачка. Тапă — çор-хопаххи.
(-ран), двинуться, сдвинуться, тронуться. Маштануши. Козловкăран кăшт тапранса карăмăр анчах (отошли), пирĕн проххота тепĕр проххот пырса çапрĕ те, ватса пăрахрĕ. N. Анса çитеспе темĕскертен хăрарĕ те, темскер пек тапранса кайрĕ. Сĕт-к. Эпĕр ана çинчен тапраннă чох хĕвел чыллай çӳлтеччĕ. Альш. Çынсем тин тапрана-тапрана тухаççĕ-ха: кăшкăраççĕ, шатăртатаççĕ, пĕр-пĕрне вăратаççĕ. Ст. Чек. Пăр тапраннă. Лед тронулся. Ала 86°. Хай çын пĕр хырне ярса тытрĕ, тет те, тăпăлтарса кăларчĕ, тет; унпа пĕрле çур хула тапранса тухрĕ, тет (т. е. он выворотил вместе с сосною полгорода). Хорачка. Атăл тапранса карĕ, пăр йокса карĕ (тронулся). N. Эпĕ темĕн чухлĕ тапранимасăр выртрăм (лежал, не будучи в состоянии двигаться). Чăв. й. пур. 10. Лаши вара тапраннă-кайнă (повезла, сдвинула воз). Орау. Ирех лаша кӳлсе тăратнă паян, нимпе те пуçтарнса тапранса каяймаççĕ. Собр. Çил вĕрмесĕр йăвăçсем тапранмаççĕ. (Послов.). || Начать выпадать, вылезать (о волосах). Пиçенер. † Сар ока пак (золотистые) çӳçĕмччĕ. Çорхи çилпе тапранчĕ, кĕрхи çилпе тăкăнчĕ. || Сильно надорваться (напр., о пояснице), повредиться. Орау. Пилĕк тапранчĕ. Надорвал поясницу. N. Çанта çухра (çывăхра) снарат çорăлса (ă)шчикă тапранчĕ. Бугурусл. Вăл пĕр мăйăра катакан асав шăлĕ тапранĕ (стронется с места, повредится). N. Пĕтĕм шăм-шак тапранчĕ (стали ныть). N. Çан чух питĕ хытă хăрарăм, чĕре тапранчĕ, хăракан пултăм. N. Чон тапранчĕ манăн. N. Ăшчик тапранчĕ (От страха). || О пульсе. Собр. Ал тымари тапрансан, çын вилет, теççĕ. || Собраться. Торп-к. Ирхине, ăстасем Хум-пуç петне тапрансассăн (пошли, собрались), йытă çӳри вăрттăн амăшне хулхаран калать, тет. Коракыш. Вара çавсем (они) каяла килме тапрансан, çав çăкăр тĕпренчĕккисене йăлт кайăксем çисе пĕтернĕ, тет. Толст. Çумăр тапранат. Собирается дождь. N. Çĕрле аслатиллĕ çумăр тапранать. Ст. Яха-к. Вĕсем пирĕн пата анчах килес тесе тапраннăччĕ (собрались было), Елексантăр пичи пычĕ те, хăй патне илчĕ-кайрĕ. Шибач. Хай арăм тапранчĕ кайма, шорă кĕпесем тăхăнчĕ, çӳхӳ пĕçерчĕ пĕр такмак, сăра ăсрĕ пĕр витре. Хорачка. Хола (= холая) кайма тапранса. N. Унтан эпĕ тапрантăм шкула кайма. Чураль-к. † Ах, кинçĕм Пăраски, час тапранса часах туя; час тапранса тохмасан, хăван таврашпе тухмасть, тет. См. тавраш. N. Кайма тапрантăмăр (собрались). |! Зашевелиться. Тип-Сирма. Ылтăн хăма уçăлĕ, хурт-кăпшанкă тапранĕ. (Тул çутăлни). || Начинаться, произойти. Панклеи. Киремет мĕле-мĕле (= мĕнле-мĕнле) тапранса кайни халап пор (существует предание). N. Ку вăрçă стан тапранса тохнă-ши! N. Вăрçă тапранчĕ. Сред. Юм. Ыран хĕр-туй тапранать. Завтра начинается свадьба. Ядр. Вăл сĕрен мункун ыран пулать тен чух тапранать. N. Хĕл иртсен, çуркунне тапранса каять. Альш. Çав кунсенчех тапранчĕç çилсем — япаласене кӳртрĕмĕр, лăпланас енне кайсан. || Приняться. Юрк. Вăл япаласене ĕлĕкрех çырма тапраннăччĕ те, вахăт çук пирки çак кунсенче тин ĕçлеме тытăнтăм. Т. IV. Шăши курсан, тума тапраннă ĕç малалла пымасть. Paas. Тапранчĕ макăрма. || Подняться (о ветре). Панклеи. Çил темскер пек тапранса тоххĕр. Поднялся сильнейший ветер. || N. Шыв тапранса анать. N. Шыв тапрансан яраяс çук. || Excitari. Тюрл. Манăн тапранать (mentula aut cunnus). Янтик. Чĕлĕм туртсан тапранать (mentulа), вуник кунсăр чарăнмасть.
(-лан), потеть (так местами у верховых). В. Олг. Пшкрт. || Делаться мокрым от пота (рубаха). Хорачка. Тарланса = ăшăрхаса. КС. Тарласан, кĕпе тарланать.
осокорь. Разг. С. Мих. 27., В. Олг. Хорачка. Тар-йӳç, Атăл хĕрипе нумай вăл.
ломоть (во весь каравай). Хорачка. Пшкрт. Тара чĕлĕ = ташлама.
(-ккан), то же, что таракан. См. Магн. М. 106. || Медные украшения. Шибач., Хорачка. См. чеппошка.
(пы̆рз’и, Пшкрт: пы̆рз’и), бобы. Хорачка.
(тараш), то же, что тавраш. В. Олг. Он тарашăнче, вокруг него. Шурăм-п. Сăра тараш эп нихăçан та ĕçместĕп. Хорачка. Хĕрарăм тарашă (-жы̆), женский костюм.
(-мы̆ш), капризник. Хорачка.
возиться; пытаться что-либо сделать. Хорачка. Çоклин те туашшăн; конашкалак хăтланат, тармашат, выйĕ çок. Шихаз. Çапла çурçĕре яхăнччен тăрмашрĕç.
тачка, сырой, недовареный. СПВВ. ИФ. Тачăка — лайăх пĕçермен çимĕç, чуста пекех пулат. || С закалом (о печеном хлебе). Изамб. Т. Тачăка (çăкăр). Ст. Чек. Тачăка çăккăр (сырой хлеб). Собр. Тачка çăккăр виç кунлăх, усал арăм ĕмĕрлĕх, теççĕ. || О полной луне. N. Çĕнĕ ойăх тачка полсан (жирна, с венцом), йĕпе полать. || В перен. см. N. Санăн чĕлхе тачкарах? || Без костей (мясо). Ст. Чек. Тачăка аш. КС. Хăй тачкине илчĕ те, мана шăннине анчах парать. Себе одно мясо взял, а мне кости дает. N. Ун тачăка ашлă пайĕсем пĕр чĕтĕренмесĕр хытă çыпăçса тăраççĕ. Мясистые части его тела сплочены между собою твердо, не дрогнут. Шибач. Тачка аш = шăмăсăр. М. Тачăка пĕç витĕр пульă тухса карĕ. || Сырой (о земле), Ст. Чек. Тачăка çĕр. КС. Тачка çĕр, слишком сырая земля, неудобная для пахания (весною). Ib. Унта çĕр ытла тачка, тырă час-часах шыва каять (заливает водою). Сред. Юм. Соха тачка, земля, которую пашут, очень сырая, так что пристает к сошникам. || Толстый, жирный (о человеке). Хорачка. Тачка çын. || Плотный. Начерт. 163.
(тэг’эрл’э, т’эг’эрл’э, в Хорачка: тӓгӓрлӓ), пигалица. Пизип., Сĕт-к., Сохрон-й., В. Олг. и др. Козм. Сăсар кайăкĕ шыв ĕçет, ик текерле вăй вылять.
(тєн’э̆клӓ), толокно. Хорачка. См. тинкĕле. Хорачка. Тенĕкле пăтти, толокно.
(тєрэ̆н), ткнуть себя. См. тирĕн. Хорачка. Çĕçĕпе хуня хуа терĕнчĕ те вилчĕ (зарезался). || Споткнуться. Пшкрт. Ватă çын çолпа кайнă чоня терĕнсе ӳкнĕ (спотыкнулся).
(тӓдӓк), назв. рода. Хорачка.
кочка. Хорачка. Тылла поç, кочка. || Переносно-человек, не расчесывающий голову. СПВВ. ГЕ.
назв. оврага. Хорачка.
(тимэ̆рз’э̆, В Пшкрт — тємэ̆рз’э̆, в Хорачка — тэмэ̆рз’э̆), кузнец.
(тиргэ, т’ирг’э), браковать, брезговать. СПВВ. Тиркес, тиркешлес. Изамб. Т. Кĕрĕве тумлантарнă чухне ялан кĕрӳ япалисене тиркеççĕ. Ун чухне час-часах вăрçă хускалать. (Свадьба). Ib. Кĕрӳ кĕпи тăхăнтарсан, кĕпине тирке пуçларĕç: хĕршĕн тăхăрвун тенкĕ тӳлерĕмĕр. Эпир кĕрӳ валли кун пек кĕпе калаçманччĕ, терĕç. Орау. Тиркесе туса тăрать тата, пăх кирлĕ-им ăна тата. Еще брезгует (бракует). Какого еще ему чорта надо? Моркар. Тиркес = айăп топас, браковать. Чăв. к. Хура шăрçа çип тиркет, хăй хурине хăй пĕлмест. Торп-к. † Салтак, тесе, ан тиркĕр, салтак ячĕ йăвăр ят. N. † Тиркеймерĕм мăяна, каяймарăм савния. Сборн. по мед. Пысăкраххисем чĕлĕм туртма та тиркемеççĕ (не брезгуют и куревом, т. е. курят?). N. Çурт тăвакансем тиркесе пăрахнă чул, камень, забракованный каменьщиками. КС. Паян ăна темиçе хĕр те кăтартрăм, пурне те тиркет (все они ему не нравятся). Кан. Начар сывлăхлисене комиççи пит тиркет. ТХКА 54. Сирĕн вăрман çĕрĕнчи ялсене ытла тиркемелле мар та. || Воздерживаться; соблюдать (посты, праздники). N. Праçник-куна ĕç тиркес; хăй ят кунне тиркеççĕ, вăрлăх кăларма эрнекуна тиркеççĕ. Типĕ тытас тĕлĕшĕнчен те: сĕт-турăх тиркеп, теççĕ. В. Олг. Çĕн ойăхăн тиркетпĕр пер (= эпир) пӳртлĕх йӳç касма, карта тума, çăнăх артма (= авăртма). Собр. Çимĕк (scr. çимек) иртсен, пĕр виç-тăватă эрне çинче тиркеççĕ: тиркемесессĕн, пĕр-пĕр айăп пулать, теççĕ. Ягудар. Тип тиркемеçт (не соблюдает). Тип тиркет, Ib. Сĕт ярса парас-и? Тиркетне? — Тиркеп. Шибач. Тип тиркеместпĕр. СТИК. Эсир типĕ тытатра? — Çук, тиркемен! Хир-б. Эпĕ тата: типĕсене тиркетни? терĕм. — Мĕскерле типĕ? Эсĕ мана типĕ пурăнма хушатни? Ахаль те типĕ, ĕне çук. Ĕнесĕр пурăнма калатни? терĕ мана хирĕç. || Быть разборчивым в пище. Букв. Тиркекене тиркĕ тĕпĕ (поддонки, остатки) çакланнă (вар. тивнĕ), теççĕ. Сред. Юм. Тиркекене тирĕк тĕпĕ лекнĕ, тет. Кто брезглив, тому достается (попадает) худшее. || Соблюдать (диэту). N. Чирлĕ çынна апат тиркеме, мĕн çиме юранине çеç çиме хушаççĕ (велят есть с разбором). СТИК. Мана хвершшăл (фельдшер) çиме тиркеме хушрĕ: атту чĕрĕлеймĕн (не выздоровеешь), тет. || Разбираться (в чем). Кан. Ирнĕ-каçне тиркемесĕрех, сăмакун юхтарать. О сохр. здор. Ыраш тасипе таса маррине пĕртте тиркемест. || Разбирать, относиться разборчиво. N. Кунне пит тиркеççĕ: благовещение (çуна пăрахнă кун, йăвăр кун теççĕ, самый тяжелый день: в этот день будто и птица не роняет перьев) кунĕ ан пултăр, ытларикун ан пултăр. БАБ. Мĕн хыççăн мĕн тумаллине тиркемеççĕ (не разбирают, что делать раньше и что после): хăшĕ малтан аса килет, çавна тăваççĕ. ЧП. Йĕтĕн çиппи хĕç тиркет. N. † Симĕс пиçихи пилĕк хĕсет, мерчеи шăрçа çип тиркет. Кан. Тутар-и, ирçе-и — никама та тиркеместпĕр. N. Ака-суха çинче утсем пит ӳркенсен, телей пулмасан, малтан тухнă çынна тиркеççĕ. || Отвергать, пе принимать. N. Пирĕн парнемĕре ан тирке. НАК. Хăш чухне пĕр çын сапнипе силленмест те (жертвенное животное), çавăнпа: çын тиркет пулĕ, тесе, урăхне саптараççĕ (заставляют плеснуть на него другого человека). N. Эпĕ çыра пĕлмен çырăва тиркесе ан кӳренсем. || Критиковать, цензуровать. N. Кĕнекесем тиркекен ку сăмаха тиркемен (не забраковал). Суждение. Пĕр çыннăнне (только чужое) анчах курать, çыннăн лайăх маррине (нехорошие стороны) анчах тиркет. || Разбирать. N. Тиркĕсем, куркасем, хурансем, тенкелсем çунине-çуманнине пит тиркеççĕ вĕсем. N. Пирĕн конта 40 çола çитнисене тиркерĕç (проверяли, разбирали). || Задерживать. N. Хутсăр çынна тиркеççĕ (задерживают беспаспортных). N. Ни билет тавраш, ни кам мĕншĕн ăçта пурăнать, тесе, тиркес-тăвас çук. (Обьявление). || Расследовать, разузнать. Возм. Тиркес — ыйтса пĕлес, разузнать (какое-нибудь дело). Хорачка. Онта анатра порнаканьăсам торпас корса хăпараччă туалла, вăл Сăлттан патня çитеччĕ те, тиркеччĕ (чит. твргэччэ̆); Сăлттантан итеччĕ (єдэччэ̆): эс перĕн çĕр çинче ме кисе, конта порнатăн? Эс конти çын мар. N. Тем, пит аплах мар пек те?... — Тата ăна-кăна тиркесе пахса тăтăн. Не знаю, ровно бы (как будто) и не совсем так?... — (Ты) еще вздумал (меня) разбирать (браковать, брезговать и т. п.). || Проверять, наблюдать, следить. || Осуждать, судить. N. Çынна тиркесе калаçин пулман мар ĕнтĕ пирĕн. || Стесняться. N. Ăшра çапах вĕсенĕн çилли килет; май килнĕ чух хирĕç калама, е алла ӳкерме тиркесе тăмаççĕ.
(тискэр, т’иск’эр), дикий, хищный. Пшкрт. Тискер çын. N. Тискер чуллă, этем çӳрейми вырăнта. || Мрачный (-но). N. Вăл кӳл пит тарăн, хура, тискер выртать. || Неприветливый, неопрятный, противный. Хорачка. Тискер çын — хытă халаплă (коштан). N. Пăхма та тискер. || Безобразный. Альш. Çуртсем вăл касра никамăн та начарах мар, тискер мар. || Страшный, ужасный. Полтава 62. Тискер вилĕм вăхăтсăр ыталаса илнĕ чух. Каша. † Тантăшсене курман кун, çавă пулĕ тискер кун. Изамб. Т. Эп çĕрле тискер япала (страшную вещь) куртăм. N. Тискер вăрçă (ужасная война). || Неприятный. N. Ах аттеçĕм-аннеçĕм, тискер киле хĕр патăр (в неприятный дом)! || Опасный. N. Тискер вырăнсене, лачакасене, шăтăксене иле-иле кайнă. N. Тискер çумăр, пăр çапса каймасан, тырри кăçал лайăх пулать. Н. Шинкусы. Хаяр çил-тăвăлсенчен, тискер пăрлă çумăрсенчен хăратпăр мар-и. || Ужасно, страшно. Сборн. по мед. Унта вăл чир тискертерипе тискер (прямо ужасно) çӳрет. Полтава 72. Вичкĕн пуртă ыран ир тискер ӳкĕ пуç çине. || Дико. Букв. 1904. Пӳртре пĕччен ларма тискер пек туйăнчĕ. Ашшĕ-амăшне. Çав вăхăтра Кĕркури, куçĕсене уçса ярса, йĕри-тавра тискер кăна (дико?) çавăрăнса пăхнă (оглянудся вокруг). || В см. им. существ. Нюш-к. Пĕр уратак çинче хĕрĕх тискер ларать? (Загадка, отгадка которой неизв.).
(тискӓр), разбирать, признавать (agnoscere), узнавать. См. тишкер. Пшкрт. Вăл хотла пăрластăк тискерет (разбирает немного грамоту, знает грамоте). Ib. Эп сана пăрластăк тискеретĕп (признаю). Хорачка. Тискеримерĕм, такам полччă (п̚олчы̆). Не знаю, кто это был, я его не узнал. || Смотреть пристально. N. Япалана лайăхрах пĕлесшĕн тискерсе пăх. Турх. Мĕшĕн, халăх, ун çине куçпа тискерсе пăхатăн?
(т’и), трогать. См. тив. N. Ан ти. Не трогай. Пшкрт: ан т̚ир, не трогайте! || В перен. см. N. Чуна кайса тимелли (жалобный). || Попадать. N. Кашкăра пăшалпа пенĕ те, тимен (здесь „тив“ к заряду). || Зажечься. Б. Олг. Пертĕм (выстрелил) те, вот тимерĕ (ружье осеклось). В. Олг. Хота вот тисилчĕ (т’изил’џэ̆). Бумага загорелась. Ib. Спичкă тиет (загорается). Ib. Спичкăн пуçĕ (конец) осал, тимест. || Доставаться. Хорачка. Титĕр! Çи, ĕç, тотă çӧре, выçă ан çӧре. (Поминки). || Прийтись (по обязанности). N. Пира каймалли тимарĕ. Нам итти не пришлось? || Касаться. N. † Вăрçă (война) пире тимеç, тенĕччĕ, килсе ӳкрĕ пирĕн киле. || Поражать. Ст. Айб. † Тарăн-варти кăвак çеçке, хĕвел тимес, çил тимес; çакă ялсен хĕрĕсе те епле усал килс’ тимес?
пригорок. Хорачка. || Склон горы. Янорс. Ку вăрман патне çитсен, ту айк(к)инелле анса карăмăр.
ватрушка. Хорачка. Пшкрт. Тăпăртăс туаткальă. Ib. Тăпăртăс туаткальăн та тути пор. См. тăваткал.
(тоjборы̆с), назв. рода. Хорачка.
беситься, злиться, грызться. СТИК. Касмăкри йытă луш çĕртенех тулашся тăрат (попусту беснуется, лает, злится). N. Ку улпутсем пĕр-пĕринпе йытăсем пек тулашса пурăннă. N. Вăл çимĕçсене кайран ик-вис кун пĕтĕм касăра анчăксем тулаша-тулаша çиеççĕ. КС. Йытсем тулашаççĕ. Çĕнтерчĕ 35. Э-эй, иртет. Ăйăр та кастарна чух хытă тулашать те, кайран чиперех çӳрет-çке. Шел II. 34. Авалхи пек тулашмĕç. || Бушевать. ТХКА 103. Вăрман янăрать,— сĕм вăрман кашлать, сĕм-вăрман тулашать. || Расстраиваться (о желудке). N. Ăш-чик тулашнă чухне? ПТТ. Ăш-чикки тулашнă енне уласа йĕрет (от жажды). || Возиться, стараться. Хурамал. Ялан ĕçĕпе тулашать, пĕрре те чарăнмасть (все старается, возится). Пшкрт. Толашат часрак тумашкăн (старается). Ib. Эп толашатăп, толашатăп, нимĕн те статин (= стайĕ)? килмест (неудача). Хорачка. Вой çоклин те хăтланат, толашат, ялпа танак поласшăн. N. Тулашса пурăнап (мучаюсь). Альш. Ирĕксĕр чунĕ тулашат-тăр (им досадно?). N. Чун тулашать (тоска?).
(тумла), капля. Çутт. Купаласа хунă утă çине çăмăр тумламĕсем тумлаççĕ, N. Алтаккин кунĕ (1 марта ст. ст.) юхнă тумлана усраса, унпала сапсан, хăяр аван пулат, тет (поверье). Б. 13. Тумла та чула шăтарать. Сятра: томла jоҕат. Т. II. Загадки. Сăмсасăр кăвакал пăр шăтарать. (Тумла юхни). Хорачка. Çорт çинчен томла анат (капает). Хурамал. Раштавра тумла юхсан, çулла тăм ӳкет, теççĕ. N. Кăрлаçра (в январе) тумла юхсассăн, çулла тăм ӳкет, тĕççĕ. Слеп. Томла йохса шăнса ларчĕ. || Пот. В. Олг. Питрен томла йохат.
задыхаться. Хорачка. Полă тунат (задыхается), сĕм пĕлмест, шу сталла йохат, онталла йохат каран. Ст. Чек. Тунат = ăнтăхат. N. Чон тунса çитрĕ.
(тоҥгак), то же, что тумхах. Пшкрт. Хорачка. Тонкак çол, шишковатая, неровная дорога.
тонката (туҥгада, тоҥгада), пень. N. Мĕн тăран тунката пек (т. е. в бездействии). Чертаг. Тонката — 1) пень; 2) дерево с обломанною верхнею частью. То и другое на лесном техническом языке называется пень. Б. Яныши. Тепĕр тунката кутне çитсен, мĕнче чалăшне каларăмăр. N. Кăмпасем тунката тăрринче пулмаççĕ, тунката хĕрринче ӳсеççĕ. Кан. Кăçал шыв тĕпĕнчи тункатасене шыраса тупса кăлараççĕ. М. Етмен. Тонката, свежий пень. Ст. Чек. Вăрман тункати — 1) кочка, 2) пенек, З) дурак. Вута-б. Петле тункати, пенек. || Чурбан. Хорачка. Каскаланă тонката, чурбан, плотничают. || Столб. Пшкрт. Пчик тонкати, межевой столб. Б. Олг. Нӳхреп омăнчи тонката; пролăк тонкати или телеграф тонкати (телеграфный столб). Курм. Çăва тонкати! (брань). || Кочки. СТИК. Шур тункати, кочки. Юрк. Хытă тункатасене ваклаттарса... N. Аслă ăрамăн тункати, чут такăнса ӳкеттĕм. || Янтик. † Çерем уçрăм, çарăк акрăм, ута пулин тунката. || Домашний ткацкий станок (без „пир юпи“). Питушк. Тунката — пир тĕртмелли. Якейк., Мочеи. Тонката (при тканье). || В перен. см. — ничего не понимающий человек. Ст. Чек. Хорачка. Тонката — не говорит.
(тонзы̆к), то же, что тунсăх. Хорачка.
соскучиться. См. тунсăхла. Хорачка. Çимен апата çисе тĕк вот тонсăкла. Ib. Ах, тонсăкла хӳхĕм çирĕм кона, тет.
топала (тубала, тобала), осуждать. N. Эсĕ, тет, çынна ан топала (ылханать). N. Çăкăр-тăвар тĕлĕшĕнчен кăмăлсăр çын çинчен пĕтĕм ял çисе (вар. тупаласа) калаçать. || Срамить, чернить. Ст. Чек. Мана кашни çын умĕнче тупалатăн (чернишь, срамишь). Шибач. Сăмахпала топаласа пăрахрĕ (уничтожил). || Грозиться. Пшкрт. Вăл мана хĕнемешкĕн топалат. Чертаг. Çиленсе порнать: асăнăн, астăвăн, вăн сана тупаласа тăрать, тет, куçранах, тет. Тюрл. Ан топала çынна, мĕн топаласси пор. (Не стращай, токатмăш тăвăп, тесе). || Ругать. В. Олг. Топаларĕ мана сомахпала, тем те калат. || Злорадствовать. В. Олг. , Чув.-Сорма. Хурамал. Çынна пĕрер хĕн килсен, тепри калать: ăна çав кирлĕ-ха, тет. Тепри ăна калать: мĕшĕн апла тупалан çынна, тет. || Пожелать дурное. Хорачка. Мана вăл топаларă (навлек на меня несчастье словами, предсказал несчастье). || Захватывать.
топан (тубан, тобан), полозья, обод. Б. Олг. Топан тимĕрлĕ. Ib. Тимĕр тыттарас топана пĕтесрен. Хорачка. Темĕр тĕплĕ топан. Пшкрт: тоβана типи торттарса (тыттарса); шиниллĕ топан. ЧП. Икĕ тупанĕнче йĕс тупан Бугульм. † Тимĕр тупан кустартăм, хĕр ури айне ӳкертĕм. Зап. ВНО. Авнă тупан.
(тубы̆к), назв. болезни ног у лошади. См. топăт. Хорачка. Ут ори, кари ори оксак полсан, топăк сиксе, теччĕ. Она латăнпа çыхаччă.
(тора), сырок. См. тăвара. В. Олг., Пшкрт, Хорачка. СПВВ. ТА. Тора = чăхăт. Якейк. Чăкăт тори; чăкăт пĕçернĕ чохне кĕт тăпăрч йолсан, ачасене валли тора тăваççĕ. Пшкрт. † Ола кошак Плаки, кăмака çинчен анмарă, тора çатми хуармарă.
, торă, (туры̆, торы̆), бог, божество. Магн. М. 62. Çорт çоратакан торă, ывăл-хĕр çоратакан торă, тырă-пол çоратакан торă, выльăх-чĕрлĕх çоратакан торă, мол çоратакан торă, хорт çоратакан торă, хорç антаран торă, çут кӳлте выртакан торă, торта торри, çут-çанталăк çоратан торă, чун çуратакан торă и мн. др. Качал. Кăвак сухаллă старик, çакă турă пулнă, тит. Шурăм-п. Тыр акакан турра хăтарни. Ĕлĕк пĕр çын уйра (хирте) тырă акнă, тет. Ун патне турă чупса пырса пытанмалли вырăн ыйтнă. Тыр акакан турра вăрлăх пурки айне пытарнă. Вăрлăх пурки çине тăпра муклашки хунă. Турă тырă акакана вăрлăх пурки айне кĕрсе ларас умĕн: эсĕ ку тырра вырма ыранах кил, тенĕ. Тепĕр кунне, турă каланă пек, вăл ани çине çурлапа тырă вырма пынă. Ĕнер çеç акна тырă турă каланă пек пулса çитсе хумханса çеç ларнă. Çавă тырра вырма пуçласан ана çине усал чупса çитсе тырă выракантан: эсĕ çакăнтан турă иртсе кайнине курмарăн-а? тенĕ. Тыр выракан: çакна акнă чух курнăччĕ, тенĕ. Вара усал: эй, ĕнтĕ уна халĕ хăваласси те çук, питĕ аякка кайнă ĕнтĕ вăл, хăвса çитесси пулмарĕ-çке ĕнте ăна, тенĕ. Турă вăрлăх пурки айне пытаннине асăнса хăшпĕр чăвашсем тăпра муклашки хуркаланă. П. Федотов. Ĕçлекен алли çине турă сысман, тет. (Послов.). Ивановка. Вĕсем тата шухăшланă: кашни япалана пăхса тăран хăйĕн турăсем пур, тенĕ. Вăт-кăвартан пăхса тăраканни, выльăх-чĕрлĕхе пăхса усраканни, тата урăххисем те, çак турăсене пăхса тăраканни атте турă, тенĕ. Тата кашни кил-çурта пăхса сыхласа тăраканни пĕр турă пур, тенĕ, ăна хĕрт-сурт тенĕ. Çак турра, çиме тесе, сайра-хутра кăмака умне пăтă лартнă. Пăтă лартнă чухне пурт-çурта пит лайăх тасатнă, кил-хуçисем шур кĕпе-йĕм тăхăннă. Çакна хĕрт-сурт пăтти тенĕ. Собр. † Аслати аватать, çиçĕм çиçет, туррăн турă лаши (вар. тьыхисем) кĕçенет. Ib. Турра ан асăн, сăмсунтан юн юхĕ, теççĕ. (Послов.). Альш. Темшĕн чăвашсем турра ĕмĕрне те пуян тесе, мĕн тесе туман; ялан мĕскĕн, ыйтса-пуçтарса çӳрекен ватă старик пек туса ĕненнĕ. Ст. Чек. Усал: юратнă йывăçна, юратнă çуртна, юратнă çыннăна, юратнă выльăхна кĕрĕп, тесе калат, тет. Турă: кĕрĕсĕн, нимĕн те шеллемĕп, пурне те çапăп, манăн пурте хамăн, çапсан та, пурне те хам илеп, тесе калат, тет. (Из сказки). Орау. Тăрсан-тăрсан, туррине те çӳлтен сĕтĕрсе антарĕç (т. е. люди стали очень хитроумны). КС. Турă пăр çине анни (на лед). Собр. Йăлхавăн турри çывăхра. (Послов.). N. Турă пит çӳлте, патша пит аякра. „До бога высоко, до царя далеко“. (Старин. поговорка). || Святой М. В. Васильев. Илья пророка пирĕн енче папай алттарса çиçĕм çиçтерекен торă, тенĕ. Тăта çăмăр шывне те пĕлĕт çине çавах лашапа торттарать. Илья пророкăн çăвĕпе шыв торттарнăран лаши час ватлать, тенĕ. Çавăнпа ăна çăмăр чӳк тунă чух ĕлĕк лаша панă. || Выражается восхищение или возмущение. Трхбл. Эй турă-турă, хырăм ай шурă. (Присловье, говорят ни к селу, ни к городу, когда нечего говорить). Бюрг. Ах турă кусене (ах чтобы их)! Хырăмĕсене тăрантараймаççĕ, вĕт, çаксем? Часрах ăсатса ярăр (шептание старух при входе священника). || В чувашизмах КС. Турă куртăр, брань. КС. Турă куртăр — проклятие („пусть бог принесет чувствительный вред“). Слеп. Торă пĕтермен; торă татман пуçна; торă татса кайман. Цив. Торăран килешшĕ; торăран килмен пуçна, торăран килтĕр, торран килменскер! (брань). Тюрл. Ах тора çапашшĕ, тĕнкене хăртрĕ, тет (тертленсе калать). N. Торă çапманскер! Хăççан торă пуçна çапса кайĕ-ши? Хорачка. Торă чоклатăрай сана хăнча полин та. Ядр. Торă çапаш, торă таташ, торă чохлаш (пусть припомнит). || Икона. Коракыш. Ха, пирĕн паян çĕн турă илнĕ нихак, тет. Сред. Юм. Турăпа çӳренĕ чухне ватти-вĕтти мĕнĕпех хыçалтан çӳреççĕ. Абаш. Пăхăр торă топнă (медную икону). Янтик. Турăпа çӳреме тухнă (ход с иконой).
торккăч, то же, что турткăç. Пшкрт, Хорачка.
тота (туда, тода), губы. Орау. Унăн тути пăрăннă халĕ (т. е. сердится. Насмешка). N. Кулнă чухне тути путать. Когда он(а) смеется; у него(нее) появляются ямки на щеках. Якейк. Хайхи шуйттанăн хĕпĕртенипе тоти хопăнма та пĕлмеçт, сиккелесе анчах çӳрет. N. Тута кучченеç çиессе кĕçтет. Юрк. Хĕрсем уява тухсассăн, арăмсенĕн тути усăнат; хĕрсем урамран (уявран) кĕрсессĕн, арăмсенĕн тути тӳрленет. Альш. Тияккăнĕ калат: тута мана та пĕр уçмине навус турĕ çав, тет. Ib. Тутине чĕркенĕ явлăкпа тытат-хуплат. Ст. Чек. Тута кĕçсен, вăтанаççĕ. Ib. Шăлна туту витеймес. Ты вечно смеешься. Ib. Чĕлхĕне туту витеймес. Не можешь не сплетничать. Шурăм-п. Йăтнă чухне кулаççĕ, пуплеççĕ: тута хупăнса тăмасть. В. Олг. Тота оçăлат серĕн. Вы решаетесь сказать. Альш. † Хĕр чуп-туса пăхманччĕ: тути тутлă, тиеççĕ. Орау. Кунĕпе ача ик тутине ĕмсе çӳрет, тем пур унта. Ала 106°. † Тытрăм-турăм тотине, тотине, çамăрăк чона вăй килет, вăй килет. Б. Хирлепы. † Урлă-пирлĕ çул каять, хĕрлĕ питлĕ хĕр килет, тытрăм-турăм тутине. Сред. Юм. Тутана тăсса çӳрет тесе çиленсе çӳрекен çынна калаççĕ. КС. Тутана пăсарттар. ГТТ. Тутине усрĕ. Тюрл. Тутине епле, сысна тути пек тăснă. СТИК. Тутине пăрса çӳрет. Губы кусает (сердится). Юрк. Ку çулта кăна мар, хĕр паракансенĕн тахçан авалтан тутисем сиснĕ. Альш. Çарансене çулса пĕтерсен, малта кĕтӳ çӳрет вара Елшелин. Кĕркуннеччен тута пусма (ткнуться мордой) вырăн юлмас. || Отверстие. Хорачка: пєчкӓ тоδиы, отверстие. Якейк. Ченĕк тоти, чăм тоти.
подр. грому. Хорачка. Тӳр-тӳр-тӳр! мăнаçи атса килет.
(тӧрӓм выры̆н), равнина. Пшкрт, Хорачка.
неотёсанный, резкий, грубый. Изамб. Т. Пĕр-пĕр çын çынсем калаçнă чухне е кулмалла, е кирлĕ мар япала çинчен лап (вдруг) каласа хурат (ляпнет глупость), ăна вара тӳрмен чĕлхе теççĕ. Н. Карм.. † Хăвараймăп, тăван, сирĕн кăмăлăра пĕлнĕ-пĕлмен тӳрмен чĕлхепе. Пшкрт. Тӳрмен çын — редко говорит, неразговорчив, сидит себе. Хорачка. Тӳрмен, сояламаст çынпала, чĕнмест. || Ленивый. Хурамал. Тӳрмен (= юлхав) çынна калаççĕ: пике майри, теççĕ (= аслă çын арăмĕ). || Непокладистый, своенравный. Трхбл. || Упрямый, негодный. Трхбл. Тӳрмен çын, упрямый, негодный человек.
рожок (игральный), труба. См. тӳт. N. Вара трупасем (вар. тӳтутсем) кăшкăртса, хăйсем те хытă (вар. шари) кăшкăрса янă. Хорачка. Тӳтут — пысăк мырăран, валавой мăкăр мыракинчен (Кошламарăн полнă). Вăрманта вăл хôхĕм янăрат. N. Унтан, тăрсан-тăрсан, хуçи тӳтӳтпе кăшкăрттăрĕ, тит те, йыттисем лăнк-ланк вĕркелерĕç, тит те, чупа пачĕç, тит, килнелле.
(ты̆ҕы̆н), обод. Пшкрт. Хорачка. См. тукун.
(ты̃гы̃скы̃н), туповато. Хорачка. Портă тăкăскăн касат.
онучи. ПУ. Альш. Уру тăли тапăрах. Хорачка. Ора тăли, онучи.
(тŏм сŏмзи), глина. Хорачка.
буран, метелица. Хорачка. Килчĕ тăман-çĕмен, коç-поç оçмалла мар.
(ты̆н-т̚он), то же, что тăн-тан. Б. Олг. Çопкăпа хытă çапрă, пуç тăн-тон туса карĕ, коç хоралсах карĕ. Ib. Пасăр тортнă тапак пуçа пырчĕ, ĕсĕрĕлнĕ пек полтăм, тăн-тон турĕ (помрачение). Хорачка. Поç тăн-тон (ты̆н-т̚он) турĕ, чут анс’ӳкмерĕм анчах.
(ты̆ны̆ш), понимать. См. тăн. Янш.-Норв. Эпĕр мĕн пĕлетпĕр? Пĕр сăмахне те тăнăшаймастпăр. Что мы знаем? Мы ни одного слова не понимаем. Ачач 23. Пысăкланарахпа тин Тимуш ĕç епле пулнине тăнăшса çите пуçланă. Ib. 27. Тимуш ĕнтĕ виççĕмĕш çул вĕренет. Вырăсла çырнине аванах тăнăшать. || Слушаться. Хорачка. Эп каларăм та, эс ман халапа тăнăшмарăн.
(ты̆ҥгагы̆с’), много. Хорачка.
напятки, пята. СПВВ. Тăпăлса = тăпса, напятки, на чем ходят ворота. Начерт. 162. Тăпăлса, дверная пята. N. Тапалса, крючья. Хорачка. Алăк тăпăлси. Якейк. Тăпăлса = тăпса. Ib. Карта алăк тăпăлси. Яногрч. Алăк тăпăлси, пробой.
(ты̆ры̆, тŏрŏ), прозрачный, чистый. Юрк. Тăрă шывран таса чунăм пур. Шибач. Тăрă шу полса кайрăм. || Трезвый. КС. Хăнисем пĕрте усĕрĕлмен, тăп-тăрах. || Пустой (о чае). N. Тăрă чей. || Настой. Б. Крышки. Кĕл тăрри, настой золы, щелок. || С афф. З-го л.— чистота, прозрачность. Менча Ч. Ĕçес шывăн тăррине парăсăнччĕ, çиес çимен тутлăхне парăсăнччĕ. || Неоплодотворенный (о яйце). Шибач. Тăрă çăмарта (болтун?). Ст. Шаймурз. † Чăпар куккук мĕншĕн авăтат-ши? Çăмартисем тăрă пулнăран. Пухтел. Тăрă çăмарта — яйцо, из которого не будет цыпленка. Если его посмотреть на солнце, то в нем нет черной точки (зародыша). Н. Карм. Тăрă çăмарта, болтун. КС. Тăрă çăмарта тесе чĕп тухман çăмартана калаççĕ. Неверк. Чипер-чипер кайăксем хĕл хĕллеме кайĕç, ылтăн çăмартисем тăрра юлĕç. || Тихий (о погоде). Пшкрт. Тăрă çанталăк, тихо. Хорачка. Йӳç тăри кошлат çил полсан, тăрă чоня ним те çок, йăпăштак ларат. || Здравый (рассудком). Сред. Юм. Тăрах мар, не здравого ума. || Дурак, глупый. Ст. Чек. Тăрă, дурак. N. Тăрă çӳрет; тăрă çын, глупый.
(тŏрŏкла) насмехаться. Хорачка. См. тăрăхла.
(ты̆ры̆ш), тереть, растирать. Хорачка. См. какăлтан. Пшкрт. Лапра томтире тăр(ă)шаччĕ (трут).
(тŏрлак), глупец. В. Олг. Хорачка. Тăрлак — ни ăслă, ни охмах; çор охмах, çор ăслă.
старшина. Хорачка. Тăршшинере çӳрерĕ. Служил в старшинах.
(хаjар), сердитый, строгий, злой; злюка. N. Нумайĕшĕ юрламасăр еррипе таврăнаççĕ, атту кин хаяр пулать, теççĕ. НР. † Пахчи, пахчи, хăяр пахчи, хăяр çисе ӳсрĕмĕр, эх ӳсрĕмĕр, çампа хаяр пултăмăр. Бахчи, бахчи, огуречные бахчи! Питаясь огурцами, выросли мы, потому, видно, злыми мы стали. N. † Усал хаяр пире мĕн каламĕ çукă сăмаха пур туса. Шорк. Вăл пит хаяр, кĕт хирĕçрех каласанах çиленсе каять. Собр. Хуран çинчен çисессĕн, хаяр пулать, теççĕ (строгий, злой, держит в страхе детей и жену, вспыльчивый). Хора-к. Ытла хаяр ан пол, ытла йăваш ан пол. Актай. † Атте карĕ Хусана лаша хӳри тевĕлеме; пичи карĕ пасара хĕрсен хӳри тĕвĕлеме; хам килсе хĕр тытма, çӳç хĕррине кăтрине, кăтрисерен хаярне. || Гневный. Синьял. † Эпир ярăнса ӳснĕ чух хаяр куçпа ан пăхăр. N. † Тантăш лайăх ӳснĕ чух хаяр куçпа ан пăхăр. N. † Шемексенĕн хĕрĕсене епле хаяр куç ӳкмес. Чураль-к. Эпир киле кайнă чухне хаяр куçпа ан пăхăр. N. Çынна хаяр сăмах каласа, усал ят хушса кӳрентермен. Сĕт-к. Çăвар толли хаяр сомах. КС. Хаяр чĕлхеллĕ çын, говорящий строго и убедительно. || Грозный. Полтава. Хитре, хаяр куçĕпе виттĕр пăхса шăтарать. Он поле пожирал очами. || Свирепый. Эльгер. Хаяр çил юрри е тискер хумсен шавĕ тăраççĕ пурне те унта хăратса... И. С. Степ. Хаяр çавăрса пăрахас, предотвратить зло. Б. Яныши. Хаяр, сивĕ хĕлле хыççăн хитре, ăшă, сарă çор килет. || Дурной, плохой (о слове). Икково. † Çын савнипе, ай, поплес мар, хаяр ята, ай, кĕрес мар. Сред. Юм. Çынпа вăрçса хаяр ятлă полса çӳрес марччĕ. Не следовало бы ругаться, чтобы не распространить дурную славу про себя. Изамб. Т. Эсĕ ялан çынсем хушшинче хаяр ятлă пулатăн. С. Айб. † Ырă тантăшçăм Якку пур, тупнă çĕрӳ ăнмасан, тупакана хаяр ят. Обращается к мужу: если я не понравлюсь и пр. (Хĕр йĕрри). Ib. † Хирте пура пураççĕ, кĕтесси тикĕс пулмасан, ăстисене хаяр ят. КС. Хаяр ят, дурная слава. || Ядовитый, вредный. Ромс. З2. Тапакра сиен тăвакан хаяр япала пур. || Дикий (о голосе). М. Чолл. Сасартăк хаяр сас илтĕнчĕ: Ах, вăрăсем! — терĕ. Изамб. Т. Илче тете хăранипе хаяр сасăпа (благим матом) кăçкăрса ячĕ. Ib. Шыв хĕрринче пĕр чарăнмасăр, кӳнĕ-кунĕпе хаяр сасăпа кăçкăрат. N. Куçне чарса тухать те, Картлаç çине хаяр кăшкăрса калать: Тăр часрах! — тет. А. Турх. Хаяр саспа кăшкăрас, кричать благим матом. || Крепкий (о спиртных напитках). N. Ку сăра пит хаяр, виç коркапах ĕсĕрĕлсе карăм. Пазух. † Пирĕн тăван ĕçки те, ай, пит хаяр, ĕçме хушсан, епле те ĕçем-ши. Такмак. Ĕçкĕр-çикĕр хаяр (крепки), чăтаймăп. || Сильный, проливной (о дожде). Ала 98°. Хаяр çăмăрпа кайса, шăши кĕмен шăтăка шу толтарам,— тесе каларĕ, тет. || Сильно. ЧС. Аслати те хаяр авăта пуçларĕ. Изамб. Т. Е ури-аллине сиктерсен, е ӳксен, е пĕри-пĕри çапса ыраттарсан, е унта-кунта хаяр ыраттарсан, юн-чул шывĕ ĕçеççĕ. || Гнев. Собр. Хаярăн ури саккăр, теççĕ. Ст. Ганьк. Куçран хаяртан, хаярнă куçран, вĕри хаярĕнчен, сивĕ хаярĕнчен, кĕве хаярĕнчен, ăншăрт хаярĕнчăн, ăншăртлă тул хаярĕнчен... (Из моленья). || Строгость. Сан хаярна кам пĕлмес. || Назв. болезни. Ст. Чек. Хаяр лексен кăвапаран ыратать, пуçа хĕстерет, сивве шăнтать. Ib. Кăвак çеçкеллĕ, пĕр тĕпрен пулат, хаяр тивсен чăмлаççĕ. Пшкрт. Ута хаяр ӳкрĕ (холодеют ноздри). О сохр. здор. Ах, хаяр ӳкрĕ пулĕ. || Назв. здого духа. Ст. Чек. Хаяра çăккăр параççĕ. Ib. Хаяра хăшĕ çăккăр пăрахаççĕ вĕт. Ib. Халь хаяра пăрахнă ĕнтĕ, ĕлĕк хаяра асăнатчĕç. КАХ. Çырлах, хаяр тавраш, мĕн хаярна ху чарса тăр, тум-хаярне пирĕн тавраша ан яр. Сана, хаяр амăшĕ, пĕр пашалу, виçĕ пăтă паратпăр. Хăвăн ачăна-пăчăна пирĕн выльăхсене сыхлаттар, çырлах! („Карта пăтти“). Пис. Мĕн пур хаяр-хăтар, усал-тĕсел пиртен уйрăлса кайтăр, çак укçа уйăрлса кайнă пек. Якейк. Пуç ыратсан, вар ыратсан, айăк чикекен полсан, тата çанашкал нумай чирсем ерсен, хаяр вăрăннă, теççĕ. Ib. Хаяр вăрăнса виç-тăват сахат хошшинче вилсе кар. Ib. Хаяр вăрăнса çĕрĕпе упа пак ӳлер. Ib. Хаяр вăрăнсан, хаяр тымарри панă ĕлĕк. N. Унтан кайран: турă хаярне пăтă, турă амăш хаярне юсман: паратпăр,— тенĕ. N. Хаяр, тăм-хаяр, чикен-хаяр, хĕн-хаяр, ăншăрт-хаяр, киремет-хаяр, тĕтĕм епле саланса тухса каять, çавăн пек саланса тухса кайăр. (Наговор против болезни). Т. VI. Шыв хаярĕ, тăм хаярĕ, вилĕ хаярĕ тухса кайччăр. (Из наговора). Ib. Хаяра кĕл-тăватпăр тутлă чĕлхепе, тарам пуçпа. Хаяр амăшне кĕл-тăватпăр тутлă чĕлхепе, ăшă питпе, тайлам пуçпа, асăнатпăр, витĕнетпĕр. (Из наговора). Хорачка. Хаяр çапăнсан, çын сумар полат. См. Магн. М. 113, Золотн. 178. Çăварни. Пĕчĕк тусене те: Пире аслă вырăнта ларакан хаяр путекĕн питĕнчен витĕр! — тийĕç.
радость, удовольствие. N. Кăмăлне хуçас мар, хавасне сӳрес мар, мĕн пулни çинчен пĕр сăмах та калас мар. || Охота, желание. Юрк. Хавасă пулсан, ӳлмĕрен те çырса яма тăрăш. Капк. Хăшĕн калушсем те ӳксе çухалаççĕ, анчах кашкăр тытас хаваспа калушсем те шел мар. Чт. по пчел. № 17. Калăпăр: санăн хурт усрама хавасу та пур. N. Атте-анне пире юнран та ӳт хавасĕнчен çуратнă. || Рацостный, веселый. Ст. Письм. Вăл вăхăтри пек хавас вăхăт çулталăкра та пĕреççех килет. V.S. Хавас çын — веселый. Ашшĕ-амăшне. Ăçта килчĕ унта унăн уçă хавас сасси кăна илтĕнсе çӳренĕ. N. Хăй Аксенов сарă, кăтăра, илемлĕ, пит хавас, юрра ăста çын пулнă. Изамб. Т. Хавас сăвă, веселая песня(?). N. Пире праçник хавас пулмарĕ. С. Дув. † Ай-хай хавас хĕр-сăри, çулне иккĕ пулинччĕ. Бугульм. † Туя каяс — мĕн хавас, тулта тăрас — мĕн хурлăх (неприятно). Ст. Чек. Туя кайма мĕн хавас (та), лаши ывăнсан мĕн намăс Янш.-Норв. † Ай-хай хавас хĕр-сăри, çуллĕн çулах пулмĕ-ши? || Любящий что-либо. Сред. Юм. Он пеккине пит хавас ô. Ib. Эсĕ шыва кĕме пит хавас. || Восторженно, весело, радостно, с охотой, с радостью. Ст. Чек. Мана вăл хавас кĕтсе илчĕ (с радостью). Изамб. Т. Кăçал тырă аван, вырма хавас (радостно). Чăв. й. пур. 18°. Çапах та чăвашсем ачисене пит хавасах вĕрентместчĕç. Баран. 87. Лашисем хавас чупса пыраççĕ. || Рад. ПТТ. Çав сĕреншĕн пуринчен ытла çамрăк ачасем пит хавас (рады) Сред. Юм. Киле кайса ашшĕ-амăшне кôрма кирек кам та хавас-çке çавна. А.-п. й. 44. Кашкăр куншăн та тем пекех хавăс. А волк рад и этому. N. Ашшĕ-амăшĕ хăйсен ачисене хавас ĕнтĕ. Ал. цв. 19. Хуçа хĕрĕ хăй те ăна хавас: вăл ăна хăй мĕн-мĕн курни-илтни çинчен кала-кала парать. N. Хăй патне аслă çынсем пырсан та, чухăн çынсем пырсан та, пурне те пĕр пекех хавасчĕ. Алик. † Ай аки, сар аки, сап-сар куккăль туса тух, кама хавас — уна пар. Нюш-к. Юрра хавас, охотник до песен. Хорачка. Çынтан илесшĕн хавас, парасшăн хавас мар. N. Чавса кăларас пулсан, ăна вĕсем мулран хавас чавса кăларĕччĕç.
радоваться, веселиться. Зап. ВНО. Хĕпĕртӳ пулсан, пит ан хаваслан; хуйхă пулсан, ан хуйхăр. Баран. 195. Кимĕпе çӳреме тем тĕрлĕ хавасланса çитнĕ. Ст. Чек. Вăл эп килнине кура хавасланать (радуется моему приходу). Янтик. Ну пит хаваслантăм эп эс килнĕшĕн (обрадовался). О сохр. здор. Эпир вĕсене çиессе те хавасланарах парса çиетпĕр. Изамб. Т. Туйра пурте ташласа юрласа хавасланнă (веселились). Орау. Епĕ, пит хавасланнăскср, пит каяссăм килчĕ. Хурамал. Амăшĕ ачине чĕнсен ачи хавасланса пырать (с радостью). N. Эрехе ватăлса йӳçсе çитсессĕн тин хавасланса ĕçетĕн (с удовольствием). ЧС. Эпир ку тен чĕрĕлĕ тесе, пăртак хаваслантăмăр. N. Пĕрре макрас килет, тепре чун хавасланса каять. КС. Лаша хавасланса чупать (радостно спешит домой). Ib. Хавасланса ĕçлеççĕ. Работают с удовольствием. Ишек. Вăл хавасланнипе хытă кăçкăрса ячĕ, тет. N. Якур пирĕн хавасланса çитрĕ. Ĕçе те темĕн тĕрлĕ маттур ĕçлет, мĕн курать, ăна вĕренме пăха пуçларĕ. Хорачка. Хавасланса каясшăн (стремится).
халалла, делать подарок, дарить, завещать. Ала 10°. Ватă хуçа чул лапкана ун ăшĕнчи таварĕ-мĕнĕпех çамрăк хуçана халаланă. Якейк. Вилнĕ чух ати мана пĕр лаша анчах халаласа хăварчĕ (завещал). Ib. Хĕр ашшĕ килĕнчен тохса кайнă чох ашшĕ ăна ĕне, лаша тата орăх япала та халалать (дарит). N. Пурăнас кунçул пĕтсе килсессĕн, вилес вилĕмӳ çитсессĕн, пурлăхна халалласа хăвар вара. Сам. 55. Хĕрӳ хĕвел — ыр пехил çĕре савса халаллать (ырă сунса парать). Панклеи. Макара халаласа парчĕç çĕре. N. Хăна халалланă сăмаха ăшăнта тыт та, киревсĕрлĕхрен сыхланса тăр. || Дать обещание, обещать. Яжутк. Пĕрре атте тавар тиама (за товаром) кайрĕ те, прохота темскер чарнă та, мана çанта халаланă (обещал меня отдать) та, халĕ ĕнтĕ çанта каятăп. Хорачка. Вăл мана çав çынна халаларĕ (обещал, назначил). Бгтр. Ху пĕлменнине халалла мана. || Пожелать. Шемшер. † Йĕри-тавра йыснасем хаяр сонсах ан ярăр, ырă кон-çольне халалăр. (Плач невесты). N. Анчах пĕр-ик куркаранах çитет тесе тав тăвать, халалласа Петĕре куркине вăл тавăрать.
поправляться, выздаравливать. Зап. ВНО. Хаманланать, врахланать, самайланать, поправляется (больной). КАЯ. Çавăнтан кайран тин акка кăшт хаманланчĕ (ей стало полегче). Н. Карм. Самайланчĕ. Хорачка. Юр ( = йывăр) выртса вăл, халь хаманланса. Пшкрт. Сумар çын суалма пуçласан, хамахланат, тесе калаччă. Якейк. Хаманлана пуçлар = чĕрĕле пуçлар.
(хабы̆л), сила. СТИК. В. Олг. Нимĕскер тума та полтармастăп, хапăл пĕтрĕ ман (сила). Хорачка. Хабы̆лы̆ çок оны̆н (силы нет). N. Утаманăн шухăшне кам чухлатăр хапăлне? Тăвас тенине тăвать, анаталла вăл шăвать. || Охотно. ГТТ. Питĕ хапăл йышăнаççĕ. N. Хапăл-и? || Встречается в сложении: ал-хапăл, ăс-хапăл. Алдиар. Ал-хапăл, поспешно, скоро. П. Пинер. Çынна сăн-сăпатне ан пăх, ăсне-хапăлне пăх.
ворота. Пшкрт. См. хапха. Хорачка. Хапка, хапка ами, ôречи, пăрăс.
рычать друг на друга (о собаках). СПВВ. Ст. Чек. Н. Тим. Тĕкме виттĕр йăт харкашать. (Авăрлани). С. Тим. Хӳме витĕр йытă харкашат. (Сӳс авăрлани). Т. II. Загадки. Тĕкме виттĕр йытăсем харкашаççĕ. (Кĕнчеле авăрлани). Хорачка. Харкаш — икĕ йытă пĕр-пĕринпе толаччă. Б. Олг. Йытăсем толашаччĕ, харкашаччĕ (звук, когда грызутся). || Вздорить, ссориться, ругаться, спорить. Б. Олг. Мĕн харкашатăн (ссориться). СПВВ. ИФ. Харкашас — хирĕç пăхăнмасăр тавăрса калас. Юрк. Килте пурăннă чухне куллен хваттир майрипе йытă пек харкашатăп. Ст. Чек. Харкашас — вăрçас. Хорачка. Мĕн харкашас, харкашмалли çок (незачем спорить).
(харзы̆р), старательный, прилежный; решительный, энергичный; озорной (о маленьких). Шурăм-п. Ĕç пуçлама кайнă чух харсăр çынна тĕл пулсан, ĕç хăвăрт пĕтет, ăнса пырать, теççĕ. Чăв. й. пур. 17°. Çав Пайтукан хăй пит харсăр пулнă, çула пулсан, пахча çимĕçĕ пит нумай тунă. СПВВ. Харсăр, ĕçре харсăр вăл. Ib. Вăл ĕç патĕнче пит харсăр. Вĕлле хурчĕ 7. Вĕлле хурчĕ пек харсăр, ăслă япала тĕнчере питĕ сахал. Изамб. Т. Ул халсăр (работящий) та, çула ĕçлерĕ, халĕ ĕнтĕ аптрамасть. Юрк. Ĕçе пит харсăр пулнă (они). Ст. Чек. Харсăр = ĕçчен. Тюрл. Харсăр çын = пит ĕçлекен çын. Трхбл. Харсăр, трудолюбивый, работящий (в других говорах ĕçчен). || Лентяй, лодырь, бездельник. || Непослушный. Цив. р. Ядр. Ачисем пит харсăр çавăн. Шорк. Харсăр, непослушный, дерзкий. || Отважный, дерзкий. Якейк. Эс онашкал харсăр нихçан та полас çук. Ib. Сорăх пытяккисам харсăр полимаç. СПВВ. ЛП. Харсăр = сăмаха кĕрĕшмен. КС. Харсăр, упорный, непослушный. Хорачка. Харсăр çын = осал çын. Начерт. 181. Харсăр, забияка, резвый. N. Харсăр, неустрашимый, устойчивый, самостоятельный. N. Вăл ĕçе тытăнсан арăслан пек харсăр пулнă, кĕç туртса çурас пек мĕкĕрекен арăслан евĕрлĕ хăрушă пулнă. || Смело, отважно. Баран. 218. Халăха харсăр вĕрентсе çӳрекен çынсем.
то же, что харпăр хăй. Хорачка. Харă-пĕрĕ килне кайса пĕтсе. Ib. Онта хара-пĕрĕн корка пор, сăра корки.
(хазар), замахиваться. Хорачка, Моркар, Пшкрт. Алăпа мана хасарчă (замахнулся). || О лошади. Питушк. Ут хасарчĕ, çыртма хăтланат, чут хасармарĕ. См. хăмсар.
живой, оживленный. Сет-к. Çимĕк хатăрах полать ĕнт паян (оживленная будет ярмарка): çанталăк уяр. Ib. Аньок туйĕ пит хатăр полч. НАК. Туй хатăртарах кайнă чух (к невесте) çирĕмшер, вăтăршар лав каятĕ. Ib. Хĕр ялне кайнă çул çинче хупах пулсан, кĕрӳ туя пыракан (едущих) çынсене, хĕр ялне хатăртараххăн пырса кĕччĕр тесе, çул çинче ĕçтерет эрех. || Буйный, задористый (человек, задира). Хорачка. Хатăр çын: вăрçса, ĕрĕшкенсе çӳрет, йăсласа, çăтăртатса.
(хєрэ̆с’), то же, что хирĕç. Хорачка, Пшкрт.
(хыjамат), то же, что хăямат. В. Олг. Еккей хыямат, алăран тохс ӳкрĕ. Б. Олг. Еккей хыямат, çа ĕçе туйимерĕмĕç, тет, астумарăмăр, тет. Ib. Хыямат она пĕлет-и, щойттан она пĕлет-и, незнай таста порнат. Хорачка. Тастан кĕреччĕ, хыяматран тен вăлсем кĕреччĕ.
загораться, разгораться, охватить огнем. Кан. Вучĕ малтан Бочкарев килĕнчен (сарай хыçĕнчен) хыпса илнĕ. Унтан юнашар кӳршĕ Миронов килне хыпса илсе çунма тапратнă. N. Çурта вут хыпса илсессĕн, когда огонь охватил здание. КС. Ял хыпса карĕ (çунса карĕ). Ib. Вут пӳрте хыпрĕ (изба загорелась). Яжутк. Е тĕкӳ-çӳçӳ шăнсассăн? — Вут хурăп — ăшăнăп. Е хыпса кайсассăн? Тапăп, тапăп — сӳнтерĕп. Б. Хирлепы. Атя, апи, пӳрт хыпса каять, тесе калать, тет. N. Хĕрсе çитсен, вут хыпать. N. Вут çулăмĕ хыпса илнĕ пек. N. Вут пек хыпса çунни! Питушк. Пӳрт хыпса кайрĕ. Изба загорелась. Вино — яд. Çуртсене хут хыпса илчĕ. КС. Краççина вут тивертсен, хыпса илет (вспыкивает). Хорачка. Хыпат анчах, вочă çонат. Ib. Ял хыпса карă (сгорела). КС. Ял хыпса карĕ: 1. загорелась. 2. сгорела (быстро) сильно. Орау. Пĕтĕм пӳртне вут хыпнă та, пӳртне кĕресшĕн тăрать. N. Çынсем пухăнса та çитеймерĕç, вут тата икĕ киле хыпса та илчĕ. Юрк. Ваçук чĕлĕм те туртмаст-çке, ку епле тĕктăмал кĕлет тăррине вут хыпрĕ-ши? теççĕ. N. Ун умĕнче вут хыпрĕ. || Жаждать. N. Ĕçес килсе унăн тӳсме çук ăш хыпнă. ЧП. Ăшăм çунать, чĕри хыпать. ТХКА 104. Ман чĕре татăлас пек сикет, ăшчик вилес пек хыпса çунать. КАЯ. Халь çак Тумия урнă йăтă туллаччен, теме сиснĕ пек, ăшчик хыпса тухас пек çӳреттĕм (горело; тужил). N. Иçĕм-çырлинчен пăчăртаса эрех тунă çĕрте вĕсенĕн ĕçеймесĕр ăш хыпса çӳрет. Чума. Çав хушăра унăн ăш хыпнипе темĕн тĕрлĕ шыв ĕçесси килнĕ. ТХКА 107. Ăш хыпнă, ата шыв анса ĕçер. || В перен. смысле. Желать, добиваться, жаждать. N. Çынна хĕрхенекен çын пирĕн пулăшушăн хыпмасть. || Заботиться, беспокоиться, стараться. N. Министр вĕсене этем картине кӳртес тесе хыпмасть. Кан. Патша халăх сывлăхĕшĕн хыпман. Ib. Çавăнпа çпекулянтсем сутнă таваршăн укçа тĕрĕсех алла илейменнишĕн хыпсах та кайман. N. Алла илме тепле пулĕ тесе хыпса çунатăн. Ст. Айб. Çыншăн çын хыпмасть, тетчĕç ĕлĕк чух, халь пачах урăхла. Полтава 23. Ĕç-пуç тума шутласан, хыпса-ӳксе (необдуманно) тытнас çук. Чуратч. Ц. Карачăмăн вылляс килми пулнă курнать, туйисене аран перет, пуклаккисене тивертесшĕн хыпмасть. || Замаяться. СТИК. Тупаймасăр хыпрăм вĕтĕ чыст (замаялся). N. Кунта килсе хыпрăмăр, чунсем мĕле хăтăлĕ-ши... || Болтать, попусту говорить. Изамб. Т. Ан хып, мĕн хыпса тăратăн. Не болтай, (Соответствует простонародному русскому „не ори“), || Сцапать. || Расходиться (о вещах и пр.). Якейк. Вăрă (семена) паян хыпать анчах, питĕ хытă каять. Ib. Пыççи паян хыпрĕ анчах: никамăн та пĕр пыççи та йолмар. Ib. Ĕç çинчи пак çăпата хăçан хыпни пор (когда расходится), çăпатуна янтла тольккă.
(хыпкы̆ч), щипцы. Пшкрт, Сятра, Хорачка. Чертаг. Хыпкăч, клещи кузнеца.
щупать, шарить. Ст. Чек., Хорачка. N. Амăш тола тохма хыпашласа пĕрене тăрăх каять мĕн. N. Эпĕ те пырса атте чĕркуççи çине лартăм та, алăпа хыпашла пуçларăм. Ст. Чек. Выçсассăн калаççĕ: чĕрене хыпашлат, теççĕ (чувствуется голод). А.-п. й. 41. Ай-ай, Микихвер! çап ку кайăка пуçĕнчен! — тесе кăшкăрса ячĕ Сахар ывăле, çамкине хыпашласа.
(хыры̆морлиы), особый пояс у женщин. Хорачка. Б. Олг. Хырăморли, капăр чуаш хĕрĕсем çыхаччĕ. Шибач. Хырăморли, особый род пояса. СПВВ. ВА. Хырăмурли, пояс. Ск. и пред. чув. 34. Сарă хĕрсем çивĕтне пурçăнпала явтарса туртса çыхнă хытарса, хĕрлĕ пурçăн хырăмурлинчен, шурă шупăр çийĕнчен.
(хыры̆с’), вещь. Хорачка. Хырăç нумай онăн. У него вещей много. Пшкрт. Ку, тет, каяслăк, тет, хырăç, тет, лайăхăскер. Ib. Пиччĕшсăм етеччĕ: исетни, теччĕ, хырăçсам? ЧП. Иртнĕ-çӳренĕ чухне кĕрсе тух, тунă хырăç пулмин, çăкăр пур. || Подушное, подать. СПВВ. ЛП. Хырăç = куланай. N. Хырăç хамах парап. Б. Олг. Килеччĕ шошчăксам, старăстăсам, хырăç окçи чĕнеччĕ. Начерт. 193. Хырăç хыв, платить подушные деньги. N. Хырçине хаклă илетчĕç (подать). Календ. 1907. Куланай çак йĕркепе пухассине вырăсла подоходный налог теççĕ, чăвашла вăл тухăçа кура хырăç (куланай) тени пулать.
назв. прежнего свадебного кафтана длиною до пят из зеленого сукна. В. Олг. Хорачка. Хыс, черный кафтан у женщин. Пшкрт. 1) Хора хыс, 2) симĕс хыс, свадебный наряд. Тюрл. Хыс, синий суконяый кафтан домашней работы. Сред. Юм. Хĕрарăмсен халатне хыс теççĕ (поддевка). Зап. ВНО. Хыс — çулла тăхăнмалли тумтир. Икково. Хыс — качча кайнă чохне ĕçлетсе парса янă томтир (суконный). Сĕт-к. Хыс — килти çăнтан тунă сăхман. N. Туй арăмсен симĕс хыс, хĕрлĕ çитти, алтутри. N. Уртса ячĕç хыçалтан симĕс хыссем пуставран. Собр. † Çийăм тулли кăвак хыс, сире халал тăвас çук, кăвак хуппи пултăр-и. Атман-к. Хурткуççи (ужовки) хыс хĕррине еретлесе çакса тухаççĕ. N. Çăтăк-çурăк сăхмая туй матки хысĕ тунăсем ( = тунă вĕсем).
обрыв. N. Хысак, утес. || Грань. СПВВ. ВА. Хорачка. Сакси хысакă (хызаҕы̆), грань вообще. Чув. Сорма. Хысак — трань, утес, выступ. Сĕт-к. Сак хысакне алла пернтерсе ыраттартăм. Хастарлăх 39. Тĕнче хысакне — пур пек вăй-халне сулахай енче тăракан тăвар. || Обрывисто.
(хыс’тємэ̆р), листовое железо. Хорачка. N. Хыçтемĕртен, из жести.
находящийся позади дом. Хорачка.
послед. Якейк. Сурăхсам, ĕнесем пăранласан, вăсам хыççине прахаççĕ. См. ача хыçĕ, хыç (послед). || Светец, треножник с рассошкой для вложения горящей лучины. N. Хыççи = хăйă чикки. Хорачка. Части хыççи 1) хыççи порни, 2) хыççи тони, З) хыççи лаппи (низ).
то же, что хивсе. Чертаг., В. Олг. Хисе патакĕ. Хорачка. Хисе патак. ЩС. Хисе, катушка, на которую наматывается ткань. Ib. Хисе юпи, столбы. Якейк. Хисе тăратми çинче тăрать. Хисейĕн пĕр пуçĕнче потроççи полать. Он виттĕр пир тирсе илеççĕ. Сред. Юм. Пир хиси, пришва.
(хуа с’ӳл’џи), назв. рыбы. Хорачка. Хуа çӳлчи — лепчеке полă (тонкая).
отруби. Пшкрт. Хорачка. Толă хукĕ, кĕрпе хукĕ. Сятра. Хук ăшăнче цĕнсĕ пĕрчĕ. (Юр çинчи йăлтăртатни).
лопатка. Б. Олг., Хорачка.
хомлă, волнистый. Хорачка. Хомлă йор (лакăмлă).
хомăш, камыш, sciopus lacustris. Шибач., Пшкрт., В. Олг. НР. † Атăл урлă леш енче çипрен çинçе хумăш пур. За Волгой, на той стороне, тоньше нитки камыш растет. ГФФ. † Хомăш котне пăр шăнсан, хĕл полнине тин пĕлчĕç. Только тогда узнали, что наступила зима, когда обледенели комли камышей. Шорк. Çĕнĕ йорă тохиччен ăна хомăш йорлат, тет, вара çынсем те йорлама поçлаççĕ, тет; анчах хомăш йоррине порте илтимаççĕ, тăнланимаççĕ, тет. Цив. Пĕвĕм-сийĕм пурччĕ ман, Атăл хĕрĕнчи хумаш пек. Чураль-к. Эпир вуниккĕн пĕр тăван, вуникĕ ана тулă акрăмăр, кучĕ пулчĕ хумăш пек, тăрри пулчĕ пăрçа пек. Хорачка. Хомăшпа лотка (катка) хомăшлаччă.
росток, побег. Хорачка.
тесть. Хорачка.
(хубар), подниматься. Хорачка. Синерь. См. хăпар.
(хубартлу), особый сорт печеного хлеба. Хорачка. См. хăпартлу.
(хобы̆лу), назв. кушанья. Хорачка. Хопăлу — пăлашка хораччă, чоста çине кĕрпе, кĕрпе çине аш, туарне сапаччĕ, каран хопласа лартаччă тепĕр чостапала. См. хуплу.
покрыться, закрыться. Хăр. Поль. 32. Урисем йĕпе тăмпа хупăрланнă. Çутт. 81. Паян тĕнче урăхланнă, шурă тумтир тумланнă симĕс калча хупăрланнă. Сред. Юм. Çанталăк хупăрланса çитрĕ тесе хĕвел курăнми пулсан, çăмăр пĕлĕчĕ пур енчен те хупăрласа илсен калаççĕ. Кан. Хура пĕлĕтсем тискерĕн хупăрланса килсе пĕтĕм çанталăка хупăрласа илеççĕ. || Спрятаться. Т. II. Загадки. Пĕр сăпка айĕнче тăваттăн пĕр тăван çăмăртан хупăрланса лараççĕ. (Ĕне чĕччисем). || Прижаться. N. Пĕр кĕтесре хĕсĕнсе хупăрланса тăратпăр. || Орау. Мĕн кунĕпе пуртре хупăрланса ларатăр. || Собраться. Хорачка. Выльăхсем лăка хопăрланса тăраччă (поçтарăнса).
хопланасси, легкая брань. Чураль-к. Вăл киле каясшăн? — Кайтăр-и, хупланасси! В. Олг. Еккей хопланасси! Чтоб тебе закрыться, задохнуться. Хорачка. Хопланасси! теччĕ, çорă çиленсен, пет çиленсессĕн мар.
(хур гаjы̆к, хур гаjэ̆к), дикий гусь. Шабач., В. Олг. , Хорачка. Хор кайăк. Кубово. Хур кайăкĕ, птица. СТИК. Хур кайăк, дикий гусь. Ib. Унăн хур кайăкĕ.
хор к. (хор гарδиы), вереница гусей. В. Тим. Атăлăн леш енче ут çулаççĕ хур карти пек карталанса. || Хлев для гусей. Сятра. Коакала ста хопас-ши? тет арăм.— анта, хор картине ярак, теччĕ хоçисем. || Особая кладка снопов. СПВВ. ТА. Хур карти, кĕлте йĕрки. Хорачка. Хор карти — хĕреçлесе хораччă пилĕкшер кĕлте.
, хур шăлĕ, , буквально гусиный зуб, пропуск ниток в холсте. Хорачка. Хор шăлĕ полса (в холсте недостает ниток). Янтик. Хур шăль тесе урăхла йышши пӳкĕме калаççĕ. У пӳкĕмпе тӳмеле шăтăкĕсене пӳкеççĕ. Чирич-к. Хур шăлĕ тăвас, обметывать (напр. края одеяла).
хора полă, назв. рыбы, линь. Мыслец., Антоновка, Стерл. Хура пулă, линь. Карамыш., Вомбу-к. Хора пола, линь. Кр. Чет. Хора полă, хопăсăр хорарах карас (тутлă). Нюш-к. Хура пулă (темнее копченой воблы, жирная, до двух фунтов). Еково. Хора полă, карп (?). Хорачка. Хора пола вăл вилмест, сутка иккĕ порнат шусăрак. N. Хура пулă = хура карас, линь (рыба).
хоралтă (хуралды̆, хоралды̆), постройка, строение, надворные постройки, здание. О сохр. здор. 103. Çынсен пĕр пӳрт анчах пулмасть, вĕсем тата пӳрчĕ çумне урăх хуралтă та (çуртсем) лартаççĕ. N. Виçĕ çулта виççĕ çĕре анман, шав хуралтă тăрринче шулап тăрăх çунатланса вĕçсе çӳренĕ. N. Хуралта кĕскетсен, пурăнăç каялла каять, теççĕ. В. Тим. † Иртсе пыраттăм хуралтă ай хĕррипе. Изамб. Т. Хуралтă тавраш епле тата? А каковы у вас постройки? Ib. Вĕсем хуралтине аван тăваççĕ. Толст. 144. Пĕрре вăл тăмран сăмсалă, алăлă, уралă пукане тунă та, тутар кĕпи тăхăнтарса хуралтă тăррине улăхтарса лартнă. Баран. 119. Вăрман пире пӳртлĕх, хуралтăлăх йывăç устерсе парать. СПВВ. ПВ. Хуралтă = хуралăт. || Несильная брань. Хорачка. Хоралтă потасси! Б. Олг. Хоралтă потасси, пăçланман, вилмен. Поти-ка мана паян картларĕ, чарчĕ, тет. Ib. Хоралтă потман! Слеп. Хоралту çитмен, çохалман, пĕтмен! (брань). Ib. Хоралтă çитмен! Сĕт-к. Хоралти потманскер! (ругань). || Хорачка. Воç хоралти анчах корăнса йолчă, коçран çĕтрĕ (чуть только видно, напр., о человеке).
хоран, котел. N. Пирĕн чăвашсем яшкана хуранта пĕçереççĕ. Юрк. Хуранта пĕçереççĕ: кĕрпе пăттисене, паранкисене, вир пăттисене, хуратул пăттисене, пăри пăттисене, пăрçа пăттисене, каснă салмасене, йăпăлти салмасене, татнă салмасене, мимĕрсене, кĕселсене, тинкĕлесене, хуран куклисене, пăрçасене, ашлă яшкасене, çăмарта хăпартнисене, тĕрлĕ выльăх-чĕрлĕх, хур-кăвакал, чăх-чĕпĕ ашĕсене, тултармăшсене, юнсене, тата ытти тĕрлĕ шӳрпесене те. А.-п. й. 4. Мулкача хуранта пĕçерме тăратпăр — кĕмест. Хорачка. Эй хорана кĕрмен айкă пĕрчи, ял шотня кĕриместĕн! N. Çăв шапана хуранпа вĕретес пулать те, хĕре çав шывпа çăвас пулать. N. Пĕчĕк хуранăн кукли тутлă, тенĕ. СЧУШ. Çулла хуран çунсан, çумăр пулать, хĕлле — сивĕ. Собр. Хуран айкки çунсан çăмăр пулать, теççĕ. Янтик. Пĕчĕкĕç хуранăн пăтти тутлă. (Мăйăр). Ib. Мăн хуранăн пăтти йӳçĕ. (Йĕкел). Нюш-к. Хурантан пĕр ывăç талĕрсем (пысăк кĕмĕл укçа) ывăçласа: ку матка валли-ха, тесе кĕсене ятăм, тет. О сохр. здор. Тумтирсене хурана вĕри шыв çине ярса пĕр икĕ сехете яхăн пĕр чарăнмасăр вĕретес пулать. N. Хусан тени чăвашла хуран тени пулать. N. Çанталăк хоран вĕренĕ пек вĕрерĕ. Завражн. Йĕс хоран, медный котел. Сунчел. Хурантан çисен хурлăхлă пулан. Ау 34°. Унтан илсе кĕреççĕ те хурана яраççĕ. СЧЧ. Ашĕсене пĕр хуран çинче, пăттине тепĕр хуран çинче пĕçереççĕ. Янш.-Норв. Пуçтарса пĕтерсен çав икĕ теçетски пĕве хĕрне така хуранĕ илсе анаççĕ те, пăттине пĕçерме тытăнаççĕ. Вомбу-к. Хоран кочĕ çонать, ах торă, татах йĕпе полать поль! || Котел (в земле), при игре в шар. СТИК. || Купель. N. Пĕр хурана кĕнĕ.
(Хорачка), назв. селения. См. сăлттан.
назв. урочища. Хорачка.
назв. гриба (твердый, белый). Хорачка.
назв. птицы. Нюш-к. Хуртлă кут делает гнезда в дровах, на земле в шырланах (в водомоинах). Ib. Хуртлă кут вăрам хĕвреллĕ, çерçирен пăртик çеç пысăкрах, унтан шупкарах. Пшкрт. Хортлă кот, трясогузка. Ib. Хортлă кот, птица, куакрак. Хорачка. Хортлă кот, птица, ола, пусăк мар.
хоçкала, учащ. ф. от гл. хуç. Бгтр. Хотне хоçкаласа Ентри кăсйине чиксе хочĕ, тет. ТХКА 89. Эсĕ юрра хуçкаласа, илемлĕ çавăрса ярсан, санпа юрлама пит çăмăл. А.-п. й. 21. Тепри, çапла çăтăр-çăтăр хуçкаласа, хирĕç калать... Хорачка. Сорпаньня хоçкаласа хорас.
хотăш, смешаться. Баран. 20. Çынни, лаши пурте пĕрле купа пулса хутăшрĕç. Шурăм-п. 22. Хĕрсемпе ачасем хутăшса тăнă. || Соединяться. Баран. 121. Йывăçăн çĕртен илнĕ апачĕпе сывлăшран туртакан апачĕ çулçă ăшĕнче пĕр çĕре хутăшать. Регули 269. Ик кĕтӳ пĕрле хотăшнă. || Вливаться. Баран. 158. Дон (Тун) шывĕпе хутăшакан Битюг ятлă шыв. || Прибавиться. Менча Ч. Пĕрре çумне иккĕ хутăшма парăсăнччĕ. (Моленье). Урож. год. Хĕр шыракан çынсене апат лартса çитерсен, çăкăр-тăвар хутăшать. || Иметь сообщесгво, водить сообщество. Хорачка. КС. Пĕртте çынпа хутăшмасть. || Затеряться. В. Олг. Хотăшса кай (о ложках). N. Пирĕн сурăх ют ял кĕтӳне хутăшса кайнă (попала по ошибке).
(хуhа), кострика (измятая). См. кантăр шăмми. Хурамал. Сӳс тылласассăн тылă айне тăкăннине хуха теççĕ. Сятра. Хоха (хоҕа), кострика. В. Олг. Хоха (хоhа), кострика. Хорачка. Кантăр хохи (хоҕи). См. сӳс хăлхи (вып. ХI), холха, хăлха.
(хоhы̆р), пустой. Хорачка. Хохăр чĕрес, пустой. N. Хохăр чохне, когда не полон (самовар). Сĕт-к. Эп сана пĕр пăтакка тăп-толли патăм, хохăр ма илеп-ке (не полной пуловки, конечно, не возьму). Хухăр çуна, дровни.
(хӳэл, амы̆ш), назв. божества. Хорачка.
подсолнух. Хорачка. В. Олг.
то же, что хăйматлăх. Хорачка.
(хы̆jбы̆т), отщепывать, отрывать, отлеплять, отковыривать, отколоть. Ыраш 28. Икĕ трактăр васкасах хулăм çереме тӳшеке çавăрса-çавăра пăрахнă пек хăйпăтаççĕ. Т. II. Загадки. Пĕри йĕр тăвать, тепĕри хăйпăтать. (Ака пуçин шăрчĕ йĕр тăвать, тĕренĕ хăйпăтать). Ib. Ывăлĕ йĕр туса пырать, ашшĕ хăйпăтса пырать. (Ака пуçин шăрчĕпе тĕренĕ). Сред. Юм. Пăртак çиç çôрлса тăракан япалана пĕтĕмпех çорса кăларсан вара хăйпăтса кăларчĕ теççĕ. Хорачка. Моклашкаран хăйпăтса исе (торпас). || Сдирать (деньги), облапошивать. В. Олг. || Украсть (метаф.). Шашкар. || См. хăпăт.
наряд. Хорачка.
(хŏлт), звукоподр. Б. Олг. Орапа токăнĕ вĕçĕ татăлсан, хăлт! хăлт! туса пырат вара. || Шорк. Мана чавсипе айăкран хăлт тĕкрĕ. || В. Олг. Йохăпа çӳрет полă тытакан çиппеле (с сеткой). Полă кĕрсен, хăлт, хăлт, хăлт тортат, вот вăл тортса кăларат вара. || Хорачка. Хăлт! = хăнк! || Кăмак-к. Хăть те тем кала вăл çынна — хăлт та чĕнмест (и ухом не ведет).
приговорка. Хорачка. Çорт-хăмăр, строение N. Кӳрĕшĕм кӳпĕ, хурăнташăм-хăмăрпа, ялăм-йăшăмпа, пĕлĕшĕм-танăшăмпа ĕçме-çима пар. || N. Хăмăр, насекомые вообще. N. Хурт-хăмăр, пчелы, насекомые.
назв. птицы (çерçи пек пĕчĕк кайăк). Хорачка. Хăмла кайăк йорласассăн, хăмла тирме вĕремĕ, теччĕ. Орау. Хăмла кайăк йăвине хăмла çине тăвать (гнездо связывает хĕлĕхпе), пл’ил’ик{{anchor|DdeLink126013481804660}} ’! пл’ил’ик’! туса ларать. Собр. Хăмла картинче хăмла кайăкĕ юрласан, хĕр качча каять. N. Хăмла кайăкĕ = вĕтрен кайăк.
(хы̆ны̆, хŏнŏ), зародыш. Начерт. 191. Хăнă пăрахнă (выкидыш, о лошадях). СПВВ. Х. Пăтратни çине ала витĕр çăнăх сапсассăн, лаша хăнă пăрахать теççĕ. Пшкрт. Хăнă пăрахат ут. Ib. Перĕн ĕне хăнă пăрахнă. Б. Олг. Хăнă пăрахат ут, ĕне пăру пăрахат. Хорачка. Кĕсре хăнă пăракрă (хăнăларă).
болезнь животных. Хорачка. Пшкрт. Ута хăнă йӳи полса. (Из носа гной, само собою проходит, лечат ячменем, пиçнĕ орпа).
назв. урочища. Хорачка.
бобер. Начерт. 191. Кильд. Вак касрăм, шыв ĕçрĕм, хăнтăр пур иккенне пĕлмерĕм. Хурамал. Анкарти пĕр хыçне виртсем ятăм, хăнтăр чĕппи пурне пĕлмерĕм. Рак. Хăвăлта хăнтăр вылять. (Куç). Çатра-Марка. Хăнтăр тĕслĕ йăттăм пор. Трхбл. Куç харшисем хăнтăр, куçсем çăлтăр, кам телейне пăхса ӳсет-ши. Хорачка. Хăнтăр çока — хĕрарăмсам сыпăçтарса; хăнтăр ĕçлĕк — хĕрарăмсамăн авал; хăнтăр шура порăннă таста анатра. N. Эпирех илес ай хĕрĕн те пичĕпе куçĕ çăлтăр пек, çӳçĕпе пуçĕ хăнтăр пек. || Тесьма, оторочка. М. Ăнтавăш. Хăнтăр, самодельная оторочка из овчины. СПВВ. НН. Хăнтăр, кĕрĕк çухине тытакан тир. СТИК. Кĕрĕк аркине хура путек тирне тăсăмăн-тăсăмăн касса тытаççĕ; çавна хăнтăр тытас теççĕ. Тюрл. Хăнтăр, обшивки (тюленев., котиков. и др.). Чутеево. Хăнтăр, вообще обшивка по краям верхнего платья (тӳлен, кутьăк). Ст. Чек. Хăнтăр, воротник шубы из тюленьего меха. Кĕрĕк хăнтăрĕ, кĕрĕк çухине хăнтăр тытаççĕ. Ст. Шаймурз. Тăхăр тиртен кĕрĕк çĕлетекен, унăн хăнтăрĕсем епле-ши. || Альш. † Çипирккене хăнтăрсем эп çавăртăм. Нюш-к. Хăнтăр çаврас тесе ака пуçĕпе ана тавра пĕрре акаласа çавăрăнассине калаççĕ.
быстро, живо, поспешно, скоро. А.-п. й. 44. Вăл шăмма хăпăл-хапăл ярса илет. N. Эпир пиччесемпе хăпăл-хапăл пăртак япаласене йăткаларăмăр та, анкартинелле тартăмăр. Хорачка. Хăпăл-хапăл, проворно. А.-п. й. 70. Пӳрнеçке хăпăл-хапăл чуста ăшĕнчен чаваланса тухать те, ĕне хăлхи ăшне кĕрсе ларать. Хорачка. Хăпăл-хапăл илчĕ те карă. N. Çак çын хăпăл-хапăл ашакне тăварса пăрахрĕ. Слакбаш. Вăл хăпăл-хапăл пуçтарăнчĕ те, килне карĕ. Чĕр. чун. яп. й.-к. пур. 18. Ĕçе пит час, хăпăл-хапăл анчах туса хурать. Янтик. Хăпăл-хапăл (поспешно) сăкманне тăхăнчĕ те, таçта тухса кайрĕ. N. Хăй хăпăл-хапăл çавине илме киле карĕ.
(хы̆рман), назв. божества. Хорачка. Ешĕнке ут хăрманĕ. Ib. Йӳç хăрманĕ.
(хы̆тлы̆), красивый. В. Олг. Хăтлă пӳрт. Ладная изба. Хорачка. Ай-ай хăтлă (= хӳхĕм) пӳрт. Слакбаш. Çак çурт хăтлă пултăр! Сред. Юм. Çĕн çôл хăтлă пôлтăр! — Эс калаш пик пôлтăр. СПВВ. МС. Туйĕ хăтлă пултăр теççĕ, туйĕ йышлă пултăр тени пулать. Панклеи. Молкачă опа шăтăкĕ тĕлне çиттĕр те: „Опа мочи! шилăк хăтлă полтăр! — тет. (Ранее сказано: опа мочи ульне алантарать). Н. Якушк. Хăтлă сурпан курчĕç те, ăçта хутăр тухьяна? Мейĕр, мейĕр хушпăвăра, кӳрĕр, кӳрĕр тухьяна || Счастливо, благополучно.
назв. свадеб. обряда. Хорачка.
(хы̆ды̆р, хŏдŏр), форсун. Пшкрт. Хорачка. Хăтăр çын так поплят. || Фамильное прозвище. Хорачка. Хăтăр Макçи (хуня лайăха картат).
ковш с длинной изогнутой ручкой. Хорачка. Кĕрек корки (или: толтарнă корка). См. кĕреке.
(курлангы̆), кисть шишек хмеля, гранка (орехов). Имен. Хăмла курланки, мăйăр курланки. Шорк. Корланкă (мăйăр корланки). Чертаг. Корланкă (мăйăрăн). Шибач. Мырă корланки; мырă корланкăра çитĕнет. ЧП. Пĕр курланкă мăйăр. Хорачка: мыры̆ корлаҥги (5 и 10 мыры̆ пэ̆р корлаҥгы̆ра), гранка. Ядр. Курланкисем веç хăрăк. Ib. Мăйрисем тăкăнса пĕтнĕ, курланкисем анчах юлнă. || См. карланкă. || КС. (Huius signi loco reponenda est v., quae sign. c) курланки, convicium est.
(корбыл, Шибач.), курпил (курбил, Изамб). Т., корпуль (корбул, Тюрл.), курпульă' (-л'ы̆), горбыль. Хорачка: хы̆ма корбул'и.
(курҵ̆ы̆), вытопки, ошкварки. Зап. ВНО. Курчă, кăвăрчăк, кăвăрч, выжарки из сала. Ib. Курчă ытла тăварлă. В. Олг. Курчăпа коккăль туаччĕ. Хорачка. Яшка çу шăратаччĕ, он йолат курччи (чит. курчи). Икково. Курчă, вытопки.
косакан орапа (последнее в Хорачка), колесо.
(кус), коç (кос), глаз. N. † Хĕп-хĕрлĕ чĕремшĕн йĕре-йĕре, икĕ улма пек куçма пĕтертĕм. N. Вилнĕ çын, вилсен куçне уçса выртать пулсан: вăл çилленчĕ пулĕ, теççĕ. N. Куçпа килчĕ. Вернулся с военной службы по причине болезни глаз (срв.: куçпа яраççĕ, куçпа выртать). N. укçан куçĕ çук. (Послов.). Сред. Юм. Паян тола тохман та, тола тохсаннах, куç кашарса каять. Ib. Куçпа пăхсан (на глаз), пĕр виç-тăват çохрăмран та ытла пик мар; кайма тăрсан, вăн çохрăм та полĕ. Ib. Куçа пĕтерсе ятăм, глаза заболели, и я никак не могу их вылечить. Ib. Куçа çисе тăрать. Режет глаза (говорят о светлых, блестящих предметах). Ib. Куçа çисе тăрать вит! (Говорят о красивом предмете, на который любо глядеть) Ib. Куçа хĕретнĕ, тесе, йĕнĕ çынна калаççĕ. Ib. Куçран тĕртсен те, корăнмас. Очень темно, хоть глаз выколи. Никит. Çĕр (ночь) тĕттĕм пулнă, куçран тĕртсен те, курăнмаçть (не видно ни зги). Альш. Куçпа çӳлелле пăх та, унтан курăн мана, тенĕ. Якейк. Çолахай куç тортсан (если бьется живчик): çын çиять, теççĕ; Сылтăм куç тортсан: çын мохтать, теççĕ. СТИК. Ватăла-киле куç вăйĕ пĕтет те, куç тĕтĕрелĕ кăтартакан пулат. [Куç темĕскерле уççăн, рас (ясно) кăтартмас]. Кильд. † Куçна хуп та, ална сул. Янтик. † Пушмак питне пит пăхăр, куçăр тухса ӳкес пек; кĕçĕр хĕрсе(не) пит пăхăр, хĕрсем тухса каяс пек. N. Акă çил-тăвăл калама çук, куçпа пăхма çук, тусан вĕçтерсе те çитрĕ. КС. Куç шăтса тухас пек ыратать (ужасно болят). Истор. Александр пыриччен, вăл хăй ушкăнĕпе Финский залив хĕрринче çĕрĕпе, пĕр куç хупмасăр, шведсем килессе сыхласа тăнă. Ск. и пред. 69. Икĕ куçĕ хуп-хура, икĕ хура шăрçа пек. Изамб. Т. Çĕр тĕттĕмленчĕ, куçăран (= куçран) тĕртсен те, курăнмасть (не видно ни зги). N. Куçне вĕçĕртмест. Не сводит глаз? Ядр. † Ах, эсрел карчăксем, шăтарас пек пăхаççĕ, вилнĕ шапа куçĕпе! N. Арăш-пирĕш куç ик майнелле пăхать, арăш-пирĕш пăхать. ЧП. Ăçта каян, тантăш, икĕ куç куççульсене юхтарса? N. Çапла хаш чухне куç, шăтса, хуплансах ларать, Юрк. Унта куç курĕ-халĕ (увидим) — разрешить туччĕр (только, бы разрешили издание газеты). Ib. Куç витĕр пăха пуçлат. Кан. Кĕрхи тĕттĕм каçсенче куçран тĕксен те курăнмасть (хоть глаз выколи). Орау. Кала эсĕ ăна, вăл манăн куçа ан курăнтăр (пусть он не показывается мне на глаза). Ст. Чек. Куçран кăшт айвантарах. Слабоват глазами. Орау. Куçĕсем куçлăх тăхăннăран ыратаççĕ унăн. Глаза у него болят от очков. Ib. Куç алчăрхарĕ (не разбирают). Ib. Çиса ярас ку çăмартана, куçа ан курăнтăр! (чтобы оно не мозолило глаза). Кив-Ял. Куçех вăрă. По глазам видно, что вор. Чебокс. Кори коçа корми тăвать (притворяется, что не видит). N. Куç курать те, ал çитмест. Видит око, да зуб неймет. Н. Седяк. Куç кĕçĕтсен: вăтанатăп пулĕ, теççĕ. (Примета). Ib. Куç курнине çимесен, куç суккăр пулать теççĕ. СТИК. Хăçан куçă хупăнĕ-ши? (= хăçан эс вилĕн-ши? — Ачипе тарăхса çитнĕ амăшĕ чун хавалĕпе калат). Ib. Куçĕсем чыст (чит. ц'ист) хуралса кайнă (говорят о больном, у которого около глаз образовались синие круги). Ib. Куç юнăхнă (= хĕрлĕленсе кайнă). Ib. Куç тула юлчĕ. (Говорят, когда в сумерки, входят со двора в избу; тогда глаза ничего не видят вследствие смены света тьмой). КС. Тăватă куçлă (человек в очках). В. Олг. Толта коçлă çын (лупоглазый; так и у КС.). Хорачка. Çиелте коçлă çын (то же). Ст. Чек. Хӳри куçĕ айне пулах карĕ, тет (тут же увидал). Ib. Сан ача пур-и? — Çук, хырăм ӳкрĕ (или: куçа валли пур та, алла валли çук. Говорят о выкидыше). Н. Лебеж. † Камăн кинĕ, тийĕçĕ, унăн кинĕ, тийĕçĕ, куçран вăйсăр (больна глазами), тийĕçĕ. N. Пирĕн умра, мĕн куç курнă таранчченех, çилпе хумханса выртакан аслă тинĕс пек, тырă-пулă пуссисем симĕсленсе, сарăлса выртаççĕ. Якейк. Пĕр стаккан сĕт куç пак толтарса патăм (= полнёхонек). N. Куçу пăч пултăр! Чтобы тебе ослепнуть! Ст. Шаймурз. Ача хăй куç курнă çĕре (= куда глаза глядят) кайнă. Ст. Чек. Куçĕсем сӳннĕ. Глаза не видят. (Так говорят: 1) о рассеянном человеке, когда он не видит искомого предмета: 2) о человеке, лежащем при смерти и ничего не видящем). Альш. Куçĕ сӳннĕ= куçĕ çути пĕтнĕ (вилсен). Сĕт-к. Куçĕ шăтса йохтăр! (ругань). Ал. цв. 6. Унăн тавра, куçран чиксен те, нимĕн те курăнмасть. Шибач. Апай, мана, тет, паян йоман торачĕ çапрĕ, коç кормаç, тет. N. Пĕр каска урлă икĕ алтан вăрçаççĕ. (Куçсам). Изамб. Т. † Пĕвĕмĕр ырă çын умĕнче, шур куçăмăр атте-анне умĕнче. ЧП. Кĕрсеех те ăсăм çитмерĕ, çамрăк пуçăм юлчĕ çын куçне. Изванк. Пуп куç — нӳхреп куç, теççĕ. (Послов.). Собр. Куçа хирĕç куç, чĕлхене хирĕç чĕлхе, теççĕ. (Послов.). Якейк. † Вăрман орлă каçрăмăр, вĕрене çинчен куç каймар (все смотрели, интересовались листьями клена). Собр. † Куçкĕски пек аккана куçран кăларса ятăмăр (т. е. лишились её). || Сглаз. Т. VI. 33. Хăмăр куç, кăвак куç, чакăр куç, чалăрнă куç, йăв куç, çыр куç, чан (так!) куç, арăм куç, арçын куç, килти куç, тулти куç, ял-йыш куç, килен-каян куç, вырăс куç, тутар куç, чăваш куç те пулсан, тухса кайтăр Плаки çинчен (заклинание). ЧС. Усал куçа тавăрни (или: шăтарни — поверье, когда ставился лошадиный череп на кол в огородах от сглаза). || Ямочка для масла (в каше). Юрк. Пĕрер кашăк пăтă ăсса, куçне пуçса çийеççĕ. КС. Кашни хуран çине куç туса, виçшер кашăк çу хурать. || Глазок (у картофеля). N. Кашни çĕрулмин, пысăккин те, пĕчĕккин те, темиçе куç пулать. || Стежок (при вышивании). N. Коç хăварса тĕрленĕ (род узора). || Петля (при вязаньи, напр. чулка). Кăмак-к. Куç йолнă. Пропущена петля. || Узел (основы). Сред. Юм. Пир тĕртнĕ чохне куç ярса тĕртеççĕ («распускают одно звено»). Шевле. Коç — комнă çиппĕн пĕр йăлăмĕ. || Каждый из кварталов, на которые разделено поле. Альш. Вăл пулуссасем (полосы поля) аслă çула маййăннисем аслă çула маййăн тӳп-тӳрĕ каяççĕ, урлисем кунталла май тӳп-тӳрĕ анаççĕ. Хирте вара çапла куç-куç пулса тăрать акмалли çĕр. || Квадратная сажень. N. Теçеттини кунта, хысна хисеплекен теçеттин пекех, 2400 куç хисепленет. || Стекло (звено) в окне. Шибач. Богдашк. Пупин чӳречисене чулпала веç персе çĕмĕрсе пĕтерчĕ (разбил); вуникĕ куç шăтăк ларат халь те. Тим. † Вуникĕ куçлă шура курнитса, ял илемне çав кӳрет. || Пузырь (водяной). КС. || Ячея, macula (сети). || Ячейка (сота). || Устье? N. Çавал куçĕ. || Водяная жила. N. † Кăвак юман, шур юман сивĕ çăлăн куçĕнче. || Глубокое место (сомн.); полынья? Слеп. Атăл куç — тарăн вырăн. Ib. Атăл куçсем питĕрĕнсе лариман-ха (шăтăк полать куç пак).
зрячий. N. Куçлă-пуçлă ыйткалакан хутра-ситре ĕçлесе тăранма пултарать, суккăр çын ĕмĕрне çын куçĕнчен пăхса пуранать. Кан. Ак, тепĕр чух тата, чарса чарăнми куçлă пуçлă этемсем те пулаççĕ. || Женатый. Такмак. Куçлă-пуçлă тăвас, тесе, кĕсене мăшарлă тăвас терĕмĕр (вздумали женить). Хорачка. Коçлă поçлă туас (= хĕр исе парас, т. в. женить).
(шы̆рџ̌и), зрачок. В. Олг. Хорачка: кос' шы̆рчи:
(кос'т'эн'эс'), гостинец. Хорачка.
(коды̆нла), кругом, кружным путем. В. Олг. Хорачка. Пер (= эпир) йăнăш кайсарса, котăнла полччă (п̚ол'чы̆). Мы сбились с пути и дали крюку. || Вспять. Кан. Анчах ĕçĕ кутăнла пулса пыни куç умĕнчех. Магн. М. 160. Ĕçĕ-поçĕ котăнла полтăр (т. е. пусть не придется хоронить других покойников). || Задом наперед. К. Кушки. Ха, ачу аттине кутăнла (носками назад) тăхăнса янă! || Наоборот. Кан. Суйи ытла та паллă: пичетне тепĕр хут çинчен ӳкернĕ те (перевел с другого документа), вăл кутăнла тухнă. N. Эсĕ кутăнла çыру яратăн, никам та вулама пĕлмеççĕ. || Лицом к хвосту. N. Лаша çине кутăнла утланса ларнă (утланса пырат).
ногами в одну сторону (лежать). Якейк. Паян тӳшек çине котлă-пуçлă выртăпăр (= орасене пĕр çĕрелле ярса, пуçсам ик пуçнелле). || В перен. см. Хорачка: котлы̆ п̚ос'лы̆ п̚олза. Coierunt. Сред. Юм. Мĕн сăмаха котлă-пуçлă туса çӳрен эсĕ? Эпĕ сана шантарса ятăм вит, халь ĕнтĕ тăта (= тата) котăн тăван. Ib. Эпĕ сана котлă-пуçлă хытланакан (неправдивый) çын темен, аван çын тесе порăннă ко таранччин. См. ура вĕçлĕ.
(кодам), назв. рыбы. Хорачка, В. Олг., Пшкрт. Б. Олг. Котам — мелкая рыбка, пескарь.
(коды̆рга), очень шероховатый. Хорачка. Котăрка йӳç (с грубой, неровной корой). || Род лишая. В. Олг. Котăрка (-ды̆рга) тохат çан-çорăма (в роде черноты).
(кожы̆рга), неровный. Хорачка.
(чит. кожламары̆) йытти, назв. породы собак. Хорачка. Кошламарă йытти, вăл пĕтиççĕ (-д'ис'с'э̆); пустой осраччă; лотра, тăрăкла. От мар. кожамары̆. См. кошламар.
(кошт), подр. быстрому движению. См. кăшт. Завражн. Кошт килсе кĕчĕ (вдруг). Хорачка. Кошт, кошт тортса ярас та, йорат, теччĕ. Настругом теснуть малость — и ладно. N. Пăлаттин (е тверд. н) çине (на полати), алăпа тытса, çавăрнса, хăпарса выртат: кошт! çӳлелле (у КС. здесь кашт). Тюрл. Аппăшĕ ачине кошт çĕклесе килчĕ (приволок).
куштăр, подр. шороху. Шорк. Улăм ури тăрăнчен коштăр! (если длительнее, то коштăрр!?) шуса анчĕ. ЧП. Куштăр, куштăр куршанак куштан пулас сасă пур. || Подр. очерствению. Хорачка. Коштăр! типсе карĕ.
(чит. кушак), кушак. Хорачка. Кушшакпа сăкманьня шӧркетсе çĕклесе каят (= касмăкласа).
то же, что кĕвелĕк. Хорачка. Кӳерлĕк чĕрес.
(к'ӳл'), то же, что кĕвĕл. Хорачка. Она (онта?) вăл вара тора (= тăвара) полат, кӳлет. В. Олг. Сĕт кӳлсĕ ларса (сквасилось). Тот же гл. в Кăмак-к.
вторая часть трудового дня, после обеденного перерыва. В. Олг. Каçхи кӳлĕмре — через З часа после полудня. Хорачка. Каçки (так!) кӳлĕмре кайса (через З часа после полудня).
(к'ӳпшэк'), пухлый, полный, толстый (о лице). Н. Карм. Шибач. Кӳпшек питлĕ. Пшкрт. Кӧпшек (-шӓк) питлĕ çын (= сытый), кӧпшек çытар (пухлая подушка). Салагаево. Кӳпшек пит-куçлă — толстомордый. Кăмак-к. Кӳпшек, полный (о естественной полноте). Хорачка. Кӧпшек (одутловатый) çын; кӧпшекленсе кайнă, пĕтнĕ (ват çын). N. † Кӳпшек питлĕ сар ача, выляясчĕ — кунта çук. Капк. Пысăк, вăрăм, мăнтăр, кӳпшек улпут. || Рыхлый (о земле). Paas.
остатки теста в квашне (они потом идут на закваску). Орау., Сред. Юм. ЙФН. Ытах выçса вилесрен (чтобы не умерли с голода), кăваç тĕп парса хăвартăмăр. Хорачка. Коас тĕп. Хоараччă ăрăмсам тепре (-б-) коас хорма.
(кŏган, кы̆ган, кы̆ђан, в Тюрл.: кы̆гон), ушко ведра или котла. КС. Кăкан, ушки, за которые задето перевесло котла, Ib. Чĕрес кăканĕ, боковые ушки у черяса. Череп. Кăкшăм кăканĕ, боковые ушки кувшина (хăлăплă); хуран кăканĕ, ушки котла. Трхбл. Хуранăн кăканĕ катăлса кайнă. Персирл. Чĕрес кăканĕ (ушки); витре кăканĕ. А. Турх. Кăкан — у черяса два ушка по верхнему краю, служащие для продевания веревки (веревочного перевесла). Сред. Юм. Витре айăккине икĕ енчен икĕ кăкан çыпăçтарçа яраççĕ, вăл кăкансĕнчен хăлăп (перевесло) тăхăнтарса яраççĕ. Хорачка. Кăкан (кы̆ђан), ручка (пудовки, пăт-чĕрес çомĕнче). || Дырочка(-и) на задках лаптей. Торх. Пухтел. Кăкан, дырочка на лапте, куда продеваются оборы.
(кы̆лод'ес), колодец. Пшкрт, Хорачка.
(кы̆луђар), глухарь (колокольчик). Хорачка.
(кŏлŏкла, кы̆лы̆кла), клохтать. Хурамал. Чĕпĕ кăларсан, чăхă (наседка) кăлăкласа çӳрет. Хорачка: чэ̆рэ̆ (курица) кŏлŏклат (клохчет). КС. Чĕпамĕш кăлăклать. Изамб. Т. Чăх кăлăклат. Пшкрт. Чĕпĕ ларасшăн кăлăклат. Ib. чэ̆рэ̆ кы̆лы̆клат — с'уры̆ ђы̆ларасшы̆н. Тюрл. Чăхă кăлăкла пуçланă — посашшăн. Юрк. † Çакă ялăн хĕрĕсем, пусма ларнă чăхă пек, кăлăкласа çӳреççĕ.
(кŏлŏх, кы̆лы̆х, Хорачка: кы̆лы̆к), напрасно, попусту ни с того, ни с сего. Регули. Кăлăх (кăлăх хисепе) ан попле ытлашши! Чертаг. Кăлăх сăмах (= ытлашки) ан калаç. Ст. Шаймурз. Çулпа пынă чух çул урлă сан умăнтан кам та пулсан пушă витрепе каçсассăн, çул кăлăх (неудачлива) пулат, тет. N. Кăлăхах йĕркесĕр ĕç тăвакансем пулччăр. Юрк. Çыру ярассу пулмасан (если не хочешь посылать письмо), мĕн тума кăлахах çынна апла каласа кĕттерсе тарас?! Ib. Ху çумна илес пулатчĕ, эсĕ кăлăхах унта хутăн. Ib. Вал çапла кăлăхах кулса янине ывăлĕ курсан: анне, мĕшĕн эсĕ кулатăн? тесе ыйтат, тет. Ib. Мĕшĕн çыру ямасăр тăратăн? Калăхах çынна ан тарăхтарса тăр. Ib. Упăшки, чăнахах шăтăк сăмавар тыттарса ячĕç (всучили) пулĕ, тесе, хăраса: çĕнĕ сăмавар кăлăхах юхса тăмĕ ĕнтĕ, ан калаçса тăр! тесе, шанмасăр, сăмавар ăçтан юхнине курасшăн пырса пăхат. Альш. Кăлăхах укçа патăн эс ăна. Изамб. Т. Кăлăх чупса çӳретĕн! А. Турх. Ăна кăлăхах айăпларĕç (обвинили понапрасну). Хорачка: пустоj кы̆лы̆к соjалат. Ib. накы̆лы̆к соjалары̆, jэ̆ргэ̆ с'ок н'имэ̆скэ̆рдэ̆ || Чăв. й. пур. 37. Çимун, вăрман хĕррине илсе кайса, кăлăх çĕрех кăтартнă вара [указал на первое попавшееся (?) место]. N. Халĕ ĕнтĕ кăлăхах савнă ывăлĕ ăна, ватăскере, пăрахса, юта тухса каясшăн. ППТ. Хăш-хăш чухне е хамăр кас марри, е ăратне марри хам çумри ачана паратчĕ (çимĕç) те, темшĕн мана памасчĕ, манăн çавăнпа кăлăх кăмăл хуçăлатчĕ. || Напраслина, тщета. Бел. Гора. † Ан ятлăрсем, аттепе анне, ялти çамрăксем кăлăха калаçнăран. Хĕн-хур. Кăлăха (без дела) вăхăт ирттерес мар, тесе, вăл яшка-çăкăр çиессе те ура çинчен анчах çинĕ. || Довольно, очень частенько. Янтик. Малтан кăлăх пит аван калаçкаласа тăратчĕç, унтан, темшĕн, вăрçрĕç-карĕç. Ib. Кăлăх хытă утса пыраттăмăр: ман тутăр ӳксе юлнă! тесе, кăшкăрчĕ-ячĕ Пăлаки. N. Вăл холана кăлăхăх кайать (часто). Изамб. Т. Кăлăх кирлĕ япала (довольно нужная вещь), эсир ăна çĕмĕрнĕ! А. Турх. Кăлăх аванччĕ. Был довольно хороший. Ib. Кăлăх аван пынă çĕртен темĕскер пулчĕ! Так все хорошо шло, и (вдруг) что-то стряслось... || Ашнĕ-амăшне. Куми (= его кума) çапла калани Кĕркури кăмăлне кăлăх кайнă. Тюрл. Кăлăх лайăх çын, хороший. Чертаг. Кăлăх нумаях мар, не очень много, не зря много. || Хороший (лайăх)? N. Кунта кăлăх хыпар пур.
(кŏмŏлџал), то же, что кăмăлча. Б. Олг. Онтан киле кайрĕ вăл Иван. Кăмăлчал итме карĕ хонь-старик патне. Пулштоф эреке чиксе кайрĕ кăс(й)ине. Эреке кларчĕç — стел çине лартрĕ. Ах кĕрӳ, килсе ĕç! тет хонь-старик. Мĕн ворăпăр-ха? тет. — Мĕн ворасси мĕн, тет, той хăнча тупăр (= тăвăпăр)? тет. Хорачка: кы̆мы̆лџал= п ăлчав. Ib. Венчать тусăн кăмăлчалпа каймалла.
(кы̆мы̆ш, кŏмŏш), берёста (мар. кумуж, береста). Пшкрт. Хорачка. Кăмăш пешшĕр.
(кŏмŏш), береста. Сятра. Хорачка: хоры̆н к̚ŏмŏшран т̚уаччы̆ (из берёсты).
(кы̃ндар), без слов (петь). Хорачка. Ĕçкĕре кăнтар йорлаччă, тора (= туйра) халапланаччă. || В см. прилаг. Хорачка. Кăнтар йорă, песня без слов.
(кы̆ндары̆н, кŏндары̆н), торчать, вытягиваться. Орау. Чулсем (скалы) тем пысăкĕшшĕн, чавса пек, чавса пек тухса, кăнтарăнса тăраççĕ. Вишра шывĕ те куккăри-куккăрине, тата ту айнех пыра-пыра çавăрăнса каять. Çав шывпа кимĕпе пынă чухне хай кăнтарăнса тăракан чулсем кĕç-вĕç йăтăнса анассăн туйăнса, чун шĕвех тăвать (берет ужас), пĕтĕм çӳç-пуç тăрса каять (волосы встают дыбом). Вăл тăва «Полюдова тăвĕ» тетчĕç. Ib. Вăн патак кăнтарăнса (у др. тирĕнсе) тăрать! Ан пырăр унта, сĕрекĕре (невоз) çурса пăрахăр (разорвёте). || Расчесаться, т. е. вытягиваться. Хорачка. Çӳç кăнтарăнмаст, тăкăскă (пăракланса ларса).
(кŏнŏш-каны̆ш), сор. В. Олг. В Хорачка — кы̃ны̃ш-каны̆ш.
(кы̆ҥк-коҥк), подр. звуку особого колокольчика? (конкăр). Хорачка.
(кŏбŏл-к̚абы̆л), скоро, живо. Хорачка. Йотшăнса, кăпăл капăлах пымасчĕ (дети). Сунар. Вĕретсессĕн (масло), вăл, тула исе тухса, кашни пичкерен каланă: часрах тухăр, тенĕ. Вăрри тухма тапратсассăнах, çупа сапнă. Вăрри кăпăл-капăл вилсе выртнă.
(кŏбŏл, кы̆бы̆л), проух (дудка у топора, заступа, железной лопаты и пр.), куда вставляется черен. Трхбл. Саступ кăпăлĕ, проух заступа. Нюш-к. Так же: ийĕ кăпăлĕ, тăкçа кăпăлĕ. Зап. ВНО. Кăпăл, ыйă кăпăлĕ. МПП. Пуртă кăпăлне тимĕртен тăваççĕ. Хорачка: орлы̆ п̚ила кŏбŏлы̆ (обхват). Орау. Пуртă кăпăлĕ çĕмĕрлнĕ-ха манăн, авăрне тытмаcть; тимĕрçе каяс пулать. Ст. Чек. Пуртă кăпăлĕ. Тюрл. Соха тимĕр кăпăлĕ (проух сошника). || Шляпка гвоздя. Якейк. Кăпăл (кы̃бы̃л) тесе, пăта пуçне калаççĕ (иначе «пăта шĕлепки»). || N. Кăпăл — шерече, шăрçа ярăмĕ вĕçĕнчи.
(чит. в Хорачка: кŏпа, в Пшкрт — кы̆па), заплесневеть. См. пăнтăк. Пшкрт: с'ы̆кы̆р кы̆паза ђаjза. Хлеб заплесневел.
(чит. кŏпаj), то же, что кăппа. Хорачка. См. еме.
(кŏптŏр-к̚апты̆р, кы̆пты̆р-к̚апты̆р), подр. неодинаковому тупому стуку (напр. деревянной вещи). Синьял. † Çак ял хапхи — хуп хапха; эпир килсе кĕнĕ чух кăптăр-каптăр! туса юлчĕ (о плохих деревянных воротах). Ib. † Кăптăр-каптăр каптăрка, пур каптăрка (хлам о людях) çак ялта. Мусир. † Виç кĕпер те (все три моста) — хуп кĕпер; эпир каçса килнĕ чух кăптăр-каптăр! тăва юлчĕ. Альш. Кĕлетре темĕскер кăптăр-каптăр! турĕ (глухой стук). Тюрл. Кăптăр-каптăр! персанчĕ (упало, напр., моклашка). Хорачка. Кăптăр-каптăр ӳкрĕ, вилчĕ. Свалился от ничтожной причины («легкость действия»). Хурамал. Пирĕн çурт кăптăр-каптăр ишĕлсе анчĕ (вдруг). Орау. Старике тĕкрĕм те, кăптăр-каптăр (сразу от лёгонького толчка) кайса ӳккĕрĕ. N. Вăл кăптăр-каптăр чикеленсе кайрĕ. Байгул. Ир тăрсан тарçи урама тухма калинккене уçсан, ун умне хай Иван вилли кăптăр-каптăр! ӳке пачĕ, тет. Кĕвĕсем. Кăптăр-каптăр атă кĕлли. || Быстро, живо Торп-к. Хум пуç патне çитсессĕн, йыт çӳри шăпăр айне кăптăр-каптăр кĕрсе выртрĕ, тет. || Плохонький? Ск. и пред. 15. Кĕтӳçĕ пӳрчĕ пĕчĕк пӳрт, хый (= хăйă) çуттипе çуталать, кăптăр-каптăр тĕпелте пĕчĕк сĕтел курăнать. || Мелкий скарб. Пшкрт. Кăптăр-каптăрсаня поçтаркалас (-ђалас).
(кŏпчан, кы̃пчан, кы̃пч'ан), бересклет. Якейк. Çатра. † Отăра ларакан кăпчан йывăç сайхаха йориман. В. Олг. Кăпчан — дерево с красными ягодами. См. ортьохха. Хорачка. Кăпчан, то же, что по-марийски кы̆чы̆банды̆; из него делаю т кнуговища (пушари туаччă).
(кŏрла), шуметь (резко). Хорачка. Ай-ай, кăрласа килет, аслă çамăр килет. Торп-к. Унтан вут кăрласа (кŏрлаза) çонма тапратрĕ, тет. Сятра. О-ой, пăр (град) кăрласа (кŏрлаза) килет! || О быстро едущей телеге. КС. Лаша хыт чупсан, урапа кăрласа (кы̆рлаза) пырать. См. тăрлат. || Издавать особое урчание (о животе). КС. Вар кăрлать [(кы̆р-) об особых звуках, когда говорят, что «пӳсĕр çиет». Бывает не только у одних киляков].
(кы̆рт), подр. отрывистому, не очень сильному,. однократному дерганью или толчку. КС. Пулă вăлта çиппине кăрт, кăрт, кăрт! турттăрĕ. Эпĕ карт (карт)! туртса кăлартăм. (То же в Сред. Юм). Орау. † Мана пĕр хĕр кăрт тĕртрĕ, кăрт тĕртрĕ те, сахăр пачĕ, эпир уна илес çук. N. Кăрт та тумасть — тапранмасть. Б. Олг. Алăка кăрт тапратрĕ (несколько отворил). Ib. Стӳеле тортс илтĕм (отдёрнул) кăрт! айккалла. ЧП. Хĕрсем чĕри кăрт! турĕ (трепещет от волнения). N. Манăн чĕре савăнните кăрт-кăрт! тăва пуçларĕ. Якейк. Шуйттанан чĕри кăрт-кăрт сикет. Ăна çĕр çинче мĕн те полин тĕлĕнмеле ĕç полассăн туянать. Абыз. † Хура хĕрсем карт сикеç те, кăрт сиксен те, илес çук, эпĕр ялтан илмеле. СТИК. Çывăрма выртрăм та, кăшт тĕлĕрнĕ пек кăна пулса кайнăччĕ, çан çурăм кăрт! сикрĕ (вздрогнул). || ППТ. Пирĕн пĕр пысăкрах çын тупас та, вара кайăпăр; унта вара кăрт та тăвмăпăр («и не дрогнем, не побоимся»), вăл çын чӳклĕ те, пире эсрел пĕрне те тивтермĕ. (Сĕрен). || Еле, с натяжкой. Городище. Ман çĕнĕ тырра çитме çиме кăртрах. || N. Кăрт — «недохватка». Емельк. Кăрта килчĕ= кăшт кĕскерех пулчĕ (пришлось натянуть). Хорачка. Кăрт (кы̆рт), мало. Ib. абат кы̆рт тэ̆л п̚олат.
(кы̆рδиык-марδиык), зряшный, неважный, плохонький. В. Олг. † Кăртик-мартик картинче воник йăран копăсти, воник качака йолашки. КС. Кăртик-мартик карчăк старуха, которая уже «выходит из делов», слабая; так говорит шутливо старик, вышучивая свою старуху. Хорачка. Кăртик-мартик (кое-какая) ĕç порччĕ, ĕçлеме çитимерĕм.
(чит. кы̆ршаҥгы̆ш), обхват (обойма) на шине колеса. Хорачка. Орапая шинни (-нни) тортас, кăршшанкăш çыпăçтарас.
(кŏзŏкки), кошка (детск. сл.) В. Олг., Хорачка.
(кы̆δиыкл'э), кудахтать. N. Чăх катиклет. Хорачка.: чэ̆бэ̆ кы̆деклет. Курица кудахчет. Хурамал. Чăхă кăтиклет (çăмарта тусан).
(кы̆ткан), запугаться (о нитках). Хорачка. Начерт 111. Кăтканас, запутаться, суетиться. N. Кăтканса ӳк, запутаться.
(кы̆д'ы̆р) серьги у девиц (çаврашка, из проволоки). Хорачка.
(чит. кы̆чы̆банды̆), назв. дерева. Хорачка. Пшкрт: кы̆чы̆βанды̆ (дерево; листья похожи на листья çӳçе, с красными ягодами). Ib. хора кы̆чы̆βанды̆, шор кы̆чы̆βанды̆.
(кы̆ч'кы), то же, что кăчăк, кăчăкă. Ходар. Кăчкă — верба в церкви, а самое дерево называется çӳçе (точнее: хĕрлĕ çӳçе). Альш. † Кайăтăм эп шывăн хĕррине — хăратăп хура кăчкăран. Чертаг. (и др.). Кăчкă, сережки (у дерева). В. С. Разум. КЧП. Йăмра, кăчкине кăларса, ӳсе пуçланă. Собр. Кăчкăран пулăшши çук, теççĕ. (Послов.). Шурăм-п. № 26. Хура эрĕм кăчки парка пулсан, ыраш калчи аван пулать. Якейк. Первайхи кон кĕтĕве кăчкăпа (ветка с цветами вербы) хăвалаççĕ. Çапла тусан, выльăхсам çулла лайăх порăнаççĕ, теççĕ. Янш.-Норв. † Çуркуннехи çӳçе кăчкисем хурт çурисем пулса вĕçмĕç-ши? || Новорожденный ребенок. Хорачка. Торă партăр сана çĕнĕ кăчкă!
(кы̆жан'а), то же, что кăшальня. Хорачка. Кăшаня кĕлипе килчĕç (-э̆с') попсам.
назв. детской игры. Хорачка. Кăшманла (кы̃шманла), игра на олахе; каш(-ж-)ни çын омня ларса пыраччă ыталаса, пӧрт тăршшипа, каран тортса кăлараччă. Цив. Кăшман кăлармалла вылянă чух, кăшман пулнă ачасене аллисенчен туртаççĕ. Çĕнĕ Кипек. Кăшманла выляни. Кăшманла выляс пулсан, пĕр мăнă, выйлă ачана суйласа илеççĕ те, пĕр-пĕр юпаран тыттарса тăратаççĕ. Çав ачаран ыйттисем те хытă ытакланса, тытăнса каяççĕ. Çапла пĕр пĕринчен хытă ытакланса тытăçса пĕтсен, айăкран тепĕр ача пырать те, юпаран тытса тăраканĕн (чит. тăракан) ачинчен: хуçи пур-и? тесе ыйтать. Лешĕ: пур, сана мĕн кирлĕ? — Кăшман. — Кăшманпа мĕн тăван? — Майра пуç хуртланнă. — Апла пулсан, пĕр кăшманне ил. — Унтан вара леш ачи хыçалти ачисене: кăшман кăларап, тесе, туртмах тапратать. Вăл вара пĕр виç-тăват ачине те пулсан тытăнса тăнă çĕртрен туртса уйăрат те, калла юпа кутĕнчен ачаран ыйтма тапратать. Çапла вăйи пĕтичченех выляççĕ. Якейк. Пĕр хĕрача çĕре ларать (хуçа); он чĕрçине тепри ларать; çанашкал пĕр-пĕрин чĕрчине (так!) ларса, вонпилĕк ача та ытла ларса каяççĕ. Иккĕн поскилсем полаççĕ. Ларакансам, хыçалтисăр пуçне, порте кăшман. Поскилсем хуçине калаç: кинеми, сан анкартине сысна кĕнĕ, хуса каларар-и? — Кăларăр. — Пĕр кăшманне кăларар-и? — Кăлар(ăр) та, тăприне хытă силлĕр. — Йор! — Çав ик ача валта ларакан ачая ик холĕнчен тытса тăратса, çорăмран çапса яраççĕ. Пор кăшманне те кăларса пĕтерсен, хуçи тăрать те, тарать. Ăна хуса çитсе, ачасам холхаран кăçкăраççĕ.
(кы̃шт), подр. дерганью (у др. карт). Хорачка:. кы̃шт! тортры̆.
(кŏштŏрŏнџы̆к), лохматый. В. Олг. Хорачка. Поçĕ кăштăрăнчăк, тораман.
(кы̆шты̆рдат), шуршать, шуметь, возиться. В. Олг. Мĕн кăштăртатса выртатăн, çурма (спать) пĕлместĕн. Хорачка. Кăштăртат, шуршать (напр. о мыши в соломе). КС. Вăрманта типнĕ çулçă, тата çӳхе тип турпас каштăртатать. Ib. Пурçăн тумтир каштăртатат. Шорк. Олăм ăшĕнче темскер кăштăртатать. В соломе что-то возится, производит шум. Икково. Орам тăрăх шулчăсам кăштăртатса вĕçеççĕ. 93 çул. 49. Шăп пулнă: вăрманта çулçă кăштăртатни те, улăхра курăк вĕлкĕшни те илтĕнмен. Ib. 18. Пĕр ик-виç минут хушши ĕнтĕ çӳлте, ун пуçĕ тĕлĕнче, çулçă кăштăртатнă пек çасă илтĕннĕ. || Делать или работать слегка или без заметных результатов. СПВВ. ИФ. «Кăштăртатас= ĕçлес, ĕçлесе ӳсĕнтерес мар». Ib. Тек кăштăртатса çӳрет, ни ĕçлени çук, теççĕ. Ердово. Çаплах кил хушшинче кăштăртатса ĕçлесе çӳреççĕ. N. Çуртури (так!) акса пĕтерсен, çимĕкчен ахалих кăштăртатса ĕçсĕрех пурăнаççĕ. КС. Унта-кунта вак-тĕвеке пирĕн ачасем кăштăртатаççĕ. Шурăм-п. № 14. Унта инке кăштăртатать — мунчана кайма хатĕрленет пулмалла. Сред. Юм. Мĕн кăштăртатса тăран? Почему ты вяло работаешь? || Плестись (о ходьбе). N. Ку кĕткелесе чылай ларнă; унтан, ларсан-ларсан, икĕ ватă старик кăштăртатса пыраççĕ (приплелись). ЧС. Пирĕн асатте килте çаплах кăштăртатса (тихонько) çӳретчĕ, вăрмана çаплах каятчĕ. Халапсем 31. Еррипенĕн кăна кăштăртатса, пӳрте кĕчĕ, тет. В. Олг. Ват çын çӳрет аран кăштăртатса. Шорк. Тек хуллен кăштăртатса пырать (идет очень медленно; говорят про старика).
(кŏштра, кы̆штра), неровный, мохнатый. Трущоба. Чертаг. Орау. Пир тĕртме пĕлмест мур ачи! Вунтăватта çитнĕ, пирре (так!) кăштра тăвать. Ир. Сывл. 26. Шап-шур, кăштра пĕлĕтсем таçта шăваççĕ еррипен. || Солома, хворост и т. п. хлам. N. Пӳртĕнче пит кăштра. Хурамал. Пӳрт айаккинче улăм, çапă нумай пулсан, калаççĕ: пӳрт таврашĕ пит кăштра, тасатас пулать, теççĕ. || Мякина. В. Олг.: коштра. Хорачка. Кăшăл сурсассăн, кăштра (кыштра) илеччĕ чĕпĕ-сене валлИ. Слеп. Кăштра (коштра, тырă сурсассăн полать). Сятра: кŏштра, мелкие частицы мякины, которые летят при веянии (когда «кăшăл сураччă»).
(кэ̆лэр), золить, бучить. Зап. ВНО. † Кĕпесене те кĕлермелле (у др. кĕллемеле), мунчана та хутмалла. Эй, тантăшсем, тата пĕр-икĕ çул выляр-и? Сред. Юм. Кĕпене çумалла чôхне кĕлпе кĕлерсе лартаççĕ. Янтик. Кĕпе кĕлернĕ-ха вăл: кĕпе çума каяс, тет. Юрк. «Кĕпе кĕлернĕ, белье бучат». Сенчук. † Анне кĕпе кĕлерет, кĕл шывĕпе сирпĕтет. Хорачка. Кĕпе кĕлерсе лартатпăр (кĕлпе, шупа). Ст. Чек. Кĕпесене кĕлерсе лартас. Ib. Çипсене кăмакана кĕлерме лартнă. || ППТ. Урам хушши пĕтĕмпе шавласа — кĕлерсе (описка?) анчах тăрат. См. кĕрле.
(кэ̆л'э̆мз'э̆), то же, что кĕлĕмĕç. Н. Седяк, Ст. Чек. Чист. Кĕлĕмçĕ, бедный человек («походит на клянчу»). Чăв. й. пур. 23. Вăл Ваçилее çулăхакан çынсем пурте кĕлĕмçе ернĕ вара (обнищали). Ib. 16. Çапла туса вара вăл кăлава пĕтĕмпе кĕлĕмçе юлнă (стал нищим). Хорачка. Кĕлĕмçĕ çăкăр чĕнсе çӳрет (просит). || Брань. СТИК. Эй, кĕлĕмçĕ! N. Çав пуян кĕлĕмçинчен мĕскер шыратăн! (у богатого, скупого и ханжи).
(кэ̆н'эгэ, к'э̆н'эг'э), книга. N. Çак кĕнеке çинче мĕн пуррине эп пĕтĕмпех пĕлеп. Якейк. Кĕнеке çинчен тăма та пĕлмеçт. Не может оторваться от книг. Н. Карм. Кĕнекӳ çухалнă санăн! (Говорят, в сердцах, старому человеку: долго не умираешь!). Хорачка. Перĕн чуашăн кĕнекине вольăк çисерсе (съела). Ib. Чуаш кĕнеки= çĕр-хут. (Çĕр хут — одна из четырех отделений пищеварительного аппарата жвачных животных, напр. коровы; оно представляет как бы ряд складок в виде листов книги. Отсюда чувашская поговорка: чăваш кĕнекине ĕне çинĕ. ТММ). N. Çĕр-хут сутăн клсе килсессĕн «ĕне кĕнекине» илсе килтĕм, теççĕ. Питушк. Чăваш кĕкекине ĕне çисе янă. Орау. Урока пĕтĕмпех кĕнеке çинчен пăхса каларăм, ăна уччитлă сисимарĕ (или: сиснĕ). Шурăм-п. Шкулра вĕреннĕ чухне çур питех те аван мар. Кнеке çинчех вăл иртет. Юрк. Кĕнеке çинче мĕн çырнине пĕлсе тăрăр. Ib. Çĕнĕ кĕнеке тухнă тенине илтсен, е курсан, часах çав кĕнекене сутăн илсе, епле çырнине, кам çырнине вуласа пĕлнĕ. Сред. Юм. Кĕнекене уçса хăварсан, шуйттан вôлать, теççĕ. (Поверье). Ib. Ах тор, кôн пик толăксăр ача та полат-мĕн-çке ôлă! кĕнекине ине (=ĕне) чăмланă пôль ôнне! Ib. Кĕнекуна ине çинĕ пôль! («Так называют бестолкового, неразговорчивого человека»). Якейк. Шуйттан воласан, ача (ученик) пĕлми полать. Изамб. Т. Кĕнеки çухалнă япала! Так бранят стариков). СТИК. Шăши кĕнекине вулама карĕ ĕнтĕ ку (т. е. «понес, завел волынку». Говорят о стариках и ворчливых людях). N. Ку кĕнеке тухни (в свет) нумай пулмасть. Слеп. Ватă çынна: санăн кĕнекуна (=кĕнекĕне) шыраççĕ полĕ те, топимаççĕ! Ib. Онăн кĕнеки çĕтнĕ полĕ, вилмеçт полĕ! Орау. Кĕнеке хытти çине хунă кăвак хут (если красная, то «хĕрлĕ хут») хăш-хăш çĕртре уйăрлнă. Известная (синяя, красная) бумага на переплете книги местами поотклеилась. КС. Кунĕн-çĕрĕн кĕнеке çинче (за книгами) ларать. Альш. Мертлĕре тăхăр ял чӳкĕ кĕнеки пур, теççĕ. Дик. леб. Елиса кĕнеке хутве çавăрсанах, çыннисем каялла кĕнеке ăшне, хăйсен вырăнне кĕре-кĕрĕ лараççĕ пек, тет. Ск. и пред. 52. Кĕнеке çинче шуралса тем тĕрлĕ ăса вĕренет. || Поминание. N. Эпĕ вилсен, кĕнеке çине ӳкер.
материал на одну рубаху. Сред. Юм. Çĕн çын чôхне, чăн малтан хăнана ратнисĕм патне кайнă чôхне, парне параççĕ; кĕпе тăрăшĕ калла-малла парсан: кĕпе пӳлĕх панă, теççĕ. Ib. Пире (холст) кĕпе мĕн тăрăш касмалла, çавăн чôл кассан, кĕпе пӳлĕх теççĕ. Туй. Кĕпе пӳлĕх — холст, около 2 м. 15 см. (чтобы хватило на одну рубашку, за исключением рукавов и ластовиц). СПВВ. ВА. Кĕпе пилĕх (с «и», сначала было написано: «пилĕк») или кĕпе пӳлĕх. Хорачка. Кĕпе пӳлĕх. Питушк. Кĕпе пӳлĕх пир (хĕр парать шăппăрçа). Орау. Кĕпе пӳллĕх (с двумя «л»), материал на рубашку (без рукавов).
(к'э̆бэс'с'э̆н) в одной рубахе (тат. кӳIмăкчăн). Хорачка. См. кĕпе вĕççĕн.
(кӧ̆птӧ̆ргӓ), дряхлеть. Хорачка. Ватă карчăксаня калаччă: кĕптĕркенĕ вăл, теччĕ (пĕтнĕ, вилес патнĕх çитнĕ). СПВВ. МС. Ку старик кĕптĕркенĕ-çке.
(кэ̆пчэ̆к, в Хорачка: кэ̃пчэ̃к), подушка. Пшкрт. СПВВ. Т. Кĕпчĕке пуç айне хураççĕ. Ib. Мамăкран тунă пуç айне хураканнине кĕпчĕк теççĕ.
(к'ӧ̆рэ, к'э̃рэ), свилеватый (о дереве). СПВВ. Т. Кĕре пушар (свилеватый) тенни пулатm; пушар = вушар. Хорачка. Кĕре çорăлман йӳç. Ib. «Кĕре — хытă. Кĕре йывăç — такое, которое не раскалывается вследствие необычайной твердости и плотности, напр., клён». См. мушар. М. Сундырь. Кĕре (к'ӧ̆рэ), крепкий. Ib. Кĕре çын, кĕре йăвăç. МПП. Кĕре юман. Седойкино (Татарк. р.). Пит торатлă, мăршак йувăçа кĕре теççĕ. Ал пăчăкă аврине кĕре йувăçран тăвас пулать. Якейк. Кĕре йăвăç —çорăлми йăвăç (çăка, хорама и др.). СПВВ. АС. Кĕре йывăç= пĕр сисĕр йывăç, çурăлман йывăç. Тюрл. Кĕре йăвăç (çорăла пĕлмес). || В перен. см. Якейк. Кĕре çын — çирĕп çын. Ib. Онашкал кĕре çын эп нихçан та корман. МПП. Кĕре ӳтлĕ — крепкий телом.
(кэ̆рэгэ, к'ӧ̆рэг'э), передний угол в избе; место за столом. КС. Кĕрекене ларт, сажать за стол, где угощенье. Ск. и пред. 48. Пĕр пӳлĕмĕнче, чи кĕрекере, ларать çутăлса сăрланă сĕтел. Ст. Чек. Кĕреке не стол, а передний угол. Ib. Кĕрекене сĕтел хушшине арçынсене лартаççĕ. Ib. Кĕреке — в гостях — яствэ, которые ставятся на стол. Эх, ун кĕреки! пирĕн пеккисене унта ларма та çылăх (т. е. мы недостойны). Янтик. Кĕреке — место за столом на стуле, на стороне двери. Вомбу-к. Кĕреке тесе, тор-ом (= турă умĕ, т. е. перед иконой) патнеллине каланă. НАК. Хăйне (его самого), пӳрте илсе кӳртсе, кĕреке хушшине сăра ĕçме кĕртсе лартаççĕ. Г. А. Отрыв. † Кĕреке умне тăрас тесе, хĕр ĕмĕрне хĕрхенмарăм (так!). Бюрг. † Эпĕ хамăн аттемĕн аслă ывăлĕ пулăттăм, кĕреке кутне тăрса юрлăттăм. ППТ. Кашни килрен тухас чухне çуртра ваттисене кĕреке кутне лартса пуççапаççĕ. Юрк. Çак тăванăн ĕçки-çики кĕрекийĕн варринче. Т. Григорьева. † Кĕрекене тăтăм, юрларăм, ваттисем пурне пĕлмерĕм. Сред. Юм. Кĕреке тесе, ĕçкĕ-çикĕре сĕтел умĕнчи вырна (= вырăна) калаççĕ. Ib. Кăш-тепĕр (иной) çын, кĕрекене ларсан, килшӳллĕ, ытлашки чорт-та-пĕр сăмах (вздор) сăмахламас, пит ĕçсе усĕрлмес, çынпа ытлашки сăмахламас, пăхма та илемлĕ («Приличествует сидеть за столом, нарезывая хлеб и управляя столом, едою»). Йӳç. такăнт. 28. Лар-ха, кум, кĕрекенеллерех, йĕркеллĕ пулар... Пиçенер. Пичи кĕреки — мăн кĕреке; кĕреки çине тайăлам-ши (на стол ли мне облокотиться), пичи çине сĕвенем-ши? (прислониться). N. † Аттен кĕреки — мăн кĕреке; кĕреки çине тайлам-ши, атте çине тайлам-ши? Пизип. Ати кĕреки, ай, мăн кĕреки; кĕреки çине, ай, сĕвенем-ши, атти çине, ай, сĕвенем-ши? Т. VI. 61. Çак ĕçкĕшĕн эпир хуçана тайăлас тетпĕр, тесе, кĕрекене пыраççĕ. N. Тăкса кĕрсен, алăк патĕнчи сĕтеле кĕрекене лартаççĕ те, ĕçсе çиеççĕ. N. † Тĕпеле кин кӳртме парăсăнччĕ, кĕрекене кĕрӳ кӳртме парăсăнччĕ. Ала. 102. † Эпĕр хамăр кĕрекере, стаккан тĕпне çолаппăр, пирĕн арăмсам тĕпелте, корка тĕпне çолаççĕ. Ст. Шаймурз. † Савнине лартăпăр кĕрекене, савманнине лартăпăр алăк патне. Н. Лебеж. † Икĕ кĕреке хушшииче вуник курка вылянать. Вуник курка çитменнине сарă алтăрпа ĕçтерет; сарă алтăр çитменнине тутлă чĕлхи йăпатать. ЧП. Кĕрекене сĕтел туртса лартас çук, эпир тăвана çăкăр-тăвар парас çук. Ой-к. Килĕрех, хура халăх, кĕрекене кĕрсе ларăр ĕçме-çиме! БАБ. Кĕрекере пĕр сĕтел ларать. N. Ку кĕрекери ĕçкĕ-ха, куншăн чăвашсем хаярламаççĕ. || Особый точёный деревянный сосуд для пива, употреблявшийся раньше при молениях. Сунчел. Образцы. 37. Сирĕн кĕрекĕрсем пит чĕнтерлĕ — хăш пасарта суйласа илнĕ-ши? Сутел. † Сирĕн кĕрекĕрсем иккĕ-мĕн, перри кăна сахăр, тепĕри кăна пыл. ЧП. Ай, юрла та юрла, тиеççĕ, кĕрекисем сайра тивнине пĕлмеççĕ. Юрк. † Тав сана та, тав мана, чĕнтерлĕ кĕреке пыл сана! Альш. † Ай-хай хăтаçăм та тăхлачăçăм, эпир ĕçнĕ кĕрекене хăла (густой) пылсем пулса (тулса?) юлмĕ-ши? Хорачка. Кĕреке — алтăр пак арлă (= авăрлă), пысăк (ялта иккĕ-виççĕ пор); той тума тапратсан, она исе каяççĕ. Альш. Çак хăтанăн икĕ кĕреки пур, — памĕ-ши пире пĕр кĕрекине? Çак хăтанăн тăхăрвун тăхăр курки пур, — памĕ-ши пĕр куркине ĕçмешкĕн? N. Çак хăтапа тăхлачăн кĕрекинче виçĕ тĕслĕ ĕçкĕ-çикĕ пур. (Такмак). N. † Кĕрекĕр аври — йăлтăрма, кĕреки илемне çав кӳрет. N. † Ылттăн пуçлă кайăк пулса, кĕреке çине килсе ларччăр. (Хĕр йĕрри). Т. VI. Куркана тĕппи ĕçес мар, кĕрекерен çӳле çĕлес (сикес?) мар... N. † Эпир те ĕçнĕ кĕрекĕр, кĕрекĕр тулли сим юлтăр. Срв. Paas. 64.
(кэ̆рӓслӓ), отвод(ы) саней. Хорачка.
назв. гриба (вус картинче вăл нумай). Хорачка.
(кэ̆тэс), угол (с русск. кутец?) Орау. Хăмана пĕр кĕтесрен тепĕр кĕтессе (с угла на угол) хирĕнтерсе (если туго, тĕкĕнтерсе — если не плотно, чуть-чуть) хунă. Ib. Эп кĕтесселле шăвап, кунта сире çывăрма памăп, кашăртатса. N. Кĕтес картни, рубка углов. Синьял. Пурçăн тутăр кĕтессине пирĕн ят ӳкмен, мĕн тăвас? Толст. Урисенчен ярса тытаççĕ (хватают), тет те, кĕтессине (об угол) çĕкле-çĕкле çапаççĕ (parvulos), тет. СПВВ. Тĕпел кĕтесси, кăмака кĕтесси, алăк кĕтесси, турă кĕтесси. ЧС. Эпĕ вара, анне сăмахне итлесе, пĕр кĕтессе (в угол) кайса лартăм. Сред. Юм. Кĕт, кĕт, кĕтес, мана кĕтес кам парать? Пуран кашни кĕтессине пĕрер çын тăраççĕ те, пĕри çапла каласа пура варĕнче çӳрет; ыттисем вырăнтан куçнă чôхне вара ô кăшин (= хăшин) вырне (= вырăнне) те пôлса кĕрсе тăрать; кĕрсе тăма ĕлкĕреймесен, калах тепĕр вырăн ôлштараччен варĕнче тăрат. (Игра). Альш. Кĕтесрен пăрăнчĕ, кĕтесрен тухрĕ. Повернул за угол, вышел из-за угла. Чартакан. † Сарă пурçăн кĕтесне пирĕн ятсем ӳкмен пуль, хура пурçăн кĕтесне пирĕн ятсем ӳкнĕ пуль. N. Юлашки хут тăкма тухсан (поминальные яства), сасă кăларакан арăм, тула тухса, кашни пӳрт кĕтессине пырса, «сасă кăларать». (Пумилкке). Сред. Юм. Кĕтесе (-зэ) пырама (рубить) канçăр (трудно) ôна. Ib. Кĕтесĕн (-зэ̆н') мăкне вырнаçтарасси пит канçăр. Ib. Кĕтессĕн мĕнех пôр вара ôн пит, пыра (= пура, срубить, рубить) пĕлмелле марри? Какую особенную трудность представляет рубка углов (избы и пр.?). Ст. Чек. Авланнă çын кĕтессе ларса çисен, арăмĕ вилет, тет. Ib. Авланман çын кĕтессе ларса çисен, кăлава хĕрне илет, тет. (Старая поговорка). || Межа. Пшкрт: кэ̆дӓс. Хорачка: ана к̚дэзэ̆ — межа. СПВВ. Кĕтес= ана йăранĕ. Козм. Б. Яныши. Тăваттăмĕш тунката патне çитсен, мишавай кĕтес виçнĕ чух эпир улттăн та улăха çырла пуçтарма кайрăмăр.
неизв. выраж. (назв. духа?). Хорачка: кэ̆дэс шŏрчŏ= мŏдŏк с'ын (коротышка). Ib. эзэ̆, т̚эччэ̆, кэ̆дэс шŏрчŏ! т̚эччэ̆. См. шăрт.
(кӧ̆ткӓ), картавый. Хорачка. Чĕлки кĕтке (сŏстŏк), он картавит.
(кӓчкӓн), встр. в след. выр. Хорачка. Кĕчкен тортлĕ ут [тӧрчĕ (-чэ̆) хорарак тĕклĕ, хуа сарă, çилки хора] — лошадь с черноватою спиною; сама саврасая, грива черная.
(-мусла), то же, что крамысла. Хорачка. Крамусла; пĕр поçĕнче скала, тепĕр поçĕнче лотка (катка).
(крашка), краюшка (у хлеба). Хорачка. Çăккăр крашки (тĕпне йолат).
застегивать, застегиваться на крючок. Цив. Хурамал. Пиçиккия тăхăласа хунă. Хорачка. Пиççи вĕçне тăхаласа лартса. || В переносн. знач. Цив. Тăхăр килĕ леш айĕккисене (Вĕренерсене) тăхаласа ярăпăр.
темноватый, мутный, несветлый. В. Олг. Кан. Тĕксĕм тĕсли час ирĕлмест (воск). СПВВ. ПВ. Тĕксĕм пӳрт, несветлый. Бгтр. Уйăх шурă тĕксĕм пулсан, ашăтать, теççĕ. СПВВ. ЕХ. Тĕксĕм — уçă курăнман япала. Ск. и пред. чув. 18. Уйăх тухрĕ, хăпарчĕ, шурă çутăпа çутатать; тĕнче тĕксĕм палăрчĕ, юмахри пек курăнать. || Матовый. || Просвечивающий. || Пасмурный, сумрачный. Орау. Кунĕ те тĕксĕм те паян, темĕскерле ăйăх килет. И день-то сегодня сумрачный, что-то спать хочется. Питушк. Паян тĕксĕм сивĕ (çул йăвăр). Хорачка. Тĕксĕм çанталăк — ни сивĕ, ни ăшă, хӳел корăнмаст (пасмурно). || Мрачно, темно. О Японии. Çапла вилнĕ çынсене асăнакан праçнике японсем савăнса ирттереççĕ, тĕксĕм хуйхăрса çӳремеççĕ. В. Олг. Хоçи, лампă çутăрах яр, ĕçлеме корăнмас, тĕксĕм. || Угрюмый. ГТТ. Тĕксĕм çын, угрюмый человек. Зап. ВНО. Тĕксĕм çын — гордый, недоступный, неразговорчивый человек. Ст. Чек. Тĕксĕм çын. Вăл çын çынна чĕнсе илсе калаçмас, унпа калаçма тытăнсан аххута калаçмас, пуçне хăй ялан çĕрелле пĕшкĕртсе çӳрет. Вута-б. Тĕксĕм, неразговорчивый, наружный вид угрюмый. Ib. Ваççил вăл тĕксĕм çын. СПВВ. ИФ. Тĕксĕм — куç айĕнчен пăхакан. СПВВ. ФИ. Тĕксĕм — чĕнсе чĕнмен çын. Полтава З2. Тĕксĕм (мрачный) ватă Кочубей ĕнентерсе тупăшать (клянется). Альш. Унта-кунта тухса çӳренĕ çын мар вăл, килте кăна ларнă, тĕксĕм çын вăл (необщительный). N. Тĕксĕм çын противополагается уçă çын, гордый, недоступный, неразговорчивый человек. N. † Чашки-чашки вĕт йăви, касмасăрах полмас во (= вăл); юр пуçласа юрлама тĕксĕм çынран пулмас во. СПВВ. Х. Тĕксĕм, шероховатый, человек грубоватый, необтесанный. Ашшĕ-амăшне. Тепĕр кунĕнче Кĕркури иртенпех тĕксĕм, пĕр калаçмасăр çӳренĕ. Сред. Юм. Темме пит тĕксĕм çӳрет çав, пĕрте уçă çӳремес. || Глупый. Тюрл. Тĕксĕм янтар, мутный.
намечать направление. Альш. Каятăп хай хăй çутине тĕллесе. Собр. Эпир килтĕмĕр ушкĕнпе хăтаçĕм килне тĕллесе. || Указывать (рукой) направление. Шорк. Хĕвеле аллупа ан тĕлле, пĕлĕте аллупа, масара аллупа ан тĕлле, терĕ. Хăр. Паль. ЗЗ. Тĕллесе кăтартать. Ачач 82. Митюк çурчĕ умнелле тĕллесе кăтартнă пек тăвать. || Наметить. Изамб. Т. Усем те пăсмасан, ывăлĕ те кăмăлласан, вара çав тĕлленĕ хĕре хăтана каяс пулать. || Юрк. Санăн çемйӳ пурне-мĕнне пĕлсе тĕллесе туса тăмаççĕ, тухса кай, теççĕ. || Смотреть пристально. Пшкрт. Мĕн тĕллесе пăхан мана, кормасатни мĕн. Ачач 103. Пасар кунĕ халăх хушшине лайăхрах пăхманни, асăрхаманни, кашнинех куçран тĕлле-тĕлле лартса иртерсе яманни ниçта та хăварман. Хорачка. Мана тӳрех тĕллесе пыхрă (пристально). N. Мана ӳкересшĕн куçĕсене ман çине тĕллерĕç. || Целиться, взять на прицел. Шорк. Вăл пăшалпа мана алăран тĕллерĕ. Вăл пăшалпа ман алла тĕллерĕ. Вăл ман куçран тĕллерĕ. Вăл ман куçа тӳрех тĕллерĕ. N. Салтаксам пăшалсене харăс тĕллеççĕ. N. Эпĕ тилле (перес тесе) пăшалпа тĕллерĕм. Изамб. Т. Эп тĕллесе тăнă чухне кайăк-кăвакал вĕçсе карĕ. N. Эсĕ мĕне тĕллерĕн? Пшкрт. Эп пăшалпа çынна тĕллерĕм. N. Çавна ку тĕллесе сăнăпа чике пачĕ тет. N. Çак çын пыракан çул çинчех пĕр кайăкра çӳрекен çын кăвакала пăшалпа перес пек тĕллесе тăрать, тет. Б. Олг. Эп пăшалпа тĕллетĕп молкача, молкача пертĕм тытрăм. Вир-ял. Ултă пăшалпа тĕллесе ултă пăчăр тытрăмăр. Шел. 98. Пăшалĕсемпе кăкра тĕллеççĕ. СТИК. Салтаксем пăшалĕсемпе тĕллерĕç. Солдаты прицелились из ружей. Синерь. Эсĕ те мана виçĕ хут пăшалпа тĕллерĕн. || Целить. N. Пĕр маях мана тĕллерĕ. Раав. 122. Тĕллесе пыран инкеке-синкере сирсе яр. N. Тĕллесе кала, прямо сказать (на кого).
видеть сон. Якейк. Çак нуштана корасса воник çолтах тĕлентĕм, çирмик (= çирĕм ик) çолта лапах килч. Хорачка. Тĕлен, видеть во сне, грезить.
кочка более на сухом месте, напр., на лугах. М. Етмен. Собр. Карти тĕм, карти айĕнче муклашки. (Хăяр). Т. VI. Загадки. Тĕм-тĕм тĕмеске, тивмесĕрех тивет-çке. (Куршанкă). || Куст. N. Тĕм-тĕм ӳсекен йĕплĕ çырлаллă йывăç. Собр. Тĕм хăвана тĕллесе пырас пулат, теççĕ. Подходя к таловому кусту, надо держать (оружие) ка прицеле. Лашм. Тĕм-тĕм хăва хыçĕнче вуникĕ ăсан йăви пур. БАБ. Çеçен хирте тĕм хăва, тĕм хăвара сакăр çерçи, пĕр карăш. (Присловье к чуклеме). ЧП. Пыраттăм-пыраттăм çулпала, тĕм-тĕм шĕшкĕ тĕл пултăм. N. Йывăç тĕмĕ, куст дерева. А.-п. й. 39. Пытанса вырт тĕм хушшине, тет ула-такка. N. Тĕмсем хушшинче тилĕ пытанса выртнă мĕн. ЧК. Умри кашни тĕме, сăрт тӳпине тĕплĕн тĕрĕслетпĕр. Юрк. † Тĕмĕн-тĕмĕн йĕплĕ хулă, темиçе çул ӳссен те вĕренене çитес çук. || Толст. Курăк тĕмĕ. N. Кашни курăк тĕмĕ, кашни йывăç тĕпĕ ӳсни вĕсене хĕпĕртеттерет. || Куча. N. Чул тĕми. СТИК. Кăткă тĕми, муравейник. || Группа. В. Олг. Çăка тĕмĕ, группа лип, выросших из одного корня. || Пяток (снопов). Н. Седяк. Вырнă кĕлтене икшер, виç-шер, пилĕкшер хураççĕ, çавна тĕм теççĕ. Сред. Юм. Тĕм — пять снопов, внизу два, на них два и сверху один. N. Тĕм тултар. Букв. Эпĕ хирте тырă вырса икĕ тĕм турăм. Хорачка. Тĕм — пилĕкшер кĕлте. С. Тим. Тĕм çине тĕм лартăр. (Из моленья). БАБ. Тĕм çине тĕм хума, çĕмел çине çĕмел хума пар. (Из моленья). Чув. прим. о пог. 330. Çĕнĕ çул каç çăлтăр çăра пулсан, пăрçа, мăйăр пулать, хирте тĕм çăра ларать. Если в ночь под новый год звезды часты, на поле будут частые пятки (снопов хлеба), горох, орех уродится. Арзад 1908. Тăваттăшĕ миçе тĕм урпа вырнă? || Пять ручонок. Мыслец. Шарбаш. Тĕммĕн-тĕммĕн сӳс тĕми, пĕр пĕрчĕкĕн суйласа хитре çурăм турăмăр. Тĕмлĕх, кустарник.
вставлять дно (в ведра, в кадки). Изамб. Т. Витре тĕплеççĕ. Сет-к. Витре тĕплемелли пор-и? || В перен. смыс. N. Унтан кĕчĕç пӳртелле пичке тĕпне тĕплеме. || Делать чищобу, корчевать. Изамб. Т. Вăрман тĕплеççĕ. О Японии. Вăрман тĕплесе, лачакасене, шурлăхсеке типĕтсе çĕр тăваççĕ. Календ. 1907. Ĕçлеме юрăхлă çĕр тупас тесен, çав вăрмана малтан тĕплес пулать. Хурамал. Тĕплес-вăрмана тымарри мĕнĕпех çаратса илес. Сред. Юм. Тĕп тĕплеме ломсăр, вăрăм авăрлă портăсăр ан та кай, порĕ пĕр тĕплейрес çôк. || Обшить (тесом). Орау. Кĕлет пуçне хăмапа тĕпленĕ. Чертаг. Пӳрт çамкине тĕпленĕ. || Расследовать (дело); допрашивать; исследовать. КС. Лайăх тĕпле. Хорошенько расследуй дело (напр., во время кражи). N. Комиссия çĕр нушине тĕплемелле пулнă. Хорачка. Тĕплесе ит, разузнать. N. Пурне те тĕплесе çырса илчĕç. N. Лайăхрах тĕплесе çыр. || Основательно. N. Чăваш историне тĕплесе çырас пулсан, авалхи кĕнекесене нумай вуласа тухас пулать. N. Пит тĕплесе çырнă. N. Малалла тĕплесе каласа парăпăр. N. Пит ăслă, ĕçе лайăх тĕплесе тăвакан çын. || Аккуратно. N. Симун кантуртан таса укçан- вăтăр тенкĕ илчĕ. Лайăх кăна тĕплесе чикет те чуптарать килелле. || Назв, игры в козны, когда козны ставятся поперек того направления, в котором бьют. См. мĕтеçле. Изамб. Т. Мĕтеçле тĕпле вылянă чухне малтан сахисене мĕтеçсем патĕнчен пурте пĕр енне ытаççĕ, камăн сахи мĕтеçсене çывăх, ул тĕп тăват (говорит: манăн тĕп!), ыттисем сахи вырăнĕсенчен мĕтеçсене переççĕ, миçе мĕтеç юлат, пурне те тĕп тăваканни илет.
холм. В. Олг. Тĕпе, бугор. Хорачка. Тĕпе çине çитсе (лапня анса çитсе).
см. тӳпе шулап. Хорачка.
шуметь. N. Пĕр ушкăн сала кайăк тĕрлетсе вĕçсе хăпарса карĕç. Сам. 19. Кĕрĕт çумпе тĕрлетсе юр тусанĕ шăлăнать. Б. Олг. Аçатат, тĕрлетет, хытă аçатрĕ. Çутт. 2З. Тĕрлетсе, çапăçса, усал сăмахсем каласа çуйăхса çӳремелле мар. || Топать ногами. Сред. Юм. Мĕн тĕрлететĕр эсир онта. (Говорят играющим детям, когда они шархают, топают и кричат). || Ехать быстро (поднимая пыль). Хорачка. Тĕрлетсе карĕ виç лашапа (мăкăрлантарса). || Б. Олг. Олăм çонса карĕ тĕрлетсех, тет, тĕр-тĕр-тĕр çонса карĕ.
то же, что тĕш, ядрышко. Хорачка. Мырă тĕршши, ядрышко ореха.
мять. Альш. Хорачка. Олăм тĕшĕр (мять, напр. для корма скоту). СПВВ. АС. Тĕшĕрсе тăкнă= ахаль тап-таса тăкнă. Сред. Юм. Ыраша тĕшĕрсе тăкнă (потравили, смяли). Хурамал. Выльăхсем тырра тĕшĕрсе пĕтернĕ (= тап-таса пĕтернĕ). || Положить в лоск. Чист. Сунт. Анасем урлă тусан кăларса вăл çынна пĕр самантрах хуса çитсе тĕшĕрсе ӳкерчĕ. || Свалить. Сред. Юм. Ута тĕшĕрейсе антарчĕ, çавăн чол нăмай антараççĕ-и ôна? Б. Крышки, Яндоуши. Тĕшĕрсе ан, свалиться. || Бить. Ст. Чек. Тĕшĕрет, хĕнесе ӳкерет. || Есть (о скотине). Ст. Чек. Тĕшĕрет — нумай çиет. А.-п. й. 69. Ерхипĕн хура ĕни пырать те, чустана кавлесе тĕшĕрмех тытăнать. Ib. 112. Кĕркури кайсанах, лешсем кĕсрене туртса антараççĕ те, тĕшĕрсе те яраççĕ.
так кличут коров. Хорачка. || Корова (детск. сл.). Хорачка. Апи, тпрӳççи килет.
фамильное прозвище. Хорачка.
(т’аҕы̆), неизв. сл. Хорачка. Тякă. Ăна хĕрринчи ута кӳлмешкĕн вальокран кăкараччĕ.
назв. рода. Хорачка.
назв. оврага. Хорачка.
(т’от’т’и), дед. Хорачка.
дедушка (детск. сл.). Хорачка.
(ча), то же, что чав, рыть. Хорачка. Ча, чатăп, чарăм, часа.
рыть, копать. Пшкрт, Шибач. N. Каç пулсан пулла кайăпăр тесе ăман чакалтаса хутăмăр. Хорачка. Каран ульă сана кăларма пырать, чакалтаса кăларать,— вилнĕ. || Долбить. СТИК. Хăмана чист чакалтаса пăсса пĕтернĕ (издолбил всю доску). || Придираться. Мĕн сăмаха чакалтаса каян! Что ты придираешься к словам.
рыться, копаться. Панклеи. Пĕр атан вăрманта йоман котĕнче чакалтанать. СТИК. Мĕн чакалтанса тăран çавăнта? Что ты там копаешься. || Карабкаться. Хорачка. Ут тухри хупарнă чоня чакалтанса хупарат (хытă каимест). Тораево. Иван çав шăтăкран чакалтанса тухрĕ тет те, киле тавăрнчĕ, тет. Янгильд. Хальхи Ортемей çырмара чакалтанса макăрса тоха поçларĕ. Б. Янгильд. Çаксем пайтах чакалтанчĕç. Пăр çине хăпараççĕ те, пăрĕ катăлса анат. || Придираться, ругаться. СПВВ. Ан чакалтан – ан вăрç тени пулат.
(чагы̆р), назв. цвета, белесоватый, светлоголубой, голубой. Уганд. Чĕлкаш 58. Хĕрлĕ питлĕ, чакăр куçлă хĕрарăм. СПВВ. ФИ. Кăвак куçлă çынна чакăр куçлă, теççĕ. СПВВ. КЕ. Чакăр — кăвак, витĕр куракан куç. Хорачка. Чакăр коçлă çын. Альш. Ку чăвашăн сăрă куç та хура куç, пур чакăр куçли те, анчах каллах сахал-тăр вăл. Чертаг. Чакăр куç= кăн кăвак. Ст. Чек. Чакăр куç, черные глаза: зрачек и радужная оболочка совершенно черные. Ib. Чакăр куç = пысăк саланса тăракан куç. Янтик. Кăвак кăвакарчăн чакăр куç, кам куракан тулă сапсамăр. Изамб. Т. Чакăр куç, беловато-голубые глаза. Тюрл. Чакăр куç (= симĕс куç). Сред. Юм. Чакăр куç, голубые глаза. СПВВ. Чакăр шăрçа куç. || Серый. Сред. Юм. Пичче шăлнĕ пулаччин чакăр халат пулас та пичче çинче çӳрейрес. Турх. Чакăр шинел. N. Вĕсен яка тирĕ чакăр хĕрлĕпе кăвак тĕссене пĕр çĕре пуçтарса илемленнĕ. N. Чакăр симĕс çăра çулçăсем хушшинче ăраснах илемлĕ капăр тĕклĕ кайăксем пурăнаççĕ. || Седой. Календ. 1904. Ватă енне кайсан лашан хăлхи усăнса тăрать, хура лашан чакăр çăмсем, кăвак лашан хĕрлĕ çăмсем тухаççĕ. || Косой, косоглазый; имеющий серые глаза, как у лошади. Зап. ВНО. Чакăр куç, раскосой. Начерт. 193. Чакăр, косой. СПВВ. ТМ. Чакăр= шур илнĕ куç. Б. Олг. Чакăр коçлă ут, пĕр коç чипер, тепĕр коçĕ шорăллă мĕнлĕ. Пшкрт. Эй чакăр коç. СПВВ. МС. Ку лаша чакăр куçлă. Хурамал. Чакăр куç= куçне çавăрса пăхакан. Кан. Чакăр куçăма шур чатăр карнă. Юрк. Чакăр куç, разноглазый.
(чалдун), так называли коренных жителей Сибири. Хорачка. НИП. Тайка ăшĕнче чалтунсем юхтараççĕ тикĕтсем.
запестреть в глазах. Хорачка. Коç чалтăркаса карĕ, вой пĕтсе карĕ, чӳт ӳкетĕп. В. Олг., Б. Олг. Коç чалтăркаса карĕ (запестрело в глазах; говорится, когда только что видел что-нибудь ясно, а потом вдруг глаза перестали ясно разбирать). || Пшкрт. Коç чалтăркат (ослепляется, когда в сумерки читаешь).
широко раскрыть, таращить, пялить, расширить (глаза). Юрк. Куçĕсене чарса хăраса пăхса тăрат. Мĕскĕн Антон. Куç-пуçĕсене салатса чарса пăрахнă. Изамб. Т. Унтан куçне чарса пăхсан сухапуç йĕрне курнă. Альш. Эсĕ куçна хытă чар, иккĕшне те. Никит. Сарă хĕртен иртнĕ чух куçа чарса пăхса ирт. В. Олг. Коçна мĕн чарса пăхатăн, мана çиленсе пăхатăн. Хорачка. Коçне чарса пăрахса пăкат. Пухтел. Çăлтăрсем куçĕсене чарса пăрахнă (в ясную погоду). || Растопырить (пальцы). N. Пӳрнесене чар. Ст. Чек. Чарас = сарас.
разгибаться. Шарбаш. Хорачка. Чарăлса кайса, разогнулась (о дуге). Тюрл. Пĕкĕ чарăлса карĕ, пăркăçлас полать. Малт. шк. вĕр. фиç. 109. Лампă трупине çаврашка çывăхĕнчен аяккалла илсен, çулçăсем каллех малтанхи пек чарăлса тăракан пулаççĕ. || Поскользнуться. N. Ура чарăлса кайрĕ те, эпĕ ӳкрĕм.
пах, паховая область. Хорачка. ЧС. Иртнĕ çура ыраш вырма тухсан хай лашанăн кайри чари шыçа пуçланă. N. Лаша ывăннă пулмалла, чари хыт сикет (тяжело и быстро дышит). Якейк. Выльăхсен кари пĕçĕ панчи хырăм айне чара теççĕ. Сред. Юм. Лашана пăтратса çитермен пôлмалла паян, чари пит пôтса кĕрсе кайнă. Paas. Чара – безволосое место на животе животных. || Скорлупа, кожица. Хорачка. Çăмарта чари, пленка.
назв. местности (означает убежище в земле где в ямах люди скрывались от беглых). Я. Бурнаш. Хорачка. Чармак (олăк ячă).
сгиб локтевой. Хорачка.
подр. шипению змеи, шипеть. N. Çĕленĕн чашкăрса çӳрет. Ходит и шипит, как змея. Такмак З. Унăн виçĕ витре кĕрекен сăмавар пур, вуник пуçлă çĕлен пек чашкăрса ларать. Сред. Юм. Вĕресе тохнă сăмавар чашкăрса ларать. Ib. Сăмавар ăшне вăт чăртсан сăмавар чашкăрать. СТИК. Çатма çине çу сĕрсе икерчĕ пĕçернĕ чухне çатма чашкăрать. КС. Çу вĕри çатма çинче чашкăрать, шачăртатать (потрескивает). Юрк. Вăрçнă чӳхне çĕлен пек чашкăрнине курсан, çĕлен юлашки çакланнине те сисет. N. Хуп кĕпер çинче пĕр чашкăрса выртакан хура çĕлен куртăмăр. (Мăн кĕрӳ такмакĕ). Ст. Чек. Чашкăрса çĕлен килет (шипя). Якейк. Вĕре çĕлен армантан тохса пирĕн çипа чашкăрса иртсе кар. || Дуть (о ветре). Шурăм-п. Иллим кунĕ çил вĕрсен, çулталăкпех çил чашкăрать, теççĕ. || Шуметь. Н. Байгул. Чăрăш тăрри чашкăрсан, çил тухат. Альш. Хăш-хăш пахчара хăвасем сарăлса ешĕрсе чашкăрса лараççĕ вара çула шыв хĕррипе. Байгул. Хумăш тăрри чашкăрсан, çил тухасси çавăнтан паллă. Сред. Юм. Çôрхи шыв чашкăрать. Ib. Çорконне шыв чашкăрни тастан илтĕнет. || Толст. Йăмра чашкăрса вутпа çуна пуçланă. || Ст. Чек. Чашкăрса çумăр ярать (о проливном дожде). || Сред. Юм. Паранк аври çак çăмăртан вара пит чашкăрса кайрĕ (сильно пошел в рост). Кан. Сĕлĕсем, урпасем, тулăсем, йĕтĕнсем тем пекех чашкăрса лараççĕ кунта. || Хорачка. Вĕтрен сăхсан ӳт чашкăрат. Пшкрт. Алă (тĕрт) чашкăрат (зудит от жара).
блюдо. Хорачка.
хитрый, изворотливый, лукавый, льстивый. N. Тилĕ пек чее, хитрый, как лиса. Образцы. 21. † Пирĕн кас каччи пит чее. КВИ. Чее маттур каччисем вĕсен хыççăн юлмаççĕ. Калашн. 10. Малтан кай, чеерех евĕче пуççап. Прежде свахе смышленой покланяйся. Ал. ца. 26. Вĕсем чее шухăш, чее те пит усал шухăш тупса хунă. N. Чее çыннăн куç саккăр сăвать. У хитрого глаза (сразу) восемь раз обмеряют (сосчитает). КАЯ. Шухăшлама пуçласанах мана пĕр чее шухăш килсе кĕчĕ. Хорачка. Чее çын – йăпăштах ларат, ним те чĕнмест, ялсам халапня вăрласа ларат (потом перескажет другим). Юрк. Калаçаççĕ кăсем кушак çинчен: вăл епле чее те, шăши хыççăн пит хăвăрт чупкалани çинчен. Букв. 1900. Чее кушак кайăк тытать, мăнтăр кушак пӳртре выртать. А.-п. й. 30. Анчах такасем чеескерсем пулнă. || Хлын, лентяй. || Хитрость. N. Чеепелен нумаях пурнаймăн, теççĕ. Хитростью долго не проживешь. || Чуткий. Ст. Шаймурз. Сирĕн савнă туссем чее мар иккен, ури çине пусрăм, сисмерĕ.
медная бляха для мăй шанкри. В. Олг. Пшкрт. Чеппошка, украшение. Хорачка. Чеппошка, наряд. Б. Олг. Хонямăш парчĕ умăнчен илсе чеппушка кинне. || Шашкар. Чеппушка, пуговицы металлические для украшения узды; медное украшение на дошадях.
цветок. Кубово. ЧП. Вăрман витĕр аслă çул, ик айккипе сарă чечче. || Игрушка. Хорачка. На, чечче парам! теччĕ макăран ачая.
тяж. Пшкрт, Хорачка.
(чыҕы̆н), набиться. Хорачка. Хапкая чыкăнса ларса (пилĕкĕн, олттăн, воннăн), застряли. Ib. Ой, халăкă пĕр çĕре чыкăнса ларса теччĕ (много).
поперхнуться. В. Олг. Хорачка. Тип пыра çăккăр кĕрсе каят, чыхланас полат. || Задохнуться. Кан. Виçĕ ачи те тĕтĕмпе чыхланса юнашар выртсах вилсе кайнă.
назв. оврага. Мыслец, Хорачка.
чопкăн, бегун, бегающий попусту, непоседа. Вир-ял. Çак хĕр мана чупкăн тет, чупкăн ятне илтмесĕр çав хĕр качча ан кайтăр. Трхбл. Киле те ярса пусмастăн, чупкăн. Б. Олг. Еккей вăл арăм ял чопкăнĕ (ял тăрăх элеклесе çӳрет). Хорачка. Ай чопкăн, ста чопса çӳрерĕн? Орау. Ял тăрăх чупкăнта çӳресе ӳснĕ. Ib. Вĕсен те тата ачисем кĕрт йытти пек чупкăнсем. Юрк. Мĕнтен-мĕнтен çапла тунине пĕлсе çитсен, вăрçнă чухне нимĕн тума аптăраса тытăнат арăмне: эсĕ шуйтан, эсĕ есреллĕ, эсĕ упăте, эсĕ чупкăн йытă, эсĕ çĕлен, тесе тĕрлĕрен ятлат. || Беговой. Шел. 63. Чупкăн лашасем (ака туй чупакан лайăх лашасем) ташласа пуçĕсене ухаççĕ. || Ямщик. Тюрл. Чопкăн килчĕ (ямщик на станции). Альш. Ĕлĕк аслă çул çинче чупкăн чупатчĕç. Ib. Чупкăн чупакан, гонщик.
то же, что чоска. Хорачка.
то же, что чĕвен. Хорачка. Чӳен тăрат, дыбки стоит.
чӧк, жертва, жертвоприношение у язычников чуваш. Хорачка. Чӧк, жертва. Хурамал. Эпĕ малтан çав тĕрлĕ асапланнă чух, мĕн тĕрлĕ чук тутармарăм пулĕ, манран ялти чӳк мар, хамăр Белебей уесĕнчи пур чӳк те, вăрманти пĕр тунката тĕпĕ те юлмарĕ пулĕ. Эпĕ така пусса, хур пусса мар, кăрккапа, куянпа таранччен чӳк тутартăм, мана вĕсем пĕри те усă кӳмерĕç. N. Вăл ват юман тăррисенчен пĕтĕмпех ĕлĕк чӳк тунă чухнехи шăмăсене çакса тултарнă. Менча Ч. Тата чӳк тунă кун пĕр-пĕр çын япала илме пырсассăн, вăл япала илсе каят пулсассăн, унтан хăйĕнчен те пĕр-пĕр япалине: алсине, е пиçиххине, е тутрине, е чĕр çиттине, е саррине илсе юлатчĕç. Япала илсе каймасассăн, хăйĕнчен те илсе юлмасчĕç. Вĕсем япалапа пĕрле ăрăскал тивлет каят, тетчĕç. Ib. Чăвашсем çу каçиччен темиçе тĕслĕ чӳк тунă. Тырă-пулăпа, хур-кăвакалпа, пăт-юсманпа, выльăх-чĕрлĕхпе, лашапа, ĕнепе, вăкăрпа, такапа чӳк тунă. ДФФ. Чӳк. В нашем семействе обязанности жреца исполнял отец, а в отсутствие его отправляла эту обязанность мать, впрочем, в том лишь случае, когда совершалось моление бескровное, т. е. моление кашей, лепешкой, юсманом и т. под.; при этом она надевала на голову мужскую шапку. Моление происходило всегда в избе. N. Тата çав ирхинех чӳк ĕречĕпех вăкăр пусатчĕç. N. Чӳке çарамас чӳклеме юрамасть, тетчĕç. Ск. и пред. чув. З8. Чӳк чуклени те сиртен пытанман. Чăвашсем 13. Çырлах, тунă чӳкĕм-кĕллĕм вырăнлă пултăр. КАЯ. Хăшĕ-хăшĕ чӳк хыççăн (после моленья) киле кайма лайăх мар тесе, киреметсене кайса укçа пăрахса кĕлтусан тин тавăрнатчĕç. || Назв. духа. М. Сунчел. Вăкăр çине пусас уммĕн кăна чӳк илет-и, тесе шыв яратчĕç, шыв ярсан вăкăр чĕтресен, ăна учук илет теççĕ, ăна пусатчĕç вара. Т. VI. Пилĕк юсман ывăл-хĕр чукĕ. Азбаба. Айван кĕлĕме, чук, хапăл ил, усал-тĕселтен эсĕ сыхласа эсĕ сир, чӳк, çырлах. (Из моленья). N. Чӳке асăннă япала. С. Тим. Чӳк, çырлах, хăвăн ырă кĕллĕне хăвах хапăл ил. (Из моленья). Сиктер. Выльăхăм-чĕрлĕхĕмпе шыв амăшĕ чӳк çырлах. N. Чӳк, çырлах, килĕшпе, ачам-пăчампа, выльăхăм-чĕрлĕхĕмпе асăнатăп, витĕнетĕп, чӳк, çырлах. (Из моленья). || Жертвенные яства у язычников чуваш. Янш.-Норв. Чук (жертвенные животные) пиçсе аначчен, ялти çынсем уй чӳкне кайма, кашни килте пашалусем пĕçернĕ. N. Хĕрт-сурт пăттине чӳк илсе килмен çынна çиме юраман. Н. Шинкус. Унтан вара ялтан пĕр-пĕр ватăрах старике чукне пĕçермешкĕн чĕнсе анатчĕç. Юрк. Йинке, хĕрне эсĕ памарăн, юрайĕ-ха хĕрĕ чӳк тума. Собр. Чӳкĕçемĕн тĕсĕ, теççĕ. (Послов.). В зависимости от жертвоприношения (закалывалась) та или иная порода животных. N. Çав мăн чӳк тенине тăхăр çул хушшинче тăватчĕç. Вăл мăн чук тенине тырă-пулă акса тăнăшăн тав туса, парне кӳретпĕр тетчĕç.
место жертвы. Хорачка.
веснушки. Хорачка.
сорожка (рыба). Карамыш., Сареево. Хир-б. Хĕрлĕ куç, карас пушшĕ пулă. Т. Николаев. Хĕрлĕ куç, тарашка (рыба). Шурăм-п, № 27. Хĕрлĕ куç, окунь. Нюш-к. Хĕрлĕ куç, рыба побольше, чем „мутте“, плоская рыба, вокруг зрачка красный круг. Пшкрт, Хорачка. Хĕрлĕ-коç, рыба.
назв. растения, Filipenda ulmaria. Нюш-к. Хĕрлĕхен — белые цветы (растет в болотах, на торфе). Когда цветы отпадут, то остаются шарики желтоватые. Хурамал. Хĕрлĕхенĕн тăрри хĕрлĕ пулать, хĕрлĕ мамăк тухать. Янтик. Айтăр, ачасем, хĕрлĕхен татса килер тапак туртма. N. Хĕрлĕхен — вăрăллă, çӳлĕ туналлă пулать вăрманта, ачасем унпа тапак туртаççĕ. Башк. Хĕрлĕхен — „Иван-чай“. || Назв. поля (около с. Ковалей, Урмар. р.). || Назв. болезни, корь. Хорачка, Шибач.
калиться; скоблиться. Шибач. Хĕртенет (вот патне ларса сĕркеленет хăйăпала). || Греться. Ягутли. Выльăх-чĕрлĕхсем пурте хĕвел çинче хĕртĕнсе тăраççĕ (весной). А.-п. й. 30. Вут умĕнче хĕртĕнсе ларакан качака такипе сурăх такине курать те вăл, кусене халех çисе яратăп тесе, шăлăсене шатăртаттарса пырать. || Чесаться. Хорачка. Вот хорсассăн ăшăнса тăрат, хĕртĕнсе (хыçкаланат). || Гореть желанием. N. Мĕн пит хĕртĕнсе тăран? Кан. 1927, № 236. Хĕртĕнсе тумалли ĕç. || В переносном смысле. Кан. 1929, № 184. Тимах Петти хĕртĕнмелле ĕнтĕ çак сутра паян.
время, пора. Пшкрт. Хорачка. См. хисеп. Якейк. Пĕр хĕсепех (все время) макăрать ман Йăван, тепле чарас. N. Тĕттĕм каçсенче пĕр хĕсепех ăшша (çунса) каякан ялсем çутатнă. Якейк. Хĕсеп çитмесĕр Атăл тапранмасгь. Т. VI. 12. Паянтан вата хĕл сивви хĕсепĕ каять, ун чухне те ăшăра пурăнма пар пире. Регули 1175. Çак хĕсепре кил; хĕсепсĕр çоратрĕ. Собр. Çынăн вилме хĕсеп çитсен, каçпала вилет, тет. Бес. чув. 9. Тата унăн чĕринче пĕр лайăх шухăш пулнă, ăна никам та пĕлмен; çав шухăш, Микулай хăй хĕсепĕпе, хăçан та пулсан вырăна килмелле пулнă. Сĕт-к. Хĕсепсĕр пăруланă (выкидыш раньше определенного времени). N. Хĕсепсĕр тунă ача. Б. Олг. Ача çоратат хĕсепсĕр; ĕне пăру туат хĕсепсĕр.
остриженная голова. Сред. Юм. Шакла пуç, называют людей, коротко остриженных. Янтик. Эй, шакла пуç! Кăçта каян? Хурамал. Çӳçе тап-такăр çаратса ярсан, шакла пуç теççĕ. Образцы 109. Шакла пуçлă ача. Хорачка. Шакла пуç, плешивый.
назв. птицы, сарыч, канюк. Мыслец. Пшкрт. Шаланкă — куак, вăл тытат çĕлен, шăши. Шибач. Шаланкă, пусăктарах та хăмăртарах тĕслĕ, шойăн-шойăн макăрать. Б. Олг. Шаланкă — пысăк, хулатă пак, хĕрлĕрех тĕклĕ, çомăр полассине сиссен, кик! кик! тесе çӳрет. Хорачка. Шаланкă, куак, куакарчă пак, шик! шик! йорлать, тастан пĕлет çомăр полассине. Хурамал. Шаланкă кăвакарчинрен пысăкрах, чăпаррах, вăрăм сăмсаллă, вĕрманта, шывлă çĕрте пурăнат. Ib. Шăвик те шăвик шаланкă, куллен те шывшăн макăрат. Янтик. Ц. Шаланкă, птица похожая на тетеревятника. Н. Седяк. Шаланкă — çăмăр шыв ĕçекен кайăк, çăмăр пулмасан макăрать. Ib. Шаланкă шыв кăларнă, ула курак ыр ятлă пулнă, тет. Ib. Çумăр умĕн шаланкă кăшкăрать, ула курак та кăшкăрать, тет. Шаланки турăран çумăр ыйтать, тет, ула куракĕ: ан пар! тесе кăшкăрать, тет. Ала 108°. Шаланкă авăтсан, уяра каять, теççĕ. Шел. 80. Шаланки хытă савăннипеле сывлăш çийĕнче ташласа тăрать. || Коршун. Чув. прим. о пог. 225. Шаланкă кăшкăрса ялан вĕçсе ярăнсан, çăмăр пулать (шаланкă çăмăр шывĕпе анчах пурăнать, теççĕ. Если коршун постоянно плавно летает (распустив крылья), будет дождь (он только дождевою водою живет). || Ядр. Шаланкă — тăмана (сова). || Зап. ВНО. Шаланкă, иволга. (Это неверно!). N. Шаланкă шыв кăларать, ула курак пырса ĕçлет. Иволга (i) добывает воду, а ворона прилетает и пьет. (Послов.)
(шалдрак), то же, что шалтăркка? Хорачка. Шалтрак-шалтрак ĕçсем.
попасть в беду, испытать беду. Хорачка. Шарланса, шар корса.
шар (русск.). Хорачка. Шар яр, баллотировать (шарами).
быстро (о течении). Хорачка. Шарлакăн йохат, хыттăн.
шатралă, рябой, с привитой оспою. СВТ. Шатраллă алă, рука с привитой оспою. || Рябой (от оспы). Пшкрт. Шатраллă çын, рябой. О сохр. здор. Çапла тусан, ачасем шатраллă та пулмаççĕ. || Угреватый, с пятнями. Пшкрт. Хора шатраллă, с черными пятнами на лице. Хорачка. Шатраллă олмасам (кĕсенленсе), яблоки с пятнами.
козлы о трех ногах для вешанья котла. Сятра. Шекĕ, козлы на четырех ногах (возвышенье) для стога. Пшкрт. Капан шекки (шекĕ тăринче капан); шекĕ (с сеном); шекĕ ори (без сена, капанĕ çок), ораллă шекĕ; копăста шекки, рассадник (н в Хорачка). N. Пирĕн купăста панчи теççĕ, Пошкăрт таврашĕнче копăста шекки теççĕ.
яз. имя. Рысайк. || В. Олг. Шеремет — осалăн акăшĕ. || Нарицательно —жалкий, бедный, бедненький, достойный сожалення, бедняжка. Стюх. Шеремет, бедняга, горемыка. Сред. Юм. Шеремет, начар çынна хĕрхенсе калакан сăмах. СПВВ. ИА. Çынна хĕрхеннĕ чух шеремет теççĕ. СПВВ. ФВ. Шеремет = мĕскĕн. СПВВ. ФН. Шеремет — апăрша. Зап. ВНО. Эх, шеремет, шеремет! епле пурăнатăн-ха эсĕ? Ib. Эх, шеремет, юлашки ануна та сутса ятăн-çке! Пшкрт. Эй, шеремет, чут вилесрен порăнат. Тюрл. Э, шеремет, асапланать, шеремет! Аттик. Халĕ вăл, шеремет, тен леш тĕнчере çын çăмне çыпçаймасть пулĕ, ни кунта пĕччен çӳрет пулĕ. Пумелкке туса ăна ырă вилĕсем хушшине кӳртер, тет. Изванк. Çынсем çул хĕррипе иртсе кайнă чух кураççĕ те (т. е. видят колдовством испорченный хлеб); эй, ку çынна, шеремете, пĕтерсе хунăç, теççĕ. (Из сказки). || Кан. Чĕлхисем çĕтрĕç вĕт шеремет пуçлăхĕсен! Пир. ял. Çӳрерĕç шеремет лавçисем вăрман тăрăх пилĕк таран юр ăшшĕн ашса. Елкер. Шеремет пуçсем пĕтнĕ ахалех. И. Тукт. Ав çав сăлтавпала пăшал лушипе пуçне çапса ватнă шеремете. || Употребляется в качестве вводного слова. Пазух. 109. Уй варринчи ватă çăки, апи тесе чĕнтĕм те, килех, ывăлăм, ай, темерĕ; ай, шеремет, яш ĕмĕр! N. Эх, шеремет, яш ĕмĕрĕ! Кăна пĕлнĕ полсан, çут çанталăк та корас мар-мĕн. Якейк. Ан, шеремет, яш ĕмĕр, çитнĕ çитмен иртсе кар. Зап. ВНО. Ох, шеремет, яш ĕмĕр, иртсе кайрĕ-мĕн тăвас! Сĕт-к. Ай, шеремет, ĕмĕрĕ карĕ. В. Олг. Эх, шеремет, она та исе килмерĕн-ĕç! Ib. Эх, шеремет, она та исе каймарăн-ĕç! НР. Пĕлтĕр хуçнă çăпатине, тор-тор! кăçал туса пĕтертĕм, шеремет! Тата мана кахал тиç, тор-тор! Ма шотласа калаç-ши, шеремет. Лапоть, начатый в прошлом году, в этом году доплел я. А еще меня называют лентяем! За что же так называют? N. Эх, шеремет. Хĕр тантăшсен! Лепле порнатăр-ши, пĕре корасчĕ. || N. Шеремет ачи. Ала 93. Ку мĕскĕн ача, шеремет, ăна-кăна нимĕн те пĕлмен, ашшĕ мĕн каланă, çапла тунă. N. Ай, шеремет этем ĕ! Хорачка. Е, çыньă та лайăх, шеремет: ĕçтерчĕ, çитерчĕ. Орау. Эй, шеремет çынни, мĕн хурлăх курать çав ĕç вăхăтĕнче! (как мучается). Пшкрт. Эй, шеремет çынĕ (хвалят). Ib. Эй шеремет порнăçĕ! Вот хорошая жизнь! Ир. сывл. 35. Илемлĕрен илемлĕ шереметĕн сăввисем. Кан. Ашшĕ, шеремечĕ, темĕн чухлĕ вăйлă усламăç пулсан та, Сĕнтĕрвăрринчех тăрса юлчĕ.
береза, около которой совершался свадебный обряд? Хорачка.
вымоина. См. шăйрăк. || Нераспаханное место. Хорачка.
белемнит. Хорачка. В. Олг.
мартышка (назв. птицы из породы чаек). Хорачка, Шибач. Вомбу-к. Шу таки — чарлан майлах пулать, вĕтĕреххи, шорă, ори вăрăм.
шойтан, чорт, дьявол, нечистый дух. См. шуйттан. N. Чĕрĕ шуйтан çав. Настоящий чорт. N. Чăн малтан шуйтан çурисем тухрĕç, тет те, çисе карĕç, тет. Яргуньк. Хăйсен ачисем шыва кĕреççĕ те, ишме пĕлмесĕр шывах путаççĕ. Кайран хĕрарăмсем пыраççĕ те: шуйтан туртса кĕртрĕ пуль, тесе калаççĕ вара. Альш. В общем шуйтансем шывра пуранаççĕ. Тип çĕрте сахалтарах, но за то вăл хаяртарах. (Авалхи çынсем çапла тĕшмĕшленнĕ). Коракыш. Сикĕн, сикĕн, шуйтан пак, симĕс курăк сухан пак. (Кантăр). Н. Лебеж. Чиркӳ тăрăллă, шуйтан чĕрнеллĕ. (Пяçен). || Брань. Орау. Шуйтан! — так обзывают человека. N. Шуйтан çуратнăскер! Чĕлкаш 13. Шуйтан патне кай! — терĕ. N. Шуйтан аслашшĕ, шуйтан хунешшĕ, шуйтан кинемĕш, шуйтан хунемĕш! (бранные выражения). N. Шуйтан питеки! Ваçăхакансем 27. Тата мĕн шуйтан пуçĕ çитмест сире! Н. Чукалы. Илсе пырсан, Якурка пит савăннипе кăшкăрать: Эй, арăм, шуйтан пуçĕ тутлă пулас, кас халĕ часрах. Ачач 77. Хĕрарăм-манах вăрă пулнă епнин. Ах, шуйтанĕ! тесе çухăрса ярать çĕвĕ сасă. Ib. Мĕн шуйтанне вăл териех пысăк çылăх тунă пулĕ эпĕр? Юрк. Ун чухне те пĕр шуйтанĕ хĕтĕртнипе анчах авланса ямарăм-и! Регули 1323. Шойтанран илес çок! Хорачка. Е, шойтан! Шу шойтанĕ!
то же, что шомпăртăк. Хорачка.
лаша чирĕ. Хорачка. Шонтă полсан, ут хĕрлĕ шăрма пуçлат.
журчать, течь с шуном (о воде). Хорачка. Шорласах шу йохса токрĕ чолтан. Шорк. Çомăр шывĕ халĕ те шорласа йохса выртать.
жесть, белая жесть. Я. Карм. Шуç, жесть, а в Хорачка — шорă хĕçтĕмĕр. Ала 31°. Пирĕн çони шуç котлă, çутти юлтăр çул çине. Пшкрт. Яш çын çони шоç котла. N. Шоç кот çуна çине ларас ят ан ту. Икково. Çона илтĕм, шоçĕ çок; арам илтĕм, осси çок. Орау. Çут шуçпа тĕплесе тунă çуна. М. Туваны. Тумккă лаши тур лаша, çийĕ-пуçĕ çара шуç. Хурамал. И шуç пустарнă тыткăра тыттарса кӳртер, терĕр пулĕ. || Начерт. 206. Шоç, белая медь. || Бляха. Ядр.
отсвет, заря, первый отблеск рассвета. N. Хĕвел тухăçĕ енчен кăвак шуçам киле пуçларĕ. N. Атти лаши кăвак лаша, кăвак шуçăм килетчен çӳрес мар, атти ятне çĕртес мар. Ир. сывл. 30. Кăвак шуçăм килчĕ. N. Шуçăм килнĕ чух. Колыб. п. 7. Çутă шуçăм çывăхарчĕ, ир пулса килет. Урож. год. Шуçăм çутăлса килет. Хорачка. Шоçăм килет ир. Ib. Шоçăм çапат (çутăлат). Б. Олг. Шоçăм килет (чуть тапратат), кайăксам тапратаччă йорлама, вара куак çутă килет, каран вара çутăлат. Шоçăмран каран килет çорăм-поç. Çорăм-поç килет куак-çутăран малтан. Хурамал. Çурăм-пуç шуçăмĕ шуралса килет (свет). Ib. Çӳлте вут шуçăмĕ курăнать, япала çунать пулĕ (зарево). Тюрл. Тол шуçăмĕ килет (кăвак çутапалан, едва брезжит). N. Камăн чун çивĕчрех, вăл хĕвел тухаç енче пăртак шуçăм киле пуçласанах уя кайма вĕрем (время) çитнине сиссе хыпаланма тапранать. Чхĕйп. Унтан çурăм-пуç, тул çутăлас вăхăт çитиччен çаплах ташлаççĕ. Унтан вара кăшт шуçăм килнĕ чух тата анкарти хыçне çăкăр пăрахма каяççĕ. N. Каçхи шуçăм, вечерняя заря. || Янтик. Чысти суккăр пултăм-çке, шуçăм çиç пăртик кураççĕ куçсем (еле вижу). Ib. Хăй шуçăмĕпе пăртик çӳрекелет (еле разбирая предметы, о стариках). || Ала 61. Пĕччен пӳрте кĕтĕм те хăйă çутрăм, шуçăмĕсем ӳкрĕç те шыв çине. || Орау. Шуçăм курăна пуçларĕ, иртет пулĕ (стали показываться синева неба, вероятно, дождь пройдет). || Назв. реки Шешма, впадающей в Каму. НИП. Шуçăм çинче ĕлĕк чăваш нумай пулнă.
скользко (на дворе). Икково. Хорачка. Йор кайсерчĕ тĕк вара шоçлак полса ларат пăрланса (яклака пăр). || Назв. рыбы. Янмурз. Шуçлак — ик порне пек пулă.
понуд. ф. от шотăртат. Хорачка. Мырă шотăртаттарса ларат (грызет орехи).
шуметь, стучать. Хорачка. Мĕн шӳнкĕртететĕн ара онта? Что шумишь, стучишь?
стать острым. || Отощать. В. Олг., Хорачка.
острый. Хорачка.
игра в чижи. Хорачка. Шăк-шакла выляс, игра в чижи.
дудка (кĕпçерен). Хорачка. См. шăхлич.
табакерка из рога. Хорачка. См. шăхран.
шăл тони, десна. Якейк. Шăл тони ыратать. Болят десны. N. Шăл туни, челюсть. Хорачка. Шăл тони, десна.
ветреный (о человеке). Хорачка.
то же, что шăлтăр-шалтăр. Торп-к. Учĕ (шкура лошади, подкрепленная палками, кажущаяся лошадью) шăлтăр-шолтăр йăтăнса анчĕ, тет. Шорк. Шăлтăр-шолтăр сапор йăтăнса анчĕ. Хорачка. Шăлтăр-шолтăр соялас, нисталла та çипăçтаримест сояласа. Б. Олг. Вотă ăшĕнче шăлтăр-шолтăр шырарăм, тет. Ib. Онăн çа çĕмелсене шăлтăр-шолтăр (редко), шолтăрка хорас полаччĕ и туас полаччĕ вĕт çĕмелсем, çа тырă пошалăй пăсăлат полĕ.
обложить (тучами). В. Олг. Пĕлĕт шăмалса килчĕ, кругом обложило. Хорачка. Çомăр килчĕ шăмалса, йĕри-тара пĕлĕт. Ib. Шăмалса илчĕ шăпах, час ертмес çомăр. Якейк. Пĕлĕт пĕтĕмпех шăмалса карĕ. Обложило кругом сероватыми облаками, при этом все небо кажется сплошь одинаково ровно серым. N. Шĕвек пĕлĕт шăмалчĕ çĕр çинче.
сердиться, намереваться укусить, откидывая уши назад (о лошади). СПВВ. ФВ. Лаша хăмсарнине шăмарат теççĕ. Ятник. Ц. Лаша шăмарать. Лошадь готовится укусить. Городище Б. Лаша шăмарать. Лошадь пытается укусить (кого-либо). Ау 11. Вăл ăна тытма пырĕ, ку тыттармасăр шăмара-шăмара аякка илсе кайĕ. Хорачка. Ут шăмарат, хăлхине калла пăрахат (сердится). Орау. Çав путсĕр лаша пек шăмарса çӳрекен хĕрарăма ман курас килмест, терĕ. Кан. Кулаксем хăйсен лашипе пулăшас вырăнне шăмарса юрăхсăр сăмах калаçса та пулин ĕçе чарасшăн. || N. Кушак шăмарать, кошка фыркнула. Яндоби. Пирĕн саканче хулхасене шăмарса çӳрекен пур. (Кушак-кайăк). || То же, что шăмал. Городище Б. Çанталăк шăмарать. Погода клонится к ненастью.
младший брат. См. шăллăм. СПВВ. ЛП. Шăнкăл = шăллĕ. Хорачка. Шăнкăлăн арăмĕ – кин. Пшкрт. Сан шăнкăлă, твой младший брат. Козм. Шăнкăлăм = шăллăм.
назв. какой-то птицы. Хорачка.
железная цепь. Хорачка. См. санчăр.
гор. Чебоксары. Хорачка, Шашкар.
бородавка. См. шĕпĕн. Чебокс. Имен. Шăпăнь пулсан, ăна тарланă лаша шăкĕпе сĕрсен пĕтет, теççĕ. || Хорачка. Шăпăнь = ричек, рычаг.
щель на дереве. См. шăрă. Хурамал. Йывăç ӳссессĕн айăккинче алă кĕмелле шăтăксем пулаççĕ, çавсене йывăç шăрĕ тесе калаççĕ. N. Шăр илсе, заросши (о ране на дереве). Чутеево. Шăр илсе кайнă (о дереве). N. Йывăç хоппине шăр илсе каять. Питушк. Йывăçа шăр полать портăпа кассассăн, питĕрĕнме шухăшласа пырать. Хорачка. Шăр моклаки, каряга. || N. Ӳте кассан, шăр илсе каять (заростает). N. Пăртак пурăнсан, унăн суранĕсем пĕтĕмпех тӳрленнĕ, шăр илсе ларнă. || Слой.
с кисточками, с узорами, Хорачка. Шăраçла пилĕкçи, ăна сакăр хыçпа (хĕçпе) тĕртеччĕ (хыç — кусок дерева с дырами).
сердиться. Хорачка. Шăрчăкланат — вăрçма хытланат. N. Шăрчăкланса çӳреççĕ. Йӳç такăнт. З7. Шăрчăкланса. В. Олг. Шăрчăклан, баловаться.
мокнуть, пропитаться водою, набухать. Хорачка, В. Олг. Лотка, катка шăршăнат. Изамб. Т. Пичке хавшанă та, шăршăнтăр тесе, шыва пăрахрăм. Сĕт-к. Пирĕн лакăм час шăршăнмасăр хоплать.
всякая мелочь. Хорачка. Шăтăр-патăр, коптăр-каптăрсана поçтартăм (всякую мелочь).
пищать (о диких утятах). || Переносно — хорошо, дружно разговаривать. N. Пĕр йăвари кайăкăн чĕпписем пек шĕкĕлтетсе калаçса ĕçсе çиеççĕ. Альш. Ан шĕкĕлтет. Кан. Хамăр сут — ĕç халăх сучĕ,— шĕкĕлтетсе пыраççĕ повернăйсем. ТХКА 109. Кӳлĕ тавра хăмăшсем çинче темĕн тĕрлĕ вĕт кайăк çунатланса, саркаланса, шĕкĕлтетсе, хăмăшсене тая-тая юрлаççĕ. || Бегать мелкими шагами: Хорачка. Шĕкĕлтетсе каят ут (аран). Пшкрт. Орисене шĕкĕлтетсе каят (лошадь бежит и стучит вогами).
шĕкĕлĕ, бородавка. Пшкрт, Хорачка.
радуга. Хорачка.
назв. женского украшения. См. шӳлкеме. Череп. Шĕлкеме – нагрудное украшение из разноцветных мелких бус у девушек, четырехугольной формы. Карамыш. Шĕлкеме – кăкăр умне çакаканни. СПВВ. ФН. Шĕлкемене хĕрсем те, арăмсем те çакаççĕ. СПВВ. ЛП. Шĕлкемене укçаран çакса тăваççĕ, ăна арăмсем çакаçсĕ. Хорачка. Шĕлкеме — вон-воник тенкĕлĕх (наряд). Бюрг. Шăлтăр-шăлтăр шĕлкеме, куллен мерчен кĕтнĕ-мĕн. Ст. Чек., Имен. Шĕлкеме = сурпан çакки (кĕмĕл укçасенчен тунă).
сорт льна, похожий на „варпоççи.“ Хорачка. Различаются сорта волокна: 1) лапрашки, 2) вăтам, З) варпоç. Варпоçпа вăтамĕ пĕрле полсан, штольă полат.
(нал'ы̆), тина. Хорачка. Пшкрт. Нальă симĕс; шу нали [хăйма кап (ҕап) поçтарнса ларат]. Ib. Шуа нальă исе лартса.
плесень на жидкости, зелень на воде. Хорачка. Шу çине нараса ларса, поверхность воды зацвела. Ib. Шу нари, зелень на воде, иначе шу люляки (-ҕи).
то же, что масмак. N. Ай акисам, акисам, килетĕр те тăратăр, пирĕн куçран пăхатăр, насмак тума манатăр. СПВВ. Насмак, масмак. СПВВ. ТА. Насмак, арăмсем хăмачă çине тĕрлесе пуçа сырăнаççĕ. Ходар, Пшкрт, Хорачка. Насмак, масмак.
рубанок, наструг. Чертаг. Хорачка. Настрăкпа тĕкес, тесать.
(н'емон), назв. рода. Хорачка.
(н'эмотка), наметка. Пшкрт. Хорачка. Немотка= сэ̆рӓгӓ
(н'ӓн'ӓ), хлеб (детск. сл.). Хорачка. Пшкрт: аβин'ӓн'ӓ.
(н'ӓн'ккэ̆), акушерка. Хорачка.
, номай, нуммай, много, в большом количестве. О сохр. здор. Тата урăх тĕрлĕ те нумай сивĕрен пăсăлма пулăть. Т. Григорьева. Нумай пĕтет, сахал çитет, теççĕ. (Послов.). Ib. Нумая шыраса сахалсăр юлать, теççĕ. Якейк. Нумай пĕл те, сахал калаç. Б. IЗ. Нумай пĕтĕ, сахал çитĕ, пĕрле пурăннине мĕн çитĕ? N. Сахал пулсан та, нумай туса ил. Регули 867. Номай çын кайрĕ, вилчĕ; çынсам кайрĕç, вилчĕç. Ib. 868. Онта номай çын сана полăшмалли. Ib. 417. Кăçал кайăк номай поль. Ib. 229. Эп ĕçлекене номай корса, кон пак ĕçленине (ĕçлекене) корман. Ib. 216. Ман паян ĕçлекен номай. Альш. Вăл хĕрлĕ йĕмре те çавăн пекех пуринчен ытла хĕрлĕ нумай. Хĕрлĕ çине е кăвак, е шурă, е сарă кӳртнĕ. Вишн. 71. Нумай çĕрте çырмасене е арманшăн, е шыв кӳлентерсе тăратасшăн пĕве-пĕве хураççĕ. Ib. 61. Выльăхсене çуреме сирĕн çаран пулсан, анăрсене çаран тăвăр. Апла пулсан, сире наклат пулас çук, усси нумайрах пулĕ. N. Выльăх нумайтан мар ку япала, пирĕн çарансем питĕ начарланса кайрĕç. Альш. † Нумайран мар çак кунсенче хĕрсемпелен вылярăмăр. Нюш-к. Чăвашсем кулакан çынтан: нумаях пулас çук унтан, теççĕ. С.-Устье. Нумай та пулмарĕ, тет, пĕр ывăл фунарпа хĕç илсе çав салтаксене вĕлерме пычĕ, тет. N. Нуммай та хăвармарĕç. Совсем мало оставили. ЧП. † Арчи-арчи панулми, хĕрлинчен шурри пит нуммай. Орау. Тăрничакки (назв. какого-то предмета в игре) нуммай вĕçлĕ енĕпе (пуçĕпе) тăрăнсан, тăрăннă вĕçĕ миçе вĕçлĕ, çеккĕлне çавăн чухлĕ турата шутласа хапартса лартаççĕ. || Намного, много раз. Регули 1379. Вăл мантан номай ăста (мантан итларах ăста). N. Вăл Байкал кӳллинчен нумай хĕвел тухăçĕ енче. Висĕ пус. ЗО. Вĕсен тымарĕсем, çĕре ытти тырă-пулăсен тымарĕсенчен нумай тарăнтарах кĕрсе кайса, унтан хăйсене валли нӳр илсе тăраççĕ. N. Кун пек туйсенĕн ăрасхучĕ пĕр çирĕм пилĕк тенкĕрен нумай ытлах пулмасть. Баран. 12. Манăн умра нумай çӳлте, Днепр шывĕ тĕлĕнче, авалхи хула Киев тăрать. Альш. Ют ялтан хĕр-сăри каçпа, нумай çĕрле, тин тавăрăнат. || N. Аллă нумай-и, çирĕм нумай-и? Что больше: 50 нли 20? || Самое большее. Хорачка. Вăл отмăл конта полат, çарнат тырă ене, нумай ларат отмăл олттă сутка, вураччă, çапаччă. О сохр. здор. Ăна (шкуру) сутса эпир нумай укçаллă пулас çук, пит нумай пĕр виçе тенкĕ илĕпĕр. || Долго. N. Нумай ан çӳре. Долго не ходи. N. Эп пырсан (килсен), нумай та тăмарĕç, вăсем те персе çитрĕç. Ала 15°. Нумай та пурăнман çамăрк хуçа, киле хăш кун киле çитмелли çыру янă, тет. N. Ыранах кантура кайса çыртар (заяви жалобу). Нумая ан яр (не откладывай). Никит. Матки килеймерĕ-ха, темме нумая юлнă. Изамб. Т. Нумай выртап-и? сахал выртап-и, пирĕн йытă вĕре пуçларĕ. Альш. Акă кайрĕç, тет, салтаксем хăвалама. Акă нумай пыраççи, сахал пыраççи, хай салтаксем çитеççĕ, тет. Регули 1236. Вăл онта номай порнать. Вăл килни номай полать. Ib. 1238. Номай полмаçть вăл контачĕ. Ib. 848. Ман паян номая пырас çок. Ib. 807. Номай полать эп она çĕклесе çӳрени. Букв. 1904. Нумай пулчĕ-и, сахал пулчĕ-и, юлташсем мана кăшкăра пуçларĕç. N. Нумай тăмаст, бывает непродолжительно. Якейк. Çомăр нумая каþ. Ib. Ма нумай тăрать. Как долго (тянется). Кан. Вăхăт çитсен каласа парĕç, нумая кĕтнĕ, сахала кĕтĕпĕр. Ib. Эсĕ вăхăт нумая кайиччен Кĕркурирен укçуна илме тăрăш. ППТ. Тепĕр касса кайсан, вара нумаях çӳреймеççĕ. Нумай кĕрсен, пĕр-ик-виç килле кĕреççĕ. Юрк. Нуммай та çапла çывăрса выртмаççĕ, хай сӳннĕ, тесе, пĕлнĕ. Юман кăмпийĕ çĕнĕрен амаланса кайса çуна пуçлат.
(н'ӧл'), краска у красильщиков. Хорачка. См. ĕнĕл.
погребница. Шибач., Хорачка. Вомбу-к. Нӳхреп-çи (лаç майлă), унта катка-çарма, чĕрес-чавса, çу чӳлмекĕсем хураççĕ. Альш. Икĕ юнашар карташ хутлăхĕнче вара ампарсем, витесем, нӳхреп-çийĕсем.
(аρиы), повод. Хорачка.
(ны̆ры̆, нŏрŏ), личинка навозного жука. Завражн. П. И. Орл. СПВВ. ИА. Çула тирĕс куписем хушшинче нăрă нумай пулать. N. Ĕлĕкхи çулсенче хамăн пысăк çарсене: саранчасене, хуртсене, нăрăсене, ăмансене ярса сиен тунă вырăнне сире ырăлăхпа тавăрăп. Б. Олг. Копшанкă пор, нăрă, ут пăх ăшĕнче. Ут пăх нăрри. Изамб. Т. Нăрă, 1) навозный жук, 2) его личинка. КС. Нăрă нăрлатса çӳрет (жужжит жук). N. Нăрă, жук: навозник или майский; местами — личинка навозника. Тюрл. Нăрă, жук коричневый (майский). N. Вĕçет, мĕкĕрет, ларать, çĕре чакалать. (Нăрă). Баран. 160. Тырă нăрĕ. Ib. Шыв нăрĕ пĕве тăрăх урипе чавса ишсе çӳрет. Пшкрт. Нăрă, жук. Хорачка. Нăрă (нŏрŏ) хорт пак. Мыслец. Нăрă, черный жук. Пшкрт. Нăрă (ны̆ры̆), червяк в дереве (см. ĕне копшанки). || Так называют темного человека. ТММ. Тĕттĕм, нимĕн пĕлмен çынна «нăрă» теççĕ.
(н'ӧргэ), ворчать. Хорачка. Нĕркесе çӧрет (хуня тĕлĕн соялат, сойи латти çок).
делить на равные части, доли. N. Унтан вара яшкапа пăтă пĕçерсе, ялĕпе пĕрле пайласа çияççĕ. N. Пĕр çын аш пайла пуçларĕ, тет. Хорачка. Аш пайлас, делить мясо. Сред. Юм. Пайла, делить (в арифметике).
щиколотка. N. Пакалчак таран пылчăк çинче конĕпех çӳретпĕр. N. Ĕнесем кашни пусмассерен пакалчак тяран çиелти çереме шăтарса путса пыраççĕ. Б. Олг. Ора пакалчакĕ. Хорачка: ора п̚ађалџагы̆, щиколотка. Ст. Чек. Пирĕн лаша пакалчакне (пережабину над копытом) таттарнă та, пакалчакĕ хуртланнă. Бгтр. Вара Емелен тăрса пăхрĕ, тет те, хĕр пакалчак таран тохнă, тет (из земли). См. пакăлчак.
назв. птицы (ест калину). Хорачка. Палан лакки шăнкăртăмран (скворца) пысăкрах.
(пабакки), ребеночек. Хорачка. || Присловье к сл. аспуки. БАБ. Аспуки папакки...
спать (так говорят детям). Питушк. Паппа ту, спи! Сред. Юм. Паппа турăр-а? Вы спали что-ли? Хорачка. Ачам килех, паппа тупăр (= тăвăпăр, спать).
(парга), ядреный, полный, здоровый. КС. Кăçал хăярсам пит парка шăтаççĕ. Шурăм-п. Кăçал ăвăс кăчки парка. В. Ив. Вăрлăхра çимĕç мĕн чухлĕ нумайрах, тырă çавăн чухлĕ паркарах ӳсет. Чув. пр. о пог. 61. Çĕнĕ уйăх парка пулсан, уйăхĕпех çăмăр пулать (хĕлле ăшă юр пулать). Если молодой месяц полный, весь месяц будет дождь (зимой будет снег). IЬ. 443. Хăмла çырли малтанхи парка пулсан, малтан акнă ыраш лайăх пулать. Если раньше поспевшая малина крупна, то раньше посеянная рожь будет хороша. ЧП. Хура-ах вăрман хуххине суйласа татрăмăр паркине (= шултăрине. КС.) Альш. † Хура вăрман хуххине суйларăмăр паркине. N. Урасем пит парка= урасем пит хулăн. Сред. Юм. Ôн ачи пит парка ӳсет-ха (растет плечистым, здоровым). КС. Уммасем кăçал парка ӳсеççĕ. Хурамал. Пирĕн тырă пит парка шăтнă (тĕм-тĕм шăтна, ушкăн-ушкăн шăтнă, лайăх пулнă). Ст. Чек. Парка ӳсет (уçăм), растет тучно, отлично. СПВВ. ИФ. Ку кĕпçе пит парка, теççĕ, Календ. 1904. Шултра пĕрчĕн тымарĕ парка, йышлă пулат, нӳр те нумай туртать, шăтасса, ӳсессе те парка шăтать, парка ӳсет. СПВВ. ФВ. Мăн, хулăм кĕпçене парка теççĕ. Изамб. Т. Кăçал тырă парка шăтăрĕ (= шăтрĕ, взошел роскошно). IЬ. Унăн ачи парка ӳсет. СПВВ. ЕХ. Парка= хулăн. Кудемер. Парка лаша, здоровая лошадь. Шибач. Парка çитĕнет сĕлĕ (крупный). IЬ. Çӳлти парка полчĕ, аялти каюллă полчĕ. || Выносливый (о лошади)? Хорачка. Парка ут (пĕтсе кайса, хоппи анчах йолса, хытă чопать).
(парђа), ломкий. Пшкрт: парђа jӳс', ломкое дерево. То же и в Хорачка.
(падра), ломкий, хрупкий. В. Олг., Пшкрт. Хорачка. Ай, патра йӳç, хоçăлса каþĕ.
пуля. КС. Хорачка. См. ăшне-кĕрен. || Патрон. Кан. Çĕр утăмран виçшер патрун пăшал пертерчĕç. N. Кунĕçĕрĕ патронпа выртса тăрса пурнатпăр. N Çĕр çирĕм патрон çумра çӳрерĕ. N. Патрона пилĕк çомне çакса.
то же, что пайтах. Хорачка.
(паhа), дорогой, драгоценный; дорого, ценно. Н. Карм. Вĕсем (книги) пире темрен те паха. Сред. Юм. Пĕчик ачана пăртак çиç çырла парсан та пит паха. Çĕнтерчĕ 26. Сивĕнесси сивĕнмен те, анчах çак пуян ывăлĕ пахараххине манăн чĕре туятчĕ. Календ. 1910. Пуринчен ытла килĕштерни паха (дорого). Собр. Сутас сутта пахана тăрат, илес тавара йӳнеçтер. (Моленье). Сам. 13. Таптанă, çаратнă паха çĕршывна. Хорачка: вы̆л мана пет пађан тоjы̆нчы̆ (дорого, драгоценно). Ст. Яхак. Çамрăк ачасемшĕн çăварни тата пушшех паха. Икково. † Çăварниран пахи пор, теççĕ: чăнах пор-ши ĕнтĕ çав? Тим.-к. † Эпир каяс çул çинче йĕри-тавра паланлăх, паланĕ ларать хĕп-хĕрлĕ, пире палан мĕн паха? Пала-тăран (знакомый) питĕ паха. Кĕвĕсем. Пахча варринчи улма йăвăççи, пăхса тăма паха-çке (просто любо посмотреть). Цив. † Шурă чечек мĕн паха? пиччепе инке паха пире. N. † Икĕ аллăмра тăватă çĕрĕ, кĕмĕл çĕрĕрен пахи çук, ах ача; ялта сар ача пит нумай, ман Яккуртан пахи çук (лучше), ах, ача. N. Австрисен окопĕсем питĕ паха. N. Паха= илемлĕ? || Старательный, прилежный. Юрк. Ун вырăнне хамăр çынсенчен пĕрне-пĕрне, ĕçе пахарах çынна (трудолюбивого), куçарĕç. || Ст. Чек. Пахасăр, ку çынта паха çук, ăçта хурсан та вырнаçать (всюду уважаем). N. Пахине пĕлмесĕр ĕçлет, не жалея сил или себя (иначе: пахасăр). || Торжественный. Кан. Выстăвкă уçăлнă шутпа паха ларуллă каç пулса иртет || Зап. ВНО. Паха, мягкий, нежный.
(пэккэт', Хорачка; пекет), пикет, сторожевой пост. Хорачка. Пеккет тăрас= я л хорлас (= хураллас). Питушк. Пеккет — ĕлĕк матруссам (стражники) тăнă çĕр. К.-Токшик. † Вăрăм, вăрăм, вăрăм ой, вăрăм ойра пеккет пор, пеккет мари Марина. Тюрл. Пеккет, казачья караулка (на большой дороге, кордон). || Пожарная караулка, где стоят пожарные машины. Пшкрт.
первый. Хорачка.
(пӓрџ̌ӓ), росток. Хорачка. СПВВ. ВА. Перче, почка.
(пэтлэ, пӓтлӓ ) петля у двери. Хорачка. ЩС. Петле, петля. N. Петле; алăк петли, т. ыт.
(пызы̆кшы̆), величина. Пшкрт. Хорачка. Çакăн пысăкшă. См. пысăкăшĕ.
пытать, допрашивать. Хорачка. Латăлă пытса (по закону) сойлас полат сояя. СПВВ. Пытса чĕнчĕ, каларĕ (настойчиво).
холст из льняной пряжи. Хорачка.
какая-то часть строения. Хорачка. Повор — тăрăх хорни (в сарае).
(пол'иц'ӓ), полка в избе. Хорачка. См. лоча.
(пол'а), тесло (инструмент). Хорачка. Поляпа валашка алтаччĕ. Б. Олг. Поляпа алтат, столпă пасне туат. Букв. 1908. Пуля. См. пулле.
бурак. Ширк., КС., Хорачка, Шибач. Тюрл. † Хорăнтан пурак тăвăттăм, хорăн хоппи сĕвĕнмес. Яргуньк. Хурăн хуппинчен пурак турĕ, тет. СПВВ. Пурак= пырак. Бр. п. водку 2. Ача хурăн хуппинчен пурак тума тытăнать. Шишкин. † Хорăн тăрне хăпартăм, пĕр пураклăх хоппишĕн. || Кузов. V. S. Ядр. † Пиçнĕ-пиçмен çырлашĕн пурак илсе тухас мар. || Табакерка. N. Çынни пурак кăларчĕ, тет те, сăмсине тапак турта пуçларĕ, тет. || Икры сапог, твердая часть голенища. Шорк. Аттин пуракки анса кайнă ĕнтĕ.
поранла, объягниться. Хорачка. Сорăк поранласа. Менча Ч. Çуркунне пуранланă путексем. Ст. Чек. Пуранланă, объягнилась; пуран пăрахнă, выкинула (овца, коза). Трхбл. Сурăх пуранланă (архаизм, теперь говорят пăруланă), объягнилась. N. Эсĕ чул хушшинче пурăнакан хир качакисем мĕн вăхăтра пуранланине пĕлетне?
(порн'а), палец. Пшкрт. Поç порни, шӳр порня, вăта порни, ятсăр порня, кача порни. В. Олг. Шӳр порне, кача порни. Хорачка. Поç порня, большой палец. Якейк. Ача порня ĕмет.
порняскалă алсаш, порняскалă алсашка, перчатки. Хорачка. Пшкрт.
обух топора. Хорачка. Сятра: порт тӧ̌ршши саланза пӧ̌тсэ.
лезвие. Хорачка.
, -тăршши, (т̚ŏржи), (ты̆ршши), обух. Н. Карм., Хорачка, Пшкрт. Портă тăршши.
(липкӓ к̚ашτиы), i. q. лифта. Хорачка.
(арбы̆кл’и, Пшкрт. арβы̆кл’и), i. q. арпукли. С. Юваново, Собр., Яргейк., Хорачка. Собр. Арпăклинче кĕмĕл шăрçа. В мякиннице серебряная бусинка. (Загадка) Ч. П. Тĕклĕ ура тăмани арпăклинче чĕп сыхлать. Мохноногая сова подкаркуливает в мякиннице цыплят.
(аскы̆н), libidinosus, dissolutus, nequam; proccllosus (de pluvia), распутный, блудный, нравственно павший, бурный (о дожде); восприимчивый к заболеваниям (о теле). Нюш-к. Аскăн ĕçпе пурнать, распутно живет. Орау. Куçĕсем те унăн аскăн куçлă. У нее и глаза блядские. Альш. † Ай-хай, аскăн арăмсем, ар чарса та чарăнмасть! Распутных жен не могут удержать и мужья. N. † Ялта вăйă выляççĕ, аскăн хĕрсем хутшăнмаççĕ. В деревне водят хороводы, но распутные девки не принимают в них участия. МО. Аскăн ача, блудный сын. Сказки и пред. чув. 111. Асамат мар, — усал вăй, аскăн ĕçсен амăшĕ, йывăр çылăх пуçĕ хăй. Не радуга (?), а нечистая сила, мать блудных дел, — она, источник всех тяжелых преступлений (грехов). Альш. Аслă çулпа мĕн пырат? — Аскăн пуçлă хур пырат. Что (кто) идет по большой дороге? — Озорной гусь (передовой, коновод, который водит прочих гусей на хлеб, на гумно). Хорачка. Аскăн çомăр килчĕ, штурмăлă. Пошел дождь, поднялась буря. Сред. Юм. Ман ӳт пит аскăн та, кăлт вансан та, таçта çитеччин асса сарлать. У меня тело очень восприимчиво к заболеваниям, и потому даже легкое повреждение его легко расходится на большое пространство.
(азар- п̚изэр), daemones maij, нечистая сила. Альш. Çула кайсан, асар-писере тĕл пулас мар: чун хăранипе пăсăлса кайăн. Когда будешь в дороге, то как бы не встретиться с нечистой силой: со страха можно повредиться. || Atrox, horribilis, furens, similis iurenti. Страшный на вид, бешеный (о буре и т. п.). Сред. Юм. Таçтан пит чупса тавăрнчĕ, хăй пĕтĕмпе асар-писер пõлнă, çӳçне-пуçне тăратнă. Не знаю откуда прибежал; сам стал каким-то страшным, волосы его стояли дыбом. Ib. Пит хõра асар-писер çăмăр килет ĕнтĕ; кăçта кайса кĕрĕпĕр? Надвигается страшная гроза; куда бы укрыться (от нее)? Ib. Асар-писер тăман, сильный буран, мятель (метель), пурга. СПВВ. МА. Асар-писер — çăмăр пĕлчĕ хура, тискеррĕн килнине (калаççĕ). Выражение асар-писер употребляют, говоря о надвигающейся страшной, черной дождевой туче. Тюрл. Асар-писер тăвăл килет. Несется (сюда) бешеная буря. || Nonnumquam adverbii vim habet. Употреб. также в значении наречия. Ст. Чек. Арăмĕпе упăшки пĕр вĕçĕмсĕр çапăçса пурăнсан: вĕсем асар-писер пурăнаççĕ, теççĕ. Ib. Асар та писер пурăнат. Н. Карм. Ашшĕсем хĕрне савман çынна качча парас тесен, хĕрĕ асар-писер хăтланать (= хирĕçет): каймастăп, тесе. Если родители вздумают выдать дочь за нелюбимого человека, то она и рвет и мечет, не соглашаясь выйти за него за муж. Тюрл. Мĕн асар-пиеер çиленсе çӳретĕн? Что ты так злишься? Янтик. Лашана пит хваласа, хăй кăшкăркаласа, лаши сиккипе кайсан: ну, асар-писер карĕ у! теççĕ (помчался с страшной быстротой). Пшкрт. Азар-пизӓр, астумазы̆р туза п̚ыракры̆м васкаνиыβӓ. Впопыхах сделал чорт знает что. Хорачка. Ондан азар-пизӓр токса тарды̆м. Я убежал оттуда, страшно перепугавшись (хăраса ярса). || Absurd.e, inconcinne; inconstanter (loqui). Также значит непоследовательно, без толку. КС. Асар та писер калаçать, ним йĕркине те тупас çук унне. Мелет (болтает) без толку, так что ничего и не разберешь. Питушк. Асар-писер калаçат. «Хорошенько не говорит» (жулик).
(азо шы̆л), dens caninus, клык (утăн, сыснан). Хорачка.
, аçа-чолĕ, lapis ille, quo fulminator ferirc creditur. Изамб. Т. Аçа-чулĕ — гладкий желтоватый камень, аçа çапнă чухне çавăнпалан çапат, тет, т. е. когда бог молнии поражает предметы, то ударяет подобным камнем. КС. Аçа чулĕ — чăп-чăмăр, тăрăхларах та пулать (цвета высохшей замазки). Аçа çапсан, çĕре анса каять те, çичĕ (?) çултан анчах тухать, теççĕ. Ăна телейлĕ çынсем анчах тупаççĕ. Ăна сăра çине ярсан, пит хытă йӳçет те, пит хаяр пулать. Громовый камень бывает совершенно круглый или несколько продолговатый и похож по цвету на высохшую замазку. Когда бог молнии ударит им, то он уходат в землю и выходат оттуда только через семь (?) лет. Его находят лишь счастливцы. Если положить его в пиво, то оно очень сильно бродит и бывает очень пьяным. Хорачка. Аз'а џол’ы̆. пилэ̆к порн’ан jэ̆ри-да п̚ор онда, чол'ы̆ с’омы̆н'џа. Громовый камень. На камне заметны следы от пяти пальцев. Н. Седяк. Аçа чулĕ. Аçа çапсан, темиçе çултан тухать; ăна, сăра йӳçмесен, сăра ăшне яраççĕ. Громовый камень выходит из земли через несколько лет; его кладут в пиво, если оно не бродит. Сред. Юм. Аçа чõлĕ. Хõрарах-сарă хытă чõла калаççĕ. Громовым камнем называется твердый камень черновато-желтого цвета. СПВВ. ИА. Аçа чулĕ. Чăвашсем: усал çынна аçа çапать, теççĕ. Громовый камень. Чуваши говорят, что бог молнии поражает (им) злых людей. Сказки и пред. чув. 47. Янтрак йăнăшма ĕлкĕрне çĕре тепĕр аçа чулĕ унăн çине Петĕр аллинчен персе те анчĕ. Ст. Чек. Аçа чулĕ тесе, пĕр йышши симĕс чула калаççĕ; ăна çĕçĕ витмес, вĕртереççĕ; сăра йӳçĕтнĕ çĕре ярсан, сăра аван йӳçет, теççĕ. N. Аслати алтса, аçа çапсан, хăш чухне çапнă япала хыпса та каять. Хăш чухне тата аçа ахаль çĕрех çапать те, аçа чулĕ çĕр айĕнчен çичĕ çултан тин тухать, тит. Çав чула сăра йӳçĕтнĕ чухне: сăри хаяр пултăр, тесе, сăра катки çине хураççĕ. БАБ. Виçĕ каçчен çав сăмахсене каласа вĕрсен, тăваттăмăш каçхине вучаха хуран çактарса, унта аçа чуль тата виç каç вĕрнĕ шыва ячĕ. Она (он?) произносила эти заклинания в течение трех вечеров, а на четвертый вечер велела повесить над очагом котел, положила в него громовый камень и влила воду, над которою она произносила заклинания в продолжение трех вечеров. (Из обряда «Пăсташ тасатни» — очищение порчи). Там же сказано, что этот — камень выбивает и выжигает порчу, насланную на дом (çуртăран пăсташа çапса çунтарса кăларат).
nondum exactis pueritiae annis, в пору отрочества (между детством и юностью). Череп. Якейк. Эп ачарах чох хам охмаххине халь те пĕлетĕп. Я помню до сих пор, каким я был наивным, когда был маленьким. Ст. Чек. Эп ачарах чух кĕтӳ кĕтеттĕм. Когда я еще был(-а) мальчиком (девочкой), я пас(-ла) стадо. Хорачка. Ачарах чон’а (то же).
(аш), haesitantem ingredi; de iis dicitur, qui per aquam aut nives aut lutum, aut agros frumento consitos aliave similia non sine impeditione aliqua pedibus iter faciant, итти по воде, по снегу, по грязи, по песку, по траве и т. п. так, что ноги, или вообще нижняя часть тела, погружаются в них и покрываются ими (вообще — ура тупанĕ путмалăх пулсан). Буин. † Урамăрсем тăвăр, юрсем тарăн; эпир ашманнине кам аштăр? У вас улица узкая, а снега глубокие; кто будет ходить (или: ездить) по ним, увязая, как не мы? Ст. Чек. Кашкăр юр ашса кайнă. Волк побежал по снегу, который не выдерживал его тяжести. Толст. Сасартăк сулахай енчен темĕскер (какое-то существо) юра ашса килнине курах кайрăм. Ст. Чек. Юр ашса килтĕмĕр. Мы пришли, увязая по брюхо (и ниже) в снегу. Ib. Ку юра ашса кайма!.. Это итти по талому снегу!.. Изамб. Т. Ыраша ашша тухăрăмăр (туhы̆ры̆мы̆р, prima ы̆ littera perbrevi). Мы прошли через рожь (в поле) или по зернам ржи (напр., насыпанным на полога для сушки?) Собр. 400 † Шăхаль урам хушшине навус сарса тухнă-çке, — епле ашса кĕрем-ши? На шигалинских. Улицах всюду накидан навоз; как пройти мне туда, увязая в нем? Ала 64. Атте те аннен картишĕ (scr. картышĕ) пычăклă (i. е. пылчăклă); пычăкне ашма ӳркенмесен, хăймине çиме вăтанмĕ. Двор моих родителей грязный; если она не поленится месить в нем грязь, то и не постыдится есть сметану. Сир. 72. Урипе ашса вăл хытă тăма нӳрлентерет. Меся ногами, он превращает твердую глину в жадкую («сырую»). Хорачка. Jop ы̆жы̆нцэн аран ашша т̚окры̆м. Я насилу вылез из сугроба. КС. Юр. Çин ашша çӳрет. Лазит по снегу. Ib. Ыраш çинчен ашша тухрăмăр. Мы прошли по ржаному полю (или по зернам ржи). Ib. Паян кунĕпе шыв çинче ашша çӳрерĕмĕр. Сегодня мы целый день ходили по колено в воде. || Citatius ire, бежать рысью. СПВВ. Сред. Юм. Çакăнта çитеччин пĕр май ашсах килтĕмĕр. Мы все бежали до сих пор рысью. Ib. Лаша ашать. Лошадь бежит рысью. Зап ВНО. Ашша пырать (лаша хытă чопса пырать). Çутталла 43. Икĕ лаша иккĕн харăс хашлатаççĕ, ашаççĕ.
(ажы̆кла), 1) operire (equum) tegumento, quod ашăк appellatur, покрывать лошадь попоною (ашăк); 2) exteriorem ianuae partem matta vestire, обивать дверь рогожею. Хорачка. Ута ашăкласа лартас. Надо покрыть лошадь попоною (зимою). Сред. Юм. Хĕлле: сиввĕ пит ан кĕтĕр, тесе, алăка ашăклаççĕ. Чтобы зимою не слишком легко проникал в избу холод, двери обивают рогожею. (То же и в Тюрл.).
(ажы̆х), cachinnare; lascivire, vociferari; deiirare; luxuriari (de virentibus), bene vivere, opibus fiorere, comissari, громко смеяться; шалить; кричать; бредить; сильно разростаться; наслаждаться полным довольством, гулять (пировать). В. Олг. Ашăхат. Громко смеется (= пит колат); бредит; шалит; кричит. Хорачка Ажы̆ҕат. Смеется. КС. Купăстасам ашăхса кайнă. Капуста шибко пошла в рост. Ib. Ну, ун панче ашăхрăмăр-çке эпĕр! Ну, и по-пировали же мы у него! (точнее: получили удовольствие, наелись, напились). Ib. Эс ун патне кĕрĕшшессĕн, апатран ашăхатăн ĕнтĕ пĕрре! Ну, если ты к нему наймешься, то еды у тебя будет по горло! (точнее: поешь вволю).
посу (-зу), то же, что пус, пос. Пус, поле. Хурамал. Ыраш пусăвĕнче (ыраш пуссинче) ыраш начар. N. Хамăра тивĕçлĕ çĕре те 15 хăлаç кăна пусăва парать. N. Пире пусăва-пусăва 15 хăлаç. || Земля под паром. Шибач. Посу, поле с которого все убрано. Разг. С. Мих. 20. Посу, поле, оставленное в пару или на роздыхе. Шарбаш. Посу, паровое поле. Хорачка. Çĕр, посу выртсан, йосанат. М. Сундырь. Посу, паровое поле; ыраш уй, ржаное поле; çуртри уй, яровое поле. Якейк. Кĕтӳ посура çӳрет. Скотина ходит на паровом поле. Ib. Кăçалхи посу пит аслă, выльăхсене кулать тумалăх пор.
пустой, бесполезный. Хорачка. Пуста пĕр шăтăк (дармоед)! Епле çиме ларма вăтанмастăн.
(-кы̆рлы̆), вниз головою; от ворот во внутрь двора. Хорачка. См. пуç-хĕрлĕ, пуç-хирлĕ.
крутая речка. Хорачка. Поç-кăрлă шу (хытă йохат).
назв. божества. Хорачка. Пӳлĕкçи, çоратан торă, поç тори (= торри, именной бог), ыра (= ырра) пӳрсе çырăр.
маковка. Б. Олг., Хорачка.
(-з'-), изголовье. Сохрон-й., Пшкрт. Начерт. 132. Поçалăк, заголовье. Брус в окне. Хорачка. Поçалăк лотра, çӳллетес. См. пуçелĕк.
, поçар, (пуз'ар, поз'ар), положить начало, быть инициатором, зачинать. Б. Олг. Той пуç калат: кĕçĕн кĕрӳ, йорла, ташла, сан поçарас полат (ты должен положить начало), тет. Якейк. Эс пуçарса пар тольăк, валалла хамăрах пĕлĕпĕр. Ib. Пор осал ĕçе эс пуçаран, сантан ял патях шар корса. Ib. Пирĕн ялта школ тума Микон Хĕлĕп пуçарчĕ. Кан. 1925-мĕш çулта, июнь уйăхĕнче, Тĕмер халăхĕ çав çĕре хăйĕн çине илес шутпа çĕр комиççи умĕнче ĕç пуçарать. Ib. Ку тупăшлă сутта коператив хăй пуçарсан пысăк усă пулмалла. Ib. Эпĕ: суртлас ĕçе кĕркуннех пуçарса ярсан аван пулĕ, тесе шутлатăп. N. Çырури сăмахсене ăнланас çĕрте те вĕсем халăх умĕнчен пуçарса пынă. Шибач. Хăшĕ поçарать (зачинает, инициатор). Пшкрт. Поçар, распоряжаться. Ib. Кам кона поçарса тумашкăн (распорядился, был инициатором). Хорачка. Ашшă валтан поçарса каят ĕçлеме, ачисем хыççăн пыраччă. Зап. ВНО. Пуçаракан (зачинщик) эс, сана касамата кайса ларма та çылăх мар. N. Пуçар = пуçла.
баловаться, шалить. Хорачка. Ачасам поçтакланаччă (балуют).
(-да), погружать. Хорачка. Полă тытнă чоня потаччă потанчăкпала. Б. Олг. Тетелĕпе потаса тытаччĕ (вăрăм шокляран потачă туса).
потачă, (подач'), (подаџ̌ы̆), то же, что путаркăç. Хорачка. Кимĕре тортаччĕ она потачпа. Чертаг. Путач — полă тытнă чухне путамаллискер. N. Потач или потачă, ботало для загоняния рыбы в бредень. Шибач. Потачă — потамалли.
, потлан, испортиться; выйти из употребления. В. Олг. Потланнă çăмарта. Г. А. Отрыв. Кайран патах путланч (вышел из употреблення) вăл, кайран çакмарĕç ăна. || Увязнуть, завязнуть, задохнуться в грязи, задохнуться под коркой, образовавшейся в земле после дождя (о семенах). Хорачка. Хытă çомăр çурă тăк, шăтса тохимест, потланчă вара (напр., кантăр). Изамб. Т. Кантăра каярах (поздно) акăрăм та, путланчĕ (не взошла). Календ. 1911. Тарăн акнă тырă, çĕр типсе хытнинчен, шăтса тухаймасăр путланать. СПВВ. Х. Путланать тырă, шăтмасăр юлать. || Задохнуться. Чертаг. Пôтланнă, задохнулся (напр., цыпленок в яйце). Питушк. Чĕпĕсем пурте путланнă, тем тĕлне пулнă. N. Потланнă= чĕппи тохман. || Завязнуть; запутаться; сгинуть, пропасть. Кан. Уншăн ăна (его) вырăнти (местные) ирсĕр ĕç ăшне путланнисем курайми пулнă. Утăм 19. Шанатăп, шанатăп сана, ишĕлнĕ кив çурта эсĕ юсаса, тĕттĕмре путланнă яла çутă хунар кайса çутасса. Хурамал. Пит макăракан ачана калаççĕ: сассу ăшна путланманă! теççĕ. (Сассу ăшăнтах пĕтменĕ, брань). Кан. Лавкка путланчĕ. Лавка обанкротилась (закрылась). Хастарлах 37. «Путланман», тесе йĕрсе, кĕвĕлеччĕ. ЙФН. † Эпĕр каçпа хĕр куртăмăр. Ашшĕ парас тесеччĕ, амăш килте çук пулчĕ, кайтăр-кайтăр путлантăр, упăшкинчен савăнтăр.
(пот'н'ы̆к), ботник (лодка). Шашкар, Б. Олг. Хорачка. Потньăк — пĕр йӳçрен (= йывăçран) туса пĕр çынна çĕклет.
(потраҥгы̆), плети хмеля. Питушк. Хăмла потранки. Хорачка. Хăмла потþанки (потр'аҥги), стебель. Чураль-к. † Шучă тăрăх явăнакан, хăмла путранки мар-и çав? Якейк. Вĕт вăрманта уçланкă, уçланкăра потранкă (плети хмеля).
куколь. Пшкрт, Хорачка. См. пухра.
пуш (-ж-), стрелка лука. Хурамал. Сухан пуши, стрелка лука. Хорачка: сођан п¬ошши. Якейк. Сохан пуши — длинный стебель, на верхушке его семена. Пахча çим. 8. Сухан вăррине тăвас пулсан, пуша кайнă çеçкене пулса çитечченех тăратас пулать, вĕсенчен вара сухан вăрри пулать.
, пошкар, шпулька, катушка; деревянная катушка для наматывания ниток. Икково. Пошкар. Календ. 1910. Лентине пушкар çине чĕркесе, «волшебный» тиекен фонаре вырăнаçтараççĕ. Орау. † Пушкар, пушкар, шур пушкар, сӳтĕрлет те, чăрканмасть. || Косточки, посредством которых прикрепляют подножки ткацкого станка к веревочкам ниченок. ЩС. Чутеево. Пушкар — из гусиных или куриных костей у ткацкого станка. Ст. Чек. Пушкар — хур ури туни. Пушкар ура пуссине кĕрĕ çумне çакнă çĕрте. Шевле. Пошкар — чăх ори шăмми, кĕррĕн аялти патакки çăмне çыхаççĕ. Пошкартан ора посси кантри çаклатаççĕ. || Палки, которые кладутся крест-на-крест в улей (колоду) для прикрепления вощины. Хорачка. Вăляя пошкар лартаччĕ, орлă-пирлĕ, онта карас тытăнса тăрат. || Завертка, лучок. Пшкрт: пожы̆ вэ̆рӓнӓ пошкарβа пошкарлаччы̆ или пы̆рђы̆с'па пы̆рђы̆с'лаччы̆ (затягивают).
лутошка. Хорачка.
(пӳђэџӓ), дужка у зыбки. Хорачка. Питушк. Пӳкече амалла (= авмалла) сăпка тума.
назв. божества 3 разряда. М. Васильев. (Вероятно надо: вĕлле хурт çуратакан пӳлĕхçи). В. Олг. Пӳлĕхçи — спаситель! Хурамал. Турри парать, пӳлĕхçи пӳрет. Альш. Туррăнне пӳлĕхçи пĕлмен, тет. (Послов.). Изванк. Ырă турă, ырă турă амăшĕ пӳлĕхçи: пӳлĕхçи амăшĕ — хăрпан; хăрпан амăшĕ — хăт, хăт амăшĕ — юсав, юсав амăшĕ — ырă уйăх-хĕвел, çĕршыв, юман, йăвăç — пурте çырлахăр. (Из моленья чӳклеме). Ib. Ырă хĕртсотăм, пӳлĕхçим, ыр ĕçме-çиме пар пире. Ходар. Çырлах! Çӳлти мăн турă, мăн турă амăшĕ, пӳлĕхçи, пӳлĕхçи амăшĕ, сана сам-çатса-çам (так!) илетпĕр. (Из молитвы чӳклеме). Актай. Ни торă мар, ни пӳлĕхçи мар, пуççапмасăр кĕримăн? (Авăн вучахне кĕни). N. Шыв пӳлĕхçи, çырлах, эпĕ сана патша хырçипе, çупа, çăкăрпа-тăварпа, хăмлапа çырлахтарăп. Хорачка. Пӳлĕхçи пӳрсе çырса каþă (ача çоратсассăн: ыра пӳрсе çыр, теччĕ).
(пур'), присудить, дать, предопределить, штрафовать (в некот. гов.). СПВВ. Турă пӳрчĕ (дал). Б. Олг. Çапла торă пӳрсе полĕ. Ib. Хам телейпеле торă пӳрсе парчĕ (находка). Хорачка. Сана торă пӳрсе конта çырса çӳремешкĕн. Ib. Çоратнă чоня лепле пӳрсе, çана кормасăр полмаст. Ib. Ана-йĕрен çинче тыра-пола вольăк таптаса пракат, ана пăльовой пырат та, пӳрет. N. Васкани çитермес, тет, пӳрни çитерет, тет. Четыре пути. Турă пӳрсен, эсĕ авлансан, ачу-пăчу пулсан, асту, вĕсене лайăх ăса кӳртме тăрăш. Ст. Чек. Ах, мăнтарăн турри пӳрмерĕ те, атте панă лайăх кăвак ăйăр хапхаран кĕреспе ӳксе вилчĕ. Ib. Ăна çапла пӳрнĕ пулĕ. Такова его судьба. Изамб. Т. Пӳрменнине туртса илеймĕн. Ib. Пĕр-пĕр çын укçа тупсан: укçа ăна пӳрнĕ, теççĕ. Бижб. Пӳрмен çăкăр çăвартан тухса ӳкет, тет, пӳрнĕ çăкăр шăл хайăрса кĕрет, тет. Вил-йăли. Çурта умне, кулник сакки çине вилнĕ çынна пӳрнĕ чĕреспе чашкă лартаççĕ. Вăл чĕреспе чашка вилнĕ çын пытарнă чух хыв-нăранпа тулта тытаççĕ; вĕсене вилнĕ çынна параççĕ: вилнĕ çын савăчĕсем, тесе, урăх çĕре ниăçта тыткаламаççĕ. N. Ан хăрăр: сире вăл укçана аçăр турри пӳрнĕ, сирĕн ĕлĕкхи укçăр манăн алла çитрĕ, тенĕ тарçи. ЧП. Турă пӳрнĕ-çырнă пулсассăн... Ib. Пӳрмен мулсене (несужденые) шыраса. ЧС. Турă пӳрмесен, эсĕ мĕн тума çӳрен (что станешь делать)? N. Вĕсем курнă инкексене никама та курма турă ан пӳртĕр. АПП. † Хăна пӳрнĕ мул тупăнĕ, пӳрмен мулсене шыраса, ылтăн пек пуçна ан çухат. П. Федотов. Çырлах, турă, перекетне-тухăçне пар, ĕçме-çиме пӳр (удостой. Моленье). Ир. Сывл. 12. Пӳрех ĕнтĕ эс мана ирĕклĕхпе сывалма. Альш. Пӳлĕхĕ пӳрсе пулчĕ-ши, хам пĕлмесĕр пулчĕ-ши? Ib. † Турă пӳрсен, çырсан, пăрахмасан, эпир те пулмăпăр-ши çурт пуçĕ? Пазух. Атте-анне çурчĕ ылттăн сăпка, хăш ачине пӳрет те, çав тытать. М. Тув. † Ах, акийăм Тӳми пур, килте ырлăх нумай та, сана çима пӳрмерĕ. Юрк. † Турă çырни-пӳрни пулмасан, çаккăнти сарă хĕр вăл пирĕн. Шибач. Вăл мана торă пак пӳрсе пачĕ (наделил меня). Собр. Çырни-пӳрни пусма вĕçнех килет, теççĕ. (Послов.). Ib. Пӳрмен япала, çăвартан тухса ӳкет, теççĕ. (Послов.). ЧП. Турă çырсан, турă пӳрсен. Т. VI, 2. Пӳрменне пӳрсе пар, пӳрнине çуратса пар. Сир. 77. Мĕн хăйне пӳрнипе çителĕхлĕ тăракан çынпала ĕçлесе тăрăшса пурăнакан çыннăн кунçулĕ савăнăçлă иртет. Ib. 68. Хăй пурлăхне ывăлĕсене пехиллесе (= пӳрсе) хăварнă чухне вăл хĕрĕсене те пай панă. N. Хĕрĕмрен Сарраран ача-пăча курма пӳртĕрччĕ ман. Истор. Ăна патшара нумай ларма пӳрмен. Бес. чув. 5. Анчах унта вĕренсе тухма ăна пӳрмен. Тăв. 51. Ачам, мана та вара ан пăрах. Турă мана ку енчен те пӳрмерĕ, хуть эс те пулин ан пăрах. Баран. 31. Пĕрре этемсем кама мĕнле телей пӳрни çинчен калаçса ларнă. СПВВ. КЕ. Выльăхсене хĕлле кашкăрсем витеренех тытса каять те, ăна пӳрни тесе калаççĕ. ТММ. Пӳрни чӳречене килсе шаккат. Ерк. 12. Сентел тĕсĕ пит-çăмарти, яштак пӳ те тӳрĕ ура — пӳрнĕ хĕре пурнăçра! Янтик. Хама пӳрмен пуль çав, çавăнпа çухалчĕ пуль. Ib. Хамăра пӳрмен пуль çав: хамăра пӳрнĕ пулсан, вăрласа та каймĕччĕç ăна. Альш. † Пӳрни ăçта, пӳ унта; çырни ăçта, пуç унта. (Турă пӳрни). Сред. Юм. Хуна пӳрни таçта та çĕтмес Что тебе определено, то ты все равно получишь. К.-Кушки. Ырлăха пӳрен ырă (назв. духа). Ерк. 7. Мĕн кирлĕ-ши кăна пирĕнтен? Пӳлĕхçĕ, пӳр инкекрен! терĕçĕ.
(пӳзэ̆р), грыжа. Орау. Хырăмне кăвапаран çӳлерех пĕр мăйăр пек мăккăль сиксе тухнă: те пӳсĕр çиять, те ахаль. СПВВ. ПВ. Пӳсĕр — грыжа; а также трава, которой лечат грыжу. Имен. Пӳсĕр ернине ăçтан пĕлмелли: (арçын ача) мекĕрленсе, питĕрленсе йĕрет, кăвапи тухат, çӳхе-çĕрĕ пысăкланат; (хĕр ача) кăвапи тухат, питĕрленсе йĕрет, хĕрелсе кайса, ăшĕпе хытă сывласа йĕрет. Шурăм-п. Пӳсĕр аптратсан, пиçиххи туртса çыхăр. Хорачка. Пӳсĕр çын çомне çыпăçат та, икĕ çăмарти анса каят, она пӳсĕр чĕлхи вĕреччĕ те, йосанат. Б. Олг. Хăнча ылтăм çăмартая пӳсĕр çиет, çан (= çавăн) чуне тин çитĕр çак çынна; кĕмĕл çăмартая хăнча пӳсĕр çиет, çан чуне тин пӳсĕр çитĕр çак çынна; хăнча пăхăр çăмартая пӳсĕр çиет, çан чуне тин çак çынна пӳсĕр çитĕр. (Наговор). Хурамал. Манăн та пӳсĕр аннă-çке. Пшкрт. Пӳсĕр çиет (грыжа). СПВВ. ИА. Чĕрĕ япала çисен, çынна пӳсĕр ерет, теççĕ. Ăна кантăр вăрри е вупкăн тымар çисе пĕтерес пулать. М. Шемерт. Çитмĕл те çичĕ тĕслĕ хурт-купшанкă хăçан пĕр çĕре пуçтăрăнса, суптаркаса (так!) пухăнĕç, çавăн чухне пӳсĕр çисе тухтăр. Рук. календ. Прокоп. Ачасем тата пӳсĕр çинипе асапланаççĕ. КС. Пусĕр, глисты. Ib. Пӳсĕр çинă, пупочная грыжа; вар анни, грыжа нижней части живота.
(пӳз'э̆кл'эн'), покрыться коркой красного цвета, образовавшейся от затвердевшего сока на коре, напр., березы на месте надреза. Хорачка. Пӳçĕкленет — каснă вырăн сĕткен илет. Пшкрт. Йӳç пуçĕкленсе кайса.
(пы̆лаваjккы̆), балалайка. Слеп., Хорачка.
(пы̆лама), балама, баламутный. Абаш. Усал, пĕчиклех хуçа пулса ларасшăн, пăлама! Хăй хушнă ĕçе тума пĕлмест. || В качестве усилит. слова: очень, здорово. Абаш. Епле вăл, пăлама усаланса кайнă! Ib. Пăлама хытă выраççĕ тырра. || Неряшливый. Хорачка. Пăлама çын, неряшливый человек.
(пы̆лаhаj), благой. Шарбаш. Мĕн эсĕ пăлахая пăрахса (персе) çӳретĕн (= кутăнланса çӳретĕн). Шибач. Пăлахая пăрахнă, притворился. Хорачка. Поçня пăлахая пăракса (ĕçлемест). КС. Пăлахай перет, прикидывается (чем-либо).
(пŏлђа), палка. Хорачка.
(пы̆лды̆р, из пăл + тăрри), дуплянка, которая ставится на конце деревянной трубы (пăл в курных избах выше крыши). См. пăл. Альмени. Пăл çине лартнă хăвăла (уйран çӳпçи пекскер) пирĕн пăлтăр теççĕ. || Покрышка у кровельного железа на кирпичной или железной трубе в современной избе. Мочары. Пăлтăрлă труба, кирпичная труба с покрышкой из кровельного железа. || Колпачек горелки лампы. Мочары. Асламас. Лампă пăлтăрĕ, колпачек горелки лампы, на который ставится стекло. || Верхняя крышка кадила, поднимающаяся на цепочках. Мочары. Кадилăн пăлтăрĕ пор. || Медная крышка курительной трубки. Мочары. Чĕлĕмĕн пăлтăрне пăхăртан тăваççĕ. || Примитивный навес на двух столбиках около двери избы (примитивные сени) там, где находится пăл, дымоход. Чура-к. СПВВ. ГЕ. Пăлтăр — ăна пӳрт умне тăваççĕ: пӳрт умне икĕ айккине пӳлсе, çине витеççĕ. N. Хӳш пек пăлтăрна курăп. || Передбанник. Изамб. Т. || Сени избы. Трхбл. Альш. Пайтахăшин икĕ пӳрт, хутлăхра ăшă пăлтăр вара. СПВВ. КМ. Пăлтăр — çелних. Баран. 127. Темиçе çĕртен шăтара-шăтара пăлтăр пеккисем туса пĕтерет (речь идет о норе крота). Ib. Вăл ун чух ывăлĕпе пăлтăр пусми çинче тăнă. Ib. Хăй çавăнтах пăлтăрне чупса кĕнĕ те, пĕр алăкне чарак лартса хунă. N. Пăлтăр алăкĕ уçăлчĕ: те çын кĕчĕ, те йытă кĕчĕ. Тайба Б. † Çĕнĕ-ах та пӳртĕн пăлтăрĕнче сăмаварсем вĕрет те, хай, кăмрăксăр. Ст. Шаймурз. † Çĕнĕ çурт (вар. пӳртĕн) пăлтăрĕнче сăмавар вĕрет кăмрăксăр. || Чулан в сенях. Урнары. || Клеть, пристроенная к сеням со входом через сени. Чуратч. Ц. Куккăшсем панчен тавăрăнсан, ача пăлтăрне уçса пăхрĕ те, пĕр пăлтăр укçа, тет. N. † Мамăк тӳшек сармашкăн пĕчĕк пăлтăр кирлĕччĕ; пĕчĕк пăлтăр лартмашкăн пĕчĕк çĕршыв кирлĕччĕ. || Верхний этаж двухэтажного амбара со входом через сени. Бичурино. Иные различают: çӳлти пăлтăр, аййи пăлтăр. У др. — айпăлтăр, айри пăлтăр. Последний также назыв. çӳл кĕлет (Трхбл). || Лачуга, летняя кухня (лаç). Тенеево, Янтик. р. || Трехстенный пристрой к лачуге. Бичурино. || Кутник. Малды — Кукшум. || Верхний настил овина у русских крестьян. Мочары. Вырăссен авăнĕсенче пăлтăр полать. || Светелка избы. Мочары. Вырăс ялĕсенче пăлтăрлă пӳртсем пор. [Здесь пăлтăр понимают как помещение, расположенное около пăл, дымохода, пăл тăрри (в знач. крышки). || Тесины с резьбой, которые прибиваются к краю крыши со стороны фасада (козырь избы) или к карнизу. Мочары. Кудаши. Пăлтăр тыт, пăлтăр çап, прибивать эти тесины с резьбой. [Возможно, что здесь сл. пăлтăр употреблено в значении крыши, Косвенное подтверждение этого видно из того, что слово крыша в некоторых местах обозначается термином мăйра тăрри (Ачакас), мăрье тăрри (Бузулук. р.). След. палтăр, пăл тăрри = мăрье тăрри, крыша. Срв. загадки о луне. Альмени. Пăлтăрта çур çăккăр выртать. (Луна). Трхбл. Пӳрт тăрринче çур çăкăр выртать]. || Перила. Хорачка. Перила у крыльца. Ib. Эс посмаран аннă чоня пăлтăра тытса ан.
(пы̆лды̆рџан), трясогузка. Хорачка, В. Олг. Пшкрт. Пăлтăрчан — ола чакак кап, поç-порняран кăть пысăкрах. N. Пăлтăрчан малтан çорконне çӳлте вĕçсе çӳрет полсассăн, кантăр вăрăм полать, теççĕ; çĕре ларсан, кантăр лотра полать, теççĕ.
полевой. Хорачка. См. пӳр.
(пŏндŏк), то же, что пăнтăх. Хорачка. Çăкăр пăнтăкса (= кăпаса, симĕсленсе) ларат.
(пы̆рах), бросить, оставить. Коракыш. Эпĕ епле хам упăшкана пăрахах сана качча пырăп. N. Пăрахса кай ман патăмран. Оставь меня. N. Аçу-аннӳ çуртĕнчен пăрахса кайса. Янш.-Норв. Унта пырсан вĕсенĕн пĕр ачи пĕр çăмартине хăй пуç урлă виçĕ хут çавăрать-те, çав çырмана пăрахать. (Сĕрен). Микушк. Ăçта каян, кума, каласа кай? — Шыва кĕмĕл çĕрĕ пăрахмашкăн. (Это, вероятно, старинный языческий свадебный обряд. На другой день свадьбы молодая в сопровождении сестры мужа идет на речку за водой и там бросает в воду кольцо или монету божеству воды «вутăш»). В. С. Разум. КЧП. Вăйĕ пĕте пуçласан, вăл пăрахса тарнă. Ачач 188. Тимуш хăрама пăрахнă. Орау. Пăраха пачĕ, бросил (неожиданно). Букв. 1904. Ахăр хĕрт-çурт пулĕ ку, тесе, Иван шартах сикет те, хайхине пăрахах тара пуçлать. Изамб. Т. Ку сурăхне пăрах та тар. || Свалить. Якейк. Алăк хошшинех пăра пăрахса хăварнă (свалили лед). || Навалить. Çутт. 153. Хыр тымарĕсене лакăма тултаратăп та, чĕртсе яратăп, çиелтен тăпра е çерем пăрахатăп. || Положить. N. Вутă пăрахам-ха. Положу-ка дров (в печку). N. Вута пăрахса çунтар. || Класть. Якейк. Эп чĕмелсене (= çĕмелсене) прахса турăм; чĕмелсене лап прахса турăм (чĕмел пуçланă чох тват кĕлтея хреслĕрен хреслĕ хораççĕ, онтан вара çавăрса каяççĕ). || Подкинуть. Бюртли. Санăн ăна укçа пăрахмалла, теччĕ. || Стлать (напр., для беленья). N. Шуратма пăрахнă пирсем. || Прикинуться. Кильд. Аптранă енне вара ӳсĕре пăрахăрĕ, тет. || Сажать. Хорачка. Кăмакая пашалу пăрах. В. Олг. Хăяр прах (садить). N. Чăн первей паранкă пăрахаççĕ. Ачач 37. Амăшĕ ывăлне кашни ирех, çунакан кăмакана паранкă пăрахса илсе тăварланă купăстапа тăрантарать. Кан. Кам çуркунне хăмла пăрахас, чĕртес, тет, унăн кĕркунне çĕре çемçетме тăрăшмалла. IЬ. Кăçалах çур теçеттин волынь хăмли семшевăй сурт пăрахнă. Пахча çим. 3. Нумайăшĕ (картофель) суха хыççăн пăрахса пыраççĕ. || Скидывать, снимать. Юрк. Вуникĕ сурăх усрăттăм, улăм пама каймăттăм, çирен тăлăп пăрахмăттăм. N. Пĕр уйăх ĕнтĕ ураран атă пăрахман. N. Пăрах, снимать (сапог) с другого. || Сбавить (цецу), сбросить. Б. Олг. Хакне пăрахсам пĕр ластăк, ытла хытă тытса тăратăн, сотас теместĕн-и? Пасара антарса тăк, киле каллях исе каятни? || Линять, ронять перья, шерсть и пр. N. Тĕк пăрах, пуç пăрах (урпа). || Делать выкидыш. Орау. Сурăх путек пăрахнă. Изамб. Т. Лаша тиха пăрахнă, ĕне пăру пăрахнă, сурăх путек пăрахнă (выкидыш). || Испражняться. Орау. Ах, ку ача-пча! Çинă-çиманах кайса та пăрахат (испражняется)! || Перестать, бросить. Орау. Ху вулама пăрахсан, кĕнекĕне мана пар. Когда перестанешь читать, передай книгу мне. N. Çăвла хут вĕренме пăрахсан, аттесене хресьян ĕçсенче пулăшрăм. Хыр-к. Хут вĕренме пăрахсан, çулла, ачасемпе пулă тытма, рак тытма çӳреттĕмĕр. N. Çиессе пăрах, перестать есть. Панклеи. Порнаççĕ, порнаççĕ ватăрах çынсам, эсрелĕ килме пăрахнине (что перестал ходить) сисе пуçларĕç. || Прекратить, бросить. N. Мĕнле паян кооператив сутма час пăрахнă. Ку вăхăтра хупакан марччĕ-çке? тесе килнелле çаврăнса каяççĕ вара. || Перестать что-нибудь делать. КС. Хăяр пăрах, последний раз собрать огурцы. || Раздумать; отменить, отказать. ЧС. Аннесем вара: вилет пулĕ, юмăçа кайса укçа та пĕтерес мар, терĕç те, юмăçа кайма пăрахĕрĕç. N. Эп сăра тăвасса пăрахрăм. Я раздумал варить пиво. N. Вăл хăй (она) кайма пăрахрĕ. Ивановка. Çакăнтан кайран эпĕ чула алла тытма та пăрахрăм. Тим. † Ах, хăтаçăм, Микулай, пăрахма-пăрахма тытăнатчĕ, пăрахасран чунăм çук, пăрахсассăн чунăм çук. || Уступить (в цене). Н. Карм. Ну, апла пулсан, вун тенкине пăрахап, тет. N. Пăрах (пăрахса пар) тепĕр пилĕк пусна! — Юрамаçт, пăрахмасп. || Отказаться. N. Çăкăра пăрахăп, уна пăрахмăп. || В качестве вспомог. глаг. Яргуньк. Акă сана хуçа сенкĕпе чиксе пăрахма килет. N. Мана луш (зря) çинченех кăшкăрчĕ-пăрахрĕ. N. Курак çăварне карчĕ-пăрахрĕ те, татăк ашĕ тухрĕ-ӳкрĕ. N. Лаша пĕççине чарчĕ-пăрахрĕ (беспомощно). Сорм-Вар. Упа Ахматяка çыхса пăрахрĕ. N. Вăл вара мĕн туса пăрахмĕ манпа? (т. е. нагадит мне). М. Сунчел. Пӳрт алăкне уçса прахнăччĕ те, пӳрт умне çап-çутă çутатса пăрахнăччĕ. Панклеи. † Каяс марах тесеччĕ, илчĕç-пăрахрĕç, мĕн тăвас. (Салтак юрри). Альш. Улпучĕ пăруласа пăрахасран хăранă, тет. Барин боялся, как бы не отелиться. Юрк. Тӳрлетес вырăнне (вместо того, чтобы вылечить) тата хытă пăсса пăрахаççĕ (испортили). IЬ. Çуртăрисем ĕлкĕрсен, çав укçапах çуртăрисене те выртарса пăрахат. IЬ. Тытăнсан, ĕçе часах туса пăрахнă. Ст. Яха-к. Атьăр часрах кунта чӳклесе пăрахар та, вара пирĕн пата кайăпăр, теççĕ. Изванк. Пулла тухсан та, ăна пĕре çех (только) кăшкăрса пăрахаççĕ (крикнут на него). Кан. Тепĕр хут чĕтретсе пăрахрĕ. Капк. Эпĕ Улия юратса пăрахрăм. Пуç çавăрса пар-ха. N. Çан чохне ĕçсе пăрахрăм-çке (напился)! Т. II. Загадки. Шăлсан, шăлса ямалла мар; çĕклесен, çĕклесе пăрахмалла мар; вăхăт çитсен, хăех каять. (Мĕлке). ЧС. Эпир вăл анана, ир кайнă-ĕскерсем, кăнтăрлаччен сухаласа та пăрахрăмăр. N. Вĕсем малтан нумай çĕрлĕ çынсенчен темĕн чухлĕ çĕр илсе пăрахаççĕ, унтан вăл çĕре, банк урлă, сахал çĕрлĕ хресченсене пĕчĕккĕн-пĕчĕккĕн сутса пит нумай ытлашши укçа пуçтараççĕ.
назв. рода. Хорачка.
(пы̆ру), теленок. Шурăм-п. Вĕсем киле çитсессĕн, пăру хăваласа килчĕç те, пахчана улма пуçтарма чупрĕç. Якейк. † Эпĕр илнĕ чух: ултă пăру амăшĕ пулнă, терĕç. N. Сирĕн ĕне ертни? — Ертнĕ (обгулялась, стельная), или: сирĕн ĕнен пăрушши пур-и? N. Ĕне пăруларĕ, пăрушĕ тына пулчĕ. Ёково. Пăру сыхлатпăр. Мы пасем телят (мн. число). N. Унтан тата пăру çуралсан, пăру ыри (= ырри) тăватпăр, теççĕ; ăна ак çапла тăваççĕ: куймах пĕçереççĕ те, ăна вара пăру ыри теççĕ. Орау. Ах тур!... Мĕн так... Çулайман пăру темерĕн, çавне хирĕç пĕр сăмах та (сăмох то) уçса калаймарĕ. Скотолеч. 28. Çаксене тиркемесен, ĕне пăру пăрахма та пултарать, е пăруланă чухне пăрулаймасăр вилме пултарать. N. Пăрура апат çук, т. е. в человеке, смирном как теленок, нет толку. Трхбл. Эй ураланайман пăру! Эй ĕселенеймен пăру! Шибач. 1) Пошмак пăру — икĕ хĕл каçни (В Хорачка — пĕлтĕркки); 2) чопмалли пăру (случн.); 3) мăкăр пăру, тына пăру. КС. Кусмалли пăру, ертмелли пăру. N. Пăру вăкăр ертнĕ пусан, ĕнине сут.
(пы̆рђа), рыхлая (земля). Сятра. Хорачка. Пăрка тăпра (= çамçа). КС. Пăрка (пы̆рга) тăпра, скоро рассыпающаяся земля.
с пятнами, с крапинками. Пшкрт. Пăрттăм-пăрттăм тĕрлĕ (с точками. У КС. пăч-пăч тĕрлĕ). Хорачка. Пăрттăм-пăрттăм хораллă ĕне.
падать с глухим звуком (о капле). КС. Тумла пăтлатать (патлатать). || Звучать глухо. СТИК. Çӳхе кĕленче пăтлатса çурăлса карĕ. КС. Курăк патлатса татăлать. См. пат. || В соединении с словом кала: сказать решительно, окончательно, определенно, без обиняков; иначе: татса кала. Б. Олг. Самай пăтлатсах, татсах кала, илетĕп эп. IЬ. Пăтлатса уçса кала: хăнча каймалла? Хорачка. Пăтлатса кала, не обманывай, т. е. говори без обиняков.
(пы̆д'и), клещ. Хорачка.
(-д-), подр. стеканию крупными каплями пота. Хорачка. Пăтăр-пăтăр тар йокрă. КС. Пăтăр-пăтăр. Яжутк. Пăтăр-пăтăр тар юхать (пот течет градом), тарне шăлма тутăр çук. Чертаг. Пăтăр-пăтăр тарланă (крупные капли пота). АПП. † Пăтăрах та пăтăр тумла юхат, çичĕ хут пустав варрине витерет. || Подр. звуку легкорвущейся ткани. Сред. Юм. Тарпа çĕрнĕ кĕпе пăтăр каять (легко рвется). Орау. Пăтăр, пăтăр татăлать. Рвется во всех местах, напр., ткань. СТИК. Кивĕ кĕпе-йĕм пăтăрр каят (çурăлат). IЬ. Хурăн хуппи пăтăр туса касăлат. || Подр. звуку падающего мелкого помета овцы или козы. Тораево. Така хăраса пăтăр-пăтăр сыса панă (звук от падения помета). Вотлан. Карта тăрăх канька чупĕ, пăтăр-пăтăр пăх сысĕ. (Хăй çунни). || Подр. звуку пузыря. Икково? Пăтăр-пăтăр (о пузыре). || Подр. прерывистой барабанной дроби (т. е. частому барабанному бою). N. Пирĕн акă пĕр салтакки парапана тăррр!.. тăррр! пăтăррр! тутарса çапсан, эпир чăнах тата та нумайăн пухăнатпăр. || Подр. звуку трепыхающегося флага. Ыраш. Пăтăр, пăтăр, пăтăр, хатĕр, хатĕр, хатĕр-р-р! тесе тăраççĕ (хĕрлĕ ялавсем). IЬ. 9. Колхоз касса илнĕ тĕлсене хĕрлĕ ялавсем çакнă та, катаран вăрманпа çынсем çинелле савăнăçлăн пăхса выляса: пăтăр, пăтăр... || Подр. быстрой речи (скороговорке). N. Пăтăр-пăтăр калаçать (отрывисто и быстро).
(пы˜т'н'ы˜к), мята. Хорачка, Пшкрт.
(пы̆т'т'и), назв. оврага. Хорачка.
(пы̆д'ы̆рт), немного. Хорачка. Cятра. Опи каят, тет те, пăтьăрт полсан, пысăк каска исĕ килет, тет. См. пăйăрт.
(пы̆чкада), душно. Пшкрт. Хорачка. Ох чона пăчкатан тойăнчă, хăсас килет. Сятра. Ой, конта пăчката (здесь душно).
(пы̆жадан), жегало. Кан. Хĕртнĕ пăшатанпа хĕртмелле. Хорачка. Пăшатан, хĕртсе шăтараччă. Тюрл. Пăшатан (пŏжадан), для досок, шăппăр вули (-λиы) шăтараççĕ. || Большое шило. Хурамал. Пăшатан — пысăк эптĕри.
(пы̆жи), лось. Изамб. Т. Пăши, лось. Шибач. Пăши — лось, ĕне пек. Пшкрт: пы̆жизэм, лоси. Хорачка. Пăши ут пак. Начерт. 130. Пăши (пжи), линь-рыба. Вероятно, ошибка вм. «олень».
(пы̆жолы̆к), назв. урочища. Хорачка.
(пэ̆лдэ̆рэ), ветреный (о человеке). Хорачка. Пĕлтĕре çын — ветреный: халап вылятат, хуа çӧрет сталла кирлă онта и сӳс шӧртĕ (= сӳс шăрчĕ?) и пр. См. шăлти-палти.
(-дэт), вертеться, быть вертушкой. Хорачка. Хуа çокрак çын, çи-поç хитре çӳрет — пĕлтĕре, пĕлтĕртетсе çӧрет.
(пӧ̌рӧ̌ш), орудие в роде пешни, но с более широким концом. N. Вĕлле пуллепе алтаççĕ, пĕрĕшпе те çĕмĕреççĕ хăшĕ. ЩС. Пĕрĕш, пешня. Шибач. Пĕрĕш, заступ. Б. Олг. Пĕрĕш, лом. Тюрл. Пĕрĕш — вĕлле чавмалли, кривое долото. Начерт. 139. Пĕрĕш, плющ, скребок, мотыка. ЧП. Вăрмана кĕрсен мĕн сасси лайăх? Пуртă, пĕрĕш сасси лайăх. N. Пĕрĕшпе ĕлĕк витери навуса та каткалатчĕç. Выльăхсене шăварма кайнă чухне çавнах туяласа каятчĕç. Вакки кăшт шăннă пулсан, вара çав пĕрĕшпе уçатчĕç. СПВВ. ЕХ. Пĕрĕш — саступ пек, пĕр виç пурне сарлакăшĕ тăваççĕ. Чертаг. Пĕрĕшпе вĕлле тăваççĕ, пăр катаççĕ арман таврашĕнче. Хорачка. Пĕрĕш — пăр касаччă, вакă тасатаччă, вăля алтаччă, портă манерлĕ.
(пэ̆з'эк). угол. Хорачка, СПВВ, Пшкрт.
ящик стола. Хорачка.
(пӧтрэ), назв. кожаного мешка. В. Олг. Разг. С. Мих. 23. Пĕтре; так называли большие кожаные сумы, в которых чуваши вывозили на базар муку. Они были похожи на мехи степных жителей, в которых эти держат кумыс и берут в путь воду. МПП. Пĕтре — чĕнрен кулек вырăнне тунă 4 пăт-кĕрекен тырă хутаççи. Пшкрт. Ĕлĕк авалхи çынсам тырă хумали пĕтре тунăç пошăтран сăрантан. Хорачка. Пĕтре (пӧтрӓ) — чĕнĕн, ĕне тирĕнчен, чĕнтен туса, онта тырă хуаччă, 5 пăт кĕрет, кая кĕрекен те пор (халĕ çок). Сред. Юм. Çĕнçôл çĕрĕ хĕрсĕм кĕлет пĕренине çӳлтен аялалла хăлаçпа виçеççĕ те, çӳлтен пуçласа, кашни пĕренине: пӳлме, пĕтре, мих, тесе, шотлаççĕ Пӳлме тесен, пĕрени шôтласа пĕтсен, хĕре пуян çĕре каять, теççĕ, ыттисем? Орау. Пĕтре — сысна тирĕнчен мишук. Ун çине пыл та, укçа та тултарнă. Сĕвессе ури-хӳрипех сӳнĕ. Истор. Вĕсем (тутарсем) хăйсен япалисене пĕтресем ăшне чиксе çĕленĕ те, лаша хӳрисенчен çыхса каçарнă (через реки). || Куль. СПВВ. Т. Пĕтре — куль тенни пулать. || Ремень. N. Вуник пушăт çăпати пуй çăпата (= пуян çăпата? может быть, искаж. вм. туй çăпати?), кантрисене шак пĕтрепе явайнă.
первый раз, сначала. Хорачка. Пĕттерли килнĕ. Пришел первый раз.
плисовый (русск.). Хорачка. Плисви шаравар.
(прӓтн'ӧ̌к), бредень. Пшкрт, Хорачка.
проççак, просека в лесу. Чертаг. Имен-к. † Проççак тăрăх тил юртать, ыр ут юртса çитес çук. В. Олг. Проççак, просека. Хорачка. Проççек (прос'єк).
, рама. Хорачка. Оккошка рамă. N. Чӳрече рамĕ тухса ӳкнĕ.
зарядить. Пшкрт: пы̆жал рӓд'ит' туас. Хорачка: р'ӓд'ит' туас, зарядить.
рядно; особый способ ткать. КС. Ретне тĕрт. Н. Седяк. Ретне — 4 кĕрĕпе тĕртекен пир. Хорачка: туады̆ кэ̆рбэ тӧ̌ртни рӓтн'ӓ, икэ̆бӓ тӧ̌ртн'и кон'ы̆.
(рыжы̆к), назв. гриба, рыжик. Хорачка: хыр рыжы̆гы̆, хоры̆н рыжы̆гы̆.
(ричэк), рычаг. Пшкрт. Хорачка. Ричек — каскасам хирни.
рукуша (рогожа)(-гу-), рогожа. Хорачка. Рокоша. См. ашăк. Бгтр. Ват çын çуни рокоша çуна. Кн. для чт. 179. Мучаларан рукуша çапаççĕ.
род телеги (хопсăр). Хорачка. Пшкрт. Роспуска или роспускалă яшăк, телега.
ручка. СТИК. Ручка — так называют вообще черен инструментов по плотничеству: «ийи ручки и проч.» || Палочки, вставленные в две углом соединенные жерди для удержания соломы (на строении). Чутеево. Хорачка. Ручка = оста. || Иглица. Нюш-к. Ручка, иглица у ворот. || Не очень толстое, горизонтальное бревно, вставленное в стояк конной мельницы (за ручку тянут лошади). См. арман. Кубня.
(Аjбы̆лат), nom. gentis in vico Хорачка. Назв. рода в селе Б. Карачкине, Козм. у. Cf. Чув. яз. им., Айбулат, n. viri, имя мужч.
(Аβалкки), i. q. авалхи. Хорачка.
(Акпары̆с, т. е. белый барс?), nom. gentis in viso Хорачка, назв. рода в дер. Б. Карачкине Козм. у. У лугов. черем. Акпарс, муж. языч. имя (Шорабаши, Царевококш. у.).
(ал), subigere terram antea incultam aratro, quod „ака“ sive „ака-пуç“ appellatur. Пахать новь деревянным плугом (сабаном). Менч. Чист. Ака кăларнă кун вĕсем нуммай алмаççĕ; пирвайхи кун нуммай алсассăн кайран-кайран ĕç ӳсĕнми пулат, теççĕ. В тот день, когда они впервые выезжают на пашню, они пашут недолго. Говорят, что если долго пропашешь в первый день, то потом не будет спориться работа. Ист. Церкв. З0. Чиркӳ вырăнне ака-пуçĕпе (чит. ака-пуçне) алса тухтарнă. Место, где была церковь, велел распахать плугом. Микуш. Эсĕ алса пынă чух ана вĕçне тухас умĕн кăткă йăви алса пăрахăн. Проводя плугом борозду, ты, прежде чем тебе доехать до конца загона, распашешь муравейник. Букв. 1 ч. 1904. Аки-пуçне хăйсем ултă лаша кӳлнĕ, çапах ниепле алайман. Они запрягли в плуг шесть лошадей, но пахать никак не могли. Кив-ял, Сизов. † Пуринчен ытла çĕр ыйтрĕç, çерем алса вир акма. Больше всего они требовали земли, чтобы поднять новь и посеять просо. Хорачка. Сӓрӓмӓ аҕа-п̚ос’пала соҕалазан алны̆ п̚олат. Если подвять новь плугом, то это выражается словом алны̆. Т. II. Загад. С. Мок. Алман ана çинче çапман урапа кусат. (Суеçтерни). По не паханному загону катится не сколоченная телега. (Загадка: вранье). Собран. Алман ана (аddе: çинче), шăтман хурăн кутĕнче çуратман мулкачă выртать. (Суя суйни). На непаханном загоне, под невыросшей березой лежит не рожденный заяц. (Загадка: вранье). V. çерем сĕт.
(ама), portae pars quaedam, часть ворот. V. Хапка. Хорачка.
(амак), obsoleta, cuius veram atque propriam significationem nemo est, qui noverit; eandem habet originem, atque v. turc. [араб сăмахĕ] labor, tat. [араб сăмахĕ] debilitatio. Usum eius hodiernum ea, quae infra scripta sunt, docebunt. Устарелое слово, первоначальное значение которого точно неизвестно. Череп. „Амак — неопределенная болезнь“ (i. е. morbus incertus). Арс. „Тем амак — чорт знает, что. Амак — боль живота, причиняемая злым духом вопкăн’м. живущим в омуте (ср. тат. упkыи). Он будто бы бегает по ночам в виде черной собаки или кошки“, h. e. амак, ventris dolor, quo homines a daemone quodam, qui вопкăн appellatur, afficiuptur, quern rn loco fluminis profundiore habitare atque nocturnis temporibus in canem nigrum aut In felem conversum hue illuc cursitare credunt. Н. Карм. Амак çапманскер! Ut morbo „амак“ dicto afficiaris! (aut: afficiatur). Чтобы тебя (или: его) поразила болезнь. называемая „амак“! Слепой. Амак çапман пуçна! Чтобы тебя поразила болезнь! Череп. Мĕн амак пулчĕ кăна?! Что с ним стряслось?! (О болезни неопределенной и неясной). Арç. † Те ар-çори, те шойттан, те ыр-осал, те вăр-хорах, те çол маяк, тем амак! Чорт знает, что это такое: не то леший, не то чорт, не то какой-то дух, не то разбойник, не то дорожная веха! Кильд. Ш. Ах, тăвансам! çакă сăмаха калама та çăмăлах мар; ма каланă-ши акă çакă сăмаха: „Аçа-çори ашшĕне Аса-атте (v. аçа) çаптăр, ăма-çори амăшне амак çаптăр“, тенĕ? Ах, братья! не легко и сказать это слово; почему это так говорится изстари: „Пусть отчима разразит громом, а мачеху поразит лихим недугом“? Череп. Амак тыташшĕ! Чтобы (тебе, ему попритчилось! (= çӳрейми пулăсăнччĕ“, т. е. чтобы (тебе, ему) обезножеть!). Л. Кошки. Эх, амаках тыттăр ĕнтĕ! Йĕрки çук пĕртте! Никакого порядка нет! Чтобы вам попритчилось! || Item morbus quidam (tumoris genus), quo boves ovesque afflciuntur. Также болезнь коров и овец. Шибач. „Ман ĕнене амак полчĕ, труках сумар полчĕ“. — Моклашка полать айăкра, она шăлпа çыртса çĕмĕреççĕ. „С моею коровою случилась болезнь амак“ — На боку появляется шишка, которую разминают, стискивая ее зубами. I. q. чĕмере? — Çеçмер. Амак полнă. (У овцы.) сделалась болезнь (от которой лечат кровопусканием. || Spasmi genus, quo vexantur agni, род судорог у ягнят. Хорачка. Под’ак амаҕы̆. Амак ползан тапкаланат, ӳҕӓт, ты̆рат, выдат. Оϱиын’џӓн, хы̆лhин’џӓн хӳрин’џӓн тордаччы̆. Амак у ягнят. Когда случится эта болезнь, то ягненок дрягается, падает, встает, ложится. Лечат тем, что тянут его (крест-на-крест) за ноги, уши и хвост. || Haud raro cum stomacho quodam dicitur aut indignatione, sicut apud Latinos malum. Нередко употребляется в выражениях недовольства, раздражения. Тюрлема. Эй амак! астуман та, тăрса юлнă! Ах, чорт возьми, забыл и не взял! Изамб. Т Эй амак! япалана манса хăвартăм! Чорт возьми! забыл ведь взять вещь-то! ЧС. Тата мĕн амак пулнă пулать? Что там еще стряслось (или: случилось)? Ib. Анне юмăçран тавăрăнсан атте ыйтрĕ: „Тата мĕн амак тумалла?“ терĕ. Когда мать вернулась от йомзи, отец (недовольный) спросил: „Ну, что еще надо сделать?“ Бугульм. Мĕн амак пулчĕ? Что стряслось (т. е. случилось)? Сред. Юм. Кăçта амака каян эс õпта? Куда к чорту ты туда идешь? Ib. Мĕн амака кайса çĕтрĕ çав? Куда это он запропастился, запропал, девался? Изамб. Т. Ах амак! хĕр-арăмсем чей-сахăр илме каланăччĕ тата! Ах ты, чорт возьми! бабы еще велели чаю-сахару купить! Сред. Юм. Тем амак пõлчĕ, çõрăма яшт чике-чике каять хăй! Не знаю, что такое случилось, все в спине покалывает! СПВВ. ЕС. Ача-пăча киле таврăнмасан ашшĕ: „Мĕн амака кайнă-ши çав?“ теççĕ. Когда дети не возвращаются домой, родители говорят: „Куда это они провалились?“ Цив. Ак амак! Вот какая чертовщина! Янтик. Эй, амак! Тем тума кĕрсе кайнă у унта! Ах, чорт возьми! Не знаю, зачем это ее туда занесло (напр., корову в оглобли). V. чир. Л. Кошки. Амакне килеймерĕ ĕнтĕ, темĕн ĕçлесе тăчĕ ĕнтĕ унта! Чорт его знает, почему он не пришел, и что он там делал. V. хура юн.
(п̚ы̆ру brevissima ы̆ littera). Хорачка. Амы̆шаj, — теленок-сосун.
(анлы̆к), modus agri, i. q. анлăх. Земельная мера. По рус шиш? Пшкрт. шэт’т’инӓрӓ ви’зэ̆ анлы̆к. В десятине три анлы̆к. Ib. С’ор анлы̆к, i. q. (то же, что) араβалы̆к. Хорачка. Анлы̆к= 800 чалы̆ш. Ib. Саҕы̆р ччэ̆рэ̆к = анлы̆к’.
(ан-с̚’абус’с’и), insrumentum rusticorum, quod constat e duobus fustibus loro iunctis, quorum alter, longior, pro manubrio est, altero, breviore, messis flagellatur. Цеп. Хорачка.
(Ан с’ырми), nom. loci voraginosi, qui est prope vicum Хорачка praef. Cosmodamianensis. Назв. оврага около Б. Карачкина, Козм. у.
(Ана jэ̆рӓн), i. q. ана. Хорачка. Ана jэ̆рӓн с’ин’џӓ тыра-п̚ола волы̆к таптаза п̚ы̆раҕат. Хлеб на загоне вытаптывает скот.
(ана ш̚ы̆ννиы, Пшкрт. ана шы̆ννиы, Хорачка — ана шы̆νи?), maxilla inferior, нижняя челюсть; подбородок.
(анас), oscitatio, зевота, позевота. Хорачка. Анас позат. Одолевает зевота. N. Анас посма поçларĕ. Стала одолевать зевота. Сред. Юм. Каççĕне сахал çывăрнă та, паян анас пõсса шалт аптрарăм. Я мало спал в эту минувшую ночь, и поэтому сегодня меня замаяла зевота.
(анζ’ы̆к, ан’џ̌ы̆к), canis, собака. БАБ. Савăт таврашне ак анчăк-тавраш шăршласан-тусан çиччас юман кăмпипе тĕтĕреççĕ. Если, например, посуду нанюхает собака, то ее тут же окуривают дубовым трутом. || Canis parva. Canicula. В некоторых говорах означает собаку маленькой породы или, ласкательно, собачку. || Eodem vocabulo uti solent, cum ad se vocant canem, etiam grandiorem. Так же кличут собаку, хотя бы и большую. КС. Анчăк! анчăк! Русские в этом случае только свищут. || Metaph. de homine improbo. Переносно применяется к бессовестному человеку. Ст. Чек. Эй, анчăк! Ах ты, собака! || Nom. vel cogn. viri pag. Также личн. яз. имя мужчины. (Рекеев, Рысай, В. Тимерсяны и др.) или прозвище. Хорачка. Анчы̆к Тан’илӓ. Даниил Анчик. V. Магн., Чув. яз. им., „Анчик“. Ходар. Анчăк Якур, Егор Анчик.
(абат), cibus. Pabulum. Пища, корм, как человека, так и животных. N. Старикĕнне хăвăртрах лашине тăварчĕç, тет, старике апат лартрĕç, тет. Они поскорее распрягли старикову лошадь и поставили перед стариком кушанья, т. е. дали ему поесть. N. Чĕр апат нумай çиме юрамаçть — вар-витти ерет. Сырую пищу нельзя употреблять в большом количестве, так как она вызывает понос. Прокоп. † Çăрттан-пулă пулса шыва чăмас-мĕн, ырă çын умне апат пулас-мĕн. Лучше бы мне тогда нырнуть щукою в реку и стать кушаньем для порядочного человека. Альш. Эрех апат антарать. Вино вызывает аппетат („заставляет пищу легче спускаться в желудок“). О сохр. зд. Çапла ĕнтĕ пĕр апата тепĕр апатпа хутăштарсан пит аван пулать. Если таким образом будут смешаны различные виды пищи, то это будет очень хорошо. Синер. Выльăхсене апат панă та, пӳрте кĕрсе апат çинă. Они дали корма скоту, вошли в избу и поели. КС. Лашан апачĕ пĕтнĕ. Лошадь весь корм съела. Ib. Вăсен выльăхĕсем апатран татăк тăмаççĕ. У них всегда есть корм для скота. Шугур. Ман анне арман хуçи патĕнче апат пĕçерсе пурăнатьчĕ (scr. пурăначчĕ). Моя мать жила у хозяина мельницы в стряпухах. КС. Апат тĕлешĕнчен (или: апатран-мĕнтен) уçă çав вăл. Действительно он щедр в отношении пищи, т. е. хорошо кормит. Ib. Апатран хăрăнса пурнаççĕ. Они очень плохо питаются. Ib. Апату-япалу! Ну тебя с твоим обедом! (недовольство). || lentaculum, prandium, сепа. Также означает завтрак, обед, ужин. Сельск.-хоз. р. II. Пĕрре кăнтăрла апат тăваççĕ те, ĕç пĕтерсен вара каçхи апат тăваççĕ. Раз едят часов в 12, а другой — вечером, когда окончат работу. КС. Мĕлле эсĕр паян ирех апата ларнă? Что это вы сегодня так рано вздумали завтракать? Изамб. Т. 110°. Праçшкре апатран вара ĕçлеççĕ. В праздник после обеда (после обедни) работают. Череп. Апатпа çӳрет. Привозит завтрак (в поле). Якей. Апат çисан пырăп сан пата. Я приду к тебе после еды. Чхĕйп. Апат çиса (scr. çыса) пуçтарсан. Когда поедят и уберут со стола. КС. Уйран тĕттĕм пулнă çĕре киле тавăрнтăмăр та апата лартăмăр. Вернувшись к ночи с поля домой, мы сели ужинать. Пшкрт. Если придет посторонний человек и застанет хозяев дома за обедом, то говорит: „Аβатра! („ови обедают!“); ему отвечают: „Аβатра, кил ӓс тӓ симӓ!“ („да, иди и ты обедать с нами!“). В ответ на это пришедший говорит: „Спас’с’иβӓ, с’ирӓк, ӓп хал’ анџак с’ирэ̆м“ („спасибо, обедайте, я только что пообедал“). Охотников. Чувашин, пред принятием пищи, произносит только про себя слова: „Пĕсмĕлле, турă ан пăрах!“ Ib. „Усаживались мы за два стола: за большой — мужчины, за маленький — женщины, отдельно. Последнее обстоятельство происходило, по всей вероятности, оттого, что сноха у чуваш не садится за один стол со свекром, из уважения к нему, т. е. сноха считает себя недостойной садиться с ним вместе за один стол. Если бы другие женщины сели с мужчинами, то сноха осталась бы одна, как бы заброшенная семейством. Чтобы этого не случилось, мужчины садятся за один стол, а женщины за другой. Но в тех домах, где нет снох, мужчины и женщины ужинают и обедают всегда за одним столом“. Ib. „У чуваш есть обычай сажать за стол всякого вошедшего в избу во время обеда или ужина“. Череп. Апат тутлă пултăр! — Эс каларĕш пек пултăр! Да будет вкусен ваш обед! — Да будет так, как ты сказал! Так отвечают пришедшему, если не хотят пригласить его пообедать. КС. Апат çима вăй патар! — Тавах, апата кил! Хлеб да соль! — Милости просим. Ср. Юм. Апат тутлă пултăр! — Апат çиме кил. Хлеб да соль! — Милости просим! (с нами пообедать)! || Ortus brumalis? Юго-восток? Хорачка. Тоj токны̆ чокн’а кэ̆з’э̆н кэ̆рӳ тємэ̆р вэ̆с’мэ̆ с’э̆мэ̆рӓн удат кы̆нды̆рлаjа или аβада. При выезде свадебного поезда младший дружка пускает на юг или юго-восток стрелу с железным наконечником. || Metaph. significat fidem. В переносном смысле означает надежность (о человеке). Ст. Чек. Ку çынта апат çук (или: кĕвелĕк çук). Inconstans, levis, infirmus est. Он ненадежный человек, т. е. слабый, и может по легкомыслию забыть свои обязанности или возложенное на него поручение, пропить по легкомыслию чужую вещь, проговориться и т. п. Череп. Санра апат пулмĕ! На тебя надёжа плохая! Ср. тат. ӓбӓт, рус. обед.
(ар), i. q. (то же, что) авăр. Хорачка. пир-ар = пир-авăр, lintea omne genus, холсты (всякие).
(Аϱиы), v. ignota, неизв. слово. Хорачка. Аϱиы с’рли,. nom. loci cuiusdam voraginosi, назв. оврага.
(ары̆с’), pandari. Pandus. 1) покоробиться, 2) покоробившийся. Хорачка. сэ̆дэл хы̆ми ары̆с’с’а к̚аjза. Доска у стола покоробилась. Пшкрт. тӧрӓчӓ ары̆с’ ман’врлэ̆. Окно покосилось. V. авăрăç.
(арҕала), verb, frequent, a v. ap derivatum? учащатедьная форма от гл. ар? Хорачка. Вол’ыксан’а хуҕалаза кӧрдӓс арҕалаза. Надо забежать вперед и загнать скот, не дав ему разбежаться.
употр. в некотор. выражениях. Хорачка. Халь онта каякан-килекен çок. Теперь туда не ходят.
при хожденни (езде) туда. Хорачка. Кашни каймахра (= каймассерен).
(каjу), кайăв (каjы̆в), всходы от оставшихся семян. Отава, подрост. Якейк. Ыраш е сĕлĕ вырнă чох тырă тăкăнать, çав тырă капань çăмăрпа шăтат; вăл хăмăлшăнче (= хăмăл ăшĕнче) сĕп-симĕс калча пак ларат. Пазух. Уя тухрăм, ай, уй куртăм, ик сар лаша, ай, вăрçаççĕ, уйри каю, ай, çитменшĕн. N. Кая юлсан, каю шăтать. (Послов.). Орау. Кая юлсан, каю тухат. (Послов.) Сред. Юм. Хĕлле лашин чонĕ çиç каçрĕ, халь йôр кайнăранпа итемре каюра (на подросте) çӳрет те, ĕнтĕ тӳрленчĕ. Изамб. Т. После сенокоса к осени на лугах выростает новая свежая трава, это называется каю. N. Пирĕн кăçал çаранта каю кайнă-çке! Кĕтӳçе пăрусене çитерме çавăнта кайма хушас. Хурамал. Ут çулсан, кайран кĕркуннеччен ӳснĕ курăка каю теççĕ. Хорачка. Вуды̆ с’олзасы̆н каjу т’оҕат. Ау 322°. Утма ятăм кайăва, кайрĕ чăваш хушшине. Сюгал-Яуш. Улăха лайăх каю çине çитрĕмĕр те, лашасене вĕренлерĕмĕр те, пĕр çĕре пуçтарăнса выртрăмăр. Бур. † Утма ятăм кайăва, кайрĕ улăх тăршшине (по всем лугам). А. Турх. Кайăв, 1) отава, 2) всходы от семян, осыпавшихся во время жатвы. || N. Каю, ухвостье?
(каjы̆р), круглое долото. Пшкрт. Хорачка. Кайы̆р — вы̆л’а алтνиы (чĕрес ăш клараччă).
(кагы̆лдан), скорбнуть. Хорачка. Пит шăли какăлтансассăн (хытсассăн), она тăрăшас полат.
(кагы̆лды̆шлы̆), неровный. В. Олг. Çол какăлтăшлă. Хорачка: кагы̆лды̆шлы̆ (кэ̆ргон’а).
какăр чол, какăр чулĕ, какăр чолĕ, булыжник, дикарь (камень). ЙОН. Атăл шувĕ ма сикет? Какăр чулĕ сиктерет. М. Шемердяны. Атăл тĕпĕнчи какăр чула хăçан пӳсĕр çисе тухĕ, çавăн чух пӳсĕр çитăр. (Пӳсĕр чĕлхи). Ходар. Тата хăçан та хăçан какăр чул çине куç ӳкĕ, çавăн чухне тин çак ача çине сивĕ куç ӳктĕр. В. Олг. Какăр чолĕ, дикарь. Хорачка: арман очон касми поз’эăнџэ кагы̆р џол’ы̆ хораччы̆.
(кагы̆р), рыгать. Б. Олг. Ме какăратăн конта, килĕшет-и çын унче? айккалла какăрас мар-и! Хурамал. Çимесен те, какăрса тăр халĕ! (Говорят голодному человеку с гневом). Хорачка. Вот хальă какăрса ларат, çимелли-ĕçмелли пĕтрĕ. Ст. Чек. Тăрансан, какăраççĕ. Сред. Юм. Какраччин çинĕ тесе, нăмай тăраначчинех çисен калаççĕ. Зап. ВНО. Какăриччен çырăм çырлана. СПВВ. Какăрас, какăрать, выçă какăрат. ПИТ. Таварăннă чухне каллах: ей-ай-ай! Хамăр та çавăнта каяс пулат-ĕçке (умереть), хамăр (чит. хамăра) çапла хываçин, хисеплĕçин, юрĕччĕ те, темĕн çав; хăш чухнехи ача-пăча ваттисенĕн сăмахĕсене ӳкĕте кĕрекен мар, вара какăрса выртас (лежать голодными) пулат, тесе калаççĕ. Сред. Юм. Паян пит нăмай çисе толтарнă та, какра (= какăра) тăрап (все рыгаю). Орау. Тутарпа чăваш, тата тепĕр вырăс таçта пĕрле апат çиме кĕнĕ, тет те, апат çийиччен калаççа лараççĕ, тет. Чăвашĕ: эпĕ, тăрансан, какăратăп, эпĕ тăраннине çавăнтан пĕлмелле, тесе калать, тет. || Нюш-к. Шăпăр какăрат (когда не перебирают пальцами, то он издает однообразный звук). || В перен. см. Тюрл. Какăрса выртрĕ ĕнтĕ, умер. См. какăрăл.
(какрага), жесткий. Хорачка. Ана йĕренĕ какрака навос тăкас. См. кăрачă.
то же, что каккăр. Хорачка: шы̆ппы̆р какриыҕэ̆.
(чит. калпак), невысокая круглая шляпа. Хорачка.
(калττиык), часть кафтана без руковов и полов, «телогрейка» Хорачка. Сăкман калттикĕ. Ib. Калттик тӳмине тӳмелес.
то же, что калла-малла. Хорачка. Кальла-мальля попляса ларса, ĕçĕ полман (проболтали зря). Сĕт-к. Мĕн кальля-мальля чопкалан ка?
раз. Хорачка. Ку канак ним те туимерĕм (не смог сделать).
кантра (канды̆ра, кандыра), тонкая веревка, бечевка. Изамб. Т. Кантăра — тонкая веревка (вĕрен — толще). С.-Устье. Явман кантăра. (Çатан-карта). Невитая веревка. Юрк. Пур çĕрте те çăпата кантăри таран (по оборы) хăях пек, ем-ешĕл курăк ӳсет. С. Тим. † Хăмачă чаршав, йĕс кантăра. НТЧ. Сӳс кантра. N. † Кĕмĕл хĕрес, пăчăра кантра. Капк. Ун пек чухне эпĕ тĕлĕкре кантăра явнă пек çӳреме юратмастăп, васкаса çӳретĕп. || Шнур, шнурок. Ходар. Калашн. Вăрçăри пек вут чĕртмелли кантăри йăлкăшат. Б. Олг. Пĕтĕрнĕ кантăра, тĕртнĕ кантăра, шнурок. Хорачка. Ола к̚андра. Собр. Арçын çинчи кантра çĕрмест. (Послов.). См. йĕм кантăри.
(чит. кабы̆жҕа), делаться дряблым, рыхлым. Хорачка: jӳз’э̆ кы̆шман саган’џа выртсан кабы̆жҕаза к̚аjат.
(каптал), назв. свадебного наряда. Шибач. Каптал — из ситца, шопăр майлă, той арăмсам тăхăнаççĕ только. Пшкрт. Каптал — свад. наряд: сăкманла тунă хăмаçран, пасартан исе. Зап. ВНО. Каптал — женское свадебное украшение синего цвета, из шерсти. МПП. Каптал — женский свадебный халат из черной материи, при чем рукава — из красной ситцевой или другой материи, с вышивками или рисунками фабрично-заводского происхождения, напоминающими чувашские узоры, а на спине халата имеются нашивки из цветных лент в виде фигуры 8. Якейк. Квак каптал — пире кăвакартса тунă кĕске тонтир. Разг. С. Мих. 12. Симĕс каптал, мужской зеленый кафтан, на подобие русского. СПВВ. Х. Каптал — шерстяной, тонкий голубой кафтан (Ядр.). Собр. Хай хай каччăм, хай каччăм, хай каптална хыв-пăрах. (Пушăт сӳни). Хорачка. Хĕрлĕ каптал. Г. А. Отрыв. Алтаккин кукки каланă тăрăх, каптал хыçалта (ĕнсе хыçĕнче) икĕ хутăн ĕçленĕ тăваткал çухави пулнă. Вăл ĕнсе çинчен çулелле мар, аялалла (çурăм хыçнелле) аннă, ăна каптал çумне çĕлесех лартнă, уçса хупмалла пулман хальхи çухависем пек. Малта ывĕ капталăн (кăккăр, пĕсехе çинче) уçă пулнă, пĕр шит анлăшĕ, икĕ шит тăршшĕ (кăккăр анине çитиччен) пулнă. Кăккăр ывĕ уçă пулнă... Ib. Капталне арçынсем анчах тăхăннă. Ib. † Инке мана йĕп пар-ха: каптал тӳми татăлчĕ.
(карашман), паук. Хорачка. Карашман кари (паутина).
(кары̆шлы̆х), назв. местности Татаркас. р. Хорачка. Карăшлăхра авал ĕмпӳ порăннă; онта крепĕç пор, теччĕ. Крепĕç карта вырăньă пор, теччĕ, лакçăк (рвы).
(каргат), засучивать. Хорачка.
(кармак), кошель. Хорачка. Окçа кармакă (сăрантан). || Плодосьёмник (палка с расщепленным концом). Тюрл. Кармак; олма татаççĕ онпа, йăвăçи шăтараççĕ. МПП. Кармак — шест с гвоздем на конце, которым достают высокое. || Род рассохи, черен с двумя рожками на конце; им приподнимают с одного конца бревно, которое надо поднять на сруб и которое тянут туда веревками. || Четырехугольная доска, посредине которой продет черен; употр. для выгребания из печи зернового хлеба. Карамыш. Кармак — кăмакаран тырă кăларакан япала. || Удочка. Трхбл. || Дугообразная палка, употребляемая для забирания в охапку соломы и сена. || Имен. Кармак — пӳрт хăпартмали. См. Рааs. 59.
(карзак), русак (заяц). Б. Аккоз. Шибач. Карсак — молкачă: хĕлле шорă, çулла хĕрлĕрех. Сред. Юм. Карсак — заяц. Тюрл. Карсак; хӳри хора; больше, чем обыкн. заяц. П. Пинер. Каска урлă карсак вылят. (Куç.). Хир-б. Карсак — один вид зайца: круппее, чем обыкн. заяц. А. Турх. Карсак — кăвак кайăк; шурă кайăкран пысăкрах, сăмси вĕçлĕ, качака пек; пурăнма çĕр айĕнче пурăнать. АПП. † Касак йытти карсак тытат; карсак тытат та, юрамаст. Хорачка. Карсак (ола).
(карда), изгородь, загородь. КАЯ. Выляса çуресен-çӳресен, эпĕр тата картасем çинче (на изгородях) выляма шухăшларăмăр. N. Йĕри-тавра карта тытса çавăрнă. N. Ху тытса тăракан çĕршыв тавра йĕплĕ хулăран карта çавăрса ларт. Якейк. Сат картине чолпа çавăрнă. Сад огорожен каменной стеной. Ib. Эс итла уя тохса ларнă (построился), кĕт картуна (забор) куçарас полать. Орау. Вăсен çăварне карта тытман вĕт (у них рот не заткнут); мĕн килчĕ, ăна персе яраççĕ; сăмаха яланах мĕн пулнине пĕлсе калаçмаççĕ. Богдашк. † Вăштăр, вăштăр çил вĕрет, карта айĕнчен вĕрет вăл. Тюрл. Онăн сăмахĕпелен çӳресессĕн, карта хошшине те хĕснĕн (= хĕсĕнĕн). Чăв. ист. Картари выльăха тытнă пек тытса тăрат. Микушк. † Вуникĕ капан карти юнашар, укăльча тытсан та, çитмелле. Шорк. Карта, вообще загородка, кроме забора. Яншльд. Карта витĕр куç парăп. (Юр кĕртĕ). || Хлев (не бревенчатый). Вомбу-к. Карта — выльăх карти. Вăл сарай майлах, аслăкла витни те пор. (Тӳрĕ витнине аслăкла витнĕ теççĕ). N. † Пуян карти витĕр эпĕ тухрăм, пуян хĕрĕ юлчĕ хурланса. СТИК. Карта — хлев без сруба и без крыши, только загороженный частоколом с четырех сторон. Карта может быть приделана к какому-нибудь строению, но может быть и на гумне. N. † Çул тăваткалĕнче çук пулсан (если меня не будет), карта хыçне тухса тăр. Тоскаево. Картана тухма та хĕллехи тумтир çук. Тархашшĕн ан прахсамăр, ырă çын. || Ряд снопов, сложенных для сушки. КС. Тырă кĕлтисене карта туса хутăмăр. ХЛБ. Çăлса пĕтернĕ курăка салатмасăр, картапах типме хăварас пулать. Юрк. Тырă вырнă вăхăтра пулат:... карта. Якейк. Тыр вырнă чох ир кĕлтесене карта туса хорса пыраççĕ; валтан пĕр кĕлте хораççĕ, он çине, хĕреслĕ, тата тăват кĕлте хораççĕ; е пилĕк кĕлтее йонашар тăррисене посмасăр парахаççĕ. Шурăм-п. Халĕ тырă выракансем тĕмĕ тума пуçланă, карта тума пăрахнă. Сред. Юм. Тыр типеймен полсан, çăмăр хыçĕнчен вырнине-пĕрне: çилпе типтĕр, тесе, пĕрне аяла хорса, ыттисĕн пуçне кĕлте кочĕ çине хорса пыраççĕ, ăна вара карта теççĕ. || Круг. N. Уйăх карталансан, тăман тухат. Карти пĕчĕккĕ пулсан, час тăман тухат; карти пысăк пулсан, тăман час тухмаст. Митушк. † Уйăх карти пысăк карта, вунă çăлтăр ларса тулас çук. Чув. пр. о пог. 47. Хĕвел карти çывăхра пулсассăн, йĕпе пулмаст. Если круг этот близок к солнцу, ненастья не будет. || Магический круг. Хорачка. Пăри вотпала йĕри-тара çӧрет: карта туатăп, тет. Осал ан кĕртĕр, теччĕ (= теççĕ). Каран тăраччă та, чӧклеччĕ. (Моленье в поле). Ск. и пред. 99. Унтан пилеш хуппипе вут тумтире йĕри-тавра карта туса çавăрчĕ. || Вереница. N. Вĕçен кайăксем карталанса вĕçеççĕ. ЧП. Кайăк хурсем кайĕç картипе. Ib. Карти-карти килет кайăк хур. Сала 77°. † Карти-карти иртет кайăк хур. Янтик. † Кайăк хур каять картипе, йăви юлат пăрăнса (в стороне). N. † Çӳлелле пăхрăм — тĕлĕнтĕм хор-кайăк карта çавăрнинчен; аялалла пăхрăм — тĕлĕнтĕм пĕчикрен пусăк полнинчен. || Ловушка для птиц. Макка 114. Кайăк тытан карти пур. Ала 57. † Карăш карти картара, карăш пычĕ çакланчĕ. N. Тилли, тилли, тилли пур, тилĕ тытан йытти пур, тытан кайăк (siс!) карти пур. || Стан для ковки лошадей. Шибач. || Покос? Сред. Юм. † Утмăл та карта ут çултăм. Утмăл та карта утине (вар. уттинчен) йĕкĕр те капан (вар. икĕ капан) ут хыврăм. Ib. Пĕр карта утă çăлса тохрăм (çавапа пĕр расчин çăлса тохсан калаççĕ). Ib. Карта айне хăварса пырат. (Утă çăлнă чохне, хăй картине лайăх кастарса кăлараймасан калаççĕ). Ib. Карта таврас; утă çăлнă чохне утă карта полса пырать, çав картан çиелти типсен, ăна тавраççĕ. Изамб. Т. Пухнă чухне (сено) малтан карти-картипе пухаççĕ, унтан валем-валем пухаççĕ; вара купа туçа уйăраççĕ (сено). Ib. Малтанхи кун çарана валеçсе, карти-картипе çулаççĕ (рядами). Вир-йал. † Тăваткăл çаран варинче утмăл карта утă çăлтăм. || Паутина. Чув. пр. о пог. 260. Ерешмен карта нумай тусан, çăмăр пулать. Если паук сделает много паутин, будет дождь. Юрк. † Атьăр пурçăн карти карар-и? Пурçăн картисене мен ярар? Хура чĕкеç тытса ярар! || В перен. знач. N. Картине кĕрсен, юрать. Как бы ни сказать, только было бы понятно. (Так во мн. гов.). СТИК. Эй, пирĕн картине кĕрсен юрат! (т. е. нам нечего заботится о правильности речи; вырăсла калаçа пĕлейменнисем, вăсен(е) урăх çын: апла мар, ак çапла каламалла, тесен, вăсем çак сăмаха каласа хураççĕ). Чăв. ист. 11. Вырăссем «ведро» теççĕ, чăвашсем те ăна çав ятпах калаççĕ: хайсенĕн чĕлхи картине кӳртсе, кăшт çеç урăхлатса: витре, теççĕ. Сред. Юм. Пăртак самахлама картине кĕме хытланать халь те. СПВВ. МС. Эсĕ тата ытла картаран тухса каятăн (переходишь границы дозволенного), çапла çын выльăхне çаптараççи (бьют)?
ступенька (у лестницы). МПП., ЩС. Орау. Пусма картлашки çинче пĕр хĕрарăмпа çамрăкрах çын темскер-темскер калаçса лараççĕ. Сред. Юм. Картлашка, ступени лестницы. Календ. 1906. Тайлăк вырăна (на склоне) пусма картлашки пек ката-ката илсе, хĕррисене çатан тытас пулать. Цив. Хăйĕн те вара патша хĕрĕ патне çитесси виç картлашка çиç юлчĕ. (Из сказки). Хорачка. Пӧрт-ом картлашки — приступки. N. † Виç картлашки посмине эпир посмасан, кам посас? || Лестница. || Выступ, образуемый двумя зарубками. Стюх. † Çул картлашкисенчен шывсем юхать, те çумăрсем хытă юхнăран. N. Тусан пылчăк пулса çăрăлса выртнă чухне, çĕр картлашкисем çыпçăнса выртнă чухне... Когда пыль обращается в грязь и глыбы слипаются... || Начерт. 100. Картлашка — морщины на лбу. || Полка? СПВВ. ФН. Картлашка = шăкап. См. ульпучи.
(каржаҕа), гололедица. Хорачка. Пăрлă-йорлă (каршака) шăнса ларат кĕрк(ҕ)оня. Пшкрт: каржаҕа полччă (весною: лед, гололедица). || Карша. Пшкрт: с’ак каржаҕаjа кы̆ларса ты̆ҕас.
то же, что кайранхи. Хорачка.
несколько позднее. Хорачка.
(казу), 'касо' (казо), череда. Б. Олг. Касу окçи пĕр ĕнерен отмăл виçĕ пус паратпăр. Пĕр ĕне — пĕр касу, ик качака — пĕр касу, туат сорăх — пĕр касу (череда). ТММ. Корова, свинья, коза — каждая в отдельности составляет касу; 4 овцы — пĕр касу. Сред. Юм. Олтă сорăхран пĕр касу полат; ине(ĕне) хăй пĕррĕ (= пĕрре), икĕ сысна пĕррĕ, качака çур касу. Тюрл. Олтă сорăх пĕр касу, пĕр ĕне — пĕр касу, качака пĕрре — çор касу. Хорачка. Вольăк касо: валтан касоне (-н’э) шот илес, минче касо покăнат. Пĕр ĕне — пĕр касо, пилĕк сорăк — пĕр касо. || Конский табун. Биболд. N. Лашана касăва янă. Лошадь пустили в табун. Орау. Касу пăхнă вăхăтра каç, лашасене касуран тытса, лашасене çытарма вăрмана каяттăмăр [во время пастьбы в табуне, поочередно, от весенней пашни до çĕртме (пар)] || Поочередная пастьба, осенью, когда перестанут пасти наёмные пастухи. Якейк. Эпир паян касу пăхрăмăр, кĕрконне кĕтӳ прахсан, черетлĕ кĕтĕве пăхни. || Очередь. Орау. Виçмине касу вăсене тивет, паянах каласа хурас. После завтра их очередь пасти табун (лошадей), сегодня же надо их предупредить. Ib. Пире паян касу тивет. || Поветрие. Шимкусы. Халĕ ачасене касу çӳрет. Теперь ходит эпидемия на детей.
(касмак), цепь для собаки. См. касмăк. || Хорачка. Йытă мăйне касмак çакса (йӳçрен, вотă моклашки, кант(д)рапа çыкса çакса ярса). Золотн. Касмак, привязка, цепь, петля. И. С. Степ. Касмак.
(касса), гуща. Пшкрт. Чантан сăсла йокса пĕтсен, онта касси ларсолать; каран вăл кассава (-βа) пăрака (-ҕа) шуйă туаччă, вольăксаня йормашкăн. (То же сл. в Хорачка). СПВВ. ВА. Кăвас касси — гуща.
(кас’лан), черстветь. Хорачка. Çăккăр каçланчă (-чы̆, т. е. хытса карĕ).
(кады̆к), кусок, обломок, осколок. Изванк. Çапла вара кĕл туса пĕтерсен, пурте пĕрер катăк чăкăт çиеççĕ. N. Çĕмĕрĕк чӳлмек катăкĕ. Сала 77. † Катăк, катăк пĕлĕт юхать, пирĕн пуçри çавра çĕлĕк пек. Якейк. Шӳрпешăнче çу катăксем ярăнса çӳреççĕ. По супу плавают кружочки (блёстки) масла. N. † Тумпарласен хĕрĕсем катăк-пăсăк тухлан пек. || Недочёт, нехватка. КС. Шушчĕк укçине суса пăххăрĕ, тет те, укçи катăк туххăрĕ, тет. ЧС. Çак ĕçкĕ тĕлĕшĕнчен пирĕн ялăн та катăк пур — ятсăр. Çавăнпа пирĕн ялсен ĕçке çуллен пĕр вăхăтра тумаççĕ. ЧП. Пирĕн тăвансем йĕреççĕ, мĕншĕн йĕнине пĕлместĕп, пĕр тăван катăк пулнăран-тăр. N. † Пирĕн тăван йĕрет, куçне шăлат; мĕшĕн йĕнине пĕлмерĕм, пĕр тăванăмăр катăк пулнăран пуль. КС. Унăн ыттинчен пурăнăçĕ лайăх та, анчах ывăл-хĕртен катăк (нет детей, не рождались дети). N. Катăк польчĕ. Умерла (дочь). Кильд. † Кунтан эпир пĕр кайсассăн, пирĕн вырăн катăк юлмĕ-ши? || С отбитым краем. ЧП. Катăк пуртă (щербатый). N. Катăк чашăк — чашка с отбитым краем. Кан. Катăк хĕриллĕ чукун. Бел. Гора. † Хĕреслĕ тенкĕн хĕрри катăк, пирĕн йыснанăн шăлĕ катăк. КС. Катăк шăллă çын пулать. N. Катак çăвар Иван. Иван, по прозванию катăк çăвар. В. Олг. Катăк сăмса, нос, одна часть которого утрачена. N. Чĕкеçĕн хӳри çавăнпа хайчă пек катăк, тет. Юрк. «Катăк — расколото». || Зубы. Хорачка! ман ачан кады̆ҕы̆ тохса (прорезались зубы); || Меньше. N. Пĕр тенкĕрен виçĕ пус катăк (= 99 коп.). Завражн. Ултă лаша катăк. На 6 лошадей меньше. П. М. Мих. Çиччĕ воннăран виççĕ катăк. 7 меньше 10 на З. || Хуже. Шел. II. 62. Тĕррисемпе пысăккăшсемпе те, çӳçи-шерписемпе те, пур енĕпе те муçейрисем (платки) катăк тăраççĕ. Ib. 60. Ман туйран юлас халĕ? Эпĕр çынран катăк-им? N. Спасибо еще çын çинче катăк çӳреймерĕр. (Письмо). || Глупый. Сред. Юм. Тĕрĕс çын-и мĕн ô? катăкрах вит ô. (глуповат). Синьял. † Ачасем эсйр катăкрах, куç хĕснине пĕлместĕр (не понимаете, не замечаете)!
(каџы̆р, качы̆р), то же, что каçăр. Хорачка. Качăр (каџ̌ы̆р) ут (поднимает голову, хорошая). Пшкрт. Качăр (чит. качы̆р) арăм каят (идет прямо). Ib. Качăр ут (пилĕк айăнса тăрат).
(кашка), покрываться плесенью (о пиве). Хорачка. Кашканă сăра (или: шăркаланса кайнă) старое пиво, начинающее зацветать кружчатой плеснью.
(кӓлӓ), то же, что кавле. Хорачка. Ĕне келесе выртат: лепчĕрт, лепчĕрт (лӓпччэ̆рт).
(т̚у) гора Кебе. Хорачка.
(киви с’э̆рэ̆) название какой-то местности. Хорачка. Сăлттаньă тарччă (чит. тарчы̆) Киви çĕрне.
(чит. кєккєрєк), гребень петуха. Хорачка. || Крик петуха. N. Алтан: киккирик! турĕ. Собр. † Киккирик автан, киккирик автан, автан ури шатралă.
домашний йĕрĕх. Хорачка. Сĕт лешки (= сĕт яшки) çинĕ чох кĕçĕн кĕрӳ чăмакня (= çăмахне) кăларса илет пĕттерли (с ударением на «е»), она хорăн тăрине çакат, чăмакня (шылăк хорăньă). Она пĕре касса илеччĕ; пĕре касса татăлмасан, илмесчĕ. Аччин (= ачин) ашшă калат: ан çир (не ешьте), тет, ку чăмакня, кил-йĕрĕк тума кирлĕ, тет. Каран, исе кайса, çыкса çакаччă тоя çомня, тăратаччă лаççа. Она тĕкĕнме йорамаст, как тĕкĕнтĕн, çăпан тохат; вăл çăпаньня, тӳрлетме пăтă туас полат.
(-пэ̆рччэ̆к), ласковое обращение к снохе. Хорачка. Кин-пĕрчĕк (или: кин-пĕрчĕкĕм) — ласковое обращение к снохе.
(кин’эн’, к’ин’эн’, кин’ӓн), наслаждаться. Ст. Чек. Кашкăр малтан çиленнине пăхмасăрах ларат (садится), тилле ватма мар, тилĕ аш çиме лартнипе киненсе каят. N. † Туя килтĕм туянма, килне килмен киненме. Пшкрт: с’урза кин’ӓтдэ̆м. Тюрл. Ĕçсе кинентĕм. Хорачка. Санпа попляса, халап çавăрса киненичченех попляса. Альш. Хуçисем те киненсе кайнă хăнисем лайăх çӳренĕшĕн. Ст. Шаймурз. Лара-лара патăм та, киненнĕ пек пулчĕ те, выртса патăм. (Мунча çапăнни). См. килен.
съесть, оставив одну шелуху. Икково. Коша кайăксем (мыши) ыраша кипеклесе тăкнă. Хорачка. Шăши сĕллине кипекленĕ (кипекки йолнă)
(-л’э̆), то же, что кирелӳ. В. Олг. Кирелĕ тытса (сумар полса). Хорачка. Сумар япала полсассăн: темĕскер кирелĕ тĕкĕнчĕ полĕ, теччĕ. Тӳрлетмешкĕн каяччĕ йомăçа. Срв. кӓргӓк у Радлова, «Die vorisl. Schiftarten der Turken und ihr Yerhaltniss zu der Sprache derselben», стр. 849.
с перхотью. Янтик. Пит кирĕклĕ-çке сан пуç! Кăна мунчара лайăхрах çăвас пулат. Хорачка. Кĕпе-йĕм кирĕклĕ (грязны). Г. II. Загадки. Татен татăклă, Кирили кирĕклĕ. (Урай хăми сыппи).
(чит. киркӓ), табакерка из бересты (кăмăш). Хорачка. См. тапак киркки.
прийти в состояние, обознач. сл. «кичем». Хорачка. Кичемленсе (киџӓмлӓнзӓ) çӧрет хуня (хун’а) хуа осалантарса (вăрçса çӧрет и т. п.). Пшкрт. Кичемленсе (чăкăшса) тăрат, парсермест. || Стесняться, сконфузиться. N. Юрлакан, кичемленсе, йăвашшăн каланă.
первый рассвет. Б. Олг. Куак çутăпа çитрĕмĕр Шопашкар патне, хире (необработ. равнина). Хорачка. Куак çутăпа (çутăра) токса кайса. В Олг. Куак çутă енче, на северо-востоке.
то же, что кăвак хуппи. || В перен. Смысле Хорачка: с’ыны̆м кы̆мы̆л’ы̆ с’ары̆лзассы̆н (оз’ы̆лзассы̆н): куак хоппи оз’ы̆л’чы̆, т̚эччэ̆’.
(чит. куагарчы̆н), голубь. Хорачка.
(куаба), пупок. Хорачка. Куапа ӳксессĕн, ачи çăмăл çоратса. Ib. Куапа ӳкмесĕр пăçлантарат арăмсаня нумай. См. кăвапа.
(когак, Пшкрт: коҕак), крюк на крыше, крытой тĕренче. Хорачка. || Деревянный крюк для разных надобностей (при возке снопов, на крыше и пр.). Собр. Алăсăр, урасăр, йăвăç тăрне улăхат. || Инструмент для толчения конопли. СПВВ. Т. Кисĕп пек шĕвĕр патака авăр лартаççĕ те, сӳс тĕвеççĕ, çавна кукак теççĕ. См. окçу.
(когами), то же, что кукамай. Хорачка, Тоганаш. В. Олг. Коками, кокаму, кокамăш. Ураскилт. Куками.
(колотн’ы̆к), то же, что колатньăк, брань. Пшкрт., Хорачка.
(кумал’а), шишка (-и) в киселе. Шибач. Хорачка. Кумаля, кумалялă. || Катышки из варёного или толчёного гороха или из конопляного семени. Якейк. Пăрçа е кантăр вăрри пĕçерсен, ăна тӳсен, ачасене çав тӳнĕ пăрçая илсе чăмăртаса параççĕ; çав чăмăртака кумаля теççĕ.
(коҥгы̆р), род колокольчика. Хорачка: коҥгы̆р — тэмэ̆рэ̆н; пиларан туаччы̆, хоз’ы̆к, тады̆к пилазамран. Пшкрт: коҥгы̆р, колокольчик.
кумкăра, конкра, (куҥгы̆ра, коҥгра), колода (для лошадей). СПВВ. Кункăра, колода для лошадей. Ib. Кункăра = лашасем пăтратаканни. Ст. Чек. Кункăра — лаша кăкаракан кункăра (çиме параççĕ, на обдиоке). Шел. II. 53. Яла кĕнĕ çĕрте çӳлĕ ту айĕнчен çăл сиксе пусса, валак тăрăх юхса, пысăк юман кункăра çине тулса, çырманалла, кĕмĕл пек çутăлса, шавласа, йăлтăртатса, юхса анать К.-Кушки. † Улăм çӳппи вĕçтертĕм, кункăра çине ӳкертĕм. ЧС. Вара лашана каялла киле çавăтса таврăнса, лупас айĕнчи кункăра çине çиме патăм, тет. БАБ. Кункăран пĕр енне утă хуратпăр, тепĕр пӳлĕмне (конюшни) лашасем хупатпăр. || Корытце, лоток, которым берут муку; с концов не закрыт. К.-Кушки. Кучкăра — лоток для муки. Шибач. Конкăра — çăнăх исе кĕреççĕ пĕçерме. КС. Кункăра — в роде корытца с незакрытыми концами. N. Конкăра — жолоб, на котором чуваши просевают муку и катают тесто. Хорачка: «сŏнŏк коҥгри». Икково. Конкăра — ночевка, с закрытыми или незакрытыми концами. || Род жолоба, употребляемого при варке пива. СПВВ. ФН. Кункăра — сăра юхтараканни. Сред. Юм. Конкăра теçе, чӳлмек лартса ăсла юхтаракан вараклă хăмана калаççĕ. Тюрл. Салат конкри (валак пек, он çинче сăра йохтараççĕ). || Корыто для посадки пчел (пчелы с корыта идут в улей), когда отроится рой. Торх.
(кон’ан), ежедневно. Пшкрт, Хорачка.
(кон’ы̆), см. ретне; Хорачка.
(коба, Пшкрт: коβа), пупок. В. Олг. Копа = кăвапа. Хорачка. «Копа» и «коапа».
(-лы̆к), мера земли в 400 (сажен?). Хорачка. См. купа.
коплак (коплак), колодка под лаптями (тат. кутӓртмӓ). Икково. Ачасем çорконне çăпата çомне коплак çĕлеççĕ. Хорачка. Çăпата çомня çĕлеччĕ çорконя коплак, йӳçрен туса, йор шу тапрансан. || СПВВ. ПВ. Куплак — шарик; маленькая копна. Карамыш Куплак — дерев. шар для игры микле. || В перен. знач. В. Олг. Пĕр коплак та паман. Ни шиша (т. е. ничего) не дал.
(чит. копок), дверной пробой. Хорачка. Коппок — сола çомне çапаччĕ.
(копчаҕа, копчага), поплавок. Сятра. Хорачка. Кочака = хăма татăк (ды̆к), хоп татăк. || Шпулька?
(-дан), раковина. Хорачка: шоjдан копчаги (пӧ̆дӧ̆рӧ̆нџӧ̆к).
(кэ̆пс’и), назв. съедобного, раст. Хорачка. Пшкрт: корак кэ̆пс’и = панды̆ кэ̆пс’и (едят).
(ӳк, ӳк), падать, пасть; упасть, свалиться; впасть, выпасть. Орау. Кайнă чухне чӳречесене хупса хăварăр, тата унта-кунта астуса тухăр, вут ӳксе юлнă ан пултăр (чтобы где-либо не осталось упавшего огня). Сред. Юм. Ӳке парсан (если вдруг упадешь), пуçна çȏрса пăрахан вит! Изамб. Т. Кăна ӳкеччен хĕнес тесе, çынсене чĕнсе пухнă. Собрали народ, чтобы избить его до полусмерти («до упаду»). N. † Ой (хир) варинчи тӳрĕ çăка, кассан ӳке памĕши? К.-Кушки. Санăн тăватă шăлччĕ; малтан ӳсĕрсен, икĕ шăлă ӳкрĕ; тепре ӳсĕрсен, тата иккĕш ӳкрĕç. У тебя было четыре зуба; ты выкашлянула сначала два, а потом остальные два. Регули 1449. Ӳктĕр, тесе, ятăм. Я выпустил его, чтобы он упал. Орау. Ӳксе, сăмсине çĕмĕрнĕ. Упал и разбил себе нос. О землед. Кăчуне тата хăш-хăш çынсем навуса анасем çине хĕлле е кĕркунне, юр ӳкиччен (до снега), тăкаççĕ. Чураль-к. Пĕчĕк-пĕчĕк çăраççи ӳкрĕ-ӳкрĕ çухалчĕ; уйăх курчĕ, хĕвел илчĕ. [Сивĕ пăх (чит. п┐ŏх), т. е. блистание снега]. Юрк. † Кĕмĕл черкке пулăтăм, атте аллинчен ӳкмĕтĕм. Ау 13°. Урмак-маки: ӳкем, тенĕ çĕртен (приготовившись упасть), тепĕр йывăçран ярса тытрĕ (ухватился), тет. Т. VII. Хайхисем пыллă сăрана, ӳсĕрĕлсе, ураран ӳкичченех ĕçнĕ, тет (напились до того, что свалились с ног). Хорачка. Вăлсаня ĕçтерес-çитерес полат ӳкиччен. || О снеге, отблеске и пр. Альш. Миххайла праçникĕ таврашĕнче юр ӳкет ӳкнĕ çул. Около Михайлова дня в иной год выпадает снег. Хыпар № 39, 1906. Каçпала тĕрлĕ енче пĕлĕт çине вут çуттисем ӳкеççĕ. По вечерам в разных местах виднеется зарево. || О всякого рода случайностях. Богдашк. † Тантăш тухса кайрĕ те, хуйхă ӳкрĕ пуç çине. Подруга вышла замуж, и мне пришлось горевать. Пазух. Кирек сахăрна пар, ай, пылна пар, кил шухăшĕ ӳкрĕ пуç çине (пала на сердце дума о доме). Чăв. й. пур. Пуç(а) ӳксен, пушмак. Если случится нужда, то (сошьешь) и башмаки. (Послов.). || О растениях на корню, повалившихся в одну сторону. Нюш-к. Пăрçа хăмăлĕ ӳксен, когда стебель гороха повалится на зеклю. КС. Тырă ӳксе пулнă (= лайăх). Хлеб уродился замечательно хорошо. || Слететь. Юрк. † Хурпа кăвакал калаçаççĕ: патшанăн аслă кӳлне ӳкес, теççĕ. Гусь с уткой совещаются о том, чтобы слететь на царское озеро. || Спадать. О сохр. здор. 42. Чĕрнесем ӳкеççĕ. Ногти спадают. Чув. календ. 1907. Çак хĕрелсе тухнă япала (сыпь) 2—3 кунран çухалать. Ун хыççăн ӳт тирĕ хăпаланса ӳке пуçлать (после этого кожа начинает шелушиться). || Впадать (в горе). Жит. св. Январь. Вăл турă çине шаннипе нихăçан та хуйха ӳкмен (не падал духом), яланах савăнăçлă сăнпа тăрса, турра мухтанă. Псалт. 142,4. Чунăм хуйха ӳкрĕ. || Угодить (попасть). N. Вăрăм-вăрăм чăрăшсем вăрман хыçне кайс' ӳкнĕ; вăйя тухман аппасем каччă хыçне кас' ӳкнĕ (угодили к парням). Хыпар № 4, 1906. Эсĕ тĕне кĕмен чăвашсене каласа ăнлантар: вĕсем тутар ултавне ан ӳкчĕр. Истор. Вăл пит аслă ӳкĕ святой çын пулĕ. Альш. † Ай-хай, пуçăм, çамрăк пуç чухрах çĕре ӳкеçке (= ӳкет-çке). Чем люди живы. Епле вара эсĕ çул çине пырса ӳкрĕн? тет Матрӳни. Как же ты угодил прямо на дорогу? ― говорит Матрена. Сир. 15. Вăйлă çынпа ан хирĕç, хăçан-та-пулсан ун аллине ӳкмелле ан пултăр. Орл. II, 248°. Пичĕшĕ патĕнче туй ӳкĕ, шăлнĕ патĕнче çĕр выртĕ. (Кăвар). У старшего брата поезжане (во время свадьбы) попируют, а у младшего — заночуют. Панклеи. Пырсан: таста сăмах ӳкĕ, тесе (ирех полчĕ те), хăвасам тохиччен, айăкра лартăм (чтобы не было лишних разговоров). || Добраться. N. † Атьăрах та чупар-ха, чупар-ха, кĕпер çине ӳкер-ха, ӳкер-ха! Кĕпер çинче мĕн пур? тет, мĕн пур? тет. || Выпасть случаю. N. Тухса кайма май ӳкнĕ, илекене йӳн ӳкнĕ. Выпал случай выйти замуж самокруткой, а жениху — дешевка. || Нападать. А. П. Прокоп. † Çуллен тулă акаттăм, куллен хĕрхӳ (хищн. птица) ӳкеччĕ. Юрк. † Ахванеç чикрĕ пуçне стайккана — виççĕн харăслатса ӳкремĕр, виççĕн виçĕ çĕклем вутă йăтрăмăр, улахăн (scr. улăхăн) кăмакине хутрăмăр, Ахванеçе унта чикрĕмĕр, пĕр наччасрах чунне илтĕмĕр. Афанасий сунул голову в кадку, а мы, все три (девицы), сразу накинулись на него (здесь пропуск?). Потом мы, втроем, принесли три ноши дров, затопили печку, сунули туда Афанасья и быстро умертвили его. Чув. календ. 1904. Хăш чухне пахча çимĕçĕсем çине пыйтă-пăрçа ӳкет. Иногда на огородные растения нападают разные вредные насекомые. || Возникать. Альш. † Хамăр пуçа шухăшсем ӳксессĕн, авăнтăмăр хура çĕлен пек. Богдашк. || Ай, тăванăмсем, тантăшăмсем, эпир ĕлĕк чухне пурăнни тĕлĕкрех ӳкеет-ĕçке куç умне. || Переходить (на чью-либо сторону). Юрк. Вĕсем вырăссем енне кайса ӳкмен пулсан... Если бы они не перешли на сторону русских... К.-Кушки. Вĕсен енне кайса ӳкнĕ. Перешел на их сторону, стал действовать с ними заодно. || Отпечататься, отразиться, быть написану. N. Манăн статья хаçат çине начар ӳкрĕ. Моя статья в газете отпечаталась очень неясно, слепо. Духовн. паст. Çавă пичетсемпе ăвăс çине пичет пуссассăн, пичет паллисем пĕр-пĕринчен уйрăм ӳкеççĕ-и? Б. Хирлепы. † Хусана карăм ят пама, ят парса та ят ӳкмер. || Составлять, равняться (о мере). N. † Атте килĕ улăх пак, утмăл чалăш вăл ӳкет (равняется 60 саж.); утмăл утăм утсассăн, пирĕн аттене юрăн-ха (угодишь нашему отцу, т. е. твоему свекру). || Обходиться (в смысле стоимости). Хыпар № 30, 1906. Пĕр пăт сахăр савăт хуçисене 1 тенкĕ те 60 пуса яхăн ӳкет. Пуд сахару обходится самому сахарозаводчику около одного рубля 60 коп. N. Мĕн хака ӳкессине... Во что обойдется... N. Вĕсем ăна ултă тенкĕ анчах ӳкнĕ. Они обошлись ему всего в 6 руб. Хыпар № 46, 1906. Ăна укçа пит хакла ӳкет. Деньги обходятся ему очень дорого, т. е. он затрачивает для добывания их много труда. || Приходиться (безл.). К.-Кушки. Мана вутă тултма ӳкрĕ. Мне пришлось носить дрова. N. Колач пĕçерме ӳкрĕ. Пришлось печь калачи. || Лишаться. Псалт. 48,15. Вĕсем чаплăхĕсенчен ӳкĕç. || Окончиться. Орау. Ака ӳкнĕ = ака пĕтнĕ. IЬ. Çĕртме ӳксен, пĕр-ик эрнерен ута каяççĕ. Недели через две по окончании пара выходят на сенокос. IЬ. Ака ӳксен, пирĕн касу кăлараççĕ. По окончании яровой пашни у нас выгоняют на пастьбу табун. || Падать в цене, дешеветь. В. Олг. Паян çăмарта ӳкет-и? (хăпарат-и). Падают ли (поднимаются-ли) сегодня в цене яйца? Шибач. Эреке ӳксе-и? Подешевело ли вино? КС. Тырă хакĕ ӳкнĕ. Цена на хлеб упала. || Уступать (в цене), делать уступку. Юрк. Эпир унтан кая пĕрте ӳкместĕпĕр. Мы больше ничего не уступим. Изамб. Т. Ӳк, ӳк пăртак. Уступи немного. Хурамал. Пилĕк тенкĕ ыйтрĕ те, пĕр тенкине ӳкрĕ (уступил рубль), тăват тенкĕ пачĕ. || Начинать(-ся), приниматься. Трхбл. † Çулаях та тăрăх анам пур, хăш йăранĕнчеп ӳксе вырам-ши? В. Ив. Вĕсем ку ĕçе çуркунне, ăшăта пуçласанах, тытăнса, кĕркунне, сивĕ ӳкеччен (до наступления холодов), ĕçлеççĕ. Сред. Юм. Çав ана çине вырма тин пырса ӳкрĕç, тавна темĕн чол вырса пăрахрĕç. Только что начали жать, а уже выжали много. Якейк. Леш аная пĕтерсе, çотри ани çине кайса ӳкрĕмĕр (начали жать загон на пригорке). К.-Кушки. Кăнтăрлана иккĕмĕш ана çине ӳкрĕмĕр. Кумпек (= кун пек) вырсан, тепĕр эрнерен пĕтеретпĕр. Орау. Санара-пуçăн анана сухаласа пĕтерсе, шĕвĕр çине ӳкрĕмĕр эпĕр кăнтăрлаччен. || Приводить к каким-либо результатам. Жит. св. Апрель. Вара Сисиний, хăй ӳкĕтлени ним вырăна та ӳкменнине курса, вĕсене çунтарса ямалла сут тунă. || Сбиваться (о масле). Якейк. Паян уçласа ăвăнтăм, çу ним туса та ӳкмеçт: те пĕçертсе ятăм (вĕри шывпала), те сив шу кирлĕ. || Заболеть, слечь. О сохр. здор. Çак çын чĕрĕличченех, ӳнăн чирĕпех çав килте тепĕр çын ӳкет. Никит. Анчах нумаях та пулман, çак Петр Михайлов халсăр пулса та ӳкнĕ. НТЧ. Элекка пĕр кун çӳрет, икĕ кун çӳрет, тет, хайхи ураран та ӳкрĕ, тет. || Пасть (умереть, о животном). См. пăч-пач. Ст. Чек. Лашисем ӳкрĕç. Их лошади пали. Истор. Вăл лаши ӳкнĕ, тет те, тарçисем ăна хула тулашне кăларса пăрахнă, тет. Сборн. по медиц. Сибир чирĕпе хăш-хăш çĕрте выльăх час-часах ӳкет, хăш çĕрте сайра ӳкет. || Сред. Юм. Пирн хыçа ӳксе вырăр. (Говорят артели, если загон не широк, когда велят начать жать сзади и по направлению к говорящему). || Вспомогательный глагол (см. «Оп. иссл. чув. синт.» II, стр. 57). Шел. 100. Хăш тĕлтен вĕçсе ӳкрĕн-ши кунта? Б. Яныши. Çак тилĕ мĕн пур пуллисене йăлтах çĕрелле пăрахса пĕтерчĕ, тет те, хăй те тухса ӳксе юлчĕ (выпала), тет. Юрк. † Сире курсан, сиксе ӳкрĕм (спрыгнул) çав сарайран сӳлĕ пусмаран. Актай. Кунăн арăмĕ сывлăшпа хăй ăшнеле туртать, тет те, лашасем ун ăшне пурса (= пырса) ӳкеççĕ, тет. Его жена вдохнула в себя воздух, и вместе с воздухом втянула в себя и лошадей. N. Ĕнер каçпа ку чулсем çук-чĕ-çке, ăçтан килсе ӳкнĕ вĕсем? тенĕ. Юрк. Тăрсан-тăрсан (вут), урамăн тепĕр енне те кайса ӳкет. Через некоторое время пожар перекинулся и на другую сторону улицы. Альш. Чупать, чупать те, аран çитсе ӳкет (добегает) пĕр çын тĕлне. N. Эпир хĕпĕртесе ӳкрĕмĕр. Мы очень обрадовались. N. Савăнсах ан ӳк. Не очень радуйся. Хыпар № 31—2, 1906. Çакна илтсен, земский пĕтĕмпех хыпаланса ӳкнĕ. (затомашился). Толст. Хир сысни хăй çине сиксе ӳксе (накинулась), вилмеллех хырăмне çурса пăрахре, тет. Мар. Егип. Арăм кĕл-туса тăнă вăхăтра, Зосима пĕтĕмпе хăраса ӳкнĕ (перепугался). N. Вара халăх хăраса, сехĕрленсе ӳкнĕ (перепугался). Хыпар № 35, 1906. Çавăнпа правительствопа çĕр нумай тытакан улпутсем хăраса ӳкрĕç. Букв. I ч. 1904. Ку улпут пек манăн пĕр сехет анчах пурăнса пăхасчĕ: кĕрсе ӳксеттĕм вара ырă пурăнăçа! тет (ну и зажил бы я тогда!) Чăв. й. пур. 22. Хăй те вырăнтан тухса ӳкнĕ. И сам лишился места. Якейк. † Çăлтăр виттĕр çол корнать, эпĕр каяс çол корнать; хăçан çитсе ӳкем-ши? (доберусь). N. Çавăрнса пăхрăм та, Матьви киле парать, аран тарса ӳкрĕм (едва удрал). Истор. Изяслав хăй те Киеве аран тарса ӳкнĕ (убежал, т. е. добрался до самого Киева). М. Чолл. Аран тарса ӳкрĕмĕр пĕр çырмана. Едва успели добежать до оврага. N. Катăлса ӳк, отломиться и отпасть; татăлса ӳк, оторваться и отпасть; çĕмĕрĕлсе ӳк, разбиться и упасть. Сред. Юм. Татса ӳксе выраççĕ. (Загон не широкий, а жнущих много, поэтому начинают жать в разных местах загона, т. е. один с одного конца, другие с середины, а третьи ближе к другому концу).
(ӳг'эм), мера пряжи в шестьдесят ниток. Якейк. Ӳкем хоттăр хотăрнă чох полать. Ӳкемре отмăл пĕрчĕ. || Мера пряжи в 30 ниток (при навивании). Б. Олг. Хорачка. Ӳкем (ӳђӓм) ― вăтăр çип. || Мера пряжи (= 80 пĕрчĕк). Чертаг. КС. Пĕр ӳкем çип. Начерт. 95. «Ӳкем — пасьма» (sic!).
(ӳлдэк), дикий голубь. Пшкрт. Хорачка. Ӳлтĕк ― птица в роде голубя. || Название рода в Б.-Карачкине, Козм. у.
(ӳплӓш), перевернуться. Хорачка.
(ӳплӓштӓр), перевернуть. Хорачка.
сонливец. Хорачка. ŏjђŏ чŏпτиы, сонливец.
(ŏла), подвода. Хорачка. Ăлая кайса. Ездил с подводой (с начальством).
(ŏмŏрт, ы̆мы̆рт), опередить, перегнать, перещеголять Пшкрт. Ăмăрт (ы̆мы̆рт), опередить. Чув. календ. 1911. Аэропланçăсем, пĕр-пĕринчен ăмăртса, сĕрен чух ут кустарнă пек, вĕççе çӳресе пăхнă. Пилоты попробовали полетать, стараясь перегнать один другого, как на скачках в праздник «сĕрен». Шурăм-п. № 25. Ваçли Кĕркурийĕ ăмăртсах çирĕ, тет. Григорий Васильев, говорят, ел, стараясь перегнать других. Яргуньк. Пĕринчен-пĕри ăмăртса тапăртатса тăраççĕ. (Жеребцы) топочут один пуще другого, как бы стараясь перещеголять друг друга. Зап. ВНО. Ăмăртса тыр выраççĕ, чопаççĕ, ташлаççĕ, йорлаççĕ. Жнут (бегают, пляшут, поют) на перебой, стараясь превзойти один другого. СПВВ. ТМ. Ăмăртмалла — пĕр-пĕринчен иртермелле ĕçленине: ăмăртмалла ĕçлеççĕ, теççĕ. В. Олг. Ăмăртса (ŏмŏртса) çиет (с'иэт). Ест наперегонки. Хорачка. Иккĕн ― пĕри хытă чопат та, вала илет; тепĕри холлен каят та, кая йолат ― ăмăртимест (ŏмŏрδиымэст). Истор. Дмитрий Иванович та ытти княçсем те аслă княçа кĕресшĕн пурте, пĕр-пĕринчен ăмăртса, Ордана кайнă. И Дмитрий Иванович, и другие князья, чтобы получить титул великого князя наперерыв спешили в орду. Янтик. Çаранта икĕ çын ăмăртмалла ут çулаççĕ. На лугах два человека косят сено, стараясь опередить друг друга. Беседы на м. г. Ялсенче, хуласенче çăвăн пек иртсе пыракансене темиçе килтен тухса хăйсем патне ăмăртмалла чĕнеççĕ. В деревнях и в городах таких прохожих приглашают каждый к себе наперерыв, выходя из своих домов. Сир. Ăссăр мухтанчăк çын вăхăта ăмăртса калаçать. Н. Шинкус. Пурте лашисене кӳлеççĕ те, пĕр-пĕринчен ăмăртмалла кустарса таврăнаççĕ. Все запрягают лошадей и, стараясь опередить друг друга, возвращаются домой. Стар. Яха-к. Ывăтсанах (одежду), часрах харпăр хăй тумтиррисене, ăмăртмалла чупса кайса, илеççĕ те, тумтиррисене силлекелесе, тăхăнса, килĕсене каяççĕ. Как только кинут (одежду), все бегут к ней, стараясь опередить друг друга, стряхивают ее, надевают и идут домой. Юрк. Пĕринчен-пĕри, ăмăртмалла ĕçленĕ. Работали, стараясь опередить один другого. Альш. Ăмăртмах. || Шарбаш. Ăмăртать, занимает чужое место.
(Хорачка: ŏнŏкка, Пшкрт: ы̆ны̆ка), внук, внучка.
(ы̆нды̆х), клясться, божиться. См. тупа ту. Зап. ВНО. Уншăн мĕн ăнтăхмалли пур? Из-за таких пустяков зачем так клясться? (Ядр. и Сызран. уу.). Полтава 234. Ăнтăхса хыт тупăшрăн (клялся). В. Олг. Ăнтăх, божиться. Слепой. Ăнтăх, клясться (торра, хĕвеле асăнать, çĕр кышлать). Эп çав япалана илмен, торăшăн та, хĕвелшĕн те, уйăхшăн та! (клянусь богом и пр.). СПВВ. Ăнтăх — ăнтăхать, «клятва на вещи, напр., через лошадь». Хурамал. Тупа туса, ăнтăхса пĕтрĕ. Очень много божился. Б. Олг. Тора (= торра) асăнса, ăнтăхсах асăнчĕ (поклялся). Хорачка. Пустоj ы̆нды̆ҕат, божится попусту. Питушк. Ăнтăхать, чунне çиет (грешит), турра-пӳлĕхе ăнтăхать, тет. М. П. Петров. Вăл хăй тасишĕн ăнтăхать (клянется).
(ŏдŏр, ы̆ды̆р), водяная крыса? КС. Ăтăр ― небольшой зверь; хорошо плавает в воде и питается водяными насекомыми и рыбой. Шурăм-п. № 27. Ăтăр — животное, похожее на мышь. Зап. ВНО. Ăтăр ― речная выдра. Ст. Чек. Ăтăр ― водяное животное, величиною с крысу. Орау. Пусмалана пулă тытнă чухне пусмалана ăтăр (ŏдŏр) кĕрсен, пусмалана çурса тухса каять. Сред. Юм. Ăтăр — арлан пик — пĕчик хирти кайăк. Якейк. Ăтăр — пĕвере порнакан кошак çури пак хора кайăк; вăл кайăк яланах пĕве шăтарать. А. Турх. Ăтăр — чиркас манирлĕ, пысăккăшĕ, чиркасран яштакарах, чăмăртарах, тăрхалларах, пăтăр-патăр туса чупать, йывăр чупать. Шыва сикнĕ чухне, чул пăрахнă пек, панчă! тăвать. Нюш-к. Ăтă ― в роде мыши, черная, разрывает снасти. IЬ. Ăтăр (ŏдŏр) — в роде мыши, живет в воде. Шибач. Ăтăр — кайăк, шура порнать; полă тытма лартсан: ăтăр (шака) касса кайнă, теççĕ. Н. Карм. Ăтăр (ŏдŏр) — шывра, сăрă, ăна тытаççĕ (маленький): арман пĕвисем çурать, сиен тăвать. N. Ăтăр пек сĕтĕрет (говорят о скопидоме?). || Выхухоль (?). Начерт. 178. Ăтăр — выхухоль. || Хорачка. Ăтăр (ŏдŏр) тăпра алтса çӳрет, пĕтиççĕ (пэ̆д'ис'с'э̆). СПВВ. ТА. Ăтăр= арлан. || Личинка? Шурăм-п. № 27. Ăтăр — личинка. Тюрл. Ăтăр (ŏдŏр), большой белый червяк с красной головкой, водится в гнилушках. || Тяжелый человек. Тюрл. Йывăр çынна ăтăр теççĕ. || Фамилия. К.-Кушки. Ăтăр Ваççи, по-русски — Василий Удюркин. Букв. I ч. 1904. Пĕр вăхăтра Ăтăр Яхварĕ çуркунне, урам хушши хуралсан, армана кайма тухнă. || Маленький человек. Моргауши. || Крот. Б. Олг., В. Олг. Ăтăр, ори каялла; она кайора теччĕ тата. Так ли? СПВВ. ТА. Ăтăр — çĕр чавала пыракан кайăк.
то же, что ăш-чик. Хорачка. Ăш-чикĕ. Хойхăрса ăш-чикĕ çонат (горюет).
(ы̆шн’а), «поле». Хорачка.
(ӧ̌мӧ̌л), устроить тень от солнца. Хорачка.
(э̆н'эр), вчера. Хорачка. Ĕнер (э̆н'ӓр), вчера. Якейк. Ĕнер-вĕçĕм-консенче вăл онта-ччĕ. На этих днях («вчера-третьего дня») он был там. СТИК. Ĕнерсенче эпĕр пĕр те пушă тăман. На этих («вчерашних») днях нам было совершенно некогда (недосуг).
настраивать (музыкальный инструмент). М. П. Петр. И. С. Степ. Ĕнерес. Тюрл. Ĕнер, настроить. IЬ. Пӳртре ташлаканмĕн çук-чĕ, икĕ çын купăспа кĕсле ĕнерсе лараччĕç. В избе из пляшущих никого не было, (только) два человека сидели, настраивая скрипку и гусли. Сред. Юм. Копăс ĕнерет (налаживает). Шибач. Ĕнер, настроить. Хорачка. Ĕнер (э̆нэр), настроить. Изамб. Т. Купăс ĕнерсе пар-ха. Настрой-ка мне скрипку. || Собираться дождить (pluere). Сред. Юм. Паян кунĕпех çăмăр ĕнерсе тăрать. || Собираться плакать. Сред. Юм. Пĕчик ачана: йĕме ĕнере пуçларĕ, теççĕ. Про ребенка говорят, что он налаживается плакать. || Наладить, устроить. Никитин. Иван пичче, сухапуçсене ĕнерсе пĕтерсен: çав çынсене çаран мĕн чухлĕ ваттарнине хак кайса хуртарас пуль, тесе, пӳрте кĕчĕ. || Привести к согласию. М. П. Петр. См. ĕнтер.
(м. б. ĕнкĕре?), стонать. Хорачка. Ача ӧ̌ҥгӧ̌рӓт анџак, саσσиы аран тоhат. Больной ребенок только стонет, едва издает голос.
(э̆нзэ), затылок. ПУ. Пшкрт. э̆нзӓ , затылок. СПВВ. Ĕнсе (инсе). Упа 758. Вара хирĕç пыракан çынни хăй ĕнсине хыçса: чăнахах та мĕншĕн ыйтрăм-ши эпĕ? тесе, шухăшларĕ, тет, хăй ăшăнче (= ăшĕнче). Тогда идущий навстречу почесал затылок и задумался над тем, зачем он это спросил. Янтик. Эй ачам! ун пек, айăп çукран айăпласан, ху та ĕнсене (ĕнсӳне) хыçăн (хыçкалăн). Ах, милый, если бы тебя без вины обвинили, ты бы и сам почесал затылок. Альш. Путпула анса кайсан, ку ачан ĕнси хуçăлат та, çавăнтах вилет, тет. От падения в подполье у этого мальчика сломался затылок, и он тут же умер. Орау. Кай-ха ун патне, ĕнсерен парса, кăларса ярĕ. Пойди-ка к нему, он даст тебе такого подзатыльника (и выгонит)! IЬ. Ачана ӳкерсе, ĕнсине татса пăрахăн. Уронишь ребенка и сломаешь ему затылок. Изамб. Т. Ĕнсерен чишша кăларса яр. Дай ему подзатыльника, чтобы он вылетел. || Хорачка. Оны̆н э̆нзин'ӓ ларчы̆. Он получил убыток. Хыпар № 38, 1906. Хăшĕ банка (чит. панкка) парăмне тӳлесе пĕтере пырать, анчах çав вăхăтра ун ĕнси çине çĕнĕ парăм пырса ларать. Иной уже выплачивает долг банку, и вдруг в это время ему на шею наваливается другой долг. || Изамб. Т. Эсĕ ман ĕнсене кăшлатăн. Живешь на мой счет («гложешь мой затылок»). IЬ. Э, хура халăх ĕнси чăтат-çке! Вытерпит народная шея! Беседа. Ял ĕнси çинче пурăнакансем. Живущие за счет деревни (общества). || Микушк. † Хĕр чух эпир пурăнтăмăр выляса; татах выляс-чĕ çав вăйя, хуйхă пуснă ĕнсене (было: инсене). В девицах (т. е. в девичестве) мы жили играючи; поиграть бы и теперь в эти игры, да одолела тяжелая кручина. || IЬ. Ĕнсерен тăхăнтартни (подзатыльник). IЬ. Вăрççа, ĕнсерен чышса, кăларса яни (выгонка в толчки, в шею).
(ӧ̌нд'ӧ̌рг'э), озябнуть. И. С Степ. Ĕнтĕркес. СПВВ. ЕХ. Ĕнтĕркенĕ — пит хытă шăннине калаççĕ. Хурамал. Шăнса ĕнтĕркерĕм, теççĕ (хытса карăм). СТИК. Ĕнтĕркесе кайнă, замерз, продрог. Шел. 26. Ĕнтĕркесе, йĕпенсе... пырать, сĕнксе, Эссепе. Ч. С. Ачамсем шăнса çӳремесчĕç (когда были овцы), халĕ интĕ (sic!) чăхсем пек тек ĕнтĕркесе çӳрĕç! тесе, йĕрет. Пшкрт. Э̆ндэ̆р ђӓзӓ ларза ку. Он озяб. КС. Чĕпсем ĕнтĕркерĕç, тытса кĕр-ха («озябли, оцепенели и всею фигурою это выражают»). IЬ. Шăнса ĕнтĕркенĕ, вĕçимаçть. || Изнемогать, цепенеть. Шибач. Ĕнтĕркенĕ — вăйсăрланса çитет. IЬ. Ĕнтĕркерĕм (ăшă чохне) — расслаб. СПВВ. Ĕнтĕркесе кайнă (в изнеможении). Чума. Чирлĕ çын, çав тĕрлĕ асапланса, пĕтĕмпе ĕнтĕркесе каять. || Вообще о пьяном, больном, дремлющем. Хорачка. Ĕнтĕркенĕ, аран ларат (мохмăрлă, сумар). Якейк. Çын ĕнтĕркесе ларать, çăвăрас килет. || Быть готовым осыпаться (о созревших злаках). Якейк. Сĕлĕ ĕнтĕркенĕ: сĕлле тытмалли те çук. Орпа, сĕлĕ, пăри ĕнтĕркеççĕ. || Растеряться, не знать, что делать. Шурăм-п. № 10. Антăранă сурăх пек ĕнтĕркесе çӳреççĕ (не зная, что делать).
(ӧ̌рӧ̌шкэ), бушевать. Хорачка. Ĕрешкесе (çĕмĕрсе) карĕ, теччĕ, çил теччĕ. || Бить. СТИК. Пит хытă ĕрĕшкерĕм, нумай хыçаланса пурăнĕ. Здорово побил, не скоро поправится.
(ӧ̌рӧ̌шкэн), бушевать. Хорачка. Пасăр (= паçăр) пĕр ошкăн çил ĕрĕшкенсе карĕ. Давеча побушевал ветер. См. хатăр.
(ӧ̌рбӧ̌нџӧ̌к), сор на воде. Хорачка. Шу çинче çӳпĕ-çапă пор-тăк, она ĕрпĕнчĕк теччĕ [пăрак (пы̆̆рак) кап мĕн-кап (мэ̆нђап)].
(ӧ̌сл'ӧ̌к', ӧ̌слӧ̌к), кашель. КС. Ĕслĕк, кашель, мокрота. IЬ. «У нас некоторые вместо ӳслĕк произносят ĕслĕк". || Мокрота. Пшкрт. ӧ̌слӧ̌кпӓлӓ лаβы̆рдаза лартса (испачкано). Пшкрт, Хорачка. Шоры̆ ӧ̌слӧ̌к, сары̆ ӧ̌слӧ̌к, мокрота.
(э̆с'кӓр), белое платье. Хорачка. Сообщивший объяснил это слово марийским пурлы̆к. См. ĕскер.
(э̆с'л'э̆к'), шапка. В. Олг. Чураль-к. Ĕçлĕк, шапка. || Хохол (у птиц). Хорачка.
(хы̆рбу), околыш шапки. Шибач., Хорачка.
имеющий хохол, с хохлом (голубь). Хорачка. Пшкрт. Ĕçлĕклĕ куакал (куађал), утка с хохлом.
(э̆жэн'), утомляться, намаяться. Сёт-к. Паян чилай ĕшентĕмĕр. Сегодня мы порядочно утомились. Изамб. Т. Лаша ĕшенчĕ. Лошадь устала (менее сильное выражение, чем ывăнчĕ). То же выраж. в Сред. Юм. Лашана хăвăртрах ȏттартăм та, паян — те ĕшенчĕ, тем — апат та çимес. Ст. Яха-к. Ахаль лайăх ярăннă ачасем те пĕтĕмпех ĕшенсе килеççĕ. Даже те ребята, которые катались хорошо, возвращаются совершенно утомленными. Шибач. Ĕшентĕм = унса кайрăм. Хорачка. Паян ĕшентĕм, йăлăнтăм. Н. Карм. Лаша пит ĕшенчĕ. СПВВ. ПВ. Пит трук чупсан, лаша ĕшенет. Если лошадь все время бежит рысью или вскачь, то она утомляется. || Тощать, плошать. Ст. Чек. Ĕшенет = начарланат (лаша). IЬ. Лаша извусра (извусра) ĕшенчĕ. Тимер. Вăл е çĕр ĕшеннĕрен, е вăхăтра çумăр пулманран, е урăх йĕркерен (причины) пулнă.
(ӧ̌шпӧ̌ли), назв. травы. Хорачка. Ĕшпĕли ― корăк; çор-коня пĕттерли тохат, коккăль, туаччă.
(jа), вить. Хорачка. jас, вить.
(jаклашка), гладенький. Т. М. Матв. Ялта яклашка та, килте муклашка. В деревне — гладенький («держит фасон» и т. п.), а у себя дома чурбан-чурбаном. (или: ничего не имеет). Тюрл. Яклашка, гладкий. Хура лаша яклашка. Т. М. Матв. Якку, Якку яклашка, çирĕм пилĕк муклашка. Яков гладок, у него 25 шишек. (Насмешка над именем «Яков»). || Форсун(-нья). Шибач. Яклашка, франтоватый (капăртарах çӳрет). Ст. Айб. † Чипер аппа яклашки, арăм пулсан, ленчешки. СПВВ. ИФ. Яклашка е каçрашка ― çукрах çын пăртак чаплă çӳресен: ав вăл епле яклашка çӳрет, теççĕ. Когда бедный человек начинает одеваться франтовато, то про него говорят, что он ходит яклашка или каçрашка. || Т. Григорьев. Ялти яшка яклашка, килти яшка муклашка теççĕ (чужое приятно, а домашнее противно). || Насмешливое прозвище Якова. К-Кушки. † Хура шĕлепке Яклашка, хĕрсем енне сулăнат. || Ничего не имеющий. Хорачка. Н'им т┐э с'ок―ты̆к, jаклашка.
(п┐ŏла, п┐ы̆ла), шатун(-нья), шатуга. Хорачка. Э яла-пăла! ял тăрăк выртса çӧретĕн! («киле килмест, шатушник»). || Болтун. Питушк. Яла-пăла (п┐ы̆ла) ― сĕре калаçакан çын (т. е. пустоболт).
(jалга), прямой, длинный, без ветвей. Хорачка. Ялка — торатсăр, вăрăм, тӧр.
(jанавар), животное (перс.). СПВВ. Чĕлхесĕр янавар ― калаçайман япала, выльăхсем. СПВВ. Х. Янавар ― бессловесное, жалкое животное. Сборн. по мед. Хура халăх янавар чирĕсенчен сыхланма пĕлмест. IЬ. Вара хура халăх янавар чирĕсенчен сыхланма е вĕсенчен сывалма меслетсем пĕлмен пирки, вĕсем çинчен вĕреннĕ ăслă çынсенчен мĕн тумаллине канаш ыйтса пĕлме хăранă пирки темĕн чухлĕ вилет. || Лошадь. Хурамал. Лашана йывăр çăк турттарнă чух: янавар! туртать вĕт, теççĕ. Альших. † Сакăр шăллă çунаçăм сакăлтана ямин-ччĕ, тăват уралă янавар тăваяккине ямин-ччĕ. Бурунд. † Сакăр шăллă çуна сакăлтана ямин-ччĕ; тăватă уралă янавар ту аяккине ямин-ччĕ. К.-Кушки. † Тăват уралă янавар (лошадь) тăваяккине ямин-ччĕ. Чертаг. Эй, янавар! Лайăх выльăха сурăм-çирăм, сана, янавара, лайăх полтăр. (О хорошей скотине). То же знач. и в Якейк. IЬ. Эй янавар! çӳресе ус куртăмăр! (о хорошей скотине). Н. Шинкус. Эй турă, уя кӳлсе тухнă ака çăмăл пултăр, янаварсене (акана кӳлнĕ лашасене) хăватне пар, турă! Тюрл. Эх, чĕлхесĕр янавар (лошадь)! веç она çапса пĕтернĕ; чĕлхи çок вĕт он калаçма! Шибач. Лайăх лашасене ыр янавар тетпĕр. Изамб. Т. Лаша, мана курсан, кĕçенсе ячĕ. Чĕлхесĕр янавар, паллат пулат çав! Хорачка. Хӧ̌ђэ̆м ут-ты̆к: аj jанавар! тӓччэ̆ она. Дик. леб. 32. Чĕлхесĕр янаварсем. || Выражает сожаленне. Ст. Чек. Шеллесе калаçат: янаварăм! янаварăм! (Обращение к человеку и животному). СПВВ. ВА. Янавар = мĕскĕн, бедный. Стюх. Эй янавар! Ах бедняжка! Во время пахания плугом перед началом говорят: «Шăрт кас, тĕрен хăпарт, янавара хăват пар». Ч.С. Вилсе кайрĕ авă, пирте ыррăн çулталăк та пурăнаймарĕ, янавар! Питушк. Янавара ан çап, вăл чĕлхесĕр япала. IЬ. Эй янавар, мĕскĕн (çынна калаççĕ). Ядр. † Алтăр туллиаштуртрăм, чикан пычĕ чӳлĕк туртрĕ; янавар укçи турпас мар, туртмассейрен çу юхмаçть. || Глупый. Я. Турх. Янавар, глупый. || М. П. Петр. Янавар — слабосильный. || Славная вещь. Шибач.
сказочный герой. || Хорачка. Янкас (jаҥгас), назв. рода.
(jадар), делать что-либо нарочито. Зап. ВНО. Ятарсах килтĕмĕр, ĕçсе çимесĕрех каяс мар. IЬ. Ятарсах килтĕмĕр, кăмăл тумасăрах каяс мар. Хорачка. Ятарсах чĕнме килтĕм (ут поç ярсах) кисе (= килсе) чĕнме. Ходите во свете. Школа усракан халăх школа çумне ачисене çĕр ĕçне, пахча ĕçне вĕрентмелĕх ятарса çĕр панă. Урож. год. Ватă карчăк, ятарса, Иван çумне ларчĕ те, акă çапла каларĕ.
(jаштага), стройный, прямой и высокий. См. яшта, яштай, яштак. Шел. 127. Яштака, тӳрĕ, хитре ăвăссем (стройные осины). Хорачка. jаштага—тӧр, с'ӳђӓ. Шибач. Ай, яштака (тӳрĕ, хитре) çитĕнсе кайнă! IЬ. Яштака çын = вăрăм, хитре çын. IЬ. Яштака хорăн. Ир. Сывл. 9. Яштака хырсем... шăрантараççĕ хăйсен кĕввине (льют свою мелодию). СПВВ. ТМ. Тӳрĕ пĕр туратсăр вăрăм йăвăççа яштака йăвăç, теççĕ; çӳлĕ çынна та яштака теççĕ. Сорм-Вар. † Яш ĕмĕр яштака, яштах иртсе каймин-ччĕ. А. Турх. (Ăтăр) чиркасран яштакарах. Ч.П. Çӳçĕ те хура, пĕвĕ те яштака. Хурамал. Вăрман варринчи йывăç яштака пулать (= туратсăр пулать те, вăрăм пулать). Ердово. † Çĕмĕрт холли яштака; яштак холли авсассăн та хоçăлмаç, амасассăн та хоçăлмаç. || М. П. Петр. «Яштака ― представительный, величавый».
(jашты̆м), то же, что яштам. Хорачка. Яштăм = вăрăм, чипер. КС. Яштăм (яштака) йывăç — прямое дерево.
(jаштра), то же, что яштăркка, крупного размола (мука). Хорачка. Яштран артса (= авăртса), теччĕ (= теççĕ; шолтра полсассăн). Смолото крупно.
(чит.: jӓкитӓ), назв. рода. Хорачка.
(jӓрэ̆м), то же, что ярăм. Пшкрт. пэр jӓрэ̆м шы̆рча. Хорачка. Шы̆рча jӓрэ̆м, снизка бус.
(jэрмэш), связываться, путаться; приставать. СПВВ. † Амăшĕ улма çумланă чух, каччăсемпе ермешсе, кĕпçе çиме кайнă, тет. Хорачка. Утсам икшĕ оþлса çӧреччĕ, каþан пĕрле ермешеччĕ (подружились). Н. Карм. Пысăк çын утса пынă чух, пĕчĕк ача чупса та аран ермешет (= аран çитсе пырать, ерсе пырать). Ачасене ятлаççĕ: мĕн ман хыçран ермешен? теççĕ (что ты за мною увязался?). Сужд. 33. Тата ун пек пуласси çавăн йышши çынсемпе ермешнинчен килет. Сред. Юм. Эп пĕлеп пĕр хам ĕçе те, õн пик кирлĕ мар ĕçе ермешместĕп (не связываюсь).
(jӓжэ̆ҥгӓ), личн. имя мужч. Хорачка.
(jэшц'э̆к jэшч'э̆к'), ящик. Шаймурз. † Ешчĕкехте ешчĕк ешĕл улма. Тогаево. † Пирĕн лаши лашалла, ешчĕк çинчи çмарта пек. Ч.П. Улма ешчĕк. Н. Карм. † Çӳлĕ ту çинчен обоз анат, ешчĕкĕсем ешĕл кĕленче. || Часть крупорушки. Ст. Чек. Ешчĕк; ун çине ала хунă. (Аптиркка). Чутеево. Ешчĕк — ковш, куда сыплют хлеб (над жерновом). ||Особая телега для тяжелой возки, оба конца её обиты досками. Ст. Чек. || Хорачка. Ешчĕк (jӓшчэ̆к) — телега, обшитая лубками (хоп çĕленĕ). В. Олг. Ешчĕк — телега, обшитая лубками. Орау. Ешчĕк, телега для возки яиц. КС. Ешчĕк — глубокая телега (пуçне те кутне те хуппа пӳлнĕ, т. е. задок и передок забраны лубком).
валяться. Хорачка. Çĕрте йюаланат. Валяется на полу.
(jуаџа), род кушанья. Хорачка. См. вервĕ.
(jуаш), смирный. Хорачка, Пăрнаш, Пшкрт. Юаш — смирный, скромный. См. йăваш.
(jуђада), то же, что солђы̆м. Хорачка.
(jођорбал'ы̆), назв. рода. Хорачка.
(мєлэ̆к), с раскрытым воротом. Хорачка. Йолăк-мелĕк (у ворота тӳме çок, ĕмĕре çыхмаст). IЬ. Вăл йолăк-мелĕк çӧрет, теччĕ.
назв. селения. Хорачка.
подраж. моментальному прыжку. См. ялт. Шорк. Такам полчĕ, пĕр çын чӳрече омĕнченех йолт-йолт! чопса иртсе карĕ. IЬ. Йолт! вырăнтан сиксе тăчĕ. IЬ. Йолт сикрĕ те, карта орлă каçрĕ-кайрĕ. IЬ. Пăрçа (çыртакан пăрçа) нимпете тытма памасть, йолт! сикет те, куçран çохалать. Завражн. Полă алăран йолт сиксе тохрĕ. Панклеи. Карта патне çитсен, карчăк: карта орлă каçма пар, çичĕ хĕр пуçне çима пар, терĕ те, йолт! сиксе каççĕр карта орлă. Шор-к. Утне такам кӳлкеленĕ, чоптарса кайнă çĕртех пĕкĕ тăрнт! турĕ те, çӳлелле йолт! сикрĕ те, ман ут тăварнчĕ-карĕ. Тюрл. Йолт! сиксе тăнă (т┐ŏнŏ). Вдруг вскочил. (У КС. здесь ялт). Совсем. Хорачка. Алăка йолтах уççа прах. Шибач. Ачине йолт оççа пăрахрĕ сăкманне, çап-çутă çутăлчĕ: ачин пĕр енĕ хĕвел, пĕр енĕ ойăх — питĕ çутă. (У КС. здесь ялт).
(jолτиышкэ; удвоение τ почти незаметно), верченая (женщина). Хорачка.
йонăх, злиться, сердиться, таить злобу; зариться; подстерегать. Питушк. Çынна тарăхтарсассăн, йонăхса порăнать (питает злобу и хочет отомстить). Орау. Ялĕ-йышĕ юнăхса, улах вырăн шыраса, хыт хĕнесшĕн ушăнса, май килнине кĕтеççĕ. Магн. М. 24. Йонăх, сердиться. КС. Мана ваташшăн нумайччен юнăхса çӳрерĕ (подстерегал). Чертаг. Йонăхса тăрать, грозится. Сред. Юм. Паян такçантанпах юнăхса ларать пȏлас та, никам та чĕнекен çук пȏлас. || Тюрл. Нумайранпа йонăхать о манне илешшĕн (точит зубы на мое имущество, на мои вещи). Хурамал. Çын япалана ыйта-ыйта аптратсан: юнăхрăн иккен çавăн çине, теççĕ. Пĕр япалана çиме хушмасан, тепри ăна, пыра-пыра, ялан çисен, калаççĕ: юнăхрăн иккен çавăн çине, тесе. СПВВ. МА. Веç çав чăхăт çиешшĕн юнăхса ларат, теççĕ (т. е., по объяснению одного челов. из Сред. Юм., ему хочется поесть, но ему не дают). || Кровожадничать? || Запечься (о кровоподтеке). Чертаг. Йонахса тăрать= хĕрелсе тăрать (кровоподтек). Хорачка. Патакпа çапрăм, онта йон илсе, вот йонăхса ларса. Шибач. Алă йонăхса ларчĕ (о синяке после удара).
(jонгоj), назв. когда-то бывшего леса. Хорачка.
юпă, (jуп, jубы̆), ответвление. КС. Юпă, разветвление. Альш. Юпă, разветвление. СПВВ. Юпă, юпни. Собр. 201°. Шывăн юппи çук (послов., означающая, что у воды нет сучка, за который утопающий мог бы ухватиться). СПВВ. Т. Юп, разветвление. См. хыççи-туни. Хорачка. Çырма йоп. Эпир çур. сĕр-шыв. 15. Çав çырма ялта икĕ пысăк юппа уйăрлать. N. Çеçен хир варринче çавра кӳл, çаврăнса юхма юпи (чит. юппи?) çук. Ч.П. Çырма юппи. || Приток. М. П. Петр. Юпă — ветка, ветвь. Шыв юппи — приток. Н. И. П. Юппи, приток (реки) С. Дув. Унăн (у нее) тата пĕр юппи пур, вăл Хула-çырми е Сăмсах ятлă. || Залив. СТИК. Шыв юппи, залив. || Ответвление дороги. N. Çул йӳппине канма лар. Синьял. Вăрмана çитрĕç, тет те, пĕри пĕр юпăпа карĕ, тет, тепри тепринпе, виçĕмĕшĕ тата тепринпе карĕ, тет. Тай. † Юппи, юппи çул килет, пĕр юппине хĕр килет. Пшкрт. С'ол jобы̆, ответвление дороги. || Отдельная часть, как бы ответвление здания. КС. Чӳркӳ юппи — колокольня или самая церковь. IЬ. Чан юппи, колокольня. || Сенĕк юппи, разветвление вил.
(jоплы̆-хӳрӓ), назв. насекомого. См. йоплĕ-хӳре. Пшкрт. Хорачка. jоплы̆ хӳрэ, насекомое (хы̆лђаjа кэ̆рэт).
йопа, (jуба, jоба) столб. СТИК. Çак юпана вайкăнтар-ха. Свали-ка этот столб. Изамб. Т. Йăлт çунса кайнă, юпи те юлман. Каша. † Ылттăн юпа пулăттăм, вăйă варринчен тухмăттăм. Чув. прим. о пог. 48. Хĕвел юпа пек тухсан, çăмăр пулать (хĕлле сивĕ). Если солнце восходит столбом, будет дождь (зимою – мороз). Персирл. Тĕлекрам(-грам) йопи, тĕлеххон йопи. Пазух. Вăрман хĕрри юманлăх, çинчен икел суйлар-и те, тĕпне юпа тăвар-и? N. Вăл (моя невеста) вилсен, каллех шăннă юпа пек тăрса юлтăм. Юрк. Хапхаран кĕрсен (по возвращении с кладбища), урапа çинчен ансан, хапха хыçĕнчи юпа йĕри-тавра виçĕ хут çаврăнаççĕ. Сред. Юм. Чохăн çол çинчи правăка юпаран юпана (от столба к столбу) лектерсе пыраççĕ. || Столб, изображающий собою покойника. См. К. Прокоп., Похороны и поминки у чув. Макка 231. Чăн пирвай вĕсем юпа касма каяççĕ. Вил. йăл. Выльăх пуснă вăхăтрах юпа тума тытăнаççĕ. Юпине хырăран тăваççĕ. Авалхи чăвашсем чултан, тăваткал касса, тунă. Халĕ те хăшĕ чултан тăваççĕ. Чулне, хуларан илсе килçе, малтанах хатĕрлесе хураççĕ. Юпине çын евĕрлĕ тăваççĕ: сăмсине тăваççĕ, çăварне. Юпине непременно кутăн тăваççĕ. Макка 191. Унтан, масар çине çитсен, юпине лартсассăн, ун çине пĕр укçа çапса кӳртеççĕ, унтан тата ун çине пĕр çурта çутса лартаççĕ. Çав çапса кӳртнĕ укçине: кун çути пулать; çав укçа çуттипе вилнĕ çын леш тĕнчере çӳрет, теççĕ. Вил. йăл. Юпа çинче лармалли каç. N. Юпа çинче ларнă чух никама та йĕме хушмаççĕ. Тăванĕсем йĕнине курсан, вилнĕ çын та йĕрет, тет. Макка 212 и 215°. Унтан вара каçпа юпине хускатаççĕ; юпа хускатнă чухне купăс каласçĕ, юрлаççĕ, макăракан та пур, пурте пур. Унта тата ташлаççĕ, ташлакан çынни витрене укçа ярать, вăл укçи мĕн чӳлĕ пухăнать, пурте купăççа пулать. Çапла юпине те иртерсе яраççĕ. IЬ. 190°. Юпа, тесе, ак мĕне калаççĕ: йăвăçран этем манирлĕ тăваççĕ те, ăна вăрмантан вара исе килеççĕ; çавна, масар çине кайсан, лартса хăвараççĕ. || Поминки. Чхĕйп. Авал вилнĕ çына (sic!) юпа акă мĕле (sic!) тунă: вăлсам уна улт эрнерен тума пĕлмен, çимĕкре тунă, кĕркуне (sic!) тунă, тата çăварнира тунă. Ст. Чек. Юпи иртсен, ултă кунтан, ăрăтнипеле пухăнса, каçалапа хутăштараççĕ, пурне те ĕлĕк вилекен çынсене те пĕрле, çурта çутса, хутăштараççĕ. (На осенних поминках). Макка 190. Унтан вара, юпине çитиччен, кашни-эрне каç хываççĕ. IЬ. 192°. Унтан вара çутăлас еннеле (sic!) юпа иртерме каяççĕ. IЬ. 214°. Çулталăк иртсен, унăн юпине тăваççĕ. N. Унтан тата тăххăрĕмĕш, çирĕмĕш, хĕрĕхмĕш кунне. Татах çав кунсенче юпа тăваççĕ С. Йопи çинче пусни (на поминках). Беседы на м. г. Çын вилсен-тусан, пумилккине (юпине) чăвашла ирттерсе, вилнĕ çын чунне хуйхăрмалла тăваççĕ: пумилккере, купăс-кĕсле е шăпăр, сăрнай-мĕн каласа, ташлаççĕ, сикеççĕ; юрлаççĕ-кулаççĕ, шăнкравсем çакса, купăспа, сăрапа масар çине лашапа кайса, йĕркерен тухаççĕ: вут чĕртсе, ташласа, юрласа, ашкăнаççĕ; сăра чĕрессисене, куркисене, çапа-çапа çĕмĕрсе, масар çине пăрахса хăварса тавăрăнаççĕ. М. Сунчел. Çиччĕшне туса иртерсессĕн, хĕрĕх кун иртсен, хĕрĕх пĕрмĕш кун каçхине, асăнса, юпа тăваççĕ. Каçпала юпа тума выльăхсем пусса, çимĕççем пĕçерсе хураççĕ; пуянтараххи прик (= пĕр-ик) витре эрех илсе, хатĕрлесе хураççĕ. Пурне те хатĕрлесе пĕтерсен, вăрмана юпа касма каяççĕ. Малтан унта кайма сăрасем, эрехсем, хывма куймаксем хатĕрлесе хураççĕ. Пурне те хатĕрлесе пĕтерсен, лаша кӳлсе, шăнкрав çакаççĕ те, вăрмана юпа касма каяççĕ. Вĕсен хыçĕнчен пĕри юналутпа купăс каласа пырат. Вĕсем унта кайнă чухне çапла юрласа каяççĕ:\nХура пĕлĕт юха-çке,\nПирĕн ĕмĕр ирте-çке;\nХура пĕлĕт юхнă чух,\nХăçан çăмăр çуманни пур?\nПĕр вилнĕ çын юпа тунипе\nХăçан чĕрĕлни пур?\nВĕсем тата нуммай юрлаççĕ, анчах эпĕ пурне те пĕлместĕп. Вăсем, вăрмана çитсен, лашисене тăвараççĕ, вара вут чĕртсе яраççĕ те, вут кутне куймаксене, сăрисене, эрехсене вут кутне лартаççĕ. Вара, пĕр çăка касса илсе, пĕр вĕçне шӳретсе, çĕре çапса лартаççĕ, пĕр пуçне икĕ пуслăх укçа çурса хураççĕ. Тата: вилнĕ çынна çиме, тесе, тенкелсем, сĕтелсем, кĕперсем тăва-тăва хураççĕ. Вучĕ йĕри-тавра юрласа, купăс каласа, ташласа çаврăнаççĕ. Виçĕ хут вут йĕри-тавра ташласа, юрласа çаврăнсан, хываççĕ те, киле таврăнаççĕ. Киле таврăнсанах, сасă кăлармасăр ĕçме-çиме пуçламаççĕ. Пирвой виççĕн е тăваттăн, шыв хĕрне кайса, пĕшкĕнсе лараççĕ те, çапла каласа юрлаççĕ:\nХура чĕкеç чĕкĕлтетсе килет,\nПирĕн (вил. ят.) килет вăхăчĕпе.\nÇула пулмасăр нихçан та чĕкеç килмест,\nВăхăт çитмесĕр никам та вилмест. \nСасă кăларса килсен, пӳртрисем: ăçта кайрăр? тесе, ытаççĕ. Сасă кăларакансем калаççĕ: (вилнĕ çын ятне) чĕнме кайрăмăр, теççĕ. Çапла калаççан-тусан, юпана пуçласа яраççĕ. Вара çĕрĕпех ташласа юрласа ирттереççĕ. Çутăлсан, шыв хĕрне кайса, хывса килеççĕ; унта илсе кайнă савăтсене пĕрне те каялла илсе килмеççĕ, çавăлтех салатса хăвараççĕ. Чăвашсем юпана çапла ирттерсе яраççĕ вара. IЬ. Çав çын вăл каç çавсен юпине ирттерет иккен. Он делал в тот вечер по них поминки. IЬ. Пăртак хыврĕç те, юпа халăхсем Раман пичче патне кĕрсе кайрĕç. Шел. 22. Юр юрласа, ташласа, тăваччĕçĕ юпасем. В. Олг. Ашшĕ каласа хăварса улне: мана, тет, йопа çине лаша парăр, тет. Изванк. Аннене пытарса килсен, тепĕр кунчех каçхине (пумилккине) юпине иртерчĕç. Ун чух иртермен пулсан, ĕç пĕтмесĕр те иртерес мар тет-чĕç; тата унччен тиркесси, терĕç. Çын вилсен, юпине иртермесĕр ни кĕпе-йĕм, ни тăла тавраш çумаççĕ, ни кăмака шăлмаççĕ. Ват çын вилсен, кирек хăçан та майлă пулсан, тиркемесĕр хăвармаççĕ. Ача-пăча вилсен, аплах тиркемеççĕ, çинчех юпине иртереççĕ. Пирĕн патри çынсем, ват çын вилсен, вăл çамăрăк (sic!) мар, çавăнпа тиркес пулат, теççĕ. Çапла тиркенине вăсем вилнĕ çынна хĕсепленĕ (= хисепленĕ) вырăнне хураççĕ. Чертаг. Йȏпа — поминки (улт эрнерен). || Брань. Хорачка. Изамб. Т. Мĕн юпа пек тăратăн? Что ты стоишь как столб? (То же выраж. и у КС.). || Кол. В. Олг. Тораево. Тата амăшĕ икерчĕ пĕçерчĕ, тет те, карта юписем çине тире-тире çӳрерĕ, тет. Пшкрт. С┐идэт пэ̆р карда jоβи п┐атн'а. мэ̆н э̆с' лэксэ̆р ты̆рады̆н? т┐этjоβаjа. (В зап.-козм. говорах столб, а также и мачта, называется тонката. У др. чув. посл. слово озн. пень). || Рубль. СТИК. Пĕр юпа парас-и, мĕн тăвас? (гов., когда секретничают, при продаже или покупке). || Юпа — король (в картах). К.-Кушки. См. чирку.
юпах тиха, жеребенок по второму году или двух лет. Ст. Чек. Юпах тиха — жеребенок по второму году. Яргуньк. Йопах тиха — годовалый жеребенок. N. Юпах тиха, ж. возрастом от одного до двух лет (то же и в Сред. Юм.). СТИК. Юпах тиха — хӳре каснă тиха. Юрк. † Хура вăрман айне эпĕ çул турăм юпах тихапа çӳреме. IЬ. Хурал тăракан лашасем начар юпах тихасем пек. Хорачка. jобах т'иђӓ или ађаjа-ђэ̆рни. Чураль-к. Шăм пахчара юпах тиха. (Чĕлхе). Пурри урхамах, çукки юпах тьыха утланăр. А. Турх. Юпах тьыха, двухлетний жеребенок.
кушанье: мясо, турăх, уйран, сĕт, чăкăт. А. Турх. Сред. Юм. Юр-вар, приварок; всякого рода провизия, кроме хлеба. Шалча. Йор-вар, приправа. IЬ. Йорвар ― аш, какай. N. Çак карчăкпа хĕр праçнике юрвар илнĕ, тата ĕне те илнĕ. Сред. Юм. Юр-вар ямасан, яшкан мĕн тути пȏлтăр онăн! Хурамал. Юр-вар (какай). Тюрл. Кăçал ĕне пăруламарĕ, йор-вар çок (= сĕт-торăх çок). Шибач. Йор-варсам пор-и? Пшкрт. Йор-вар пор-и? Чуратч. Ваçкă калах çăнăхне исе килнĕ: йор-вар çок, тесе, калать, тет. Хуçи, киле кайса, пуснă сысна исе пычĕ, тет. СПВВ. «Юр, вар, продукты; ĕне юр-варĕ». Хорачка. Йор-вар (= аш, кĕрпе-туар) полсан, апат тума полат. СПВВ. Х. Юр-вар ― провизия. СТИК. Ĕне юр-варĕ чист тыткаланса пĕтрĕ (вышло, израсходовано мало-по-малу). СЧУШ. Çынсем пурте савăннă, пурте хăйсем валли юр-вар илнĕ, çак карчăкпа хĕрĕн анчах нимĕнпе илмелли пулман. Истор. Хăйсен юр-вар çуккисем кӳршисенчен вăрттăн та пулин илсе пăхса янă (угощали гостя).
погреб. СПВВ. ПВ. Юр-варлăх = нӳхреп, погреб. Т. VII. Ĕлĕк пĕр ача юр-варлăха кĕнĕ тет те: кунта пурте пур, тесе, шухăшласа тăрать, тет. Хорачка.
(лаҕардак), „адамово яблоко“. Хорачка. Б. Яныши. Кăвакалĕ: тортас-çакас лакартакран, тортас-çакас лакартакран, терĕ, тет.
(лагун), то же, что лакăм. Хорачка: лаҕун — орєн хомаλиы. Ib. миҕэ̆т лаҕун’ы̆. Пшкрт: лаҕон (для помой); тиҕэ̆м лаҕон’ы̆ (мязинца).
ланчăллă (ланџ̌ы̆лы̆, ланџ̌ы̆ллы̆), свисающий лохмотьями (про истрепанный край одежды). Хорачка. Ланчăлă — пĕр хошши çĕтĕк, тепри (тэбри) питĕ. (Отгадка — дерево). Ку ытла та ланчăллă сăхман тăхăнса янă. Ср. лăнчă-ланчă.
(лап), подр. звуку хлопнувшегося (упавшего) предмета. СТИК. Çăм мишукĕ лап персе анчĕ. („Лап – звук мягкий, похожий на звук, когда падает что-нибудь мягкое“). Ib. Лакăш! турĕ те (отступился), лап! персе анчĕ (споткнулся и упал). Альш. Акă упăшки патне çитет те, палакирне лап! ӳкерет, тет. Богдашк. Т. Лап тăсăлса ӳкрĕ хуса пыраканни. Толст. Лаши пĕтĕм вăйĕпе пынă çĕртен лап персе аннă та, Жилинăн урине аяла тунă (придавила). Шорк. Пылчăк çине хырăмĕпе лапах персе анчĕ. Эльбарус. Çаксем кăсйисенчен темскерсем кăлара пуçларĕç; тăта лап-лап! ӳксе пуççапаççĕ, тăта пакăл-пакăл! юмахлаççĕ. Сред. Юм. Витрери шывва (= шыва) трук тăксан, шыв лап! туса тôхса ӳкет (выплескивается). || Подр. мгновенному движению садящегося, ложащегося или падающего. КС. Хырăмĕпе лап выртрĕ. Сред. Юм. Мана корчĕ те, лап! выртрĕ. („При этом лап не означает звука при падении, а самое действие). Шорк. Пылчăк çине лап! татăлса анчĕ. Ст. Айб. Куçма кĕрӳ кускалать, Лапата кĕрӳ лап ларать. (Çатма çинче икерчĕ пĕçерни). || Подр. бросанию тяжелого предмета. Ст. Чек. Лап! пăрахат (бросит сразу). N. Ку ача амăшне пĕр ала йĕппе лап! тутарать, тет те, веç чиккелесе вĕлерет, тет. || Подр. удару (хлопанью). Альш. Амăшĕ алăкран тухат та, кукша капкăнĕ амăшне лап тутарат, тет. Шурăм-п. № 6. Арăмне пуçран çапуççипе лап! тутарчĕ. Альш. Кашкăр кĕрсенех, кашкăра аякран лап тутарнă. КС. Аллипе лашана купарчинчен лап! çапрĕ. N. Ашшĕн çăварне лап хупласа лартрĕ. || Подр. ударам бьющихся волн. Сред. Юм. Пĕчикрех хомсĕм лотка хĕрне лап, лап! пырса çапнаççĕ (= çапăнаççĕ). || Подр. хлопанью крыльев. Юрк. Çав вăхăтра кашта çинче ларакан автанĕ çуначĕсемпе лап, лап, лап! тутарса çапса илет. || N. Лап сур (плюнь).|| Подр. тяжелому ступанью по плоскому предмету. Алших. Лап-лап! çĕре ан пусăр: çĕр кисренет, тиеççĕ. || Подр. тяжелому бегу. Сред. Юм. Лап-лап! тутарса чупса кайрĕ. Побежал тяжелой рысью. Ib. Пирĕн лаша чупайрать-и-мĕн ôлă? Лап-лап, лап-лап! туса пырать, онпа мĕн чôлах аякка кайăн? СТИК. Пĕчĕккĕ ача, чуппи (бег) килĕшет, вăл темле çăмăллăн чавтарса пырат; пысăк çын вара лапăстатса пырат. („Лап-лап“ выговаривается соразмерно шагу; если шагает — редко, если бежит — скоро. Выражение впечатления при виде неуклюжести бега, неуклюжести фигуры, а также и звук, производимый ногами“). || Подр. звуку, который слышится, когда трясут шапку, взяв ее за тулью. Сред. Юм. Шапкана тӳпинчен тытса силлесен, лап-лап! туса силленет. || Подр. звуку неожиданно лопнувшего льда. К.-Кушки. Шыв тулнипе пăр лап! çурăлса кайрĕ. || Подр. кипению каши (хлопанью пара). Изамб. Т. Вир пăтти вĕренĕ чухне лап-лап! туса вĕрет. || Подр. моментальному погашению света. Хрест. Куçук çавăнтах ламппине лап! сӳнтерсе лартрĕ. Сунт. Пӳртре ламппă çути лап! сӳнсе ларчĕ. N. Çав вăхăтрах килти çунса ларакан çуртасем икĕш те лапах сӳнсе ларчĕç, тет. (Сказка). Сред. Юм. Пирн (= пирĕн) лампă чипер ларнă çĕртех лап! сӳнчĕ ларчĕ. N. Çутатса пыракан хунарĕсем лап сӳнчĕç. БАБ. Лап сӳнсе ларчĕ (огонь). См. тимĕр карта. || Подр. широким вспышкам молнии (как будто с глухим звуком). N. Çулахи çĕрсенче шевле (зарница) лап-лап çиçет: темĕскерле ăшшăн туйăнать те, тӳлек туйăнать. || Плашмя. Орау. Лап выртни („ляпа“) сан пултăр, эпĕ шĕвĕр пуçне („тыку“, т. е. с острого конца) йышăнап. (Так сговариваются игроки). || Как раз, совершенно. Якейк. † Çак нуштана корасса воник çолтах тĕл(л)ĕнтĕм, çирмик (= çирĕм ик) çолта лапах килч. Яргуньк. Чу кайăп, лап анăп, мăнтăр купи купалăп. (Кăшăл сăвăрни). Баран. 19. Акă, хайхи каçхи тĕттĕм хаяр вăрçса чикĕшес хире лапах килсе хупларĕ. БАБ. Хăй ăшне лап хупласа илчĕ. См. яр. Шорников. Лап хуратăп (какое-то выражение в игре в камешки, шакла). Янш.-Норв. Уяр! уяр пулать пулсассăн, вĕл вĕçсе кай; çăмăр çăват пулсассăн, лап (лап, п неозвонч.) ӳк. || Как раз (сильнее, чем лăп; выраж. неожиданность). N. Çав капкăн çапнă кашкăр умне лапах тухрăм. 93 çул, 24. Çимуртен лап çав чирлĕ çын патĕнче пулнă. Пшкрт. Холара лап пĕр эрне порăнтăм. КС. Эп вăл çитнĕ çĕре лап çитрĕм. Я как раз прибыл к его приходу. N. Çирĕм тăватă сахат хушшинче çĕр лапах пĕрре çаврăнса çитет. Регули 1350. Лапах выртать. Лапах йорать. || Совсем; точно. Чăв. й. пур. 23. Çав усрама илсе ӳстернĕ ывăлĕ ăнсах кайман, шап лап ăслах мар Сятра: хы̆нџа-ш̚и лап ŏжŏтсак jарат? Когда же будет совсем (понастоящему) тепло? О сохр. здор. 49. Аша пирĕн е лапах пĕçерсе, е ăшаласа (шарку туса) çиеççĕ. N. Хăлха лапах питĕрĕнсе ларать. || Точь-в-точь. Якейк. Лапах охмах эс. Ib. Эс лапах пирн ялти „Петĕр: калаçса колни та, йорлани та, ташлани та, сан çиллӳ те оннешкелех (как у него). || В самом деле. Хорачка. Лери халăх калат: верно, конта порнса, лапах конта порнсаç кусам, тет. || Шибач. Лапах польчĕ. Оказалось совершенно верным. СПВВ. ТА. Лапах-и? = Чăнах-и? (т. е. правда ли это?).
(лабы̆рды̆с), дряпня, слякоть. Хорачка. Лапăртăс — йорпа çомăр пĕрле çуат.
„плохая часть льна“. Мыслец. Шибач. Лапрашки – самый плохой сорт волокна (сӳс шăртласан). Яргейк. † Умĕнчи саппунĕ катан пир, çинчи кĕпи лапрашки (у них). Хорачка. Различаются сорта волокна: лапрашки, 2) вăтам, З) варпоç. Варпоçпа вăтамă (-ы̆) пĕрле полсан, штольă (-ы̆) полат. Якейк. † Çакă ялăн хĕр ори лапрашки пир чăрки пак. Пшкрт. Лапрашки — низший сорт волокна. См. кантăр. || „Плохой человек; не может ни говорить, ни что, как другие, ни работать“. Шибач. Тюрл. Сан пек лапрашки эпĕ нумай корнă.
течь тихо. Хорачка: ларза jаҕат, тихо течет.
понуд. ф. от гл. лар. N. Эп сĕтел çине (на стол) ларас теп.– Эп сана лартăп! (я тебе дам – сяду!). Ст. Яха-к. Ун чухне лаша пурри ача-пăчасене ним парса та пӳртре лартаймăн (их не удержишь дома). || Сажать. Ст. Чек. Çĕнĕ çул кунĕ чи малтан килекен çынна минтер çине (на подушку) лартмасан, чăхă лармас (курицы не будут сидеть на яйцах), тет. Актай. Ылттăн тупăка юман тăрăнчен илсе анчĕç, тет. Куна урапа çине лартрĕç (поставили), тет те, килнелле кайрĕç („Ларт, посадить и положить. В последнем случае употребл. только тогда, когда выражают бережное обращение“). Альш. Чим-ха, ав çав хĕвеланăç енчи пĕлĕт кунтарах килтĕр-ха, çавăн çине лартса ярам эп ку пукана. N. † Ларма килнĕ хĕрсене лартса ярас (отправить домой на лошади) терĕм те, лаши килте пулмарĕ. Ст. Чек. Уллах сăри курма пыракансене лартса (усадив) ĕçтереççĕ. Якейк. Эп паян вонпилĕк çăмарта çине чăх лартрăм. Орау. Мана лартса çӳрĕр-ха, мана лартса кайăр-ха! (везите, повезите, т. е. повозите, покатайте). Ib. Ĕлĕк хула хӳми тунă чухне чăн малтан тĕл пулнă çынна хӳме айне лартнă (закапывали), тит (не у чуваш). || Ставить, поставить. N. Кĕперĕн тепĕр енне пĕр шальçа (кол) лартса, ун çине шур явлăк (платок) лартса хăвараççĕ. Яжутк. Иван, киле çитсессĕн, паршисене (баржи) шыва лартса хăварчĕ, тет, хăй киле кайрĕ, тет. N. † Хура вăрман хыçне капкăн лартрăм, юртса пыран хĕрлĕ тилĕшĕн. Вишн. 73. Пусă патĕнче (у колодца) выльăх шăвармалли вăлашка тусан, ăна пус çывăхне лартас пулмасть. Юрк. Арăм, балыка (рыба) мĕшĕн кунта кӳрсе лартмастăн? Ib. Кирлĕччĕ малтан çуне кăмакана лартса ирĕлтерме. N. Наччас сăмаварне лартса ярас-им? (т. е. поставить и как бы предоставить его самому себе). Скотолеч. 12. Каçпа лаша патне каткапа шыв лартса парас пулать. N. Халĕ тин тасатрĕ (вымыла), епле сирĕн пек çын умне çумасăр лартатăн (поставишь немытые), тет. Истор. Лавне çул çинех лартса хăварса. Кан. Икĕ уйăх хушшинче виçĕ чăвашла спектаккăль лартрĕ. || Варить пиво. Альш. Арăмсем килте сăра лартаççĕ, сăра юхтараççĕ. Ала 82. Вăтăр пичке сăра лартрĕç, тет, тата пурин пуçне (на всех) пĕр пичке турĕç, тет. N. † Марье ухмах, хăй ухмах, хăй ухмах, уллах сăри хăй лартать, хăй лартать. Никит. † Улюн ухмах, хăй ухмах, куршак сăри хăй лартат. Альш. Амăшĕсем вĕсене пĕр çич-сакăр витре пек (приблизительно) çăра сăра, лайăх сăра лартса параççĕ. || Остановливать. Орау. Ваконсем лартакан çĕртĕ. В том месте, где останавливаются вагоны. || Поставить отметку (балл). Янтик. Сана миçе лартрĕ уччитлĕ? — Тăваттă! Сколько тебе поставил учитель? – Четыре! Орау. Сатачшăн виççĕ лартрĕ. По арифметике поставил три. || Посадить (дерево). В. С. Разум. КЧП. Хаçат çине çапрĕç: йăмра лартмалла, тесе. Çынсем пуплеççĕ: лартакан лартĕ, эпир лартмасан та, тесе [кто хочет — посадить,— и без нас дело обойдется(!)]. О сохр. здор. Урам хушшисене час ӳсекен йывăçсем лартса тултарас пулать. || Вставлять. СКАЗЗ 30. Чӳрече касса, алăк лартаççĕ. || Наносить (нанос и т. п.) Альш. Кăçал лартса хăварнă туйăн çине (на иле, на наносе) кăçалах курăк тăтса, темĕн çӳллĕш ӳсме тытăнать. Баран. 96. Тĕлĕ-тĕлĕпе (на дороге) юр лартнă; ура пуссан, хăш чух ана-ана каять. || Выправить вывих или перелом. Ст. Чек. Лартнă (сикнĕ алла е урана лартаççĕ). Магн. М. 12. Ора-алă хоçăлсан, лартакан, костоправ. || Impigere; всадить (топор). Альш. Пуртă тăршипе (ты̆ржибэ) пуçран лартăпин!.. Смотри, если я ударю обухом по башке!.. Ишек. Ачи пуртă илнĕ те, тӳрех упа çамкине лартнă. Хора-к. Никам та хой (= хăй) порни çие (= çине) портă лартмаçть. (Послов.). || Насадить на что. N. Ват çынсам похăнчĕç, патак тăррине косарсам, сăнăсам лартса, карĕç онта. Ой-к. Вара хай çĕлен Ивана хӳрипе çавăрса çапрĕ те, Ивана пилĕк таран (по пояс) антарса çĕре лартрĕ, тет. || Надевать. Ст. Айб. Пуçне (на голову себе) лайăх çĕлĕкне лартрĕ (старик). Кан. Хăшпĕр чух (иногда) мулаххайне те тӳнтерле е хăяккăн лартса ярать. || Устраивать свадьбу. Н. Седяк. Унтан вара хăтапа хата туйсене кăçан лартассине шухăшлаççĕ. Ib. Арçын туйне, хĕр туйне кăçан лартассине шухăшлаççĕ. Ск. и пред. 72. Тантăшăмсем пухăнсан, кĕçĕр туйне лартмалла. Альш. Çураçса, килĕшсе, лартса илсен, хĕрсем кунта хаклă. Ск.и пред. 72. Хĕвел ансан, каç пулсан, паян туя лартаççĕ. См. ib 73, 74. || Кипятить (самовар). N. Самавар ларт (у нек. хур). Поставь самовар. См. самавар. || Построить. Регули 752. Çак пӳрте номай полмаçт (недавно) лартрĕç. N. Хăш-хăш çын арман айне, арманне лартнă чух, ача чĕрĕлех лартаççĕ. (сажают). || Приделать. Ск. и пред. 12. Икĕ юплĕ хăрăкран ура лартрăм кĕсрене. || Обыграть. Янш.-Норв. Лартрăм (в шашки). || Обянуть, „надуть“, „обдуть“. Календ. 1904. Нумайĕшĕ лашапа лартнипе мухтанаççĕ, çынсем те вĕсене айăпламаççе (обман при продаже лошади). Ск. и пред. 43. Вăл мĕн те пулин халăха лартса, эрех ĕçмелли сăлтав (повод) тупасшăн. N. † Пирĕн кас каччи пит чее леш кас хĕрне лартмашкăн. Орау. Тĕлĕк (сны) мана лартать вăл. || Лгать. СПВВ. КМ. Лартатăн = суеçтеретĕн. N. Эпир пĕрре, хамрăн телей пулман пирки, ачасене çапла лартрăмăр (налгали). || Выпить. Орау. Çук, лартасах пуль ача, темĕскер пыр шăтăксем () пĕтĕмпех типсе ларчĕç ман. || Corie. Якейк. || В качестве вспомогат. гл. СТИК. Вăрра йывăç çумне çыхса лартрăмăр (привязали к дереву). Ib. Иккĕн-виççĕн тытăнчĕç те, ман алă-урана çыхрĕç-лартрĕç. Ib. Пĕрре хĕлле сивĕ шыв ĕçрĕм те, пĕр кунтанах хайхи эп сасăсăр пултăм-лартăм. Толст. Хырăмне çĕлесе лартрăмăр (зашили, собаке). П. Патт. 24. Шапи çăварĕпе (хулă) варринчен çыртса лартнă (mordicus apprehendit). Микушл. Вăрă кĕрсенех, ача пуртă илчĕ, тет те, алăка питĕрсе те лартрĕ (запер), тет. Урмай. Çĕлен Ивана хӳрипе çапрĕ, тет те, чăркуççи таран антарса лартрĕ, тет. Яргуньк. Çын чăнахах та упана çыхса лартрĕ (связал), тет. С.-Устье. Унтан кайран салтак, анса, сарай алăкне шал енчен çаклатса лартрĕ, тет. N. Вĕсем вара киммисене иккĕшне те çыран хĕррине кăларса лартнă. Изванк. Вăсем çын ăрама тухнине те кураймаççĕ, çынна та çиччас пăсса лартаççĕ (испортят). В. Олг. Ашшĕ колсарчĕ (= кулса ячĕ); хай омлаççия варинчен çорчĕ те, тирсе лартрĕ лайăх омлаç торатне; хошăкне сĕрсе лартрĕ самаскăпа, çыхса лартрĕ тоттăрпала. СТИК. Çанталĕк шăнтса лартрĕ (заморозило). N. Лашине чул юпа туса лартрĕ, тет. Лошадь его она обратила в каменный столб. (Срв. Сысна Иван лашине те, чул юпа пулнăстерне (так!), ĕлĕххин пекех лаша туса тăратрĕ, тет.) Абыз. Хĕр пӳрте кĕчĕ те, питĕрсе лартрĕ; старик çӳрерĕ-çурерĕ те, вилчĕ. Изванк. Çав касхине пӳрт чӳречисене питĕрсе лартрĕç (заперли). Т. VII. Çав патакăн пĕр пуçне (конец) шăтарнă, тет те, каллех питĕрсе лартнă (опять заделан), тет. Пшкрт. Порняма алăк хошшине хопса лартрăм (прищемил). Панклеи. Хĕр тӳрех (тотчас) алăка çаклатать-лартать. Полтава. Авалтанхи ĕмĕте (замысел) туса лартам хăль, тесе. Б. Яуши. Алăкне вăрă кĕрсенех питĕрсе лартрĕ, тет. Ердово. Хăш çул, шыв нумай чух, шыв хĕрĕнчи ялсене те шыв илсех лартать (совсем заливает). Якейк. Çанталăк сивĕтсе лартрĕ. Наступила совсем холодная погода. Совсем студено стало. Панклеи. Йăван хорăна вĕренпе кокарчĕ те, çичĕ çолхи ола кĕсрене кӳлсе ларттĕр (запряг). М. Васильев № 3,1. Соха тăвакан çын çакна (его) хĕрхенсе порăкпа хопласа лартать (покрыл). Кратк. расск. 22. Тулли хутаççисене ашакĕсем çинчен çĕре антара-антара лартнă. Букв. 1886. Пĕр каçхине пирĕн, тукăнпа (с ободьями) Чĕмпĕре каяс тесе, тиесе лартрĕç. Ib. 1904. Çӳлтен çăвать, аялтан шăла-шăла лартать (задувает мятель). N. Сăмавара крант çыпăçтарса лартрĕç. К самовару приделали кран. Сятра. Серете çуса лартрăм. Я вымыла пол. Ib. Шотласа лартрăм. Я решил. Кан. Çурт çийĕсене пĕтĕмпех витсе лартаççĕ. Ib. Вăт, куçа шур (бельмо) илсе лартрĕ. Пир. Ял. Чул кăларнă хушăра сасартăк çыран ишĕлсе аннă та, Арçенти Егорăва аяла туса лартнă (завалил). N. Чоаш кĕрĕкĕ тăхăнса лартнă (надел). N. Ĕçсе лартса (напился). N. Эсĕ чоашла лайăх вĕренсе лартса (выучился). Хорачка. Хырăн тотă — çисе лартса (наелся), ĕçсе лартса. N. Вăл пире темиçешер сехет юрлаттарса лартрĕ (или: лартатьчĕ, т. е. заставлял сидеть и петь).
ласковый. Хорачка. Çыньă та (çынни те) ласко, мантарăн, соялат (говорит), поплят (ласковый çынна калаччă).
(ладага), низенький, пузатый и плотный (о челов., реже о других предметах). Хорачка. КС. Латака йывăç, низенькое дерево с широкою кроною. Орау. Латака йăмра, низенькая ветла с тупою вершинкою, из которой растут более или менее густые ветви. Сред. Юм. Пит латака çын, человек низенького роста. Кан. Харсăр та хăюллă, латака пӳллĕ, сарлака кутлă, тăррийĕ çӳллĕ. Ст. Чек. Латака, низкорослый человек (презрит. назв.).
(лады̆), то же, что лат. Шибач. Онта кайма пире латă килмеç. Ib. Пирĕн латă килмеç, окçа çок. Пшкрт. Хытлатăм-хытлантăм, ним латти те килмерĕ (неудача). КС. Унта кайма латти килмест (не рука). N. † Çынсен маткисем хушпупа, пирĕн маткасем тутăрпа, тутрисем те латти çук (плохие). Курм. † Çак çырлая килиса орам-аллăм латти карĕ, çийăм-пуçăм çине карĕ. Шорк. Ĕçкĕ ĕçнĕ латти полмарĕ. („Хотели хорошенько, как следует порядочным людям, попировать; справили было всё, что нужно, но пирушка не удалась: некоторых хороших гостей не было, иные скоро опьянели и свалились и пр.“). Ib. Ку томтирĕн ним латти те полмарĕ („не аккуратное“). Ib. Ку ачанăн ним латти те çок (капризничает). Урмай. Утти-тăрри латти çук (о челов.). N. Пӳрчĕ-çурчĕ латти çук (ни то, ни се, нет порядка). N. Шыранă латти çок. В поисках нет толку. N. Анчах (только) çаксенĕн (у них) çурчĕ-йĕрĕ латти çук пулнă (плох был), тет. (Сказка). Регули 135. Вăлсам поплени (попленисем) пре те латти çок (ничего не стоит). || Гало (приспособление для гнутья дуг, обозьев и полозьев). Хорачка. Топан аванă латă. Пшкрт. Айнă (= авнă) латă, топан (тоβан) латти.
то же, что лаштака. Хорачка. Лаштра – номай торатлă, лотра. См. лоштра. || О человеке. Яргуньк. Лаштра çын, человек с неуклюжим телосложением.
(л’эбэгэ, Пшкрт: ), неглубокий (о посуде). В. Олг. Хорачка. Пшкрт. Лепеке плошка, неглубокая плошка.
(лэргэ), болтать вздор. Хорачка. Мĕн леркес? теччĕ. Ib. Халапă (-бы̆) латти çок — леркет.
(лӓчкӓ), водянистый. Хорачка. Лечке паранкă – шулă, тутлă мар.
(лыjга), особая борозда, проводимая во время сева (леха). Хорачка. См. лĕкке.
(лок), восклицание в игре шăрпăкла. Панклеи. || Подр. хохоту. Пшкрт. Лок-лок! колат (атат). Шибко смеется. (То же в Хорачка). См. лăх.
лопас (лубас, лобас), сарай, поветь. Синьял. Хĕлле тутă, çула выçă. (Лопас). Б. Олг. Шашкар ворринче лопас полнă йӳççене (= йывăçсене) копаламалли (у лашманов). Хорачка. Лопас („нечто вроде лаç“). Тогаево. Вара вăрмана хамăр лопаса карăмăр. Сĕт-к. Лопас хыçĕнче (за сараем) кӳпĕннĕ сорăх выртать. (Кĕрт). Изамб. Т. Кĕлетрен шала (дальше во двор) лупас тăваççĕ. Çутт. 31. Чăн малтан лупас çийĕ пек (как солома на сарае) çӳрекен çӳçне кастарчĕ. || Мякинница (= арлаççи). ЩС. Лупас, мякинница. N. Анкарти лопасси (лобаσσиы), мякинница. Собр. Хĕлле тутă, çула выçă. (Анкарти лупасси). КС. Арпа лупасси, мякинница (у него же, иначе, — анкарти-лупасси).
(лобоj с’ирми), назв. оврага. Хорачка.
потрескаться. Хорачка. Лопăланса кайса.
с трещинами. Хорачка. Лопăлă йӳç, дерево с трещинами.
(лоды̆ры̆н), надрываться (от тяжелой работы). Хорачка. Ута кӳлетĕн çамрăкла, лотăрăнат та, каран ӳт-тир хормаст, осалланса каят.
(лоды̆ры̆нџ̌ы̆к), мятый. Хорачка. Лотăрăнчăк (= пăчăрăнса).
(луттук), лоток. СТИК. Хорачка. Лотток (чит. лоток) — им кладут на телегу чистое зерно. См. копăс.
(лоча), полка в избе. Пшкрт. (в Хорачка. пол’ицӓ).
(чит. лочы̆рдат, лоџы̆рдат), скрипеть; хлибать, хлябать. Пшкрт. Лочăртатат = кăчăртатат. Ib. Орапа лочăртатса пырат („скрипеть“). В. Олг. Лочăртат, хлибать. Хорачка. Орапа пошанса карĕ, лочăртатат (лоцы̆р-). См. сĕпкен.
(чит. лŏҥ’гэ̆рчэ̆к), оцеп (шест у зыбки). Сятра, Хорачка. Лӧнкĕрчĕк — кашта (у зыбки). Пшкрт. Сăпка лӧнкĕрчĕкĕ (-ҕэ̆), pertica longior, cui cunabila suspendi solent.
(лӧптэ̆к), порядочный кус. Хорачка. Лӧптьĕкĕпех каятпăр (пысăк). Ib. Пысăк ана, лӧптĕкĕпех исе (занял, occupavit).
(лы̆кс’ы̆к-лакс’ы̆к) или лăкçи-лакçи, ямистый, с яминами. Пшкрт. Лăкçăк-лакçăк = йосо мар, тôр вырăн мар. Хорачка. Лăкçи-лакçи çол, хӧхĕм мар.
(лы̆ҥгы̆-лаҥгы̆), подр. неровному ходу по неровному месту. Альш. Ура лăнкă-ланкă каят. (Тикĕс мар çĕрте ура тикĕс пыраймас, кĕлтти-келтти каят, çавна калаççĕ). КС. Лăнкă-ланкă (подр. вихлянию). См. лăнкăрт-ланкăрт. || Ямистый, ухабистый. Хорачка: лŏҥгŏ-лаҥгы̆ с’олба к̚аjза утсам jы̃лы̃нчы̃с’.
(лы̆бы̆-лы̆бы̆), плоский. КС. Т. II. Загадки. Лăпă-лăпă çунатлă, утмăл икĕ туратлă, хутлă-хутлă хутаçлă, урлă-пирлĕ кĕперлĕ. (Купăста). || Хлопьями (снег). Хорачка: лы̃бы̃-лŏбŏ jор с’уат ŏжŏ jор. У др, лăпка юр, лапка юр.
(лы̆бы̆стат), плестись рысью (о лошади), „ходить потихоньку“. КС. Лаша лăпăстатса юртса пырать (менее сильное движение, чем лапăстатса). 93 çул. 46. Ачасен амăшĕ вĕсенĕ куçпа ăсатса малалла лăпăстатнă. Хорачка. Ватăскер, лăпăстатса çӳрет (= холлен). || О тихом дожде. КС. Çумăр лăпăстатса çăват (несильный дождь, равномерный, в тихую погоду). Орау. Паян çăмăри аван лăпăстатса çăвать-çке („тихий, мелкий“). Калчасем аталанаççĕ ĕнтĕ.
(лы̆пка), тихий; смирный. См. лăпкă. Хорачка. Лăпка çомăр, лăпка çын. || Мокрый, липкий (о снеге). КС. Лăпка тăман, буран, когда снег падает хлопьями. Б. Крышки. Лăпка юр, мокрый, липкий снег хлопьями. См. лĕпке.
(лы̆пкада), то же, что лăпка. Хорачка. Паян ăшă, лăпката. Пшкрт. Лăпката çын, смирный человек.
(лы̃пчы̃ры̃н), ёжиться. Хорачка. Чĕпĕ (курица, а не цыплёнок) çăмарта çинче ларат лăпчăрăнса (= коклянса).
(лы̆р, лы̃р), подр. звуку колес едущей по ровной дороге телеги. Хорачка: лы̃р-лы̃р, лы̃р-лы̃р! ораппа хол’л’ӓн кар’ы̆ вы̆л’. (В др. гов. сказали бы: кăрăлтаттарса, кăлтăртаттарса, шăлтăртаттарса).
(лы̆ска, лы̆зҕа), мелкий, меленький (о дожде). N. Лăска çомăр çуат. Хорачка: лы̆зҕа с’омы̆р.
(лы̆ст), подр. полёту сороки. Б. Олг. Чакак лăст! лăст! лăст! лăст! вĕçсе каят. || Подр. сотрясению. КС. Çӳçĕнчен лăст! лăст! силлерĕ (оттрепал за волосы). Ib. Йăвăçа лăст-лăст! силлерĕ (звук слабее, чем „ласт“). || Подр. тихости. Хорачка. Çомăр çурĕ, сылăм полчă, лăстак (= лăст+ах) тăрат (сылăм ӳкмест).
(лы̆џ̌ы̆рт, лы̆ζ’ы̆рт), подр. отрывистому хлибанью. Хорачка. Атă шне шу кĕрчĕ-тĕк, лăчăрт! лăчарт! туат. || Орау. Шăрши çине пусрăм (наступил) та, лăчăрт! турĕ, йĕксĕк! (при раздавливании мышь издала особый звук). || Подр. звукам при стирке белья. Б. Олг. Арăм, кĕпе çунă чох, сойпăн сĕрçен, вашлат: лăчăрт! лăчăрт! лăчăрт! лăчăрт! (лăчăк). || О слякоти. Орау. Тулта лăчăрт-лăчарт тăва пуçласан (в слякоть), типеччен, ача-пча тула тухаймаçт вара. || Шлёпанье мостика (доски) по воде. Б. Олг. Хăма тăрăх каçнă чох лăчăрт! лăчăрт! лăчăрт! каçса карăм: лăн-лăн! авăнат хăми. || Подр. месенью теста. Орау. Пĕр карчăк кăвас çăрать: лăчăрт! лачăрт! тутарать. || Подр. хрусту раздавливаемого яйца, см. лачăрт.
(лы̆џы̆рга), мять. В. Олг. Хорачка: лŏџŏрга. Чĕр. чун. яп. й-к. Пур. 14. Аллине лекнĕ чĕрĕ чуна лăчăркаса çех пăрахма, тăшмана çĕнтерме ялан хатĕр тăрать. См. лутăрка.
(лы̆ш), подр. упругости. СТИК. Лăш анат та, лăш хăпарат (пружинный диван, напр., если на него нажать, а потом отпустить). || Подр. более слабому зыблению. Городище. Лăш, лăш авăнчĕ (мост). Еметькина. Лăш, лăш чĕтренчĕ. (Мост) колебался плавными колебаниями. || Подр. опусканию рук от слабости. Хрест. 1927, 319. Алли лăш каймасть. У него руки не опускаются. || Подр. звуку в носу, получающемуся при переполнении его соплею. С. Дув. Пыйти вĕш-вĕш тăват-çке, манки лăш-лăш тăват-çке. || Подр. утиханию. В. Олг. Çил лăш полчĕ (или: лăпалчĕ). Ветер утих. Ib. Вăл лăш полчĕ-ха. Он смягчился, утих (после гнева). Хорачка. Лăш (лы̃ш) та ларимерĕм; çаплах ĕçлесе (не успел). Кан. Куçăн пĕр лăш кайни те çук. N. Чунăм тин лăш карĕ ĕнтĕ. Лишь теперь стало легче на душе.
(л’ӧ̆ҥ’гӓн), качаться. Хорачка. Лĕнкенсе лараччă (качаются). Кан. Эпĕр йĕнер çинче лĕнкенсе анчах пыратпăр.
(лӧ̆бӧ̆), подр. падению крупных хлопьев снега. Хорачка. Шолтăра (шолдра) йор çуат: лĕпĕ-лĕпĕ!
(лэ̆бэ̆дӓ, Пшкрт: л’єбєдӓ), ложбина. Пшкрт. Сан утăсам (т. лошади) çа лĕпĕтере тăраччă (или: çа лапра, или: с’а лаβара). Хорачка. Лĕпĕте — çырма, чĕке мар, тӧр çырма.
(л’э̆пкэ), темя. Ст. Чек. СПВВ. ТМ. Лĕпке = пуç тӳпи. Хорачка. Лĕпке, висок? Образцы. Кĕримĕски çĕлĕк, кăтра хăрпу, тăхăнаймарăм лĕпкем ăшăниччен. Орау. Ярмушкие Ухтепийĕ лĕпкерен çапрĕ, тет те, лешĕ кӳпех персе анчĕ, тет. См. лӳпке. || В перен. см.— макушка, высшая точка. Хастарлăх З2. Татах та хастар малалла кайрĕ, çĕр лĕпки çине ялава лартрĕ.
(л’ӧ̆дӧ̆рг’э), неаккуратный. В. Олг. (В Хорачка в этом см. саланчăк).
подр. тяжелому ходу. Хорачка. Ляп-ляп! отат. Шагает тяжело.
(л’апра), грязь. Хорачка. СПВВ. ТА. Ляпра = пылчăк. См. лапра.
дудка из глины (тăмран). Хорачка.
(яйцо) предназначенное для подклада. Хорачка. Пĕр çăмарта йолат маялăк. В вост. говор. маялăх, маяллăх.
брань. Хорачка. Сятра: мэ̆п маккары̆!! Что за чорт! В. Олг. Еккей маккар, çăва патне кайманскер! Пшкрт. Таста маккара хорнăç! Чорт знает куда дели! Ib. Эс онта каятни? — Кам маккар каяс онта || Назв. киремети около Карачкина. В. Олг.
(малаххаj), малахай. Хорачка. Малаххай (чит. малахаj) тăманлă чоня (= чохне), с ушами. (В Сятракасах — маλаххаj). || Фамильное прозвище. Козыльяр. К.-Кушки.
(мами), моя бабушка [(мять отца) из мăн+ами]. В. Олг. Мами, (сан) маму, мăнамăш, мать отца. Хорачка. Мами (второе „м“ почти. тверд.), жена тьотти (т. е. отцова отца). К.-Токшик. Мамин кочĕ мамăклă, кинемин кочĕ кирĕклĕ. (Мачча, орай). Тораево. Кăмкара мами тенки выртĕ. (Пашалу). Собр. Кинеми кирĕклĕ, мами мамăклă. (Урайпа мачча хăми). N. Кăмака айĕнче (вар. кăмакара) мами тенки выртĕ. (Çатма). Яргуньк. Кăмака айĕнче мами чăпки (надо: тăпки?) çакăнса тăрат. (Ĕне çилли). Чураль-к. Кăмакара мами тенки выртать. (Пашалу). Ib. Кăмакара мами тенки ташлĕ. (Пашалу). Тиньгеш. Мами тенкине çапса салатсан, пыçтараймăн. Актай. Мами тенки — ик тенкĕ, пуçтарса та çитереймĕп. (Юр çинчи çутă).
марья йĕпĕ, марья йĕппи, булавка. Шибач. Хорачка. Мара йĕпĕ.
(мазар), кладбище. СПВВ. ЛП. Масар, çăва, куринке, вилĕ карти. Альш. Масара, масар хĕресне алăпа тĕллесе кăтартма юрамас, теççĕ; тĕллесе кăтартсан, кача пурнене юн тухаччен çыртас пулать, тет, хăвăнне; ахаллĕн вилет, тет. Кан. Масар çине карта тытман. Кладбище не огорожено. ГТТ. Пăсташ тасатнă çĕрте: масар пуçĕ, масар пуçĕ арăмĕ, масар есрейли, масар вупкăнĕ, масар кăлависем, камансăрсем, теççĕ иккен; пĕр 21 чина яхăн хисеплеççĕ. Н. Седяк. Масар çинче вут курсан, шуйтанлă тукатмăш вилнĕ çын, теççĕ. П. Лебеж. Аслă ялта автан авăтать. (Масар, çăва). || В бранных и т. п. выражениях. СТИК. Масар турттăр. (Ылханнă чухне). Мыслец. Масар (так!) кайтăр! Провались он в преисподнюю! (народное: в трисподни; брань). Пшкрт. Эй масар аччи (чит. ачи), ста маккарта çӧретĕн! Хорачка. Эй масар! апла марччă (-чы̆), капла тумаллаччă (-чы̆). || Придает оттенок досады, недовольства. Орау. Укçи çук-им масар (чит. мазар, мазар’), пуян титчĕç-çке ăна? Разве у него нет денег, ведь его считали богатым? Ib. Таçта масарта çӳрет ĕнтĕ паян кунĕпе! Я. Турх. Каясси масарĕ, каймасан та пырĕ-ха! СТИК. Кашкăр-упа масар = такшин („неопределенно чей или незнай чей“). Рекеев. Пӳлĕх турăран та аслă-им масар? Пшкрт. Эх масар, манса карăм! Ib. Эх масар аччи-пăччисем! Тюрл. Сыс (т. е. брось, оставь), мĕн масар тăватăн омпалан! В. Олг. Еккей масар, лайăх полмарĕ ман! (нехорошо, плохо сделал). Орау. Ку кам масар (чит. мазар’) тата? Это что еще за субъект? Юрк. Майру масарĕ, çĕр кăна çаттăр ĕнтĕ! КС. Ывăль-и масар-и çавăн. Сын ли его, кто ли... Ib. Мĕн масар çанпа çыхланан? К чему (зачем) ты связываешься с ним? Н. Сунар. Манăн куç-пуç та витĕрех мар (плохое зрение), темĕн, эпĕ кашкăр масар курмарăм (я что то незаметил никаких волков). Уравйш. Упнер çинчи Хапăссем, Санар пуçĕ масарсем. Конст. чăв. Унтан эпĕ: ах кукка, сывă пул! Пĕртен-пĕр куккамăр пур, ăна та пулин таçта масарта, ют патшалăхра, Турăк çĕрĕнче çухатса пурăнатпăр!.. терĕм. СТИК. Такшин масар ачи пек хăтланан! Скверно себя ведешь! (Гов. детям). Юрк. Митукăн амăшĕ те шарт тĕлĕнет: ачу масарĕ, ку Митук, кама шуйттана хучĕ-ши (в какого это он чорта уродился)? тет. Орау. Тура шăхличи масарĕ, эп ун çине алă сулăттăм уччиттĕле лайăх çĕре кайсан! N. Атте: сĕвес мар (шкуру с палой лошади)! Стараста сӳнине пĕлсен, темĕн укçана çитерĕç хамăра, стараста пĕлсен, сăранă масарă, çĕр тĕпне кайтăр (провались к чертям и кожа)! тет. ЧС. Эй вутту масару! уншăн çуртăма çĕмĕрсе пĕтерчĕç; çунса кайнă пулсан, луччă çĕнĕ çурт лартăттăмăр; N. Эпĕ халĕ те надсмотрщик пулса пурăнатăп, тем масар контрольôра куçармаççĕ. Моркар. Ак масар! (выражение досады). Орау. Илес-им масар? Купить что-ли? Ib. Мĕн вăл? — Тем масар (чит. масӓр) Букв. 1886. Аттесем калаççĕ: ытла пĕртте чĕнмест; кăна мĕнскер, пĕр-пĕр япала пулнă-им масар? теççĕ. N. Тăрас им масар (мазар)? Встать что-ли? Орау. Сирĕн кунта чăваш нумай-им масар (чит. мазар)? Разве здесь у вас много чуваш?
(чит. микол’ы̆н), то же, что Микколлăн. Хорачка. Соха пĕр хут пĕтерсе Миккольăнччен. Потом акма поçлаччă Миккольньă (так!) тепĕр конне; сĕлĕ акаччă, пĕр ана анчах акаччă, пăрçа та акаччă.
назв. оврага. Хорачка.
денежный, богатый. Хорачка. Вăл моллă (окçи нумай). ЧП. Муллă çын, богач. Тоскаево. Вăйлă çынпа ан кĕреш, муллă çынпа ан тавлаш, теççĕ. (Послов.). Янбулаш. † Моллă хĕрсем мăнаслă, те молĕшĕн, те çиленсе мăнаслă. (Искаж.?).
кисточка на конце пояса. Хорачка. Пиççи вĕçне яраччă шерепе, моркко (кисточка). Пшкрт. Моркко — кисточка (напр., на конце пояса). В. Олг. Моркко, кисточка у шлеи.
мурта (морда, мурда), морда (рыбол. снасть). Пшкрт, Хорачка, ЩС. Т. Николаев. Мурта. СПВВ. КЕ. Мурта, шак — çипрен çыхса тунă пулă тытмалли. Ирч-к. Морта, назв. рыболовной снасти из ивы. МПП. Мурта, верша, рыболовн. снасть. N. Тата Çарăмсем (= Çарăмсан) шывĕнче тетелпе, сĕрекепе, муртапа пулă тытма пачĕç.
(мускараз’ы̆), шутник, штукарь, забавник. Хорачка. Мускараçă — корньăçланат, мĕн туат, ташлат, йорлат.
моталан, замучиться. КС. Паян çав ачасампа муталанса пĕтрĕм (замучился), пĕртте канăçне (покою) памарĕç. Ивановка. Вара капла муталанса, пĕр хĕл çӳренĕ çĕре чăн лайăх вĕренкелерĕм. || Валандаться. Хорачка. СПВВ. Мутала; муталан: ан муталанса çӳре. См. чăпта. Сред. Юм. Ман таврашра ан мôталанса çӳре! Не вертись около меня, не мешай! Ib. Паян, ачасĕмпе мôталанса, ним ĕç те тăваймарăм (проваландалась). || Быть занятым пустяками, возиться над чем. Янтик. Тульккĕ вăхăта ирттересшĕн муталанса ларать, хăйĕн ним ĕç тунни (= туни) те çук. Н. Карм. Ан муталан! Не занимайся пустяками! Щибач. Мĕн ларатăн моталанса? (делаешь никому ненужное). СТИК. Муталанас, аппаланас — хăтланаспа пĕр, анчах пĕчĕкçĕ ачасем, е пысăк çын та, пĕлмен япалана тума хăтланат пулсан, калаççĕ. Ib. Ан муталан ĕнтĕ; мĕн луш (попусту) пĕлмен япалапа çыхланан? теççĕ. Ib. Тем муталанат ĕнтĕ çав! Не знаю, что ещё-он делает! (только портит работу). N. Ĕнер кунĕпе муталантăм, нимĕн те тăваймарăм.
(мŏгŏ-магы̆, мы̆гы̆-магы̆), подр. тихому неясному разговору, бормотанью. Хорачка. Мăкă-макă (мŏго-магы̆), пăрластăк вăрçкаларăç вăлсам. Б. Олг. Иккĕн вораса лараччĕ йăпăштăн тем çинче (так!), мăкă-макă (мы̆гы̆-магы̆) тесе лараччĕ. Ib. Вăлсам темĕскер поплярĕç онта, мăкă-макă поплярĕç.
(мŏгŏлдат, мы̆гы̆лдат), двигаться (о бесформенном, как бы о круглом предмете, который иногда как бы катится). Панклеи. Çав халăх поххине чĕрĕп пыримасăр йолнă. Чĕн каран мăкăлтатса пырать чĕрĕп. Хорачка. Мăкăлтатса (с губными „ă“) çӳрени = аран çӳрени. Изамб. Т. Куçа çӳп кĕрсен, ул куçра мăкăлтатат (при этом получается ощущение достороннего тела, от чего приходится моргать). Сред. Юм. Хăй тĕллĕн пĕрехмай тем мăкăлтатса çӳрет, çăварне никçан та хупмас пуль. Янтик. Ах, пит хăрарăм! Пĕтĕм мăкăлтатса пырать темĕскер ман хыçран. Шуйттан пуль у. || Бормотать (неясно). Шурăм-п. Кĕлĕ вырăнне мăкăлтатат. Вместо молитвы, бормочет что-то. Пшкрт. Тем мăкăлтатса (мы̆ҕы̆л) çӧрет токко (брюзжит). Тюрл. Тем мăкăлтатса çӳрет ĕнтĕ хăй тĕллĕн. || ГТТ. Вут мăкăлтатать. „Огонь, погасая, глухо вспыхиваег, образуя какие-то газовые куполы (шарики“). || Искривлять. СПВВ. ФВ. См. кĕрмĕшнĕ.
(мŏгŏлδиык), подр. выпадению. Хорачка. Мăкăлтик! токса ӳкет.
(мŏгŏрџ̌ŏк), выпяченный. Хорачка. Мăкăрчăк тоталă, с выпяченными губами. Тим. † Пирĕн кĕрӳ пит аван, пăртакçех тути мăкăрчăк.
понуд. ф. от мăкăрлан. Хорачка. Пĕре мăкăрлантартăм (покурил, подымил табаком). Изамб. Т. Хирте суха тунă чухне вут хуртса мăкăрлантараççĕ (подучается густой дым). N. Алăк умĕсенче, урамсенче тĕтĕм мăкăрлантарнă. || Пробирать. Кан. Анттиппăв кăнчелерте ӳсĕр йăваланса выртнă, саççетанине пынă членсене мăкăрлантарма тапратнă. Тюрл. Чим-халĕ, эп она мăкăрлантарам (проберу). Альш. Вăрă-тутара килтен, мăкăрлантарса, сыстарса, каларса ячĕç (задав страху). Хурамал. Ачасене хăратаççĕ: халь аçу çук чуне вылятăн та-ха; аçу килсен, мăкăрлантарĕ-ха (проберет)! теççĕ. Пшкрт. Эй, эп она мăкăрлантарса лартрăм! (изругал). Ib. Мăкарлантарса кăлар (выгнать). || Ехать быстро (поднимая пыль). Зап. ВНО. Мăкăрлантарса пырать. Ехать быстро. Ib. Вăл утсам патне мăкăрлантарса анчах карĕ. Ib. Пирĕн урампа пĕр çын мăкăрлантарса иртсе карĕ. || Пылить. Зап. ВНО. Çавра çил (вихрь) мăкăрлантарса вĕçет. Ib. Уя тухмалли те çук (нельзя выйти), тăман мăкăрлантарать (сильная пурга). Якейк. Лар та, мăкăрлантар анчах, кама пăхан.
(мŏклак), тупоконечный. В. Олг., Хорачка. Пшкрт: мы̆клак.
(-з’и), мой дед. Употр. только стариками. Питиркина. Собр. Мăнаçи çатми мăн çатма, ниçтан тытса ӳпĕнтерме çук. (Йĕтем). || Гром. N. Мăнаçи авăтсан, йăвăçа сĕткем кĕрет, теççĕ. Шумш. Хĕлле мăнаçи авăтсан, çулла тырă лайăх полать, тиççĕ. Хорачка: мŏназ’и аз’адат. СПВВ. ЛП. Мăнаçи = аслати.
старший дружка жениха. Туй. Мăн-кĕрӳ пилĕкне пиçиххи çыхат; пиçиххи çинчен хыçалтан пуçласа кĕсе тĕлне çитиччен çыхса пырат, кĕсе тĕлне çитсен тутăрăн икĕ вĕçне аялалла уртса ярат. N. Мăн-кĕрӳ, церемонийместер, хлопотун, он же произносит все песни, такмаки. Должность эта очень хлопотливая, требующая большой опытности. Он должен быть знатоком церемоний, такмакçă, остроумный, находчивый. ОПВВ. ЕХ. Мăн-кĕрӳ туйра кĕвĕ каласа çӳрекен çын. СПВВ. ТМ. Мăн-кĕрӳ — туй пуçлăхĕ. Хорачка. 1) Мăн-кĕрӳ, 2) кеçĕн-кĕрӳ, 3) кĕрӳ-кĕрни.
(мы̆рн’а), труба (дымовая). В. Олг., Хорачка. См. мăрье.
(мŏржак), шишка. См. кĕре. В. Олг. Ута мăршак тохрĕ. || Сучковатый. Хорачка.
(мы̆ды̆к, мŏдок), короткий, кургузый. Пшкрт. Зап. ВНО. Мăтăк хӳреллĕ йăтă, куцая собака, СПВВ. Вăл мăтăк = вăл кĕске. К.-Токшик. Пӳрчĕ мăтăк, тĕкки вăрăм. (Чакак). || Обида. Хорачка. Сана та мăтăк туас мар. Чтобы и тебе не было обидно. Ib. Мăтăк полтăм. Сам себя обидел. || N. Мăтăк çын, неуживчивый, кляузный, жильда.
пистолет. Хорачка.
(мы̆шкы̆лды̆к, мŏшкŏдок), муссор. Хорачка и др.
то же, что мĕкĕлт. Хорачка: мӧ̆гӧ̆лдӓк jунза к̚ар’э̆ с’ырмаjалла.
то же, что мĕл-мел. Хорачка. Мĕл-мӳл коçня çарса пăхать (çиленсе).
(мӧ̆мгэ), браниться. Хорачка.
(мэ̆зэ̆лҕӓ), копотун. Хорачка: мэ̆зэ̆лҕӓ — э̆с’лэнэ̆ лаττиы с’ок, мэ̆зэ̆лдӓтсӓ ты̆рат, кон єрдӓт.
(-дэт), медленно двигаться; копошиться. Хурамал. Пăйтă мĕшĕлтетсе кăна утать. КС. Мĕшĕлтет, производить небольшие движения. Сред. Юм. Мĕн пыйтă пик мĕшĕлтетен, çав кăлт ĕçе те ĕçлесе пĕтерместĕн кô таранччин. Чем люди живы. Чавсавайран иртсен, каялла çавăрăнса пăхать те, хай çын тăрса ларнă, мĕшĕлтетсе ларать, темĕскер тинкерсе пăхнă пек хăй. Ир. Сывл. 30. Çав мĕлкесем хыçĕнчен пĕр вĕçĕмсĕр пĕлĕтсем мĕшĕлтетсе пуç йăтаççĕ. СТИК. Мĕн мĕшĕлтетсе ларан çав япалапа, тытасчĕ тăвасчĕ ак çакна! (Мешĕлтетсе ларат тени — темĕскер аппаланса, нимĕн тумасăр пуç пăхса, е чĕрне чаваласа ларнине калама пулат). Ст. Чек. Тек мĕшĕлтетсе çӳрет. Хорачка: мэ̆шэ̆лдэтсэ с’ӧрэдэ̆н чазрак туас э̆з’э. Йӳç. такăнт. 7. Пĕтет-и сан паян мĕшĕлтетесси? Сунт. Хватейсенсте лартса станцăран аран-аран мĕшĕлтетсе тухса кайрĕ. СТИК. Пӳртре ватă старик пур, тет, карчăкĕ тĕпелĕнче мĕшĕлтетет, тет. Н. Чукалы. Хĕрт-сурт кăмака айĕнче пурăнат, теççĕ, çав хĕрт-сурт кăмака айĕнче мĕшĕлтетсе тăрсан, çав çуртра лайăх ырă пурăнассине пĕлтерсе мĕшĕлтет, теççĕ. N. Аран мĕшĕлтетсе, пĕр сиккеленмесĕр пекех пурăнаççĕ. Ск. и пред. Йăкăр-йăкăр хĕр утать, мĕшĕлтетсе карчăк пырать.
(jоронδиы), назв. рода. Хорачка.
(jоhă), течение. N. Çаранĕ унăн малтан Ванданка икĕ еннипе-ччĕ, халĕ, шыв юххине тӳрлетнипе, сылтăм енче анчах пулса тăчĕ. Синьял. † Марье шыв кӳме кайнă чух майра утти утаччĕ; шывне кӳрсе килнĕ чух шыв юххи пек юхаччĕ. || Быстрый (о воде). Сред. Юм. Йȏхă шыв, быстрая вода. Хорачка. jуhы̆ шу.|| Неряха. Пшкрт. jођы̆ с'ын — неприятный. Хорачка, н'имт¬э пос'тарман – jођы̆. || Охан. Персирл. «Йохă ― охан (сеть из ниток); плавают вниз по течению; в роде невода, широкий: 5—7 сажен длины и сажени в 2 ширины». Ib. Йохă йохас ― ловить «оханом». Йохă йохма карĕç. Сареево. «Йохă ― охан (рыболовная снасть)». В Виç-Пурт-Шашкар это – наплавная сеть, пускаемая стеной по течению; е ё плавят на двух ботниках. См. йохăçă.
(jоhы̆з'ы̆), рыбак, который ловит рыбу особою снастью. Хорачка. В. Олг. Потньăкпала çӳрет йохăçă; çӳрет çĕрле çиппеле, йохса çӳрет шу майĕпе; и онта вĕт-вак полă кĕрмес, пысăк полă анчах кĕрет. Йохăпа çӳрет полă тытакан çиппеле (с сеткой). Полă кĕрсен, хăлт, хăлт! хăлт тортат; вот вăл тортса кăларат вара. См. йохă.
(jушка), вьюшка у печи. В. Олг. Хорачка, Тюрл. и др. Альш. Юшкана хупрăм. СТИК. Юшкана хуп, скутай печку.
втягивать с шумом, (в нос). Хорачка. Ах, йошлатса яртăм тапакня! (здорово понюхал, фырнул). Срв. йош.
распоясать. Хорачка. Йӳле ярса çӧрет. Ходит нараспашку. Пшкрт. Jӳлӓ jӓрзӓ с'ӧрӓт. Ib. || Расстегнуть ворот рубахи. Шарбаш.
(jӳл'эгэ), цвиль, цвет (на воде). Шорк. Шапа йӳлеки, нечто вроде зеленой ткани, которая к осени покрывает иногда весь пруд (обыкновенно бывает в стоячей воде). Шибач. Йӳлеке — шу çинче тăрать, хăймаланса тăрнă пак. || Слизь. Хорачка. Полă çомăнчи йӳлеке ( jӳгӓђӓ).
то же, что йӳнеç. Хурамал. Пĕр çын, кивçен парсан, укçине ыйтма пырать те илнĕ çынни калать: укçам çук-ха, йӳнетеймерĕм, тет! (укçа тупаймарăм). В. Олг. Йӳнет, устроить. Пшкрт: кы̆з'ал с'и-бос' jӧнӓдӓс (надо справить, сшить одежду). Хорачка. jӧнӓт, чинить. || Удешевить. Ходар. Сутас таварне хаклă ту, илессине йӳнет. (Из моленья чӳклеме).
(тоρиы), назв. божества. Хорачка.
(шаҥгы̆), дерево вообще. Хорачка.
(вуδиы), назв. раст. Хорачка.
род чирья (у лошади). Пшкрт. Уда jы̆к полчы̆. Хорачка. Jы̆к уда п¬олат, хомы̆т выры̆н'н'а, c'э̆рзэ jођат, она н'иjэплэ т¬э тӧрлэдимэс'с'э̆, тодарзам пусма изэ к¬аjаччы̆. || Несчастье. Т. М. Матв. Йăк ура айĕнчен тухать. (Беда приходит неожиданно).
(jŏлђа, jы̆лђа), незамерзающая топь. Хорачка. Йăлка çăллă вырăн, онта шăнмаст (топь). КС. Йăлка вырăн мокнущее, не замерзающее топкое место.
(jы̆лт), совершенно, совсем. См. МКП. 129, 130. N. Ĕлĕк пĕр ватă карчăк пулнă, тет. Йăлт йӳтенĕ (чрезмерно старая; в Хорачка толкуют: jӳдэзэ аҥграны, пэ̆тнэ̆), тет. Истор. Вĕсем çапла... йăлт хатĕрленсе çитнĕ. N. † Окошка умĕнчи кăвак çеçки пӳрте майлă (к избе) выртмаççĕ, йăлт хирĕçле выртаççĕ. Сĕт-к. Хватлă çомăр çуса Мочкаш çинчи, Выл çинчи армансене йăлт хирсе кайнă (армансам татса кайнă). Изамб. Т. Йăлт аптăрамалла, совсем потеряешь голову. Бюртли-Шиг. Вăл вара вĕсен чен малтан йăлт ыйтса, тĕпчесе пĕтерет-чĕ. N. Кунта йăлт чăваш. Здесь все чуваши. Собр. † Курка сарă тийиса, йăлт та йăлтах (совершенно, до капли) хурас (выпивать) мар, хамăра намăс кӳрес мар. См. йăлт.
(jы̆лды̆ра), блестеть. N. Юпи йăлтăраса унки шăнкăртатса тăрать. (Такмак). Юрк. † Икĕ çĕрĕ, кĕмĕл çĕрĕ, нумай йăлтăрарĕ аллăмра. Бюрг. † Сарă хĕрĕн уринче Чĕмпĕр пушмакĕ йăлтăрат. || Улыбаться. КС. Т. VI, 27. Эсĕ ху та пĕлетĕн, эпир пĕр сăмахсăр пурăнаймаспăр; кил хушшинче вăрçас та шăмарас та пулат, кулас та йăлтăрас та пулат. (Моленье хĕрт-сурт'у). Янтик. Ку хĕр путлĕ мар пуль, ытла пит йăлтăраса тăрать (улыбается, вертится, кокетничает). || Блестящий. Хорачка. Jы̆лды̆ра шы̆рча (мы̆jа с'агаччы̆, хаклы̆ мар). Çеçпел М. 15. Çил-тăвăл иртсессĕн, йăлтăра çанталăк кăмăллăн та лăпкăн ачашланса канĕ.
блестеть, сверкать. Алекс. Нев. Ĕлĕк йăлтăртатса ларакан хуласем, ялсем вырăнне хуп-хура çĕр тăрса юлнă. N. Йăлтăртатакан, мерцающий, блестящий. Шорк. Ылттăн укçа йăлтăртатса-кăна тăрать. Ч.С. Çăмĕ хăйĕн çамрăк тиха çăмĕ пек кĕскеçеççĕ те, яп-яка йăлтăртатса курăнса тăрат. Шибач. Йăлтăртат, светлеть. N. Вăл хапха çил-хĕвелпе шăлтăртатать, хĕрӳ хăвелпе йăлтăртатать. Юрк. Çăлтăрсем пит йăлтăртатсан, хĕлле сивĕ, çула уяр пулат. Чув. прим. о пог. 16. Пĕлĕтлĕ кун хĕвел анас чухне йăлтăртатса пăхсан, вăрах йĕпе пулать (у Юрк. ― пĕр эрне йĕпе пулат). Если в облачный день солнце перед закатом ярко сияет, то будет продолжительное ненастье (у Юрк. - будет неделю ненастье). Ib. 71 Çăлтăрсем пит йăлтăртатсан (выллясан). Если звезды очень блестят (мерцают, играют). || Переливаться (о блестящей материи). Быть блестящим, изящным. Сред. Юм. Йăлтăртатса тăрать (изящно отделано). Т. К. † Çӳреймерĕм йăлтăртатса, каяймарăм ял ачине. Хорачка. Хĕр ача йăлтăртатса тăрат (хуне хуа та пĕлмест). Девица важничает, форсит, кра-суется. Пшкрт. jы̆лды̆ртатса с'ӧрӓт каβы̆рдатса, т. е. капăртатса (форсит).
(jы̆мы̆к, jŏмŏк), младшая сестра. Тоганаш., И. У., Хорачка и др. Вомбу-к. Йăмăк (тăван кĕçĕн хĕрĕ). Тимер. † Пĕрле-ӳснĕ йăмăка уйăрчĕçĕ хамăртан. (Свад. п.). || Обращение к девушкам. Панклеи. † Ай акисем, йăмăксам. Эпĕр киле каяппăр: ларас-пырас теттĕр полĕ, пирн та (т¬а) килте арăм пор etc... Сред. Юм. Йăмăк; так называют незнакомых девушек все взрослые мужчины. N. † Йăмăкçăм! йăмăкçăм! Аçу-аннӳ пур-и сан? Кайма (замуж) вăхăт çитни сан? Эсĕ мана пĕлетне? мана ĕмĕт тăватна? Эпĕ сана пĕлетĕп, пĕрле пурăнар, тиетĕп. (Говорит парень).
(jы̆мы̆к), тоже, что йăмăх. Пшкрт. Хорачка. Кос jы̆мы̆кма п¬ос'лары̆, с'урас килӓт.
(jŏнŏ), ножны. См. йĕнĕ. В. Олг. Çĕçĕ йăнни (jŏννиы), ножны для ножа. Хорачка. Саба jŏνиы пожы̆тран т¬уза, пэ̆лӓтӓзӓ (сплетены). Пшкрт. С'аβа jы̆νиы с'э̆з'э̆ jы̆νиы.
(jы̆ны̆ш), стонать. Сказки и пред. чув. 36. Нумай та вăхăт иртмерĕ, Янтрак çырма тĕпĕнче йăнăшнийĕ илтĕнчĕ (послышался стон). СЧУШ. Хăй чаршав айĕнчи вырăн çине выртнă та, мăш-мăш тăва пуçланă, кĕлте урапи килнĕ пек йăнăша пуçланă. Ч. П. Йăнăшăп, анне, макăрăп, анне. Я, мама, буду плакать и стонать. КС. Йытă йăнăшать (скулит). Эльбарус. Раштав омĕн Пишон пĕр-ик эрне çĕрĕ-çĕрĕпех йăнăша-йăнăша вĕрчĕ: Шибач. Йăнăш (jŏнŏш), стонать. КС. Тата хăшĕ йăнăшша (jŏнŏшша) çывăрать (аташша çывăрать). Иной еще во сне стонет (бредит). Ныть, канючить. N. Карчăкки (говорит старику): санăн анчах хăпарса пăхмалла-и? мана та хăпартса кăтарт (т. е. репу, растущую на подволоке), тесе, тек йăнăшать, тет. Хорачка. Йăнăш, (jŏнŏш), ныть. КС. Йăнăшша ан тăр! Не вяньгай! (гово-рят детям, когда они канючат).
назв. киремети. Хорачка. См. йĕрĕк.
(jы̆ҥгы̆л), заводский колокол (под дугою). Сатра. В. Олг. Хорачка. Йăнкăл, (jŏҥгŏл), пĕкке çакни (колокол) СПВВ. ТА. Йăнкăл= çаврака мар шăнкăрав.
(jы̆бы̆лга), скользкий. В. Олг., Орау. С. Йăпăлка — скользкий, слизистый. Зап. ВНО. Йăпăлка, «склизкий». Якейк. Йăпăлка полă, йăпăлка çол. Сёт-к. Йăпăлка çол — дорога после сильного дождя. Шибач. Йăпăлка пĕрене - скользкое бревно. Хорачка jы̆бы̆лга тухρиы ― скользкий косогор. Пшкрт. Пожы̆тн'а сӳзӓссэ̆н. почуш jы̆βы̆лђа п¬олат. Если снимешь лыко, лутошка бывает скользкой. || Назв. рыбы. Хорачка. Шибач. Йăпăлка полă (полă ячĕ). Б. Олг. Йăпăлка, назв. рыбы.
(jы̆псы̆ры̆н)), притаиться. Пшкрт. Пĕрене çомня йăпсăрăнса тăрнă (притаился). Хорачка. Йăпсăрăнса каят. Идет тихонько, незаметно.
(jŏпшŏк), худой. Хорачка. Йăпшăк питлĕ, худой.
(jы̆пшы̆клан), худеть. Хорачка. Йăпшăкланса кайса. Похудел.
полосатый (с прямыми полосами). Якейк. Шибач. Йăрăмлă, полосатый (ткань). Шорк. Йăрăмлă кĕпе, полосатая рубаха. Чĕр. чун. яп. й-к. пур. 24. Тăтăш вĕсен тирĕ йăрăмлă, хĕрлĕ, симĕс, пăнчăллă, е шăпăнлĕ, тата хăшĕн шăртлă та пулать. Хорачка. Йăрăмлă (пĕри шорă, пĕри хора). Сĕт-к. Ав лере çомăр çвать. ― Шта ? ― Йăрăмлă çĕрелле пăх (посмотри туда, где полосы).
(jы̆рлан), обрыв. Хорачка. Йăрлан ― çыр татăлса анса кайса. Пшкрт. jы̆рлан ― берег.
(jŏрт-joрт), подр. прыганью. Б. Олг. Пăрçа пăхрăм эп кĕпере ― йăрт-йорт, йăрт-йорт! сиксе карĕç, тытимерĕм, тарчĕç. В. Олг. Пăрçа йăрт-йорт сиккелет. Ib. † Мĕншĕн сăра тути çак? ― Амăшшем хăмла татнă чох, карта орлă йăрт та йорт, çанпа сăра тути çок. || Хорачка. jырт -joрт пыккалат jӳрэ̆к (быстро).
(jы̆сла), производить шум. Б. Яныши. Молкачă, кайсан-кайсан, выртса итлерĕ, тет те, йăтăсам йăсласа пурнине (= пынине) илтех кайрĕ, тет. Шорк. Эх, шуйттан урапи, йăсла та пуçларĕ (заскрипела)! КС. Паян кунĕпех йăсларĕ вăл çын (пел, надоедая). Упа 774°. Сана та вĕлересшĕн-ччĕ те, анчах карташĕнче йăсларĕç. Б. 0лг. Вон лере халăхсам йăслаччĕ (шумят). См. хатăр. || Браниться. Хорачка. Jы̆сла: мӧмгэзэ вы̆рс'са с'ӧрэт. Шибач. Йăсла ― браниться.
(вы̆џа, вы̆ча), то же, что вĕче. Хорачка. Вăча шăни («кость под чара»), бедряная кость.
то же, что вĕри-çĕлен. Сир. 48. Арăсланпа пĕрле, вĕре-çĕленпе пĕрле пурăнма кăмăл тăвăп, усал арăмпа пурăнма кăмăл тумăп. М. П. Петр. «Вĕре-çĕлен, буквально ― заклятый змей; один из предметов чувашской мифологии». Собр. 256. Хĕрсем йăвăр çын пулсан, ача çуратса, ачине пĕр-пĕр çĕре пăрахсан, çав ача вара вĕре-çĕлен пулса çӳрет, тет. Вĕре-çĕлен вутăн-хĕмĕн тăкăнса вĕççе çӳрет, тет. Вăл вара пĕр-пĕр çыннăн килне кайса ерсен, унтах пурăнать, тет. Вăл çĕрле çав вĕреннĕ çĕре пӳрт çине вĕççе пырать, тет те, кушак пулса, тăрупаран, пӳрте кĕрет, тет. Çавна хуçисем сиссессĕн: сивĕнтĕр, тесе, пӳрте сысна кӳртсе хупаççĕ, тет. Çĕрле, çав вĕре-çĕлен килсенех, хай пӳртри сысна çухăрма тапратать, тет те, пӳртрен тухса тарать, тет. Е тата, пӳртре сыхласа ларса, пăшалпа пĕрсен, ача пек ĕсĕклесе макăрса каять, тет. Çапла пĕр виçĕ каç тусан, вăл вара пыми пулать, теççĕ. Ib. 113°. Вĕре-çĕлене пурте пĕлеççĕ, тырра çунтарса янине, тата тырă пуссисем урлă вут тăкса кайнине; çав çул вара тырă пулмасть, теççĕ. Вĕре-çĕлен вăл арçын та пулать, хĕр те пулать, тет. Вăл арçын патне хĕр-арăм пулса пырать, тет, хĕр-арăм патне арçын пулса пырать, тет те, çавăнпа унтан питĕ сыхланмалла, тет, мĕшĕн тесен вăл унăн юлташĕ пек пулса пырать, тет те, ăна вара хăйĕн çынни тăвать, тет. Акă пĕрре çав вĕре-çĕлен пĕр ял пуссинчен яланах иртсе каяччĕ, тет. Çав ялсем вĕре-çĕлене яланах кураччĕç, тет. Çын умне ансан, вăл, хуп-хура çын пулса, çарамасах тăраччĕ, тет. Вĕре-çĕлене хăйне вăрçтарсан, çынна часах йытă туса, утланса каять, тет те, хăй çынни туса, асаплантарса çӳрет, тет. Хăйне пĕре те вăрçтармасан, тивмест, тет. В. Олг. Тотар ĕмпӳ, сиксе тохса кайсан (после взрыва), вĕре-çĕлен полса вĕççе кайнă. Н. Седяк. Вĕре-çĕлен — çăварĕнчен вут пĕрĕхсе кăларакан çĕлен. Якейк. Вĕре-çĕлен армантан тохса пирн çипа (= çипе) чашкăрса иртсе каþ (пролетел над нами). Могонин. Вĕре ĕçлен (= çĕлен) ернĕ. Хорачка. Вĕре-çĕлен çипĕçса, теччĕ она, вăл вара çынтан оþльмаст виличчен. Изамб. Т. Вĕре-çĕлен ерни (болезнь). || Н. Седяк. «Вĕре-çĕлен ― удав». Курм. Хăнча, тинĕс хĕрне кайса, тинĕс хĕрĕнчи хăйăртан кил-çорт çавăртăр, вырăсла хапха йопи тутăр, тата хапхине те хăйăртан тутăр, çав хăйăр алăка уççа кĕтĕр, çавăн чохне тин мана ертĕр. Атăл хĕрне кайса, Атăл хĕрĕнчи хăйăртан кил-çорт çавăртăр, хапха йопи тутăр, хапхине тутăр, çав хапхая уççа кĕтĕр, çавăн чохне тин килтĕр ман пата. Сăр хĕрне кайса, Сăр хĕрĕнчи хăйăртан кил-çорт çавăртăр, хапха йопи тутăр, хапхине хăйăртан тутăр, çав алăка уççа кĕтĕр, çавăн чохне тин мана çипĕçтĕр. (Из наговора против «вĕре-çĕлен»).
(вэ̆рл'э), юг. Яргуньк. Вĕрлерен вĕрет; çил вĕрле енне карĕ (с юга). Торп-к. Кăнтăрла ен (вĕрле), юг. || Север. Хорачка. Вĕрлерен çил полсан, сивĕ полат (холодная сторона, çорçĕр). Персирл. Йор вĕрлерен (с севера) килет. Ib. Çил вĕрлея карĕ (стал дуть с севера). || Б. Олг. Вĕрле ― тĕттĕмпе çутă хушши (северо-запад).
хвальбишка, хвастун; вертушка. М. В. Шевле. Вĕçкĕн (или: вĕçкĕнчĕк)! Тем вĕçкĕнесси пур! Альш. † Эпир, вăйя тухсассăн, вĕçкĕн хĕрсем хутшăнмаç. Ст. Чек. Кă (sic!) чухлех вĕçкĕн юрăсем (столь малосодержательные; хвастливые песни). Ч.П. Каша ачи вĕçкĕн мар, вăй выляма пит аван. Изамб. Т. Усем пурте пуян, пурте вĕçкĕн (хвальбишки). Якейк. Вĕçкĕн, вертушка, человек не серьезный и малонадежный. Собр. Амĕшĕ тӳр, ашшĕ кукăр, ывăлă вĕçкĕн. (Хăмла). Сала 99. † Нумай, нумай, çĕре эп çӳрерĕм, сирĕн пек вĕçкĕнсем курмарăм. СПВВ. МА. Эсĕ пит вĕçкĕн, теççĕ мухтанакан çынна. Алешк. † Хăнтан вĕçкĕн хĕре тус ан ту; вылянă-выляман ят ярат. N. Вĕçкĕн пек вĕççе çӳрет. || Франтовской. Кан. 1927, № 212. Çанталăк (мир) çулахи вĕçкĕн тумтирне пăрахрĕ. || Хвастовство. Альш. † Киштексенĕн вĕçкĕнĕ ― пуç маччана тивет-çке. Сред. Юм. Вĕçкĕнĕпе хытланса çӳремес-и вара, ôлă? Хăйĕн килте çиме çăкăр çитмес, çапах томтир çине пирн пикки пăхмалла та мар. || Назв. растения, метлика. Шибач. † Ойра вĕçкĕн сап-сарă, вĕçкĕн варри хоп-хора. N. Ыраш начар: вĕçкĕн тапса тухнă (взошла). || Мякина. Б. Олг. Сурсан, ыраш арпи вĕçкĕн полат. Хорачка. Кы̆жы̆л сурзан, арба вэ̆з'эт, она вэ̆c'кэ̆н т¬э̆ччэ̆. || Какая-то нашивка на масмак (не называется ли она же вĕлтĕр-вĕçен?). Чертаг.
(чит. вэ̆дэ̆жђӓ, в Хорачка - вӧ̌дӧ̌жђэ), сыреть. Пшкрт. пєрэ̆н ӧрт вэ̆дэ̆жђӓт (сыра). Ib. вэ̆дэ̆жђӓђӓн пӧрт.
то же, что вĕлтĕрен-кайăк. Б. Олг. Совсем хĕрлĕ, сăнчасран пĕчиккĕ. В Хорачка эта (?) птичка назыв. хăмла-кайăк (вăл йорласассăн, хăмла тирме вĕремĕ, теччĕ). Мыслец. «Вĕтрен-кайăк, дрозд ореховый».
ползучее паразитное растение, с мелкими и твердыми, точно восковыми, цветочками, сидящими группами на сочленениях. В. Олг., Хорачка. Из него делают мешки.
(вэ̆џ̌эш), спорить, вздорить; держать пари. Сред. Юм. Ытла пит пор çынпа та вĕчешме хытланса çӳрет-ха ô; пĕрер лекет халь, те ôна ôн пирки. Ib. Мĕнле пĕр май çынпа вĕчешес-çиç килсе çӳрет пȏль ȏлă. Ib. СПВВ МА. Айта, мĕн çинчен вĕчешен? Мĕн япала памалла тавлашан? Хорачка. Мĕн вĕчешес (чит. (вэ̆чэжэс)! теччĕ (спорить на словах). Ib. Топăшша тăрат, вĕчешше. Тюрл. Вĕчешше нимĕскер тума хошман. Не велено ничего делать на спор.
(jы̆х, jŏх), род племя. Хурамал. Йăх йăха туртать, несĕл несĕле туртать, теççĕ (= пурте пĕр пек пулаççĕ). Ч. С. Тата вĕсем хăшин-хăшин (новорожденного) ятне ашшĕ-амăш ячĕ; хӳрăнташ-ăру ячĕ майлă ел йăх ячĕпе хураççĕ. Истор. Вĕсем çемйинче темиçе çын пулнă. Çав çемьене вĕсем ,,йăх“ тенĕ. В их семье было много людей. Эту семью они называли родом. Хорачка. Сŏлттаны̆н jŏҕŏ пэ̆ттэ̆рэ̆ (род прекратился). Юрк. Сăн пек наянни пирĕн йăхра çук. Таких лентяев, как ты, нет в нашем роду. Собр. † Иккĕн тăван ӳсрĕмĕр, çич йăх (срв.çичĕ-ют) килчĕ-уйăрчĕ. (Хĕр йĕрри). СТИК. Мĕнле йăхран тухса кайнă çав халăх? От какого племени произошел этот народ? || 0 животных. Янтик. Йăхшĕн илсе ятăмăр-çке çак пăруна! (т. е. пăрăва). Ведь мы на племя купили эту телку! Ч.С. Халĕ те ĕнте (= ĕнтĕ) çав сурăх йăхех вуник пуç-и-мĕн пур. И до сих пор имеется что-то около двенадцати голов из потомства той же овцы. || Sреrmа. Паас.
(jы̆жы̆лдат), кишеть, копошиться, шуметь с гдухим звуком, извиваться, возиться. М. П. Петр. Етем йăх йеп. пуç. кай. 5. Вăйлă çумăрсем пуçлансан, çак чĕрĕ-чунсем каллех çĕр çине йăшăлтатса тухаççĕ. N. Çĕлен йăшăлтатат (возится). Чем люди живы. Ачисем амăшĕ çумăнче йăшăлтатса выртаççĕ. Дети возятся около матери. Кратк. расск. 2. Çĕр çинче кусан-çӳрен япаласем йăшăлтатса çӳре пуçланă. Ст. Чек. Йăшăлтатса выртат (çаврăнса, хăнтăла аптăратнăран). Нагорн. Кăткăсем йăшалтатнă пек, çимĕк вырĕнне (siс) каяççĕ. Пшкрт. Хорт jы̆жы̆лдадат (копошатся). Хорачка. Çĕлен йăшăлтатса каят. Б. Олг. Пы̆д’ы̆зам jы̆жы̆лдадаччэ̆, пымалла-да мар (не подойдешь). Альш. Тек çапла кĕвĕ каланă маййăн йăшăлтатса тăрать вăйă (хоровод). Çутталла 51. Аппа пĕрне (одну) илчĕ те, сывлăшпа ăшăтрĕ. Лĕпĕш йăшăлтатма пуçларĕ (стала двигаться).
(jы̆шты̆ра), рассыпчатый (напр., картофель) Сятра. Хорачка. Jы̆шты̆ра параҥгы̆ — тутлы̆.
(jэ̆гэ̆л’д’э), дразнить, насмехатьея. Нюш-к. Хайхи çын çăмăр çăвакан енелле кайне (свой зад) уçса, аслатие йĕккĕлтесе (так!), аллипе кайне çăт-çăт-çăт çапса ларать (хлопает). Сред. Юм. Йĕкĕлтет. Насмехается над другим с целью унизить его. Тораево. Вĕсем, вăрмана пырсан, пĕр упа шăтăкне курнă, унта упи пулнă. Вĕсем упине йĕкĕлтесе кăларнă та, упи, шăтăкран тухсассăн, пĕр 4 йăвăçа ыталаса илнĕ, тет. Янтик.,,Йĕкĕлтесзначит дразнить человека его же характерными жестикуляциями“. Пшкрт. мэ̆н jэ̆ҕэ̆лдӓзӓ т̚ы̆рады̆н мана? мана? Что ты меня дразнишь? Хорачка лӳл, лӳл, лӳл, jэ̆ҕэ̆лдэзэ ты̆рат (çынна мăшкăлакан çын). N. Ачасам вăрçнă чохне, Йăван вăлсене пĕр сепех йĕкĕлтесе тăрать (подзуживал, поддразнивал, побуждая к драке). СПВВ. Пулă вăлтава хыпмасть, ахаль анчах йĕкĕлтет (только дразнит рыболова). Янтик. Ачасене йĕкĕлтесе вăрçтаракан çынна ман корас килмеçт. Я не могу видеть человека, который любит раздразнивать, наушничать и подговаривать детей. N. Чĕлĕм туртман чухне темскер (= темĕскер) çитмен пек йĕкĕлтесе тăрать: ĕçес килет, тесен, ĕçес килмест; çиес килет, тесен, çиес килмеçть — тем çитмеçт. Чĕлĕм туртсан, вăл-ку лăштах пулать. Изамб. Т. Йĕкĕлте, дразнить человека, насмехаться, раздражать. Ib. Мĕн йĕкĕлтетĕн? эп ача мар вĕтĕ (= вĕт). Что ты дразнишь меня? Я, ведь не дитя. Ст. Чек. Йĕкĕлтеççĕ шăппăрпа. Н. Ч. Мана сăнасшăн пит хытă йĕкĕлтеççĕ. Капк. № 6, 1929. Йĕкĕлтеççĕ те, вăрçаççĕ. Тюрл. Пĕчĕк ача мар вĕть эс мана йĕкĕлтемĕ. Ты не ребенок, чтобы дразнить меня. СПВВ. ЕХ. Йĕкĕлтеме = çилентерме. Хыпар № 41, 1906. Земство укçипе школасем, больницасем, библиотекасем (кĕнекесем тытакан вырăн) тунине, агрономсем усранине те вĕсем: харам ĕç, халăха кирлĕ мар ĕç, тесе, йĕкĕлтенĕ. || Наущать, подстрекать. 10 горьк. грозд. Шуйттан йĕкĕлтенĕ тăрах, унăн пĕр намăссăр арăмпа калаçмалла пулнă. || Ябедничать. Якейк. Йĕкĕлте = елекле. Ib. Йĕкĕлтесе ваттарса вĕлерет ĕнтĕ. Шибач. Йĕкĕлтесе çӳрет = елек парать.
(jэ̆к’л’э̆н’), чувствовать тошноту. М. П. Петр. Питушк. Йĕклен = хăсма хăтлан. Чĕр. чун. яп. й.-к. пур. 25. Йĕкленсе, каялла кăларса пăрахнă. Хорачка. Йĕклентĕм. Меня тошнит. В. Олг. Ман ăш-чикĕ тем йĕкленет. Меня что-то тошнит. Орау. Йĕкленнипе кĕç-вĕç хăсса ярас пек пултăм. (От противного вида) меня готово было стошнить.
назв. поля около с. Янтикова, б. Цив. у. Макка 61°. jэ̆гл’ицӓ — иглица (двери). Хорачка. См. йĕпсе.
jэ̆н’эрџ̌э̆к’ кандри), подпруга. Хорачка. См. тӳртлĕх.
то же, что йинке, инке. Хорачка.
(jэ̆пкэ̆н’, jэ̆пк’э̆н’), слово, точное значение которого не извеетно. Альш. † Хура шăрçа хушшине йĕпкĕн мерчен ан тирĕр. СПВВ. † Атăл хĕрĕнчи хура хĕрсем пурĕ те хура, йĕпкĕн куçлă (черноглазыз). Питушк. Йĕпкĕн пек хура, пречерный. Юрк. † Улăхрăм çӳлĕ ту çине, антăм йĕпкĕн хулана. Йĕпкĕн хулара мĕн хаклă? Йĕпкĕн хура (вороная) лаша, çав хаклă. СПВВ. Йĕпкĕн хулă (знач. неизв.) Ч. П. Йĕпкĕн Антри хули. Ib. Йĕпкĕн хура лаша. || Назв. черного узора, вышитого по белову полю. Якейк. Халь йĕпкĕнне туса тохрăм, ханăслама пуçлап ĕнтĕ. Йĕпкĕн тесе, шор сорпан, шор пир çине хора порçăнпа тунине калаççĕ; кĕпе тĕррине те валтан йĕпкĕнне тăваççĕ, онтан ханăслăççĕ. Б. Олг. Сорпан йĕпкĕн туас (предварительный узор черными нитками, после которых шьют шелком). Хорачка. Йĕпкĕн кап (-ҕап) хора, пречерный.
(jӧ̆рэк, Хорачка jӧрӓк), вьюрок. Н. Карм. Шевле. Хотăра ануççи çоначĕ çине хорса, кăшкар çине çăмхаланă чохне, çип пӳрнесене кастармантан çип çине патак (йĕрек) тăхăнтараççĕ. Тюрл. Йĕрек = нӳрек.
домашний йĕрĕх. Пшкрт. Ĕлĕк тата çынсам кил йĕрĕкне пăтă çитернĕ. Она хуйне валли чăлан туса парса. Тата йĕрĕк çаппи тунăç чăланда; пăтă хорса, çаппи çине пăтă хормалли вырăн туса, кăтăр-катăр аркакаланă (арҕаҕаланы̆). Кĕсен-çăпан кăларат. Хорачка. Кил-йĕрĕк лаçра порăнат вăл. Она пăтă парса. Вăл кăларат çăпан-кĕсен. Ib. Тойра çисе сĕт лешки: потом, сĕт лешки çисессĕн, çинĕ чоня кĕçĕн-кĕрӳ чăмак илнĕ. Потом она ватă (βады̆) кил хоçи (ачин ашшы̆) каланă: ман пăтă çиес килет, кил-йĕрĕк туас. (Онта чӧк туса пăтăпа, пашалупа чӧк туса: тӧрленет онăн çăпаньă). Пошчуш патак çомня вăл чăмакня çыкса çакса, хыç-киле тăратса.
(тємэ̆р jэ̆рэ̆к), «железный йĕрĕх». Хорачка. Йăнкă вори керемет, Йăнкă воринче выртакан тимĕр йĕрĕк, çырлах! теччĕ (теççĕ) чӧк, çырлах! Пысăк керемет.
(jэ̆ттэ̆р jэ̆т’т’э̆р), то же, что йĕтĕр, скалка. КС. Хорачка. Собр. Йĕттĕр, йĕттĕр, йĕттĕрпи, йĕттĕр тăрри шерепи. (Сĕлĕ). СТИК. Халĕ тин çуралнă сысна çурисем йĕттĕр пек пулаççĕ (продолговатые и гладкие, как скалка).
(ваjы̆), частица, выражающая недоумение. Пшкрт. Хорачка. Вайă, ку мĕнешкел каят!
(вакша), белка, векша. См. пакша. Чертаг., Б. Олг., Б. Олг., Хорачка. Айдар. Пĕр вакшан икĕ хӳре. (Çăпата кантри). Тогаево. Йăвăç çӳлчи вакша холхи пек полсан, пирĕн чăвашсем: тырă акма йорат, теççи. || Прозвище. Абыз. † Мана ыр çын хĕр памар, Вакша Ентри хĕр пачĕ.
назв. раст., хвощ. В. Олг., Хорачка, Тюрл.
(вал+ами), свадебный наряд. Пшкрт. Валами — чалăш çакса ерет (jӓрӓт), хол орлă [он бывает украшен деньгами, подвесками (шерепе) и хорт-окçи]. Хорачка. Валами, перевязь через плечо („тенкĕн“). Сĕт-к. Ĕлĕкрех пирн патра та тевĕт (sic!) çакнă. Тевĕте пирн валами тенĕ. Ĕлĕкхи туй-арăмсем çапла томланнă: хыс (сăхман) тăхăннă та, сар çакнă, каран хол-пуççиран валами çакнă.
(валҕы̆), то же, что палкă. Хорачка. Валкă, хĕреç, вилĕ çын поç вĕçне лартаччĕ. Валкă бывает только на кладбище. См. __палкă „надгробие“.
(вараби), воробей. Хорачка.
назв. птицы, Хорачка. Варапи тăмани — ловит воробьев, маленькая. См. çерçи, сала-кайăк.
(варгы̆ш), веять (о ветре), развеваться. Турх. Вĕçен-кайăк вĕçет, çил варкăшать. Торп-к. Пĕри (одна) калать тет: эпĕ, эс килеччен, çилсĕр-мĕнсĕр варкăшса тăракан ашăли(= ал-шăлли) тăвăп... Н. Карм. Кĕреçепе япалана хăмсарсан, çăмăл япала пулсан, варкăшша вĕççе каять. Дик. Леб. Унта çил варкăшса пырать те, кĕнеке хуçĕсене сире-сире, кĕнекине калать. МО. Хăйсенĕн куçĕсенче тĕттĕм çĕрте йăлтăртатса варкăшса вут çунса тăнă. N. † Кашта çинчи шор тотри çил варкашнипех вĕççенать (= вĕççе анать). || Замешаться. Изамб. Т. Пирĕн ача пасарта çынсем хушшинче варкăшса карĕ (замешался, потерялся). || Кишеть. Ст. Яха-к. Ту çине(л)ле катаран-мĕнтен пăхсассăн, халăх пасарти пек варкăшат. || Дуновенье ветра. Пшкрт. Алăк хопсан, варкăш полат (дуновение). Ib. Çорта варкăшпа сӳнчĕ. Хорачка. Алы̆к оз’ы̆ п̚олзан, варҕы̆ш кэ̆рэт (= çил).
(варда), тесать. Хорачка, Пшкрт. Варта = чотла. СПВВ. Варта — обтесать. СПВВ. ЕХ. Вартас — пĕр-пĕр япалана çунни (т. е. тесанье).
(вас’с’ик), назв. рода. Хорачка.
веник. Пшкрт. Хорачка. вєн’э̆к (молча кĕрмелли).
назв. обряда изгнания нечисти (злых духов). Хорачка. Вервĕ. Верве (sic!) косма. (Шăмат-кон), хӳел ларнă чоня, она тапраначчĕ каймашкăн яшсам. Вервĕ — мăн-кон, тĕттĕм полсан, каяччĕ верве (sic!) косма.— «Вервĕ косма каймалла шăмат-кон, çатăрма (трещетку) ямтăлас. Çатăрма туса, айта, каяс». Туайккине каяччĕ юачча (jуача) çиме; онта, юачча çисе пĕтсе — ачăр, каяс киле. Киле кисе.— „Атти-апи, мана шор кĕне(кэ̆бэ)-йĕм пар, эпĕ каятăп заутреняя“.— Туайккине вот хорса онта; вот хĕринче вот çине тытаччĕ кĕпе-йĕмне; она вот хĕррине силлесе пĕтерсе, осальня, киле килеччĕ. — «Осальă йол!» — Пилеш холăпала хĕрлĕ холă илеччĕ (= илеççĕ). См. вирĕм.
(вєртлэ), насмехаться. См. виртле, витле. Хорачка. Вертле = тăрăкла (тŏрŏкла).
(г’э̆л’), то же, что вый-килĕ-поç. Б. Олг. (В Хорачка его нет, там бывает два «той-поç»).
тесовые ворота. Сред. Юм. Вырăсла хапха тесе, çине витсе тăвакан хапхана калаççĕ. Ib. Вырăсла хапха юпи пик (пысăк, сарлак, старав, çавăрнкалайман çынна калаççĕ). Буин. † Вырăсла та хапха вырăн аслă. Пшкрт. Вырăсла хапка = пакчалăк. Хорачка. Вырăсла хапка. || Створчатые ворота из плотно сбитого теса, на железных петлях и с крышей. Б. Аккоз. (Ворота из вертикальных тесин и без петлей здесь — хапха).
по направлению вверх, в гору, против течения. N. Çӳç-пуç вирелле тăрса каять. Волосы встают дыбом. Ст. Ганьк. Шыв вирелле юхмаçть-ĕçке. Рекеев. Хăрарăм та, çӳç вирĕлле тăр. Ib. Çӳçне вирелле турать (чешет). Б. Бур. Çак сăмах суя пулас пулсассăн, тĕкĕм-çӳçĕм вирелле тăтăр, çак каччă хĕвĕнчи пăчăр тĕкĕ пек. Н. Карм. Унталла кайма вирелле. Ехать туда — в гору. N. Вирелле, против шерсти. Ч. П. Йĕлме йĕлтĕрĕ турĕ те, шурăм кайрăм вирелле. Альш. † Самар шывĕ юхать вирелле, сар хăмăшсем тай(ă)лаççĕ шывалла. В. Олг. Вирелле мальлă (в Хорачка: тӧ̆рдэ̆н). Сала 151. Хура шывсем юхат вирелле. || Шиворот-на-выворот. Тюрл. Урана кутăнла сырсассăн: мĕнле вирелле сырнă ес? теççĕ. Ib. Вилĕ тумтирне вирелле тăхăнтараççĕ. (У КС: тирĕс). Ib. Хамăр енчи пек туманнине пурне те: вирелле тунă, теççĕ. || Рекеев. Сăмахĕпе кăмăла вирелле турĕ.
(виргэ̆с, в Хорачка вєргэ̆с), грива (возвышенное место). Б. Олг. Ял ларат виркĕсре, олпут ялĕ. Чертаг. Виркĕç — грива (в смысле возвышенности). || «Остров». Мыслец. || Пожар в лесу (виркĕс каять). Мыслец. || Сырое место с хворостинником. Турх. Виркĕс — йĕпе çĕр; унта çапă пур. Срв. осм. ӧргӳч, «горб верблюда; выступ горы».
третьего дня. Пшкрт, Хорачка.
(видӓлэ̆к), крыша. Хорачка. Пшкрт. Вăля вителĕк. Сӳнтĕк вителĕкĕ (крышка). Толст. Йытти пӳрт вителĕкĕ çинче выртать, тет. Шинар-п. Пирĕн пӳрт вителĕкĕ айăнче (= айĕнче) чĕкеç йăва çавăрнă. Сятра. С’ор к̚он’а пӧ̆рт видэлэ̆ҕэ̆нџэн вŏрŏм п̚ŏр (сосульки) озы̆нзан, вы̆л с’ол тыры̆ п̚олат, тэт.
(видэр, вид’эр), понуд. ф. от вит. Толст. Ниепле те çыртса витереймерĕ (не могла прокусить). Сир. 142. Вĕсемшĕн этем касса витерейми чула касать, темĕн чухлĕ сăртсене, тусене тĕпĕ-тымаррипех йăвантарса ярать Кан. 1927, № 27. Унăн çулчи хытса çитет, хурт шăл витереймест. || В перен. см. К. С. Сăмахпа витер (прошибать словами). Чăв. й. пур. 15. Вăл пурне те вара витернĕ вет? Ведь он всем насолил. Мусир. † Çакă çыннăн сăмахĕ чĕре варне витерчĕ. Хорачка. Витерсе соялат. «Говорит понятно». Шурăм-п. № 21. Ку çынсене никам сăмаххи те витерес çук (ничем не проймешь). Сказки и пред. чув. 7. Шалт-шалт сикет, шалт тăват, сарă кин чунне витерет. N. Пирĕн кӳршĕсене хăна хурланăшăн çичĕ хут ытла хурлăх кăтартса ăшĕсене витер (пройми). N. † Шăпăр, шăпăр çăмăр çăват, чĕренче (= тĕренче) виттĕр витерчĕ: çичĕ ютăн сăмахĕсем чĕре витĕр витерчĕç. Лапка-лапка юр çăват, улăм витĕр витермерĕ: тăвансенĕн сăмахĕсем чĕре витĕр витермерĕç. (Хĕр йĕрри). Ап. 28. Вĕрентсе витернĕ. Сказки и пред. чув. 23. Вăл витерсе калаçать, темĕскер тума вĕрентет. || О воде. Цив. † Шăпăр-шăпăр çăмăр çăвать, тренче витĕр витерет: çичĕ ютăн сăмахĕ чĕре варне витерет. Чув. календ. 1911. Çурла уйăхин 27-мĕш кунĕнче пулнă çăмăр çĕре пĕр вершук витерчĕ. Сл. Кузьм. 21. Ун çинчи суха кассисене нӳр витер, унти çимĕçе ăнтар. Череп. Витерсе пĕр çумăр та çуман. Сред. Юм. Шывва(= шыва) витеререх сап. Лей воду так, чтобы земля пропиталась ею. Орау. Хăнкăла çăмартине тем сĕрсен те витерме çук, тет; ăна вĕри шыв та витмеçт. тет. Пшкрт. С’омы̆р вєтрӓк видӓрчэ̆. Дождь промочил насквозь. || Сбывать (о товаре). Хурамал. Сутас суттăма витерсе сутма пар, турă; илессине юнеçтерсе илме пулин пар, турă. (Моленье). Т. VII. Ĕлĕк, çĕн çул иртсен, кив эрек сутма юраман, тет; çавăнпа çĕн çул кунĕ: эрек витерех патăр, тесе, йӳне панă, тет. Хыпар № 4, 1906. Суту-илӳ тăвакан (усламçă) юрăхсăр таварне витересшĕн çынсене темиçе тĕрлĕ сăмахпа суеçтерсе, ĕнентерсе улталать. КС. Тавар витер. || Продевать. См. витĕр. Изамб. Т. Тĕнĕлтен витерекеннине (сверху написано: тăхăнтартаканнине) кĕпчек теççĕ. Ib. Йĕп çăртинчен çип витерсе пар-ха! Продень-ка нитку. Ib. Пăркăç енчи вĕçне пăтаран витереççĕ. Ib. Тăпаç вăллинчен (см. вăлă) чĕн витерсе çыхаççĕ. К.-Кушки. Вĕрене ункăран витернĕ. Веревка продета в кольцо. Ib. Йĕм çăрхине йĕм кантăри витернĕ. Ib. Хăлхана хăлхалки (серьги) витернĕ. || О побоях. Пшкрт. видӓрзӓк с’апры̆м! Я здорово ударил!
(ву), трут. См. у, ăв, ăвă. В. Олг., Хорачка.
назв. инструмента (бурава). Хорачка. Волакла пăра (тĕкмелли; тĕрĕ тĕрлеччĕ онпала, т. е. им делают резьбу).
вопкăн (вупкы̆н, вопкы̆н), назв. божества (7 разр.). М. Васильев. Аслă вупкăн выльăхсене пăхса тăнă. Хорачка. Вопкăн (чит. вофкăн) пĕтерчи-мĕн (çисе кари-мĕн) санăньня (= санăнне)? теччĕ, çиленсен. Чертаг. Вопкăн пак пĕтерсе порнан! (Брань). Алик. † Ах вупкăн еркĕнĕ! Хăйне çакма саппан çук, пире саппан парса ячĕ! (Свад. п. ). Б. Хирлепы. † И, вупкăн еркĕн хĕр! Хăйне тăхăнма çĕрĕ çук, мана çĕрĕ парса ячĕ! Аттик. Çĕнĕ Макçăм халăхран юлат (в конце моленья), тата унпа пĕрле пĕр пилĕк-улт ватăрах çынсем юлаççĕ. Вĕсĕм хай (т. е. тех) виçĕ сурăха пусса, пĕçерсе, чӳклесе çиеççĕ. Ăна епле чӳкленине, мĕншĕн чӳкленине пĕлместĕп; анчах ватă çынсенчен: вупкăна параççĕ, тенине илтнĕччĕ. В. Олг. Вопкăн ерсессĕн, поян çын начарланат. Ст. Чек. Вупкăн — страшилище? Г. Т. Тимоф. «Масар вупкăнĕ» упоминается при обряде „пăсташ тасатни“. || Назв. печенья? Цив. Çын чирлесен, вупкăнсем туса тăкни... Мăлтан вĕтĕ салма пек вупкăнсем тăваççĕ... || Обжора. СПВВ. ГЕ. Вупкăн тесе, çăккăр та нуммай çиекен, шыв та нумай ĕçекен çынна калаççĕ. || Назв. болезни. Моркар. Вар ыратсан: вопкăн полна, вопкăнтан вĕрсе памалла, теççĕ. || Назв. прожорливого сказочного существа (горе-злосчастие). Б. Олг. Вопкăн — обжора. О нем легенда: он живет у человека и разоряет его. Пшкрт. Вопкы̆н-Ҕап хыбады̆н! (жрешь). Питушк. Вопкăн пак çиять (обжора). Ст. Чек. Вупкăн куçлă çын — çыннăнне ăмсанакан çын. || Прожорливый. Сир. 142. Вĕсем тĕлне тискер (в рукописи — вупкăн) вĕçен-кайăк пĕлмест. || Брань. Питушк. Вопкăн! Хопларăн, пĕтермĕш! («брань, а не существо»). N. Эй вупкăн путене! пуçсăр (= кутăн, куштан, нахальный) ача тунăшăн пуçна çапса пăрахăп! Алик. † Ах вупкăн еркĕнĕ! (проклятущая любовница)! Хăйне çакма саппан çук, пире саппан парса ячĕ! В. Хирлепы. † И, вупкăн еркĕн хĕр! Хăйне тăхăнма çĕрĕ çук, мана çĕрĕ парса яр! См. Золотн. 27, Магн. М. 134, 247.
(вороҥкка), воронка. Пшкрт, Хорачка.
(чит. шы̆л’ы̆), вуб у жеребенка, выростающий вне лунки (вал ӳт çине анчах полат). Хорачка. Пшкрт. Вур шăльă или вурт шăльă.
(вуртты̆н), тихонько. См. вăрттăн. Хорачка.
(чит. вочак), очаг. Хорачка. См. вучах. Пшкрт. Ан вочак, кы̆маҕа вочак’.
вошар (вужар, вожар), медлительный, флегматичныи. Шорк. Вошар — неторопливый, непослушный. Городище. Вушар, неподвижный человек, флегматик. СПВВ. МС. Вушар, тесе, пĕре-иккĕ каласа итлемен ачана вушар (теççĕ; объяснение, видимо, не кончено). || Бойкий. СПВВ. ФИ. Вушар — питĕ çивчĕ ача. || Скупой. Ядр. Вушар çын, крепкий, скупой. || Свилеватый. СПВВ. Т. Вушар тесе, çурăлман йăвăçа калаççĕ. СПВВ. ЕХ. Вушар — çурлман (= çурăлман) пит пиçĕ йывăç. Пшкрт. Вожар — свилеватое (дерево). Хорачка. Вошар-çурăлман йӳç. СПВВ. ИА. Хурăн вушар (не колется). Последнее значение, может быть, является основным.
вошни (вушн’и, вошн’и), какое-то животное, относящееся к отряду грызунов. Зап. ВНО. Ч. П. Вушни туптăр укçине. Пшкрт. Вошни (мырă поçтарат, шăши кап, сăрă). Питушк. Вушни (шĕвĕр сăмсаллă). Хорачка. Вошни: йомана хуат икелĕ, мырă; варманта; вăл хуа (= хăй) шĕшкĕ тăринченек антарат.
(вы̆вы̆р), то же, что вăпăр. Хорачка. Ку ойха вăвăр çире. Ib. Так олмăççам хăраччĕ те, она: вăвăр çисе, теччĕ. Ib. Хӳеле вăвăр çиет. Пшкрт. Вŏβŏр с’иӓт.
(вы̆л’ды̆рт), блистать, т. е. форсить. Пшкрт. Оλы̆ччӓды̆ры̆к вы̆л’ды̆ртса с’ӧрӓт (= каβы̆рланза). Хорачка. Вы̆л’ды̆ртса с’ӧрӓт (= кабы̆ры̆н, красиво, с форсом).
колебаться мелкими колебаниями. Хорачка. Йывăç тăррисем çил чохне вăльтăртатаччĕ.
(вŏрŏнџŏк, вы̆ры̆кџы̆к), шатуга. Пшкрт. Хорачка. Вŏрŏнџŏк! сĕтĕрнсе çӧрет!
(вы̆рга, в Хорачка ), кишеть. Ч. С. Çынсем унта та кунта, кăшкăрса, вут таврашĕнче кăткă пек вăркаççĕ. || В переносном смысле — окорбеть, тосковать, мучиться. М. П. Петр. Городище. Ăш вăркат. В сердце тревога (в ожидании беды). Сир. 290. Унан пĕтĕм ăшĕ-чикки вăрка пуçланă. См. вĕрке.
(вы̆ргы̆л’а), высокий, прямой, без сучьев. Хорачка. Вăркăля = торатсăр, вăрăм, тӧр. См. ялка.
стремительно нестись (лететь). Хурамал. Пырса тăрса, хутаççа урипе танса вĕçтерсе янă. Хутаç алăк урлă вăркăнса тухнă (вылетел в дверь). Сред. Юм. Вăркăнайса тôхса кайрĕ. (Пит хăвăрт тôхса кайрĕ тессине калаççĕ). Пшкрт. Вы̆рҕы̆нза анџак jолчы̆, хытты̆н каjзӓргэ̆ (шибко уехал). Ib. Iӳс ты̆риынџӓн вы̆рҕы̆нз’ ӳкрэ̆ (сверзился, слетел). Хорачка. Вы̆рҕы̆нчы̆ анџак’ Кар’ы̆, коз’а-да корынмары̆, пы̆лт-полт вы̆рҕы̆нза анџак кар’ы̆.
вăрлăх çăмарти, маленькое яичко. Собр. Вăрлăх çăмартан хĕрли çук пулсан, тулă аван пулат, тет. В. Олг. Вăрлăх çăмарта (маленькое яйцо; тоже и в Хорачка). Орау. Çур-кунне, чăн малтан вăрлăх кăларнă чухне, пирĕн атте яланах вăрлăх çăмарти исе кайса, тырпа пĕрле сапса яратччĕ (бросал).
(вы̆рт), подр. мгновенному и отрывистому движению. Пшкрт. Вăр-вăрт! хĕр отса каят (быстро). Ib. Ул п̚олдырн’а jӓплӓ jорас? — вы̆рт пы̆ҕас та, jы̆л ҕолас; иттак jорас, вот как jорас. Б. Олг. Çăмăл кайăк вăрт тăрса каят ăнчах. Орл. II. 206°. Вăрт Варвари, арки-вĕçлĕ шупăрлă. (Çил арманĕ). Н. Лебеж. Чипер инке вăрт-вăрт, арки вĕçĕ хăюлă. (Арман çулĕ). 93 çул, 55. Унтан аллисем çинче вăрт çĕкленсе илсе, пăшал пемелли чӳрече карнисĕ çине чăркуçланнă. N. Вăрт çавăрăнчĕ, Хорачка. Вăрт! — межд. бросания. Упа 589. Эпĕ вара лаша çинчен вăрт! ывтăнса юлтăм. || Момент. Хорачка. Мана пĕр вăрта (на один момент) портă парса яр.
(вы̆рдакс’ы̆), то же, что хăтаçă, евĕчĕ. Хорачка. Хăтаçă, а у др. чув. вăртакçă, евĕчĕ.
старшая сестра. Хорачка.
? покрыться плесенью? Хорачка. Сăра çине емесе ларать (= шоралса; иначе хĕрхӳленнĕ или кы̆ппайза.
(эби), «бабушка». Ст. Чек. Отсюда формы; епӳ, епĕвĕ, епӳн, енĕвĕн, епĕшĕ, епĕш. В Сред. Юм. дети так называют всякую старуху. Там же: асанне аппăшĕ — епи (пĕчик ачасем калаççĕ); ôн ôпăшки — папай. Асанне йăмăкĕ ватă полсан, епи теççĕ; çамрăкрах пôлсан, аппа теççĕ: ôн ôпăшкине, ватăрах пôлсан, папай теççĕ; çамрăкрах пôлсан, йысна теççĕ. || Мать. Хорачка. Äби — мать || Повитуха. Череп., Ст. Шайм. Епи ачасене, виçĕ кăвакарçын туса, вĕçтерсе ярать. Еçп. Епи или асанне = атте амăшĕ, ее муж назыв. папай или асатте. Ст. Шайм. Кĕпер урлă каçсан, пĕр карчăк курăн; ăна епи пулма илсе ан кил; леререх кайсан, эсĕ урăх епи-карчăк курăн, çавна илсе кил, тет. Альш. Кăна епи юлтăм çавăн чух! тет (старуха). Ст. Шайм. Унта епи карчăксем пĕри те килте çук, пурте епи пулма кайнă (ушли на повиванье).
назв. урочища. Хорачка.
ообираться? Хорачка. Вольăк пĕрле еренленчĕ.
(эрэшл'эн'), украшаться, наряжаться. N. Кăсем виççĕш те пĕрле эрешленсе ларчĕç. Шибач. Эрешленет = хитреленет. Хорачка. Эрешленсе, танранса («готово»).
(эрсэкä), назв. рода. Хорачка.
(чит. äртн’э̆), род кузовка (кăмăшран, т.-е. из коры — çырла поçтарма, шу ĕçме). Хорачка. См. ирĕм.
(чит. Äт’т’ä), 1. Отец. 2. Свекор. Хорачка.
(ыjы̆к), сон. Хорачка. См. ыйăх.
(ыра), паз. «Закрой потолка и в раме шпунт» (Мысл.). Сред. Юм. Хӳме тытнă чухне, хӳме юпине хӳме йывçисене картса кӳртсе лартмалла пôлтăр, тесе, икĕ енчен те варак тăваççĕ, çав вараксене ыра теççĕ. О сохр. зд. 89. Çавăнпа кирек хăш пӳртре те тикĕс мар вырăнсене, ырасене, пĕрене çурăксене темĕн чухле тусан ларса тулать. Изамб. Т. Ыран юпа ырамалла. IЬ. Ырана (в паз) кӳртсе лартнă. IЬ. Ыраран тухнă. О сохр. зд. Ырари мăксем хушшинче, пĕрене çурăксем хушшинче тĕрлĕ ирсĕр япаласем пурăнаççĕ. Н. Карм. † Чӳречĕр пĕр çинче, ырăр çинче сар пурçăн хутăри хут çинче. Вута-б. «Ыра — пазь у матки и у других вещей; бывает у столбов и пр;» Требе. И. Симб. 06, 5З. Ыра (паз в доске). Хорачка. Ыра кăларас полать — надо сделать («вынуть») паз, Н. Карм. Чӳрече ыри — паз окна.
салатни (свад. Обряд). Хорачка, 42.
(и), долото. В. Олг. Хун (= свое, твое) ина исе кай. IЬ. Çак ия (ие) исе кай. То же слово в Щ. С., Хорачка, Пшкрт. Где-то есть ф. тв. п. ипеле. СПВВ. ТА. И=пĕчĕкçĕ пăра.
(иjэ), назв. духа. См. Магн. 146—148. Ст. Чек. Ие — злой дух; если оставить ребенка одного на земле, то он пристает к нему, и ребенок делается больным. Некоторые остаются на веки больными или хромыми. Урине не чăмланă — стал хромым. Ст. Чек. Ие — духи в бане; вредят ребятам, делают их худыми, заставляют плакать (ие ернĕ.) Т. Исаев. Ие особенно мунчара пулать, тата вырăнта та пулать; вырăнта выльăх-чĕрлĕх хупакан çĕртре пулать. Вăл ие тени çичĕ ятлă пулать; ак унăн ячĕсем: 1) мул ийи, 2) çĕр ийи (scr. ĕйи), 3) кĕлĕ ийи (scr. ĕйи), 4) макра ийи (scr. йи), 5) чĕпĕте ийи, 6) çул ийи, 7) çĕрлехи ийи. Вĕсем тытсан, выльăх-чĕрлĕх хутланса ӳкет, ăçта выльăх-чĕрлĕхĕн пуçне те çаварса лартать. Латышево. Бывают: уй ийи, вăрман ийи, кмака ийи, карта нйи, пусма айĕ ийи, виç куçлă ийе. Щ. С. Ийе мунчара пурăнать (дух). СПВВ. «Ие = ăна», Изамб. 103. Те ийе çыпăçнă (ребенок болен, все плачет). Шибач. Ачана ие çыпăçнă (вĕлерет). Ие чăмлать. Хорачка. Ача (ача) çоратсассăн, е (иă) çыпăçат, теччĕ. Ачи (ачи) типет, макăрат (маграт). Карчăксам (карчы̆ксам) чĕлке соркаласа параччĕ, каран суалать ачи (ачи). Запись фонетически не точна. Ходары. Тата пĕрнн-пĕрин алăри ачи чирлесен, куна ие ерет пулĕ-ха, тесе, пилеш шăрçа туса, çакçа яраççĕ. БАБ. Тепĕри (т.-е. йомзя): ие çулнă (поразил), тесе, ие хуса кăларчĕ, тет те, манăн чĕлхе уçăлса, калаçакан пултăм, тет (и говорят, что после этого изгнания я стал говорить). БАБ. Ие хуса кăларни. Совершается, когда ребенка «ие çулнă» Старуха-йомзя выносит болезненного ребенка на середину двора, кладет, покрыв его «такана» (почевками), и зажигает их и бьет кругом по «такана» прутом «йĕплĕ хулă», читая «кĕлĕ». При этом совершаются и другие обряды. Потом ребенка обмывают отваром травы «ие курăкĕ», а затем воду, траву и «йĕплĕ хулă» выкидывают на перекресток (çул юппине). Изамб. Т. Те ие ернĕ, ялан ерет! (ребенок). — Çук, ие ермен кăна, куçĕнченех паллă. || Ие чăмланă, человек расслабленный, не владеющий своими членами; иногда у него руки и ноги здоровы, а голова не держится. Сред. Юм. Мурат. вол. Ие тăмласа кайнă (что-то в роде собачьей старости у детей, худоба). Ст. Чек. Мăйне ие хуçнă, ие туланă (слабость, болезненная, неизлечимая или искалечение оконечностей). Ст. Чек. Ие туланă пек ташлаççĕ. Пляшут как угорелые? См. Рекеев, 7; Магн., а также Г. Т. Тимофеев. Ие (по-тюрлемински) мунчара пурăнать. Ие урайĕнче (путпулта) пурăнать, сайра. Пуш пӳртре те пурăнать. Кураççĕ ăна. Ача-пăчана улăштарса каять. Хăйĕн ачи начартарах пулсассăн, этем ачипе улăштарать. Килте ыттисем çук чухне, сăпкара выртакан ачана илет те, ун вырăнне хăйĕнне хăварать. Ие ачи çемçе, ленчеркке пулать: пите ерет. Нишли (sic!) ача теççĕ ун пеккине. Ачине хĕнемелле, тет, пĕлсен; вара улăштарса каять, тет, калла. — Мунчари ие усал, тет, килтинкен. Вĕсем, çынна çапăнсан, усал тăваççĕ. Ача-пăчана, пысăк çынна та, çапăнать. Вăл çапăннă çын ленчеркке пулать: ăна «ансат хуçать». Иене вĕртсе кăлараççĕ. Питĕ вирлĕ вĕрекен тутар арăмĕссм пур. Тухнă чухне, хăнне (sic!) вĕрекене аптратса хăварать, тет. Ие сикет, теççĕ. Манăн шăллăма вĕртме çӳретчĕç, эпĕ пĕчикçĕ чухне; кашни каймасрен, çăнăх, кĕрпе, кăмрăк, тата темĕн иле-иле каятчĕç. Атте нумай та вĕреннĕ çын, çаплах кайнă! Шăллăма мунчара çапăннăччĕ. Мунча кĕнĕ чух, тĕк-тăмалăх витре чăн-чан! туса кайрĕ, тет. Унччен те пулмарĕ, тет, вырттарнă ачи: шари-шари! иккĕ-виççе хытă кăшкăрчĕ, тет. Çавăнтан вара пирĕн ача начарланнăçемĕн начарлана пуçларĕ, тет. Хай ача ни çывăраймасчĕ, нимĕн тăлаймасчĕ, тет. Ачана ансат хуçа пуçларĕ, тет. Çинерех илтсе пĕлеç те, каяççĕ хăвăртрах тутар арăмĕ патне. Тутар арăмĕ вĕресшĕнех мар, тет. Ывăлĕпе кинĕ хăйĕнчен вăрттăн каларĕçĕ, тет: çавăрăнĕ-ха, çапла тусан, капла тусан, тесе, калаççĕ, тет. Хай тутар арăмĕ чăнах та вĕрме пулчĕ, тет. Вара вĕртме ăна çиччĕ-саккăр та кайнă, тет. Малтан вăл териех тарăхса вĕрмес, тет. Виççĕмĕшĕнче, тăваттăмĕшĕнче питĕ хытă тытăнса вĕрчĕ, тет. Хăй, тытан амак тытнă пек пулса кайса, ӳксе, нумайччен выртрĕ, тет. Ывăлĕпе кинĕ шыв-мĕн парса, мĕн туса, хай арăм пĕр çур сехет иртсен тин тăчĕ, тет, чипер çын пулса. Аннен пирĕн (вăл унтах пурăннă) сехри хăпнă: вилчĕ-тăр, тесе. Вăл, ачаран тухсан, хăйне анратса хăварать, тет, иккен. Чăваш арăмĕсем, вĕрнĕ-сурнă чухне, анаслаççĕ те, йывăр вĕрме, теççĕ: лешĕ, усалĕ, йывăрлантарать, теççĕ. Çав тутар арăмĕ аптранăран вара ака самапланнăçем самайлана пуçларĕ, тет, йĕме те вăл териех йĕмесчĕ, тет. — Çапла шăллăм хуллен-хуллен чĕрĕлнĕ. Халĕ сывă çынах, анчах хăрах вĕчи, çав ĕлĕк ыратни, аяларах. Чупма та вăл териех аван мар-тăр: час ывăнать. — Ие сикет, тет. Анне çав тутар арăмĕ патĕнче пураннă чухне, кашни çĕр тутар арăмĕ тăра-тăра ачана çĕрле, тĕттĕм çĕрте, вĕретчĕ, тет. Вĕрнĕ хыççăнах ача, лăпланса, аранçĕ ăйха каятчĕ, тет. Анне те: ăйха каяттăмччĕ, тет. Пĕрре çапла, вăл ăйха кайсан, кăштăр-каштăр тунă пек пулчĕ, тет. Анне: хăраса, вăрантăм, тет. Вăл иккен тутар арăмĕ вĕсем патне пынă, тет те, анне çумĕнчи ачана вĕрсе ларать, тет. Çавăнтан хăранипе (вăл шухăшлать: тутар арăмĕ вĕрме пырсан, ие, тарса, мана, сĕртĕнсе, хăратнă-тăр, тет), аннен те хăрах алли типе пуçланă, тет. Ăна та, пĕр-икĕ хут кайса, вĕртрĕм, тет те, тӳрленкĕ, тет. Çапла калать çав анне. Анчах ун пек, кун пек япала çннчен çынна каласа яма юрамас, тет: лешне, чĕрĕлнине хĕн килет, тет. Вĕрекене те аван мар, тет: ĕçĕ уçăлмас, тет. См. «Этногр. зам. о чув. Козм. У. Каз. г.» Н. В. Никольского (ИОАИЭ, 1911). ||Асан. Ие — домовой. Чтобы переманять его в новый дом, переносят кирпич из старого? Представляют в виде ребенка. Пшкрт. Кардара утсам ты̆рны̆ џ̌он’а, с’илҕи пэ̆дэ̆рэ̆нцэ̆к ползасы̆н иа пэ̆лäтäзä (заплёл), тэччэ̆. См. Вупăр. || Иä ôjы̆, назв. поля. Пшкрт.
, род блинов из ячменной муки; пекут на сковороде (орпа çăнăхĕнчен). Хорачка.
(чит.: Ил’мäнџ̌и), назв. рода в Хорачка.
(имэн'), стесняться. А. Турх. Ст. Чек. СПВВ. «Именес = вăтанас». СПВВ. Х. «Именес — ĕмĕтĕнтен имексе анчах юлаççĕ». N. Ан именсе тăр ĕнтĕ, лар, пĕрер курка та пусан ĕç ĕнтĕ. Зап. ВНО. Чупса кĕтĕм карташне, пӳртне кĕме иментĕм (не осмелился). N. Турăран хăраман, çыннăран именмен çын тĕнчере ырă курмас. Хорачка. Именсе тăрат. Стесняется (напр., не говорит). КС. Ун патне кĕме иментĕм. Я постеснился, «не посмел» (в народн. знач. последнего слова) войти (зайти) к нему. Не суди бедн. Çын пирĕн çине çавăрăнеа пăхрĕ те, пит именчĕ. Зап. ВНО. Иментĕм, не посмел, постеснился. Ан именсе тăр ĕнтĕ, лар, пĕрер курка та пулсан ĕç ĕнтĕ. IЬ. Иментĕм, аят-çиме лармарăм. || Чувствовать некоторый страх, опасаться. Тюрл. Именсе выртрăм кĕçĕр (к’ӧ̆з’ӧ̆р). Эту ночь я провел (пролежал) в страхе. Альш. Çĕрле тĕттĕм çĕрте çӳреме хăратăп, темĕскертен чун именет (жутко бывает). Сред. Юм. Пĕрте именмесĕрех, шывва кĕрсе кайрăм. Без всякой боязни в воду вошел. Сирах, ХLI. Тӳрепе пуçлăх умĕнче суя суйма именĕр. || П. С. Степ. «Именес — побаиваться, с большим почетом относиться». || Не решаться. Сред. Юм. Хаклă япалана ôкçа нăмай кирлĕ те ôна, пĕччен илме иментĕм çав. || СПВВ. «Именме = повиноваться». || Брезговать. СПВВ. Имен; именсе çирĕм = с брезгливостью. || Воздерживаться. Стюх. «Именет, воздерживается».
полынья («шăнмасăр выртать»). Хорачка. См. ирт.
(иршшин'ä), на утро. Хорачка. Тавай иршшине той тапранат. Собран. Хĕвел пĕлĕт айне ларсан, иршĕнне (siс!) çумăр пулать, тет.
назв. рода в Хорачка. Я записал: Изэндэрэк.
(иск’э̆рт', искэ̆рт), держать ребенка, чтобы он мог удобно испражниться и выпустить мочу. И. С. Степ. Искĕртес. КС. Искĕр = ача сыстарас, шăртарас. СТИК. Искĕртес = сыстарас, шăртарас ачана. СПВВ. КЕ. Искĕртни — пĕчик ачасене амăшĕсем, икĕ пĕççинчен тытса, искĕртсе лартаççĕ; какка тутарни. Городище Буинск. к. Ачана искĕрт. Держи ребенка в положении, удобном для испражнения, и заставь испражняться. Ст. Чек. Искĕрт ачăна = тытса сыстар ачăна, шăрт. N. Çав çӳпĕ çинех тата ачасене искĕртеççĕ, унтан вара вăл та çĕрсе шăршланать. О сохр. зд. Ачасене искĕртмелли пĕр-пĕр савăт тытас пулать. То же слово, и в том же значении, есть в Шибач., Хорачка, Изамб. Т. и др.
(чит.: Из’ука), назв. рода. Хорачка.
см. Хорачка.
, Ой-кас, , назв. нескольких чув. селеннй: Тогаш. вол., Чеб. у., Яниково-Шоркиср. вол., Цив. у., и др. Атай. Ют ялсем Уйкас теççĕ, хамăр ялсем Атай-касси (дер. Атаево, Яник.-Шоркиср. вол.) теççĕ. См. Хорачка.
постный и праздничный день. Хорачка. Золотн. Оя кон, праздник.
праздник. Хорачка. Ойо кон та оямасть, ĕç патня каять.
(уга), позумент. Чертаг. Альш. Аппа ука тĕртет-çке, çутă пулма çӳрет-çке; качча купăс калать-çке: хĕр илĕртме çӳрет-çке. Юрк. † Çӳçĕмсене вырăсла кастартăм, вăр çавăрса, чăн ука тыттартăм. Юрк. † Ылттăн ука-шăрçасем пасарта çук. Ука и шăрçа здесь две разные вещи? М. Туваны. † Пирĕн Тумккă хĕрĕсем катар кутлă шупăрпа, симĕс тĕслĕ саппанпа, ука янă пыçхипа. Чув. сб. I, 91. † Ай-хай, сарă утçăм, сарă çилхеçĕм, ылттăн ука шел мар çитлеме. Якейк. † Ай, пичи, хĕр кортăм: сар ока пак çӳçĕ пор, ленттĕ-хăйю сăнĕ пор, йăс пăралок кĕлетки, çормала пуçлă çăнати, покранимер копарчи. Шаймурз. 429°. Ука пĕрнĕ енчĕк. Кĕвĕсем. Елшел ачи шав ука, çути ӳкрĕ хĕр çине. Кĕвĕсем. 77. † Çак тăвансем пирĕн таçтан паллă, куç харшийĕ хура, çӳçĕ ука. Хорачка. Пасартан илеччĕ (= илеççĕ) çутă ока (оҕа). Якейк. Ока пĕрчĕк çӳçĕ пор. Ч. П. Сарă ука пек çӳçме ӳстертĕм. Ч. П. Ылттăн ука шăрчăк. Юрк. † Маттур хĕрсем чĕнтер яваççĕ, чĕнтер яваççĕ, ука çавăраççĕ. Якейк. † Ока пĕрчи çӳçĕ пор (у девушки. Свад. песня). Альш. Çиччĕн явнă укаçăм, çипне тирнĕ нухратçăм. || Ука — какая-то часть растения zea mais (кукурузы). || Личн. яз. имя женщины. Рекеев., Рысайк.
(Оҕат'), назв. рода. Хорачка.
(огошка), окно. С. Икково. См. окошкă. Так же заппсано мною в Пшкрт и Хорачка.
обыскивать. Хорачка. Вăрласа кисессĕн: октарас, теччĕ. См. ухтар, охтар.
олăм ори, омёт соломы. Зап. ВНО. Улăм ури, омет. IЬ. Улăм ури улт ура, ултăшĕ те пĕр ура; çакă ялăн хĕрĕсем ултăш-çичĕш пĕр укçа. Орау. Улăм ури пек, улăм ури пек юр купи выртать, ăрам тăрăх иртсе çӳреме те çук. Хорачка. Ан çапсассăн, олăм ори туаччă (= тăваççĕ). Якейк. Ыраш çапсан, ыраш олăмне пĕр копая копалаççĕ, çана вара олăм ори теççĕ. N. Улăм ури ултă пус, ултă пĕре пĕр укçа. (Такмак). Сред. Юм. Авăн çапсан, олăма пĕр çĕре пуçтарса хорсан, çав ôлăм кôпине ôлăм ôри теççĕ. IЬ. Олôм ôрине ôра çине тунă. (кĕр-кôнне ôлăма юпа пуç тăрне, сайхалăх пăрахнă çĕре тусан калаççĕ).
большой человек. Хорачка. Олăп çынĕ — пысăк çын.
(олжу), то же, что улăшу. Тюрл. Олшу пор-и? Есть-ли что менять? Альш. † Улшăва çӳрет ут пуçĕ, тĕрлĕ нуша курать иккен ар пуçĕ. Хорачка. Олшу кĕпе тăхăнас — переменить рубашку (надеть чистую). || Ошибка. Ошибочный. Сĕт-к. Олшу польч. Ошибка случилась. Шибач. Олшу полчĕ манăн. Случилась у меня ошибка (напр., чужие калоши надел). Тот же оборот есть и у К. С. Сĕт-к. Йомах ярăп йоптарăп, олшу çолпа (не по той дороге, где надо) чоптарăп, йомăç, котне чĕçкĕртĕп (ваставлю дристать). || Несчастие. Орау. Вăсен пурнăçĕнче улшу пулчĕ никак кăçал — ăшша карĕç, тит, вăсем (погорели). || Попеременно. В. Олг. Олшупа виç тĕкпе çыртăм. || Иносказательно. Якейк. Олшу калать, 1) неверно говорит, 2) говорит иносказательно.
разойтись, т. е. пойти разными дорогами и потому не встретиться. Хорачка. Иккĕн ик çолпа кайсарса та, олшу полса (не встретились, разошлись).
улшу ту, меняться (вещами); заниматься меной; переменить на чужое. Сред. Юм. Олшу тăвар, давай поменяемся IЬ. Эпир иксĕмĕр лашасемпе улшу туса ярăпăр (поменяемся). Ч. И. Улшу туса çӳреччĕ (çын). Хорачка. Олшу туакан вурă (вор, промышляющий меной. т. е. лошадей). Орау. Çĕлĕке таçта улшу тунă эп (сменил): те ниме сăри ĕçнĕ чух, те пăчкă çурнă çĕрте.
умĕн, омăнь, омĕн, омăн, ăвăнь, увăнь, (?) перед. Пшкрт, Хорачка. Омăн, перед. Шибач. Омĕн (омэ̆н’). Чураль.-к. Кĕпер умĕн ешĕл курăк, курăпăр утне янипе; пирĕн варлисем юта кайсан, курăпăр к...не парнине. Регули. 1192. Сан омĕн каласа кăтартрĕ. IЬ. 1193. Апат çияс омĕн кортăм. Цив. Çĕнĕ çол омăнь. Ч. С. Ăна (скотину) пусас умăн. N. Каяс умĕн. Перед уходом (или отьездом). Шорк. Пирĕн оммăн, сирĕн оммăн, Çтаппансен оммăнь тарчĕ.
опа, (Пшкрт. ора,) медведь. Юрк. Шурă упа, сăрă упа, хура упа. Орау. Çеминаринче пĕр упа питлĕ ача вĕренет, пиче çурри пĕтĕм çăн (половина лица вся в шерсти т. е. в волосах). N. Упаран хăранă пек хăранă вăл патакран (побоев). Якейк. Халь вăл упа пак пĕччен порнать ĕнт (живет однаоко). Шорк. Пичĕ упа кучĕ цек (как медвежья задница) хура; ма çуса ямаççĕ-ши амăшĕсем? Якей. Хаяр вăрăнса, çĕрĕпе упа пак ӳлер (= улăрĕ). Чураль-к. Упа юмаххинчи юрри. Ыраш уйĕн килтĕмĕр — шыра-шыра килтĕмĕр: урпа уйĕн килтĕмĕр — ура-ура килтĕмĕр; пăри уйĕн килтĕмĕр ......; сĕлĕ уйĕн килтĕмĕр — сĕрлĕ-сĕрле килтĕмĕр; тулă уйĕн килтĕмĕр — тăла-тăла килтĕмĕр. N. Пĕри упа юлать, тепри хуçи пулать. Хуçи упана ташлаттарса çӳрет (на святках). Сред. Юм. Он пôрăнни пôрăннне (?) ô? Õ та порнать пĕччен, упа та вăрманта пĕччен çӳрет. (Говорят про неженатого, одинокого человека, если ему давно пора жениться). Орау. Вăрмантан упана (un ours) чĕнсе кăларам ак! Актай. Упа пырать, тет. Кайăк упаран ыйтать, тет: ăста каян, упа килеми? Сред. Юм. Пысăкрах ачасем йĕрсен: мĕн уна пик улласа ларан? теççĕ. Хорачка. пєр обиба кашкы̆р-ҕап коры̆нды̆мы̆р (жили во вражде). Хора.-к., Покр. в. Опа котне çу йораман, тет. N. Кăмакара лăпсăр-лапсăр упа ташлать. (Мелке). Сред. Юм. Упа котпе çу сĕрнĕ, тет те: ытла çемçе, тесе каларĕ, тет; эс те çавăн пик: сана тепле лайăх туса парсан та, йорас çок. СТИК. Упа пек утат (неуклюже). Лап-лап! пусса çӳрет упа-пек. Шурăм-п.. № 26. Упа кутне çăв юрамаи. (Послов.). Чист. Упа килет. (Так пугают детей). Чураль.-к. Ати упи — мур упи: тăкăлт-тăкăлт сиккелет — сĕм вăрмана кĕрех кайрĕ. || Личн. имя мужч. Рекеев. Упа. Альш. Упа тетен кивĕ ырашне хам та виççĕ алларăм. N. Упа тетен кивĕ ырашне хам та виççĕ алларăм: Упа тетен Уринине хам та виççĕ чуптурăм. Чăвашсем. Упа, мужское имя. Упа тесе, ак мĕншĕн хураççĕ: упа пек сывлăхлă пултăр, чирĕ ан тивтĕр, тесе хураççĕ. || Упа — «обстоятельства». Изамб. Т. Эпĕ вăл хĕре пит те илĕттĕмччĕ те, упа ямас (не позволяет состояние).
папоротник; иначе назыв. шĕщлĕлле курăк. Чертаг., Кр. Чет., Варман-к. Чебаев. в. Опа-сарри — папоротник. Магн. (рукоп.). Опа-сăрри — папоротник (раст.). В. Олг. Опа-сарри = сарă корăк, = картлă корăк. Хорачка. Опа сари — папоротник. В Кр. Чет. произн. уба с̚арры.
опашка, опышка, муж. Альш. Эпĕ мĕшĕн упăшка мар саншăн? тет. Чем, говорит, я тебе не муж? Абыз. Кăтăр-кăтăр кăтка тĕмески, симĕс кайăк упăшки. (Загадка: сухан). N. Кĕлете арăмĕ упăшкине çĕклесе тухаччĕ, тет (ĕлĕк пит çамрăкла авлантарнă). || Вдовый, вдовец. Пшкрт. Оβы̆шка, вдовец. Хорачка. Арăм вилсен, опăшкая килчĕ.
(чит. опонка), опёнок. Хорачка. Оппонкка — йоман тонкатине тохать.
(Опр'єм с'ирми), назв. оврага. Хорачка.
ора лаппи, ступня ноги. Ст. Чек., Якейк. и др. Бреняши. Тан-пăр тăрăх чупа-чупа урам лаппи сарăлчĕ (из «Мулкач сăвви»). Альш. † И, куянтăр, куянтăр, куян ури шурăтăр, ури лаппи мамăктăр (нежный), çĕре пусма çылăхтăр. Скотолеч. 22. Ыратнипе лаша ури-лаппи çине пусаймасть, чĕрни вĕçĕ çине анчах пусса тăрать. Хорачка. Ора лапии, ступня и подошва.
(ораβалы̆к), мера земли (= çор анлăк). Пшкрт. IЬ. С'ор ораβалы̆к — с'ор анлы̆ҕы̆н с'ориы вы̆л. Хорачка. Орабалы̆к — 400 чалы̆ш (квадр.).
, мера земли в 6ОО кв. саж. (6ОО чалăш). Хорачка. Пшкрт. Ораβалы-с'оры̆лы̆ = тäβэ̆р с'оры̆ ораβа кєрлэ̆ анлы̆ҕа с’идäрмä.
ормăш, измениться в дурную сторону; исказиться И. С. Степ. Урмăшас. IЬ. Õрмăшнă, взбесился. Сред. Юм. Ормăшнă çын, тесе, ĕлĕкхинчен ôлшăнса, осалланса, хĕнесе-çапса çӳрекен çынна калаççĕ. Чăв. й. пур. 11. Вăл кайсан (замуж) вара, тата ытларах урмăшрĕç (стали бесноваться, скандалить). Чертаг. Õрмăшша, ятлаççа çӳрет. Ругается со всяким. Пшкрт. Ормы̆шса, с'ынзан'а вы̆рс'са с'ŏрäт. Как бешеный, всех ругает. Хорачка. Ормы̆шша с'ŏрэт (ĕçсĕрскер) = охмахланса. N. Ормăшша выртать. Бредит. Хурамал. Кучунехи самана урмăшнă самана (= пăсăлнă). СТИК. Куçĕ урмăшса карĕ ĕнтĕ, каллах тытса пăрахать пуль. Глаза опять начинают искажаться (появляется бешеный огонек); наверно, опять будет припадок. || Измениться, пропасть (о голосе). В. Олг. Сасă çĕтсе (ормăшша). Пшкрт. Кы̆чкы̆рма п̚олмаст, ман сазы̆ ормы̆шса ларчы̆. С. Сас ормăшнă. Голос изменился, охрип. || Перемениться (о ветре). Шибач. Çил ормăшрĕ (= çавăрăнчĕ). У др. это выраж. значит: «ветер стал бушевать». || БешеныЙ; помешанный; не слушающий уговоров. Шибач. Ормăш çын (или: ормăшша кайнă). Сбился с пути, намăса пĕлмеçт, ташта та кĕрсе каять (бесстыжий, всюду лезет). || Молодец. КС. Ах, урмăш, карт’урлă пĕреççех сиксе каççа карĕ, (молодец). IЬ. Ах, урмăш, парăнмасть çав! (не поддается). || Так обзывают шалуна. Орау. Ӳксе вилен вăт, урмăш! (безумная башка). Çта хăпарса карăн? (гов. мальчугану). || Ругательство, проклятие (в роде русск, чорт возьми). Орау. Вăсампа çыхлансан, тем курăн, урмăш! Если с ними свяжешься, чорт возьми, беду наживешь!, || В значении наречия. С. Ормăш поплет. Говорит ненормально.
ортмак, притужина. Шибач. Сарай çине олăма вĕçтересрен хоратпăр, она калаççĕ ортмах, ортса янă. Пшкрт. СараJ с'ин'ä ортмак ордас. Хорачка. Ортмак — на сарае или на стоге.
(урда), орда. К.-Кушки. Урта — невежда, нахал. Тюрл. Орта (орда) — ничего не понимает. Торă йĕрне те пĕлмес. Хорачка. Çиленсен, калаччă: орта, ним те пĕлместĕн!
орхамах, отличная лошадь. СПВВ. КЕ. Урхамах питĕ лайăх лаша. СПВВ. ТМ. Урхамах — пит хитре, вăйлă, пысăк лашана урхамах теççĕ. Начар тихасене çитернĕ чух: ку пĕр, тĕнчере çук урхамах пулĕ-ха, теççĕ. IЬ. Урхамах. Пит лайăх лашана урхамах теççĕ. СПВВ. ЕС. Урхамах — пит лайăх, пысăк станлă лаша; тата кулса начар лашана та калаççĕ. Ст. Чек. Урхамах-лайăх пысăк лаша. Чертак. Э (носовое э̆), орхамах! выльăх çине çиленсен, калаççĕ (лошади). N. Урхамах — ырă ут. Сред. Юм. Ах тôр, он лаши ыр ôрхамах пик чупать. Ч. С. Хăй урхамах пек илемлĕ çӳретчĕ (лошадь). Ч. П. Икĕ тур урхамах. IЬ. Çитмĕл çухрăм çеçен хир урлă каçнă чух, тĕл пултăмăр урхамах: ури çĕре тивмест, пуçĕ пĕлте тивмест. (Такмак). Такмак. Çитмĕл çухрăм çеçен хир урлă килнĕ чуж, куртăмăр эпир çил-çунатлă урхамах: унăн пуçĕ пĕлĕте тимест, ури çĕре тимест, утни-юртни сисĕнмест: шыв пек юхат, çиль пек вĕçет. Сред. Юм. Ман туй килет шавласа ыр орхамах хĕрипе (чит. йĕррипе), ман туй килет шевлесе атте-анне ячĕпе. Байгул. Юмах юпа тăрăнче, хам урхăмах тăрăнче. (Написано по окончании сказки). N. Вăл тăвар юпана урхамах килсе çулать, тет. Ст. Шаймурз. Хĕр-арăм патша, ĕçсе çисен, урхамах çине утланать, тет те, тухса каять, тет. Панклеи. Тилĕ утланчĕ орхамах çине. — Тилĕ тос, ку лашана стан топпăрнах эс? тет (медведь). Альш. † Улпутсем урхамах кӳлеççĕ, ямшăкĕсем пăхса тăраççĕ. N. Урхамахесм урпа çийеççĕ, шăлĕсем шана (вар. шанасса) пĕлмеççĕ. Шел. 13. Урхамахсем хĕлĕпех утă-сĕлĕ çиеччĕç. || Паас. Урхамах — неприрученная горячая лошадь. См. Магн. 253. || Питушк. Урхамах — лотра лаша. || Юрк. Урхамах (особое животное). || Фигурки животных, сделаниые из теста и приносимые в жертву духам. Шибач. Орхамах — колач çăнăхĕнчен тăваççĕ, киреметсене мĕн тумашкăн. || IIряничный конек, бросаемый бедными в киреметь взамен лошади. Начерт. 126. См. Хорачка, 36 стр. || Орхамах — «безобразный». Шашкар. || «Болезнь лошади» (!). Çармăс (Буин. у.). Урхамах пулнă.
(ор'єн п̚адак), мутовка для маслобойки. Хорачка.
(орєн с'ŏпс'и), маслобойка. Хорачка.
(уза), кружок, крышка (доска); Пшкрт, Хорачка. СПВВ. М. А. Уса япаласем çине витмели хăма.
(уса-соhалы̆), усы. Хорачка. См. усси, майăх.
оçă, открытый, открыто. Алăк уçă. Дверь отворена. N. Карташ пирĕн тавăрччĕ: тата çитменнине унтан та куптан уçăччĕ. || Просторный. Просторно. Альш. Эпирех те, тăвансем, хăнара: эпирех те кунтан кайсассăн, тĕпел сыппăр уçа юлмĕ-ши? Альш. Кунтанах та эпирех халь кайсассăн, тĕпел-сыппăр уçă та юлмĕ-ши? Альш. Çӳлĕ тусем çинче виçĕ хурăн. Пĕрне кассан, уçă та юлмĕ-ши? || Ясный, ясно, без помехи. Сир. Кăнтăр çуттинчен те уçă. N. Çурти уçă çунсан: вилнĕ çын савăнать, теççĕ; çурти теттĕм çунсан: хуйхăрать, теççĕ. N. Çак куçлăх пит уçă кăтартать. В эти очки видно ясно. Альш. Уçă калаçать. Ясно говорит, без помехи. [К.-Кушки. Уçă калаçать — говорит миролюбиво (без признаков неприязни)]. Ч. С. Çынсем пошар панче кĕрленн таçтан илтĕнет; ахаль те çĕрле сасă уçă каять. || Свободный, ясный (речь). Дм. Рост. Димитриĕн чĕлхи-çăваре пит уçă пулнă. || Свежий, свежо. Сами. 58. Ирпе уççăн çил вĕрни кăккăр тулли вăй кӳртет. N. Чӳречесене уççассăн, пӳртре уççăнах туйăнать çав (в избе, в комнате чувствуется свежесть). Хорачка. Откалатăн — оççăн тоянать. Пройдешься, и чувствуешь себя бодрее. Толст. Тинĕс енчен уçă çил вĕретчĕ. N. Пĕлĕт енчен уçă çил килсе çынсен тарне типĕтет. Скотолеч. 36. Вĕсене таса, уçă çĕрте усрама кирлĕ. Юрк. Уçă, çăмăл, нӳрлĕ çил вĕрсен, йĕпе вăрăма пырать. || Звонкий. Бигильд. Шăпчăк сасси пит уçă. Чăвай. п. Сасси уçă, вăл (он) урамра калаçнă чух, унăн сасси вун-пилĕк килĕ урлă илтĕнет. || Успешно, споро. О сохр. здор. Çапла пăртак кансан та, ĕçлеме пуçласан, унăн ĕçĕ малтанхи пекех уçă пырать. || Бодрый. Беседа чув. 5. Çук çын ачи вăл час-часах çапла пулать: чупса, кулса, выляса çӳренĕ, унăн хуйхине никам та пĕлмен, вăл ялан уçă çӳренĕ. IЬ. Керимулла халĕ чăнах те хĕпĕрте пуçларĕ, уçăрах та калаçа пуçларĕ. || Здоровый. Уçă мар, нездоровый. Ачасем уçă мар. Дети несовсем здоровы. Орау. Ачасем уçах çӳримаççĕ, халех пыраяс çук (напр., в гости). || Быстро, свободно (без принуждения). Ч. С. Утасса уçă утатчĕ (лошадь). || Приветливый, щедрый. Беседы на м. г. Çав святой çын, Евлогий пит уççине, ыррине курса, шухăшланă. Паас. Уçă çын. Икково. Ĕççе-çиме пит оçă. Очень любит пировать с гостями. || Нехлопотливый (о деле). Якейк. Хĕр-арăм ĕçе ытла кăткăс уш (уçă мар). || КС. Чипер çывăракан çын çинчен: уçă çывăрать, уççăн çывăрать, тиççĕ (спит сном. здорового человека). || Облегчение, освежение. Рак. Кăкăр уççи пĕç хушши. (Ĕне юр-варĕ). Трхбл. Чун уççи — пĕç-хушши. (Сĕт). || Ключ. Собр. Ылттăн çăра, кĕмĕл уçă; уçса пăхаяс-чĕ, уççи çук. Ч. П. Ылттăн-кăна çăра, кĕмĕл уçă. Икково. Çак çăраççия (замок) хам оçăпа уçам. Ч. С. Хĕр-çумсем вĕсене укçа памасăр уçă памаççĕ. (Свадьба). Шурăм-п. № 25. Тĕлĕкре вара арçын ачасен — хăйсен пулас арăмĕ шыв кӳме каймашкăн уçă ыйтма пырать, тет. || Замок. Н. Карм. Вĕрмеç-тумаç, киле çын кӳртмеç. (Уçă). Шорк. Оçă — замок; çăраççи — ключ. Завражн. Хампар оççи питĕртĕн-и? Заперли ты амбар на замок? IЬ. Хампар оççи çĕтертĕм (потерял ключ). Слепой. Çăраççи — замок. Кĕлет уççи, явăç уçă, тимĕр уçă — замок.
открыться, раскрыться, раствориться (о двери и пр.). К.-Кушки. Хапха уçăлса кайнипе пĕтĕм выльăх карташĕнчен тухса кайнă. Регули 429. Алăк оçăлнă. Алăк оçах тăрать. N. Кĕнеки çирĕммĕшĕнче уçăлса тăрать. Книга открыта на 20 странице. Орау. Ăна аяларах антарса тунă пулсан, янках уçăлакан пулаччĕ. Если бы ее (форточку) сделали ниже, то она отворялась бы настежь. Альш. † Ут кĕрейми хура вăрман, эпир кĕрсен, уçăлать. Малалла шанчăк пур, çул уçăлчĕ. Теперь есть надежда на будущее — дорога открыта, || Стать откровенным, словоохотливым. Беседа чув. 15. Вăл кăшт кулкала та пуçларĕ, çимĕç пахчисем, вăрмансем епле ӳстермелли çинчен кала-кала пама тытанчĕ; унтан тата ытла та уçăлса кайрĕ. || Просвещаться, развиваться. Хыпар № 30, 1906. Унтан чăвашла кĕнеке туха пуçларĕ. Вара чăвашсем те уçăлнăçемĕн уçăлса пычĕç; халĕ ĕнтĕ, паçăр каланă пек, вырăсран та уйрăм мар. Ст. Айб. Ялан çӳресен, чĕлхе уçăлать, теççĕ. (Послов.). Альш. Хулана кайса, уçăлса килчĕ. IЬ. Вĕренме кайсан, нумай уçăлчĕ. То же в Сред. Юм. || Просвежиться, прогуляться, освежиться. Чаду-к. Пĕрре çав патша майри, тата виçĕ ывăлĕ сата уçăлса çӳреме тухнă. Ядр. Паян айтăр уçăлса çӳреме, ачасем! О заступ. Ачам, тăр та çак çынсемпе йывăç пахчине уçăлса çӳреме тух. Яныши. Пĕр йытă, оя уçăлма тухсан, пĕр кашкăра тĕл пулчĕ, тет. Ст. Чек. Кăшт, кайса, уçăлас-ха (то же, что тула каяс, desidere). Курм. Эсĕ шăва кĕр, кайса, луччĕ уçăлăн. Шибач. Ста каятăн, ачам? тет. — Мĕн, тет, мочи, ста каясси, тет, — тохрăм, тет, оçăлмалла, тет. Якейк. Кĕт, кайса, уçăлса килем. IЬ. Уçăлма тохрăм. IЬ. Кĕт тохса уçăлтăм (= просвежился). IЬ. Вăсам вăрмана уçăлса çӳреме карĕç. || Поправнться, оклематься. Скотолеч. 5. Хăш чухне лаша выртса кансанах уçăлать. IЬ. Iă. Сивĕ чиртен уçăлсан, лаша нумайччен ӳсĕрет. || Поправляться (в материльном смысле). Тюрл. Ачисем полăшаççĕ, уçла (= уçăла) пуçларĕ çын (поправляться). || Почувствовать отраду, обрадоваться. N. Иван сăмахĕсене илтсессĕн, Лисахвийĕн чунĕ пит уçăлса кайнă. Бюрганы. † Хуйхăрса та тилмĕрсе эпĕ лараттăм, манăн чунăм уçăлчĕ çак юрăпа. || Приводить к определенным результатам. НТЧ. Вара ывăлĕ-мĕн чирлĕ пулсан, амăшĕ-и, ашшĕ-и, пĕр вун-çичĕ пус укçă илет те: юмăç лайăх уçăлтăр, тесе, турра сăх-сăхса, юмăçа тухса каять. Анчах ун пек кун пек япала çинчен çынна каласа нама юрамас, тет: лешне, вĕрелнине, хĕн килет тет. Вĕрекене те аван мар, тет: ĕçĕ уçăлмас, тет. Хорачка. Халап оçăлмасăр епле каяс? Как ехать, раз переговоры еще не кончены? Ч. С. Аннемсем: чухăсем ларсан, юмăç уçăлмасть, теççĕ (гадание не дает результатов). || Понемногу расходиться (разминаться), взять ход. N. Хуллен кайсан, лаша уçăлнăçем уçăлса пырат; çула тухсанах, трук хăвалас пулмасть лашана — пӳлĕнет. Орау. Пĕр уçăлсан, каякан вăл ĕç. Лиха беда — начало (только бы начать, а там дело пойдет). КС. Ĕç уçăлмасть. Дело не идет вперед. || Открываться, становиться ясным, выясняться. СЧЧ. Ку хĕр юмăç çемесенчен пилĕк пуслăх укçа ыйтса илчĕ те, укçа çине пăхса, каларĕ: веç усăлать (уçăлать?), авă унта шыв курăнать, вăл шыв сирĕн акăра шыв тытнине пĕлтерет. Ку ача сирĕн, Сĕнче хĕрринче çӳренĕ чухне, шывран пит хăранă; сирĕн çав шыва мимĕр парас пулать, атту ачăр чĕрĕлеймĕ, терĕ. Б. Олг. Халь, ирлесе, хак оçăлман та, пĕлмелле мар-ха. Теперь, поутру, цена еще не выяснилась, и (ничего) нельзя узнать. || Снова стать чистою (о воде). Çанта, арман ненче, кôрăс хотнă та, кôнта çитиччеи уçăлать поль. || Выздороветь. Могонин. Вăл таçти аптека та çитнĕ, ăста çынсем патне те çитнĕ — ништа та уçăлиман (узы̆λиыман). || Получить способность функционировать. N. Чăвашсем, хăлхасăррисем, чан айне кĕрсе лараççĕ, унпа хăлха уçăлать, теççĕ. БАБ. Пĕр икĕ эрнерен тепĕр юмăç карчăка тӳрлеттертĕмĕр, тет [пригласили лечить, говорят мои родители] те, хай çичĕ çулччен çыхланса тăнă чĕлхем уçăлчĕ, тет. || Вскрыться. Мăн шывсем усăлсан, но вскрытии рек. || Освободиться от чего-либо. Ядр. Кайран, ыйхăран уçăлсан, тумланса, урана çине улăхса ларса, тырă вырма кайрăмăр. || Стать вольготным. N. Ваттисен ĕç пĕтрĕ (они уже пропели свое), çамрăккисен уçăлчĕ: вĕсем те, ваттисене кура, урăхла юрăсем кăшкăрса юрла пуçларĕç.
(тоλλын), полною горстью. Б. Олг. Сĕлле уç толлин акас полать, тет. То же в Хорачка.
жук. Хорачка.
ореховый кустарник. Хорачка. шэ̆шкэ̆ оττиы.
(уттук), утюг. Пухтел. Утьтюк çĕртсе ярас. Надо развести (разжечь) утюг. В Пшкрт и Хорачка произн. ут'юк, без заметного удвоения т'.
охла, качать, кивать. См. ух. Полтава 74. Сатри тирĕк (ita scr.) ушкĕнсем, пĕрле тăрса йĕркипе, пуçĕсене ухлаççĕ («качая тихо головою»). Хорачка. Лайăх лаша охласа тăрат. В. Олг. Охла. N. † Митри лаши хора лаши, Пăраски тĕлне çитсессĕн, колттин-колттин поçне охлать.
Федотовăн «Тĕне кĕмен чăвашсен ячĕсем» словарĕ
назв. рода Хорачка (Ашм. Сл. XIV, 104): Той + парăс; тат. м. и. Туйбарс (Туй + барс) (Сат. ТИС, 181) > мар. м. и. Тойбарыс/Тойбаряс (Черн. СМЛИ, 461).
(С"идук), хр. и. м. Орау // яз. и. м. Патраклă // назв. рода Хорачка // Так называют легкомысленного и неосновательного хвастливого человека (мужчину или женщину). Цив. (Ашм. Сл. XII, 124); мар. м. и. Сидок/Сидук, Сидока/Сидука (Черн. СМЛИ, 410).
Этимологи словарĕ (1996)
(пăлтăрччан)
трясогузка (Хорачка, В.Олг., Пшкрт.). Пăлтăрчан — ола чакак кап, поçпорняран кăть пысăкрах
пăлтăрччан то же (Ашм. Сл. X, 110) > марГ. выльдырцан перепел; марЛВ. пулдырчо перепел.
Ср. тур. bildircin перепел (Федотов ЧМЯВ, 207).
Çавăн пекех пăхăр:
Хоратом киремет хоратум хорах хорт хорахçă « Хорачка: » Хорашаш хорашаш праçник Хорашаш шывĕ хорваты хордăллăХорачка:
Сăмаха тĕплĕ ăнлантарман
Хыпарсем
2022, раштав, 08
Сайт дизайнне кӑшт ҫӗнетнӗ, саспаллисен страницинче хушма пайлану кӗртнӗ //Александр Тимофеев пулӑшнипе.
2015, утă, 30
Шыранӑ чухне ӑнсӑртран латин кирилл саспаллисем вырӑнне латин саспаллисене ҫырсан, сайт эсир ҫырнине юсама тӑрӑшӗ.
2015, утă, 30
Шырав сӑмахӗсене сӗннӗ чухне малашне вӑл е ку сӑмаха унччен миҫе шыранине тӗпе хурса кӑтартӗ.
2015, утă, 29
Сăмах шыранӑ чухне малашне сайт сире сăмахсарсенче тĕл пулакан вариантсене сĕнĕ.
2014, пуш, 25
Мобиллă хатĕрсемпе усă куракансем валли сайта лайăхлатрăмăр //Мирон Толи пулăшнипе.
2011, утă, 20
Вырăсла-чăвашла сăмахсарпа пуянланчĕ.
2011, утă, 19
Сăмахсарсен çĕнелнĕ сайчĕ ĕçлеме пуçларĕ.
2011, утă, 16
Сайтăн çĕнĕ версийĕ хатĕрленме пуçларĕ.
Пӳлĕм
Сайт пирки
Ку сайтра чăваш сăмахсарĕсене пухнă. Эсир кунта тĕрлĕ сăмахсен куçарăвне, тата ытти тĕрлĕ уйрăмлăхĕсене тупма пултаратăр.
Счетчики
Пулăшу
Эсир куçаракан укçа хостингшăн тӳлеме, çĕнĕ сăмахсарсем кĕртме, Ашмарин хатĕрленĕ сăмах пуххине сканерлама кайĕ.
RUS: Переведенные вами средства пойдут на оплату хостинга, добавление новых словарей, сканирование словаря Ашмарина.
Куçармалли счётсем:
Yoomoney: 41001106956150
