Шырав: çын

Шыракан сăмаха çырăр

Шырав вырăнĕ:

Чăвашла-вырăсла словарь (1982)

аван

хорошо, прекрасно
аван çын — хороший человек
аван сасă — прекрасный голос
аван мар ĕç — нехороший поступок
аван вĕренет — он хорошо учится
калча аван шăтнă — посевы взошли хорошо
пит аван — 1) замечательный, прекрасный 2) очень хорошо, замечательно
авантарах — получше

авăк

вспыльчиво, резко
авăк сăмах — резкое слово
авăк çилĕ — вспышка гнева
авăк çын — вспыльчивый человек

авлан

жениться
авланнă çын — женатый человек
авланман çын — холостяк
авланса пăрах (яр) — разг. жениться
Авланиччен тӳрленет. — погов. До свадьбы заживет (о мальчике).
Качча кайиччен тӳрленет. — погов. До свадьбы заживет (о девочке).

авторитет

2.
авторитет (сумлă çын)
вăл литературăра авторитет шутланать — он является авторитетом в литературе

авторитетсăр

неавторитетно
авторитетсăр çын — неавторитетный человек

агент

1.
агент (пĕр-пĕр учреждени представителĕ, ĕçлĕ çын)
страховани агенчĕ — страховой агент
хатĕрлев кантурĕн агенчĕ — агент заготовительной конторы

айăп

1.
вина
проступок, провинность

ку ман айăп мар — это не моя вина
айăпа çын çине йăвантар — валить вину на другого
айăпа пытар — скрывать (свою) вину
мĕн айăпшăн? — за какую провинность?
айăпа кĕр — провиниться
мĕн айăпа кĕтăм вара эпĕ? — чем же я провинился?
айăпа хур — обвинять
айăпа юл — 1) быть виновным 2) быть осужденным

айăплă

виновато
айăплă çын — виновный человек
куншăн вăл айăплă — в этом виновен он
эпĕ айăплă мар — я невиновен

айăпсăр

безвинно, без вины
айăпсăр çын — безвинный человек
айăпсăр шар кур — пострадать без вины

айван

глупо
айван çын — 1) наивный человек 2) глупый человек

айла

диал.
внимать, следовать чему-л.
прислушиваться
ват çын канашне айла — прислушиваться к совету старых людей

айлат

стонать
ойкать

чирлĕ çын айлатса выртать — больной лежит и стонет
айлатса ил — издать стон, ойкнуть

алăсăр

без руки, без рук
алăсăр çын — безрукий человек
куçлăхсăр алăсăрпа пĕрех — без очков — как без рук

алиби

алиби (преступлени тунă вăхăтра айăпланакан çын çав вырăнта пулманни)
унăн алиби пур — у него есть алиби

аллă

2.
при конкретном счете в качестве определения
пятьдесят, пятидесяти-
аллă пин — пятьдесят тысяч
аллă пилĕк çын — пятьдесят пять человек
аллă хут — пятьдесят раз
аллă çулхи çул уявĕ — пятидесятилетний юбилей

анкă-минкĕ

бестолковый, глупый, тупой
анкă-минкĕ çын — остолоп, тупица
анкă-минкĕ пулса кай — потерять соображение, ошалеть
анкă-минкĕ пек çӳрет — он ходит как ошалелый

ансух

беспамятный, забывчивый
ансух çын — забывчивый человек

антиквар

антиквар (авалхи япаласем пухса сутакан çын)

апат

пищевом, съестной
обеденный, столовый

аш апачĕ — мясные кушанья, мясное
вĕри апат — горячая пища
диета апачĕ — диетическая пища
йывăр апат — грубая пища
сĕт апачĕ — молочная пища
сивĕ апат — холодное кушанье
çăмăл апат — легкая пища
типĕ апат — 1) постная пища 2) нежидкая пища (напр. каша)
чĕрĕ апат — зелень (овощи)
апат пырĕ — пищевод
апат савăт-сапи — столовая посуда
апат сĕтелĕ — обеденный стол
апат соди — пищевая сода
апат тути — вкус пищи
апат антар — 1) накладывать, наливать пищу (из котла, кастрюли) 2) вызывать аппетит
апат ларт — 1) подавать пищу на стол 2) угощать, кормить гостя
апат çи — есть, кушать, принимать пищу
апат çитер — кормить
апат тирке — 1) быть разборчивым в еде 2) соблюдать диету
апат хатĕрле — 1) готовить пищу 2) накрывать на стол
уя апатпа кай — доставить пищу работающим в поле

Çын апачĕ тутлăн курăнать. — посл. В чужих руках ломоть велик. (букв. Чужая пища кажется вкусней.)
Апатран аслă пулаймăн. — посл. Не ставь себя выше хлеба. (говорится, когда кто-либо отказывается от приглашения к столу)

апăрша

бедный, несчастный, жалкий
апăрша, епле пĕтсе кайнă! — как она, бедняжка, похудела!
ку апăршана мĕнле пулăшас-ши? — как же помочь этому бедняге?
Пуян çын путек усрать, апăрша сын ача усрать. — посл. У богача много ягнят, у бедняка — детей.
Хĕрлĕ туна апăрша. (Кăвакарчăн). — загадка У босого бедняжки ноги красные. (Голубь).

аптăратмăш

надоедливый, назойливый
аптăратмăш çын — назойливый человек
аптăратмăш шăнасем — надоедливые мухи

арăмлă

женатый, имеющий жену
арăмлă çын — женатый человек

арăш-пирĕш

болтливо
арăш-пирĕш çын — пустомеля

арбитр

1.
арбитр (суда тивĕçмен тавлă ыйтусене татса паракан çын)

арестле

арестовывать
арестлемелли ордер — ордер на арест
арестлени (арестленĕ) çын — арестованный

армак-чармак

1.
растопыренный
раскоряченный
прост.
армак-чармак çын — раскоряка (о человеке)
армак-чармак ват юман — старый дуб с растопыренными ветвями

армак-чармак

4.
выпученный, вытаращенный разг. (о глазах)
армак-чармак куçлă çын — лупоглазый (человек)

асăрхануллă

осторожно
предусмотрительно

вăл асăрхануллă çын — он человек предусмотрительный

аскăн

развратный, распутный
аскăн çын — развратник, распутник
аскăна ер — предаваться разврату

аскăнчăк

развратный, распутный
аскăнчăк çын — 1) невменяемый человек 2) распутник

аскет

аскет (хăйне питĕ чаруллă та хытă тытса пурăнакан çын)

астармăш

развратный
астармăш çын — развратный человек

астрологи

астрология (çын шăпине çăлтăр тăрăх пĕлме пулать текен вĕрентӳ)

аташ

2.
бредить, говорить в бреду
чирлĕ çын — аташать больной бредит

ахаль

1.
простой, обыкновенный, рядовой, обычный
ахаль çын — 1) простой человек 2) частное лицо
пĕтĕм тĕнчери ахаль çынсем — простые люди всей земли
ахаль чух — в обычное время
ку ахаль хут татăкĕ çеç — это обыкновенная бумажка

ахлату

стоны, стенания
чирлĕ çын ахлатăвĕ — стоны больного

басмач

ист.
басмач (Вăтам Азире совет влаçне хирĕç кĕрешнĕ çын)

вандал

прям. и перен.
вандал (культурăсăр тискер çын)

вар

внутренний
вар ӳт — брюшина
вар ӳтлĕ çын — человек с большим животом
вар анни — грыжа
вар ыратать — живот болит
пĕр варта выртнă тăван — единоутробный брат, единоутробная сестра
вар хытиччен кул — смеяться до коликов

варала

2. перен.
пачкать
марать
разг.
осквернять
алла варала —
1) запачкать руки
алла чернилпа вараларăм — я испачкал руки чернилами
2) перен. замарать руки (каким-л. поступком)
ята варала — позорить, лишать доброго имени
Ыр ут çынна таптамасть, ыр çын çынна вараламасть. — посл. Добрый конь человека не задавит, добрый человек никого не замарает.

варвар

2. перен.
варвар (тĕттĕм тискер çын)

варлă

приветливо, сердечно
варлă çын — добрый человек

ватă

старый, достигший старости
пожилой

хисеплĕ ватă — почтенный старец
ватă карчăк — глуббкая старуха
ватă çын — пожилой человек
ватă пуçпа — на старости лет
Вата итлес пулать, çамрăка вĕрентес пулать. — посл. Стариков надо слушаться, молодых надо учить.
Ватти çук — латти çук. — посл. Нет стариков — нет порядка.

вашават

гостеприимно, радушно, приветливо
обходительно

вашават çын — обходительный человек
вашават хуçа — гостеприимный хозяин
вашават кĕтсе ил — встретить приветливо

вашак

нервный, легко возбудимый, неспокойный
вашак кăмăллă çын — легко возбудимый человек, импульсивная натура

ваштак

проворно, ловко, шустро
ваштак çын — ловкий человек

вăй

I.

1.
сила
ал-ура вăйĕ — физическая сила
ăс-хакăл вăйĕ — сила разума
вăй çемми —
1) посильный
вăй çемми ĕç — посильная работа
2) по силам
ку лав лашана шăпах вăй çемми — этот воз как раз по силам лошади
вăй çитнĕ таран — по мере сил
мĕн пур вăйран — изо всех сил
вăй хушăнать — сил становится больше
вăй кĕрет — сил становится больше
вăй çитеймерĕ — сил не хватило
вăй кĕрсе çитнĕ çын — взрослый (букв. окрепший физически) человек
вăй ил — окрепнуть, набраться сил
вăй пух — собраться с силами
вăй çитер — осилить
вăй хур  — приложить силы
вăйран ӳк — ослабеть, обессилеть
вăйран тайăл — ослабеть, обессилеть
вăйран кай — ослабеть, обессилеть
вăй виç — помериться силами
вăйпа хистемелли политика — политика с позиции силы

вăй

6.
труд
çын вăйĕпе пурăн — жить чужим трудом
ку ĕçе нумай вăй хывнă — в это дело вложено много труда

вăйăмлă

влиятельный
авторитетный


влиятельно
авторитетно

вăйăмлă сăмах — авторитетное мнение
вăйăмлă çын — влиятельный человек
вăйăмлă комиси — авторитетная комиссия
вăйăмлă кала — авторитетно заявить

вăйламас

очень сильный
вăйламас çын — очень сильный человек

вăйсăр

бедно
без средств

вăйсăр çын — 1) бессильный, слабый человек 2) бедный, неимущий человек
вăйсăр пурăнкала — существовать кое-как, жить в нужде

вăл-ку

дат.-вин. п. имеет форму ăна-кăна)

собир.

то-се, то да се
кое-что
что-либо

вăл-ку пулмасан лайăхчĕ — хорошо, если бы ничего не случилось
пӳртри вăл-ку ĕçсене тукала — сделать кое-что по дому
вăл ăна-кăна чухлакан çын — он человек в таких делах опытный

вăрах

медленно, неторопливо, медлительно
вăрах çемĕ — медленный мотив
вăрах ĕçле — работать медленно
Хăрах çын утти вăрах. — посл. У одинокого путника шаг медленный. (соотв. Одинокому путнику дорога кажется длинной.)

вăрахлăх

1.
медлительность, неторопливость
ват çын вăрахлăхĕ — старческая медлительность

вăр-вар

быстро, проворно, расторопно, ловко
вăр-вар ача — проворный мальчик
вăл питĕ вăр-вар çын — он очень расторопный человек
вăр-вар ĕçле — работать проворно, быстро

вăрçă

4.
ссора, драка, скандал
Килйыш вăрçине ют çын ан хутшăнтăр. — посл. В семейную ссору чужому нечего вмешиваться.

вăтам

средне
вăтам çулти çын — человек средних лет
вăтам хресчен — середняк

вăтанулăх

застенчивость, стеснительность, робость, стыдливость
вăтанулăхне çухатнă çын — человек, потерявший стыд

вăхăт

2.
время, период
вăрçă вăхăтĕнче — во время войны
йывăр вăхăт — тяжелое время
пирĕн вăхăтри çын — наш современник
çулталăк вăхăчĕсем — времена года
çумăр вăхăчĕ — период дождей
юлашки вăхăтра — в последнее время

вегетарианец

вегетарианец (аш-какай çимен çын)

веле-селе

вяло, медлительное кое-как, еле-еле
веле-селе çын — вялый, медлительный человек

вĕлер

1.
убивать
губить

ун ашшĕне вăрçăра вĕлернĕ — его отца убили на войне
асаплантарса вĕлер — замучить
наркăмăш парса вĕлер — отравить ядом
пăвса вĕлер — задушить
çакса вĕлер — повесить (казнить)
таптаса вĕлер—  задавить (напр. машиной)
хĕнесе вĕлер — избить до смерти
сирпĕтсе вĕлер — взорвать (убить)
вĕлерес пек хĕне — избить до полусмерти
вĕлерсе пăрах — убить, прикончить разг.
вĕлерсе тух (тăк) — перебить (всех подряд)
çын вĕлерекен — убийца, душегуб разг.

вĕрилен

2.
становиться горячим, быть в жару
повышаться, подниматься
(о температуре)
чирлĕ çын каçалапа вĕрилене пуçларĕ — к вечеру у больного поднялась температура

вĕçерт

3. разг.
болтать, выбалтывать что-л.,
проговариваться о чем-л.
вăл сăмах вĕçертекен çын мар — он не из тех, кто выбалтывает секреты

вĕçкĕн

хвастливо
вĕçкĕн çын — хвастун
вĕçкĕн калаç — говорить хвастливо

вĕçкĕн

щегольски, щеголевато, франтовато
районта пĕр вĕçкĕн — первый щеголь на районе
вĕçкĕн тумланнă çын — щеголевато одетый человек

вĕткеленчĕк

торопливо, суетливо
вĕткеленчĕк çын — суетливый человек

вĕчĕ

злобный
злопамятный

вĕчĕ çын — злопамятный человек
вăл куна вĕчĕпе тунă — он сделал это по злобе
вĕчĕ тыт — затаить злобу

вĕчĕллĕ

злобно, с ненавистью
вĕчĕллĕ çын — злобный человек
вĕчĕллĕ çӳре — таить злобу, быть злопамятным

вĕчĕлти

зудящий
свербящий
прост.
вĕчĕлти суран — зудящая рана
вĕчĕлти чĕлхеллĕ çын — человек, склонный к злословию

вĕчĕрхен

2.
завидовать
çын ăнăçăвĕшĕн ан вĕчĕрхен — не завидуй чужому успеху

вĕчĕрхентер

2.
вызывать зависть
çын телейĕ ăна вĕчĕрхентерет — чужое счастье вызывает у него зависть

вĕчĕрхенчĕк

злой, сердитый
злобный
раздражительный
желчный, язвительный

вĕчĕрхенчĕк кăмăллă çын — желчный человек
вĕчĕрхенчĕк сасă — сердитый голос
вĕчĕрхенчĕк туйăм — злобное чувство
вĕчĕрхенчĕк хурав — язвительный ответ

вĕчĕх

2.
завистливый
вĕчĕх çын — завистливый человек

вĕшке

1.
сновать, двигаться взад и вперед
пӳрт умĕпе çын вĕшкет — перед домом снуют люди

вĕшле

бойкий, непоседливый
вĕшле çын — 1) долговязый человек 2) непоседа

вил

II. глаг.

1.
умереть, погибнуть
пасть, скончаться
высок.
сдохнуть, околеть (о животном)
вăрçăра вил — погибнуть на войне
çамрăкла вил — умереть молодым
ватăлса вил — умереть от старости
перĕнсе вил — застрелиться
çакăнса вил — повеситься
çапăнса вил — разбиться (при столкновении)
ӳксе вил — разбиться (при падении)
чикĕнсе вил — зарезаться, заколбться
чирлесе вил — умереть от болезни
шăнса вил — замерзнуть
шыва кайса вил — утонуть
шыва путса вил — утонуть
шыва сиксе вил — утопиться
вилес патне çит — лежать при смерти
ĕне ӳксе вилчĕ — корова пала
автан вилсе выртнă — петух околел
паттăрсен вилĕмĕпе вил — пасть, погибнуть смертью храбрых
вилнĕ çын — покойник, мертвец
вилнисене асăн — рел. поминать усопших, умерших
вилме маннă! — бран. чтобы тебе околеть
вилесскер — бран. чтоб тебе околеть
вилсе вырт — умереть, сдохнуть, околеть (о животном)
вилсе кай — умереть, сдохнуть, околеть (о животном)
вилсе пĕт — вымирать (о многих)

вилĕ

мертвый
дохлый
(о животном)
йытă вилли — дохлая собака, труп собаки
çын вилли — труп человека, мертвец
вилĕ пулă — дохлая рыба
вилĕ шăтăкĕ — могила
вилĕ карти — диал. кладбище
вилĕ пытар — хоронить покойника
ни вилĕ ни чĕрĕ — ни жив ни мертв
вилĕ ача çурат — родить мертвого ребенка

виçеллĕ

размеренно, спокойно
ритмично

виçеллĕ ĕç — размеренная работа
аманнă çын виçеллĕ сывла пуçларĕ — раненый стал дышать спокойно

виçеллĕн

2.
нормально, как полагается
çын çинче хăвна виçеллĕн тыткала — вести себя на людях как полагается

витĕмсĕр

3.
невлиятельный, маловлиятельный
вăлт витĕмсĕр çын — он человек маловлиятельный

витĕр

зорко
витĕр куçлă çын — человек с острым зрением
куçăм витĕрех мар — зрение у меня слабовато

вичкĕн

остро
вичкĕн куçлă — остроглазый
вичкĕн ăс — острый ум
вичкĕн чĕлхеллĕ çын — острый на язык человек

вичкĕн

проницательно
вичкĕн çын — проницательный человек
вичкĕн пăхса ил — посмотреть проницательно

вунсакăр

числ. колич.
при конкр счете, в качестве опр.
восемнадцать,
восемнадцати-

вунсакăр çын — восемнадцать человек

вупкăн

3.
прожорливый
вупкăн çын — обжора

вушар

2. перен.
упрямый
неподатливый

вушар кăмăллă çын — упрямый человек

выçă

3.
жадный, алчный, ненасытный
выçă çын — алчный человек
выçăă куç — жадюга (букв. алчные глаза)
Хырăм тутă та куç выçă. — погов. Сыт живот, да глаза все ненасытны.

выçлăх

жадный, алчный, ненасытный
выçлăх çын — алчный человек

гермафродит

гермафродит (амапа аçа паллиллĕ чĕрчун е çын)

гипноз

гипноз (çын тăнне çухатса хăй мĕн тунине пĕлми пулни)

гриплă

гриппозный
гриплă çын — гриппозный больной

гуманизмлă

2.
гуманный
гуманизмлă çын — гуманный человек
гуманизмлă пул — быть гуманным

дебитор

фин.
дебитор (парамлă учреждени е çын)

демократ

1.
демократ (демократи майлă çын)
революцилле демократ — революционный демократ

деспот

деспот (пурне те хăратса хăйне пăхăнтаракан хаяр çын)

диагноз

диагноз (сывмар çын мĕнпе чирленине тупса палăртни)
диагноз палăрт — ставить диагноз, диагностировать

диалог

диалог (икĕ е темиçе çын пĕр-пĕринпе калаçни)

диапазон

1. муз.
диапазон (çын е мусăк инструменчĕ тĕрлĕ çӳлĕшлĕ мĕн чухлĕ сасă кăларма пултарни)
сасă диапазонĕ — диапазон голоса

дилетант

дилетант (таран пĕлӳ илмен, ĕçе çиелтен çĕç пĕлекен çын)

дипломант

дипломант (диплом илме тивĕç пулнă çын)
пианистсен конкурсĕн дипломанчĕ — дипломант конкурса пианистов

доктор

доктор (аслă учĕнăй степень илнĕ çын)

доктринер

доктринер (пĕр-пĕр вĕрентĕве ăссăр ĕненекен çын)

должноçлă

должностной
должноçлă çын — должностное лицо

досье

досье (пĕр-пĕр ыйтупа е пĕр-пĕр çын çинчен пухнă хутсем)
вăрттăн досье — секретное досье
досье пух — составлять досье

евĕклĕ

вежливо, предупредительно, обходительно
евĕклĕ çын — обходительный человек
хăвна ху евĕклĕ тыткала — вести себя вежливо

евĕксĕр

грубый
бессердечный, черствый

евĕксĕр çын — бессердечный человек
евĕксĕр чун — черствая душа

евĕр

1.
образ, облик, форма
çын евĕрне çухат — потерять человеческий облик

евĕрлĕ

похоже, схоже, подобно
сан евĕрлĕ çын — человек, похожий на тебя
хăйне евĕрлĕ çын — своеобразный человек
кайăк вĕçне евĕрлĕ — подобно полету птиц

ейкеленчĕк

циничный, непристойный
ейкеленчĕк çын — циник, циничный человек

елпешке

II.

1.
вялый, апатичный
елпешке çын — вялый человек

епле

3.
при выражении восхищения, удивления, негодования и т. д.
какой, что за, как
епле савăнас мар! — как не радоваться!
епле çын вăл! — что он за человек!
епле хавас эп сана курма! — как я рад тебя видеть!
епле хитре çурт! — какой красивый дом!

ерçӳллĕ

праздный, досужий, свободный
ерçӳллĕ çын — праздный человек
ерçӳллĕ вăхăтра — на досуге
эпĕ кăнтăрлаччен ерçӳллĕ — я до обеда свободен

ерçӳсĕр

без отдыха
ерçӳсĕр çын — занятый человек
ерçӳсĕр ĕçле — работать без отдыха

енерлĕ

диал.

искусный, умелый
енерлĕ çын — мастеровой, ремесленник

заложник

заложник (залога илнĕ çын)
заложник ил — взять заложника

запаслă

запасливый, имеющий запас
сапаслă хуçа — запасливый хозяин
Сапаслă çын пуян çынтан лайăхрах. — посл. Запасливый человек лучше богатого.
(соотв.Запасливый нужды не знает).

идейăллă

идейный
çирĕп идейăллă çын — высокоидейный человек

идиот

мед.
идиот (ăсран тухни çын)

иезуит

2. перен.
иезуит (чее те икĕ питлĕ çын)

иждивени

иждивение (çын е патшалăх шучĕпе тăранса пурăнни)

изувер

изувер (хаяр та тискер çын)

иккен

2.
то, что...
о том, что...

вăл ырă çын иккенне пурте пĕлеççĕ — то, что он добрый человек, все знают

икшер-виçшер

числ. разд. прибл. счета
по два-три
ачасем икшер-виçшер кĕнеке илсе вуларĕç — дети прочли по две-три книги
икшер-виçшер çын пĕрле шее ĕçлеççĕ — они работают вместе по два-три человека

илемлĕ

красиво, прекрасно
изящно

илемлĕ кĕвĕ — красивая мелодия
илемлĕ хĕр — миловидная девушка
илемлĕ чечек — красивый цветок
илемлĕ çыр — красиво писать
çын ĕçпе илемлĕ — человек красив трудом

илемсĕр

некрасиво, уродливо, безобразно
илемсĕр сасă — некрасивый голос
илемсĕр çын — некрасивый человек
илемсĕр курăн — выглядеть некрасиво, безобразно

имитациле

имитировать
юман майлă имитациле — имитировать дуб
çын сассине имитациле — имитировать чужой голос

индивидуализм

индивидуализм (çын хăйне коллективран çӳлерех хуни)

инициал

инициалы (пĕр-пĕр çын ячĕпе хушамачĕн пуçламăш саспаллийĕсем, сăм.: Г. Хирпӳ — Г. Х.)
инициал çыр — проставить инициалы

инкассатор

инкассатор (организацисенче пухăннă укçа-тенке йышăнса банка леçекен çын)

интеллигентла

по-интеллигентски, как интеллигент
интеллигентла çын — интеллигентный человек

интервью

интервью (пĕр-пĕр çын журналист ыйтăвĕсене панă хуравсем)
интервью ил — взять интервью
интервью пар — дать интервью
интервью пичетле — напечатать интервью

интерес

2.
интерес (усă)
класс кăсăкĕсем — классовые интересы
уйрăм çын кăсăкĕсем общество интересĕсемпе килĕшсе тăни — сочетание личных   интересов с интересами общества

ирĕклĕ

свободно, вольно
ирĕклĕ çын — свободный человек
ирĕклĕ пурăн — жить свободно

йăвантар

4. перен.
валить, взваливать, сваливать
айăпа çын çине йăвантар — сваливать вину на других

йăваш

кротко, тихо, смирно, спокойно
йăваш кăмăл — кроткий нрав
Йăваш çын та йăвантарать. — посл. И смирный человек может с ног сбить. (соотв. В тихом омуте черти водятся).

йăвашлан

2.
ослабевать, терять силу, утихать
çил йăвашланчĕ — ветер ослабел
вĕри йăвашланчĕ — жара спала
шăрăх йăвашланчĕ — жара спала
чирлĕ çын сасси йăвашланчĕ — голос у больного ослаб

йăлăхсăр

трудолюбиво
без устали, неустанно

йăлăхсăр çын — трудолюбивый человек
йăлăхсăр ĕçле — работать без устали

йăм

II. глаг.

1.
пропадать, исчезать
сгинуть
разг.
çын сассисем йăмрĕç — голоса людей пропали

йăмшак

3. перен.
мягкий
йăмшак чунлă çын — мягкосердечный человек

йăпанчăк

3.
сговорчивый, покладистый
йăпанчăк çын — сговорчивый человек

йăпар

хитрый
йăпар çын — хитрый человек; хитрюга разг.

йăпат

1.
утешать, успокаивать
радовать

хуйхăллă туса йăпат — утешить друга в горе
макăракан ачана йăпат — успокаивать плачущего ребенка
Яланах çын йăпатнипе пурăнаймăн. — посл. Людским утешением века не проживешь.

йăпăш

скромно, незаметно
йăпăш çын — скромный человек
йăпăш тухса кай — удалиться незаметно

йăптăх

2. перен. разг.
рваный, драный (об одежде)
йăптăх çын — оборванец, оборвыш

йăпшак

худой, тощий
йăпшак выльăх — тощий скот
йăпшак питлĕ çын — человек с худым лицом

йăраланчăк

нерасторопно, неповоротливо, неуклюже, медлительно
йăраланчăк çын — неповоротливый человек
йăраланчăк ĕçле — работать нерасторопно

йăх

родовой, племенной
йышлă йăх — многочисленное племя
тĕрĕк йăхĕсем — тюркские племена
этем йăхĕ — человеческий род
йăх йĕрки — родословная
йăх пуçĕ — родоначальник
йăх ашшĕ — родоначальник
пĕр йăх çынни — соплеменник, единоплеменник
ют йăх çынни — иноплеменник
йăх ячĕ — родовая фамилия
чаплă йăхран тухнă çын — выходец из именитого рода, родовитый человек
йăхĕ те юлман —
1) никого из рода не осталось (о людях)
2) не осталось и в помине, все вымерли (о животных)

йăхлă

2.
больной проказой, кожной болезнью
йăхлă çын — прокаженный, больной проказой

йăхсăр

1.
безродный
йăхсăр çын — безродный человек

йăх-ях

непутевый, дурной
йăх-ях çын — непутевый человек

йăшаланчăк

медленно, медлительно
йăшаланчăк çын — медлительный человек, копуша

йăшăлт

1. подр. —
о кратковременном движении

чирлĕ çын йăшăлт та хускалмасть — больной не шелохнется

йăшăлтат

1.
шевелиться, двигаться
аманнă çын йăшăлтатса илчĕ — раненый шевельнулся

йĕк

II.
повод, предлог
придирка

йĕк шыра — искать повод к ссоре
йĕк шыракан çын — скандалист

йĕкĕлте

3.
подстрекать, науськивать разг.
çын йĕкĕлтенипе — по наущению кого-л.

йĕкĕлтемĕш

насмешливый, иронический
йĕкĕлтемĕш çын — насмешник

йĕкĕлти

насмешливый
йĕкĕлти сасă — насмешливый голос
йĕкĕлти сăмах — колкость
йĕкĕлти çын — насмешник, зубоскал

йĕкĕт

молодой, юношеский
яш йĕкĕт — неженатый парень
йĕкĕт çын — молодой человек

йĕпленчĕк

задиристый, ершистый
йĕпленчĕк çын — ершистый человек

йĕр

I.

1.
след
отпечаток

мулкач йĕрĕ — заячьи следы
пӳрне йĕрĕ — отпечатки пальцев
çара ура йĕрĕ  — следы, отпечатки босых ног
йĕр йĕрле — идти по следу, выслеживать
йĕр çине ӳк — напасть на след
йĕр çухат — 1) потерять след 2) заметать следы
йĕрĕ те çухалнă — и след простыл
йĕрĕ те юлман — не осталось и следа
йĕр ту — 1) наследить (грязными ногами) 2) проложить след
Пĕр çын каять — йĕр юлать, çĕр çын çӳрет — çул пулать. — посл. Один человек пройдет — след останется, сто человек пройдет — дорога проляжет.

йĕрĕнтермĕш

надоедливый, назойливый
йĕрĕнтермĕш çын — назойливый человек
йĕрĕнтермĕш шăнасем — надоедливые мухи

йĕркеллĕ

порядочно, прилично, достойно
йĕркеллĕ çын — порядочный человек
йĕркеллĕ тумлан — одеваться прилично
хăвна йĕркеллĕ тыткала — вести себя достойно

йĕркесĕр

беспутно
безобразно

йĕркесĕр çын — непутевый человек

йĕрсĕр

бран.
беспутный, непутевый
йĕрсĕр çын — непутевый человек

йĕтĕс

ловко, изворотливо, хитро
йĕтĕс çын — ловкач, проныра разг.

йӳлер

глупо, бестолково
йӳлер çын — глупый человек

йӳнейсĕр

1.
непрактичный, неприспособленный
йӳнейсĕр çын — непрактичный человек

йӳрĕк

2.
живой, подвижный
йӳрĕк куçлă çын — человек с живыми глазами

йывăр

грузно
йывăр кĕлеткеллĕ — çын грузный человек
йывăр пĕлĕтсем — тяжелые тучи

йывăрлан

4.
ухудшаться, становиться хуже (о здоровье)
обостряться (о болезни)
чирлĕ çын йывăрлансах пырать — больному становится хуже
йывăрланса çит — быть в тяжелом состоянии

йышши

1.
похожий, подобный
сан йышши çын — человек, похожий на тебя, подобный тебе
çакăн йышши ыйтусем — вопросы такого рода

кавалер

1.
кавалер (орден илнĕ çын)
Ленин орденĕн кавалерĕ — ист. кавалер ордена Ленина
Ылтăн Çăлтăр кавалерĕ — кавалер Золотой Звезды
Георгий хĕресĕсен тулли кавалерĕ — ист. полный георгиевский кавалер

камалсăр

1.
одинокий, бессемейный
камалсăр çын — одинокий человек

кандидат

2.
кандидат (ăслăлăх степени илнĕ çын)

канлĕхсĕр

беспокойно, без покоя, без спокойствия
канлĕхсĕр çын — беспокойный человек

каннибал

1. книжн.
каннибал (çын çиен)

каннибал

2.
перен.
каннибал (тискер çын)

канусăр

без отдыха, без передышки
канусăр çын — человек, работающий без отдыха

капашсăр

несуразно, нелепо, нескладно
капашсăр çын — несуразный человек
капашсăр калаç — говорить нескладно

капăрти

хвастливый, кичливый
вăл капăрти çын иккен — он, оказывается, хвастун

капăрчăк

хвастливый
сĕмсĕр капăрчăк — наглый хвастун
капăрчăк çын — хвастливый человек

капитулянт

капитулянт (тăшманран хăраса, кĕрешмесĕрех парăнма хатĕр çын)

капла

такой, этакий
капла çын курманччĕ — такого человека я еще не встречал

капмар

2.
крупный, рослый
дородный

капмар лаша — крупная лошадь
капмар çын — дородный человек

каппай

хвастливый, кичливый
каппай çын — хвастливый человек
Каппайăн калпакĕ те калай. — посл. У хвастуна и шапка не простая, а железная.

каппайчăк

хвастливый, кичливый
заносчивый

каппайчăк çын — кичливый человек

каптăркка

1.
неповоротливый, неуклюжий
каптăркка çын — неповоротливый человек

каркалан

3.
важничать, напускать на себя важность
çын умĕнче каркаланса лар — сидеть с важным видом

карт

4.
считать кем-чем-л., принимать за кого-что-л.
кил хуçи вырăнне карт — считать главой семьи
ăна лайăх çын вырăнне картаççĕ — его считают хорошим человеком

картсăр

3. перен.
беспорядочный, безалаберный
картсăр çын — безалаберный человек

каскăн

4.
бойкий, ловкий, проворный
пронырливый
разг.
каскăн вăрă — ловкий вор
каскăн çын — проныра

кассăр

разг.
непутевый, беспутный
кассăр çын — непутевый человек

кастрат

кастрат (кастарна çын)

кат

6.
убавлять, уменьшать, сокращать (количественно)
бригадăра виçĕ çын катнă — бригаду уменьшили на три человека

катмар

2.
крупный, дородный
осанистый

катмар çын — осанистый человек

кăмăлла

1.
любить кого-что-л.,
симпатизировать
кому-чему-л.,благоволить к кому-л.
кăмăлламалла çын — симпатичный человек
кăмăлласа вула — читать с удовольствием
вĕсем пĕр-пĕрне кăмăллаççĕ — они любят друг друга
эпĕ ăна кăмăлламастăп — он мне несимпатичен, я его не люблю

кăмăлсăр

неприветливо
нелюбезно, неласково

кăмăлсăр çын — неприветливый человек
кăмăлсăр калаç — разговаривать нелюбезно

кăнăçсăр

2.
неуживчивый
кăнăçсăр çын — неуживчивый человек

кăнттам

неуклюже, неловко, угловато, нескладно
кăнттам калаçу — нескладная речь
кăнттам çын — неуклюжий человек, увалень

кăра

2.
раздражительный, вспыльчивый, несдержанный
кăра çилĕ — необузданный гнев
кăра çилĕллĕ çын — вспыльчивый человек

кăрăс

круто, резко
кăрăс çилĕллĕ çын — человек с крутым нравом

кăрнатир

богатырский
кăрнатир пек маттур çын — человек богатырского сложения

кăрсака

1.
вспыльчивый, горячий
резкий, крутой

кăрсака çын — человек крутого нрава

кăшкăр

1.
кричать, орать, вопить
ачасем кăшкăраççĕ — дети кричат
кăшкăрса пăрах — накричать на кого-л.
хăранипе кăшкăрса яр — закричать от страха
Çук çын укçи тăрнан кăшкăрать. — посл. Деньги бедняка — что голос журавля в небе.

кăштăркка

4.
медлительный, нерасторопный
копотливый
разг.
кăштăркка çын — нерасторопный человек

кентавр

миф.
кентавр (çурма çын, çурма лаша)

кĕвĕçĕ

ревнивый
кĕвĕçĕ çын — ревнивец

кĕлетке

2.
статуя, памятник, изваяние
çын кĕлетки — статуя
юр кĕлетке — снежная баба
пластилинран йытă кĕлетки ту — слепить собачку из пластилина

кĕлеш

2.
прицениваться
Виçĕ пуслăх япалана çĕр çын пырса кĕлешет. (Алшăлли). — загадка Цена вещи — три копейки, а всяк к ней подойдет прицениваться. (Полотенце).

кĕмĕркке

3.
неуклюжий, неповоротливый
кĕмĕркке çын — неуклюжий человек

кĕмсĕркке

2.
неуклюжий, неповоротливый
кĕмсĕркке çын — неуклюжий человек

кĕр


айăпа кĕр —провиниться
аса кĕр — образумиться, взяться за ум
вĕреме кĕр — закипеть, начать кипеть
йĕркене кĕр — войти в рамки, в колею
киле кĕр — быть принятым в дом невесты (о женихе)
мунча кĕр — мыться в бане
парăма кĕр — залезть в долги
пая кĕр — войти в долю
пĕве кĕр вырасти
пурнăçа кĕр — осуществляться, проводиться в жизнь
пуçа кăмест — в голове не укладывается
сăн кĕчĕ — появился румянец (на лице)
çĕре кĕр — умереть
çылăха кĕр — 1) согрешить, впасть в искушение 2) провиниться
хĕле кĕр — дожить до зимы
хута кĕр — заступаться за кого-л.
шанăçа кĕр — войти в доверие
шăршă кĕрет — чем-то пахнет
ку шута кĕмест — это в счет не идет
çын шутне кĕр — выбиться в люди
шыва кĕр — купаться
ята кĕр — получить замечание
чун кĕчĕ — я пришел в себя, успокоился

кĕре

2.
крепкий, сильный
кĕре ӳтлĕ çын — человек крепкого телосложения

кĕре

3.
смуглый, бронзовый
кĕре сăн-пит — смуглое лицо
кĕре питлĕ çын — человек со смуглым лицом

кĕрешке

II.
плотный, коренастый
кĕрешке çын — плотный человек, коренастый мужчина

кĕрĕ

1.
тучный, полный
плотный, коренастый

кĕрĕ выльăх — откормленный скот
кĕрĕ çын — тучный человек

кĕрĕк

I.

шуба
аркăллă кĕрĕк — длиннополая шуба
тӳрĕ кĕрĕк — шуба прямого покроя
кĕрĕк пиншак — полушубок
пустав туртнă кĕрĕк — шуба с суконным верхом

Шикли шикленнĕ, кĕрĕк пĕркеннĕ. — погов. Трусливый человек в шубу запахивается. (соотв. У страха глаза велики).

Çын ăшне тавăрса пăхма кĕрĕк çанни мар. — погов. Нутро человека нельзя вывернуть, как рукав шубы. (соотв. Чужая душа — потемки).

Ахаль лариччен кĕрĕк арки йăвала. — посл. Чем сидеть без дела, тереби полы шубы. (соотв. От скуки бери дело в руки).

Кивĕ кĕрĕк çил вĕрнипех çĕтĕлет. — погов. Ветхая шуба от ветра рвется.

кĕрмек

заносчивый, кичливый, высокомерный
кĕрмек çын — заносчивый человек

кĕрнексĕр

3.
слабосильный, хилый
кĕрнексĕр çын — хилый человек

кĕрт

6.
вмещать
автобус кун чухле çын кĕртеймест — автобус не вместит столько людей

кĕсмен

ленивый, неповоротливый, вялый
кĕсмен лаша — ленивая лошадь
кĕсмен çын — неповоротливый человек

кĕçмек

вялый, ленивый
кĕçмек çын — ленивый человек

кĕтĕк

глупый, тупой
кĕтĕк ăслă çын — тупоумный человек
Кĕтекен кĕтĕк пулнă. — погов. Прождешь — в дураках останешься.

кĕштĕркке

неряшливый, неопрятный
кĕштĕркке çын — неопрятный человек
кĕштĕркке тумтир — неряшливая одежда

кил

домашний, семейный
тăван кил — родной дом
кил адресе — домашний адрес
кил ăшчикки — интерьер, внутренность дома
кил пуçĕ — глава семьи
кил хуçи — хозяин дома
кил хуçи хĕрарăм — домохозяйка
килте ĕçлекен — домработница
килĕ-килĕпе — целыми домами, целыми семьями
киле вĕрент — приваживать к дому
килте лар — сидеть дома, домоседничать
килтен сивĕн — отбиться от дома
килшен тунсăхла — скучать по дому
киле кĕр — 1) войти в дом 2) быть принятым в дом зятем (мужем), войти зятем (мужем)
киле кĕрт — 1) впустить в дом 2) принять в дом зятем (мужем)
килте пур-и? — есть кто-нибудь дома?
килтен çыру илменни нумай пулать — из дома давно не было писем
Хăнара лайăх, килте тата лайăхрах. — посл. В гостях хорошо, а дома лучше.
Вĕрмест-тумасть, киле çын кĕртмест. (Çăра). — загадка Не брешет, не лает, а в дом никого не пускает. (Замок).

килĕрен

3.
от каждого дома
килĕрен пĕр çын — по человеку от каждого дома

киллĕ-çуртлă

имеющий дом
живущий в своем доме

киллĕ-çуртлă çын — человек, живущий в своем доме

килпетлĕ

1.
видный, представительный
килпетлĕ çын — видный человек

киревлĕ

3.
сговорчивый
киревлĕ çын — сговорчивый человек

киресĕр

2.
упрямый, капризный, несговорчивый
киресĕр çын — несговорчивый человек

классик

1.
классик (культурăпа ăслăлăхра чапа тухни çын)
пĕтĕм тĕнчери мусăкăн классикĕсем — классики мировой музыки
Пушкин — Раççей литературин классикĕ  —  Пушкин — классик русской литературы

клерикал

полит.
клерикал (клерикализм майлă çын)

клиент

клиент (лавккана, юсав лаççине хăй ĕçĕпе пынă çын)
клиентсем — клиентура
клиентсене пăхни — обслуживание клиентов

колонист

2.
колонист (çĕнĕ çĕре куçнă çын)

консервативлă

консервативный
консервативлă политика — консервативная политика
консервативлă çын — консервативный человек
консервативлă шухăш-кăмăл — консервативные взгляды

консерватор

1.
консерватор (кивĕ шухăшлă çын)

конъюнктурщик

конъюнктурщик (принципсăр çын)

крестоносец

ист.
крестоносец (херес вăрçине хутшăннă çын)

кукăль

пирог
кулебяка

аш кукăлĕ — пирог с мясом
пĕчĕк кукăль — пирожок
хуран кукăлĕ — 1) пельмени 2) вареники
кукăль ашĕ — фарш
кукăль ăшĕ — начинка пирога
кукăль сăмси — горбушка пирога
кукăль чусти — тесто для пирогов
кукăль пичĕ хĕреле пуçланă — пирог начал румяниться
кукăль ăшне аш хур — начинять пироги мясом
Çын аллинчи кукăль пысăккăн курăннă. — посл. В чужих руках пирог кажется большим.
Пÿрт çумĕнче пĕрмен кукăль выртать. (Хăлха). — загадка Возле избы лежит незащипанный пирог. (Ухо).

кукша

плешивый, лысый
безволосый

кукша çын — лысый человек
кукша пуçлă — лысый, с лысиной
Кукша пуç, тăватă куç. (Тӳме). — загадка Плешивая голова, четыре глаза. (Пуговица).

кулă

2.
посмешище
çын кулли пул — быть предметом насмешек, стать посмешищем
ял кулли пул — быть предметом насмешек, стать посмешищем

культурăллă

культурно
культурăллă çын — культурный человек
культурăллă кану — культурный отдых
хăвна культурăллă тыт — вести себя культурно
культурăллă калаç — говорить культурно

культурăсăр

некультурный
культурăсăр çын — некультурный человек

кун

II. глаг.

1.
соглашаться, поддаваться уговорам
кунман çын — несговорчивый человек

кунĕ

1.
спокойный, тихий, смирный  
спокойно, тихо, смирно

кунĕ çанталăк — тихая погода
кунĕ çын — тихий, безобидный человек

кур

6.
в отриц. ф.
ненавидеть
курайман çын — ненавистник
курайми пул — возненавидеть
тăшмана курайми ту — будить ненависть к врагу
Курайманăн куç шăтнă, тӳсейменĕн тӳс шăтнă. — посл. У ненавистника лопнули глаза, а у нетерпеливого лопнуло терпение.

куршанак

репейный
куршанак вăрри — репейное семя
куршанак туни — стебель репейника
тумтире куршанак çыпçăннă — к одежде пристал репейник
Çын аллипе куршанак пуçтарма лайăх. — погов. Хорошо чужими руками репей собирать. (соотв. Чужими руками жар загребать).

кус

1.
катиться, вращаться
урапа кусать — колесо катится
кусса ан — скатиться
кусса кай — покатиться
урапа кусса кайрĕ — колесо покатилось
кусса тух — выкатиться
çын куссине куç слепо — следовать за кем-л.
Кусса таран урапа та яланах пĕр йĕрпе кусмасть. — посл. И колесо не по одной колее катится.

кусă

3. перен.
манеры, выходки, повадки
çын кусси кус — подражать чужим манерам, следовать кому-л.
Ача-пăча пысăккин куссине кусать. — посл. Дети подражают повадкам взрослых. (соотв. Яблоко от яблони недалеко падает).

куçăн

1.
открыто, явно
воочию

куçăн курнă çын — очевидец
куçăн улталакан — очковтиратель
куçăн кала — говорить открыто
куçăн суйни — явная ложь
куçăн тăратни — очная ставка

кутăркаллă

паршивый, покрытый паршой
кутăркаллă çын — человек, больной паршой

кутсăр-пуçсăр

3. перен.
беспорядочный
безнравственный

кутсăр-пуçсăр çын — распущенный человек

кӳлепесĕр

некрасивый, нескладный, нестройный
кӳлепесĕр çын — человек с некрасивой фигурой

кӳптеке

полный, пухлый
рыхлый

кӳптеке алă — пухлые руки
кӳптеке пит — полное лицо
кӳптеке çын — рыхлый человек

кӳренӳ

обида, огорчение
досада

йывăр кӳренӳ — кровная обида
кӳренӳ туйăмĕ — чувство обиды
кӳренĕве час манман çын — злопамятный человек
кӳренӳ иртмест — обида не проходит
кӳренӳ иртсе кайрĕ — обида прошла

кӳштек

2.
недоброжелатель
кӳштек çын —недоброжелатель

лайăх

5. с отриц. частицей:
лайăх мар
1) нехороший
лайăх мар çын — нехороший человек
2) неудобно, неприлично, нехорошо
çынсенчен лайăх мар — неудобно перед людьми
вăл лайăх мар хăтланать — он ведет себя неприлично

лайăхлан

2.
поправляться, выздоравливать
чирлĕ çын лайăхлана пуçларĕ — больной стал поправляться, выздоравливать

ланккама

праздный, праздношатающийся
ланккама çын — праздношатающийся человек

ланчашка

3. перен.
разболтанный, расшатанный
ланчашка çын — человек с разболтанной походкой

лар

4.
быть, стоять, находиться, располагаться
пӳлĕмре виçĕ пукан ларать — в комнате (стоит) три стула
урамра машинăсем лараççĕ (тăраççĕ) — на улице стоят машины
тырă çын çӳллĕш ларать — хлеба стоят в рост человека

ларса кай —
1) долго просидеть, засидеться
ытларах ларса кайрăм сирĕн патра — я слишком долго у вас засиделся
2) поехать
каçхи пуйăспа ларса кай — поехать вечерним поездом
3) расположиться подряд, в ряд
ялсем речĕпех ларса кайнă — деревни тянутся подряд одна за другой

ларса юл — 1) остаться сидеть 2) остаться позади
сулахайра хула ларса юлчĕ — слева остался город (при движении)

ларт

7.
сажать, высаживать (в грунт)
йывăç ларт — сажать деревья
лартмалли йывăç — саженец
çĕрулми лартмалли — машина картофелесажалка
лартса ӳстер ту — выращивать, культивировать
Хăй ĕмĕрĕнче пĕр йывăç талартман çын пархатарсăр. — погов. Неблагодарен человек, не посадивший на своем веку ни одного дерева.

латака

1.
низкорослый, коренастый, плотный
латака пӳллĕ çын — человек плотного сложения

лач

3. диал.
точь-в-точь, точно, как раз, вылитый
ывăлă лач ашшех çын — вылитый отец

лаша

лошадиный, конский, конный
ĕç лаши — рабочая, тягловая лошадь
кастарнă лаша — мерин
сăхăм лаша — кляча, одер
çăрха лаша — иноходец
çӳрен лаша — рыжая лошадь, лошадь рыжей масти
тĕпри лаша — коренник
турă лаша — гнедой конь
хушка лаша — лошадь со звездочкой на лбу
чăхăмçă лаша — норовистая, строптивая лошадь
чуман лаша — ленивая лошадь
шухă лаша — 1) резвый конь 2) пугливая лошадь
юланут лаша — верховой конь
лаша арманĕ — конная мельница
лаша вити — конюшня
лаша жатки — конная жатка
лаша завочӗ — конный завод
лаша какайĕ — конина
лаша ашĕ — конина
лаша касăвĕ — табун
лаша кĕтĕвĕ — табун
лаша молотилки — конная молотилка
лаша таврашĕ — сбруя
лаша тăлли — конские путы
лаша чуппи — аллюр
лаша ĕрчет — разводить лошадей, заниматься коневодством
лаша ĕрчетни — коневодство
лаша йĕнерле — оседлать лошадь
лаша кӳл — запрячь лошадь
лаша çăварлăхла — взнуздать лошадь
лаша тăвар — распрячь лошадь
лашасене юрттарса ăмăртни — рысистые испытания лошадей
лашапа ăмăртса чупни — скачки
лашапа ĕçлемелли хатĕрсем — конный инвентарь
лаша ĕрĕхсе кайнă — лошадь понесла, помчалась (в испуге)
лаша кĕлернĕ — лошадь завалилась (на спину)
лаша кукалет — лошадь бьет копытом
лаша тапать — лошадь бьет (задними ногами)
лаша шăмарать — лошадь скалится и прижимает уши (пытаясь укусить)
лаша чĕвен тăчĕ — лошадь вскинулась на дыбы
Лаша пуласси тихаран паллă, çын пуласси ачаран паллă. — посл. Каков будет конь — видно по жеребенку, каков будет человек — видно по ребенку
Ыр лашана пĕр пушă, ыр çынна пĕр сăмах. — посл. Доброму коню достаточно одного удара кнутом, доброму человеку достаточно одного слова.
Лашаран çӳллĕ, автанран лутра. (Йĕнерчĕк). — загадка Выше коня, ниже петуха. (Седелка).

лăп

тихо, спокойно
лăп çын — уравновешенный человек
лăп пул-ха, тархасшăн! — успокойся, пожалуйста!

лăпă-лапă

3.
слабохарактерный, безвольный
несобранный, рассеянный

лăпă-лапă çын — слабохарактерный человек

лăпăр-лапăр

плохо, дрянно, никуда не годно
лăпăр-лапăр тумтир — 1) плохая одежда, одежонка 2) грязная, замаранная одежда
лăпăр-лапăр çын — дрянной человек
лăпăр-лапăр вараласа тух — намалевать кое-как, наляпать прост.
ку лăпăр-лапăр шăн укçа та памастăп — за такую дрянь копейки не дам

лăпкă

спокойно, степенно, уравновешенно
лăпкă çын — 1) тихоня, тихий, смирный человек 2) степенный, уравновешенный человек
лăпкă сасăпа кала — сказать спокойным голосом

лăрккаç

ворчливый, брюзгливый
лăрккаç çын — брюзгливый человек

либерал

1.
либерал (либерализм майлă çын)

либерал

3. перен.
либерал (принципсăр, çемçешке çын)

ликвидатор

ист.
ликвидатор (пролетариат партине пĕтерессишĕн тăнă меньшевикла юхăмри çын)

лилипут

лилипут (питĕ пĕчĕк çын)

лутака

низкий, низкорослый, приземистый
лутака йывăç — низенькое дерево
лутака лаша — приземистая лошадь
лутака çын — коренастый человек

лутра

низкий, невысокий
лутра кăна йывăç — низкорослое дерево
лутра çын — приземистый человек
Вăрмантан вăрăм, курăкран лутра. (Çул). — загадка Выше (длинее) леса, ниже травы. (Дорога).

луш

2.
попусту, понапрасну
вăл луш çинченех хирĕçекен çын мар — он не вступает в спор понапрасну

ма

3.
разве, неужели
чипер çын ма апла хăтлантăр — разве порядочный человек так поступит
сывă ача ма ун пек макăртăр? — неужели здоровый ребенок будет так плакать?

ма

7. частица отриц.
да нет
ма, вăл ун пек усал çын мар — да нет, он не такой плохой человек

май

8.
вид, подобие
йăлтах пĕтсе кайнă, çын майĕ те çук — он так похудел, что и на человека не похож

майлă

11.
приверженный, преданный
çĕнĕ вĕрентӳ майлă çын — сторонник нового учения
майлă пулни — приверженность, преданность

маклер

маклер (капитализмлă çĕршывсенче — тавар сутма-илме пулăшакан çын)

малашлăх

перспективный, рассчитанный на будущее
çутă малашлăх — светлое будущее
малашлăха выртан çул — дорога в будущее
малашлăх планĕ — перспективный план
малашлăха курни — предвидение, прозорливость книжн.
малашлăха курман çын — недальновидный человек
малашлăха курса ĕçле — видеть перспективу в работе

маляриллĕ

2.
малярийный, болеющий малярией
маляриллĕ çын — малярийный больной

манăçлă

2.
забывчивый
беспамятный
разг.
манăçлă çын — забывчивый человек

манăçсăр

с хорошей памятью
памятливый
разг.
манăçсăр çын — человек с хорошей памятью

маньяк

маньяк (ăстăнне пĕр-пĕр шухăшпа минретнĕ çын)

мар

1. частица отриц.
не
не-

аван мар — нехорошо
ахальтен мар — недаром
инçе мар — недалеко
пĕрре кăна мар — неоднократно, не один раз
сахал мар — немало
халь мар — не сейчас
ĕçсем чаплах мар — дела не совсем хороши
хуларан инçех мар — не так далеко от города
вăл ухмах мар — он не дурак
кăна тивер мар — давайте этого не трогать
кирлĕ мара ан калаç — не болтай впустую
лайăх та мар, начар та мар — и не хорошо и не плохо, серединка наполовинку
эпĕ хирĕç мар — я не против
çамрăках мар хĕрарăм — не очень молодая женщина
ырă мара сис — почувствовать недоброе
таçти çын мар-çке эсĕ — ты ведь нам не чужой
Ваттисем калани ахаль мар çав. — погов. Пословица недаром молвится.
Тĕнче хĕсĕр мар. — погов. Свет клином не сошелся на ком-чем-л.

мăйлă

1.
с какой-л. шеей,
имеющий
какую-л. шею
тăрна мăйлă çын — человек с длинной шеей (букв. с шеей как у журавля)
шурă мăйлă юс — белошеий горностай

мăнаç

2.
гордо, высокомерно, надменно
заносчиво, кичливо

мăнаç çын — гордец, зазнайка разг.
мăнаç кăмăллă — высокомерный
мăнаç пул — кичиться, быть кичливым, заносчивым
вăл ытла мăнаç калаçать — он разговаривает высокомерным тоном

мăнаçлан

II. диал.
стариться, стареть
мăнаçланнă çын — человек преклонных лет

мăнă

5.
старший
старый
взрослый

мăнă аппа —
1) старшая сестра
2) тетя, тетка (со стороны отца или матери)
мăнă асанне — прабабка, прабабушка (со стороны отца)
мăнă асатте — прадед, прадедушка (со стороны отца)
мăнă асаттесем — предки
мăнă кукамай — прабабка, прабабушка (со стороны матери)
мăнă кукаçи — прадед, прадедушка (со стороны матери)
мăнă çын —
1) взрослый человек
2) перен. важная персона, большой человек
ун чухне килте мăннисем пулман — дома в то время не было взрослых

мăнкăмăллă

высокомерно, надменно
заносчиво, спесиво, чванливо

мăнкăмăллă калаçу — высокомерный тон
мăнкăмăллă сан — надменный вид
мăнкăмăллă çын — заносчивый человек, гордец
вăл хăйне ытла мăнкăмăллă тыткалать — уж очень он заносчиво ведет себя

мăнтăр

толстый, тучный, пухлый, жирный
упитанный, дородный, полный
раскормленный

мăнтăр выльăх — упитанный скот
мăнтăр пит-куç — толстая физиономия
мăнтăр çын — тучный человек
мăнтăрĕ чакнă — он похудел
Йытă мăнтăр та çиме юрамасть. — погов. Жирна собака, но в пищу не идет.
Çапăçакан автан нихçан та мăнтăр пулмасть. — посл. Драчливый петух жирным не бывает.
Пĕр çул путене мăнтăр пулать, тепĕр çул карăш мăнтăр. — погов. В один год жирными бывают перепела, в другой — коростели. (соотв. Год на год не приходится).

мăнттай

2.
громоздкий
неуклюжий
угловатый
разг.
мăнттай çын — неуклюжий человек

мăран

3.
замкнутый, нелюдимый
хмурый, угрюмый, мрачный

мăран çын —
1) флегматичный человек, рохля разг.
2) нелюдим, бирюк разг.

мăтăк

1.
короткий
куцый
кургузый
разг.
мăтăк тумтир — короткая одежда
мăтăк мăйлă — короткошеий
мăтăк сухаллă çын — человек с маленькой бородкой
мăтăк хăлхаллă — корноухий
мăтăк хӳрелле йытă — куцая собака
Ултавăн ури мăтăк. — посл. У обмана ноги коротки. (соотв. На лжи далеко не уедешь).

мăтăк

3.
вздорный, сварливый
неуживчивый
кляузный
разг.
мăтăк çын — неуживчивый человек

мăтьăркка

разг.
щуплый, тщедушный, хилый
мăтьăркка çын — худосочный человек

мăчавăр

3.
неповоротливый, медлительный, нерасторопный
мешкотный
разг.
мăчавăр çын — мешкотный человек

мăшăр

3.
чета, пара (супружеская)
çамрăк мăшăр — молодожены, молодая чета
телейлĕ мăшăр — счастливая чета
Икĕ çын пĕр мăшăр, çичĕ çын пĕр çемье. — посл. Два человека — пара, семь человек — семья.

мăшкăл

издевательский
ирсĕр мăшкăл — надругательство, осквернение
киревсĕр мăшкăл — надругательство, осквернение
чĕр мăшкăл — явное издевательство
мăшкăл пул — подвергаться издевательствам, глумлению
мăшкăл ту — порочить, издеваться
Çын мăшкăлĕ ан пул, çынна мăшкăл ан ту. — посл. Береги свою честь и не порочь других.

мел

2.
уловка, хитрость, ухищрение
тĕрлĕ мелпе усă кур — прибегать к разным уловкам
мел туп — изловчиться, ухитриться
мелне тупакан çын — изворотливый, оборотистый человек

меллĕ

сноровисто разг.
меллĕ инженер — опытный инженер
меллĕ механизатор — опытный механизатор
меллĕ çын — дока, мастер своего дела
меллĕ хусканусем — сноровистые движения

меслетлĕ

толково, основательно, по-деловому, со знанием дела
меслетлĕ çын — толковый, знающий человек
меслетлĕ калаç — говорить толково

меслетсĕр

неумело, без сноровки, без умения
меслетсĕр çын — неловкий, неумелый человек

метафора

лингв., лит.
метафора (икĕ япала пĕрешкел пулнипе пĕрин ятне тепĕр япали çине куçарни, сăм. тилĕ «чĕрчун» — тилĕ «чее çын»)

меценат

меценат (наукăпа искусствăна пулăшакан пуян çын)

мĕкĕл

подр. —
о мелькании, неясном движении

мĕкĕл-мĕкĕл — усил. от мĕкĕл
йывăçсем хушшинче çын кĕлеткисем мĕкĕл-мĕкĕл туни курăннă — между деревьями мелькали фигуры людей

мĕн

5. мест. определит.
каждый
весь, все, все

мĕн пынă çын — каждый, кто приходит; все, кто приходит
мĕн пĕлнине каласа патăм — я рассказал все, что знал
унăн мĕн пĕлнĕ ĕçĕ те çак анчах — вот и все, что он умеет делать
мĕн пурĕ те  — всего-навсего
мĕн ĕмĕрне вăл ĕçре ирттернĕ — он работал всю жизнь

мĕнлетлĕ

основательно, солидно, надежно, как следует
мĕнлетлĕ çын — основательный человек
пур ĕçе те мĕнлетлĕ ту — делать все как следует

мĕскĕн

бедно, нищенски, убого
мĕскĕн çын — 1) бедняжка, несчастный человек 2) бедный человек, нищий
мĕскĕн пӳрт — жалкая избушка, халупа разг.
мĕскĕн пурнăçпа пурăн — вести нищенскую жизнь, влачить жалкое существование

мизантроп

мизантроп (çынна юратман çын)

миллион

миллион
миллион çул каялла — миллион лет назад
миллионшар çын — миллионы людей

миссионер

миссионер (тĕн сарма уйăрнă çын)

миçе

сколько
стройкăра миçе çын ĕçлет? — сколько человек трудится на стройке?
миçе хут каланă эпĕ ăна кун çинчен! — сколько раз я говорил ему об этом!
эсĕ миçе çулта? — сколько тебе лет?

монархи

монархия (аслă влаçа пĕр çын тытса тăрас йĕрке)

мораль

моральный
коммунизм моралĕ — коммунистическая мораль
мораль кодексĕ — моральный кодекс
мораль принципĕсем — моральные принципы
вăл мораль тĕлĕшĕнчен таса çын — он человек высокой морали

морфинизм

морфинизм (çын хăйне морфипе минретсе чире кайни)
морфинизмпа чирле — страдать морфинизмом

мул

I.

1.
общее обозначение значительных ценностей:
имущество, богатство, добро, капитал, деньги, казна
и т. д.
мул хуçисем — капиталисты
мулшăн çунакан — стяжатель, хапуга
мула ӳстер — округлить свой капитал, капиталец
Мул пухма хурчка чĕреллĕ çын кирлĕ. — погов. Чтобы наживать богатство, нужно иметь ястребиное сердце.
Çынна мулшăн туман, мула çыншăн тунă. — посл. Не человек создан для богатства, а богатство для человека.
Татнă сăмах мулран та паха. — посл. Уговор дороже денег.

мулат

мулат (шурă ӳтлĕ тата хура ӳтлĕ арпа арăмран çуралнă çын)

муллан

обогащаться, наживаться
Çын муллансан чунĕ чулланать. — посл. Когда человек обогащается, его сердце в камень превращается.

муниципализаци

муниципализация (уйрăм çын пурлăхне вырăнти власть органĕсене пани)

мухтав

2.
слава, известность
почет

ĕмĕр сӳнми мухтав — неувядаемая слава
мухтав тӳпинче — в зените славы
мухтава кăлар — прославить
мухтава тух — прославиться
чыс та мухтав! — честь и слава!
коммунизм тăвакан совет халăхне мухтав! — ист. слава советскому народу — строителю коммунизма!
Çынна кура мухтавĕ. — погов. По человеку и слава.
Ĕçчен çын ĕмĕр мухтавра. — посл. Трудолюбивый человек всегда в почете.

мухтан

1.
хвастаться
хвалиться, похваляться
прост.
мухтанма юрат — любить хвастаться, похваляться
унăн мухтанмалли çук — ему нечем похвастаться
Пур тесе ан мухтан, çук тесе ан хурлан. — посл. Не хвастайся, когда у тебя есть, не огорчайся, когда у тебя нет.
Мухтанни юланутпа каять те çуран таврăнать. — посл. Хвастун выезжает верхом, а возвращается пешим.
Туса курман çын ĕмĕртен мухтанать. — погов. Тот вечно хвалится, кто ничего не сделал.

мухтанчăк

хвастливый
мухтанчăк çын — хвастливый человек
Мухтанчăкăн пуш енчĕк. — посл. У пустозвона и кошелек пустой.

намăслантар

1.
стыдить, совестить
срамить
прост.
ăна çын умĕнче ан намăслантар ĕнтĕ! — не срами его перед людьми!

намăслă

стыдливый, совестливый, стеснительный
вăл намăслă çын — он человек совестливый

намăссăр

бессовестно, бесстыдно, бесчестно
нагло, нахально

намăссăр хăтлан — вести себя нагло
намăссçр çын — бессовестный человек
вăл ним намăссăр суять — он врет без зазрения совести
Намăссăр çыннăн питне кĕççе çĕленĕ. — погов. У бессовестного лицо зашито войлоком.

натурщик

иск.
натурщик (художник умĕнче ӳкермелли кĕлетке вырăнне ларакан çын)

начар

плохо, дурно
начар çанталăк — плохая погода
начар çын — плохой человек
кĕрĕк кивĕ пулин те начар мар — шуба хоть и старая, но неплохая
ман çинчен начар ан шухăшлăр — не думайте обо мне ничего плохого
начара кай — клониться к худшему
начартан начар — очень плохой, хуже некуда
Начар урапа хытăрах шатăртатать. — посл. Плохая телега скрипит сильнее.

начар

слабо
начар юн таппи — слабый пульс
чирлĕ çын пит начар — больной очень слаб
начара тух — ослабеть

невралгиллĕ

невралгический
невралгиллĕ çын — невралгический больной

несĕлсĕр

1.
безродный
несĕлсĕр çын — безродный человек

нĕрсĕр

уродливо, безобразно, некрасиво
нĕрсĕр пит-куçла çын — некрасивый человек
сăнĕ-пичĕ пăхма çук нĕрсĕр — у него безобразная внешность

нигилист

нигилист (ниме те йышăнман çын)

никрес

1.
нелюдимый, необщительный, замкнутый
никрес çын — нелюдим, необщительный человек

нумай

много
больше

чи нумай — самое большее
нумайрах — больше
нумай енлĕ — договор многосторонний договор
нумай нациллĕ пăтшалăх — многонациональное государство
нумай сыпăклă ракета — многоступенчатая ракета
нумай çул — многие годы
нумай çул ӳсекен курăксем — многолетние травы
нумай тиражлă хаçат — многотиражная газета
нумай хваттерлĕ çурт многоквартирный дом
нумай енĕпе — во многих отношениях
нумай та мар — совсем немного
нумай хутчен — много раз, многократно
нумай ĕçле — много работать
укçа нумай юлман — денег осталось немного
кунта ялан çын нумай — здесь всегда много народу
нумай ученăйсем çапла шутлаççĕ — многие ученые считают так
нумай япала çинчен калаçрăмăр — мы о мнбгом поговорили
вăл пурнăçра нумай курнă — он многое повидал в жизни
вĕсем пирĕнтен нумай ĕçленĕ — они работали больше нас
Нумайа шыраса, сахалсăр тăрса юлнă. — посл. В погоне за многим остался без малого. (соотв. За двумя зайцами погонишься, ни одного не поймаешь).

нумизмат

нумизмат (авалхи укçа, медаль таврашĕ пухакан çын)

нӳрĕк

3. перен.
вялый, апатичный, пассивный
нӳрĕк çын — вялый человек

обыватель

обыватель (обществăлла тавракурăмсăр, харпăр интересĕсемпе пурăнакан çын)
обывателе тух — превратиться в обывателя

опека

опека (пĕр-пĕр çынна тепĕр çын е патшалăх тепĕр патшалăх, организации пăхса тăни)
опекăна ил — взять под опеку, опекать
опекăна илнĕ çын — подопечный человек
ООН опекăна илнĕ çĕршыв — территория, подопечная ООН
опека ту — 1) опекать 2) учредить опеку над кем-чем-л.

оппозиционер

оппозиционер (оппозицири çын)

опричнина

ист.
опричнина (IV Иван патша аслă влаçа çирĕплетме туса ирттернĕ ĕçсем, çав тĕллевпе йĕркеленĕ эшкер)
опричник — çав эшкерĕнче тăнă çын

орденлă

орденоносный
виçĕ орденлă савăт — трижды орденоносный завод
орденлă çын — орденоносец
орденлă çар чаçĕ — орденоносная воинская часть

ортодокс

книжн.
ортодокс (пĕр-пĕр вĕрентĕве çирĕп тытакан çын)
ортодоксла шухăшсем — ортодоксальные взгляды

отпуск

отпускной
декрет отпускĕ — декретный отпуск
кĕске сроклăх отпуск — краткосрочный отпуск
хушма отпуск — дополнительный отпуск
черетлĕ отпуск — очередной отпуск
эрнелĕх отпуск — недельный отпуск
отпуск вăхăчĕ — отпускное время
отпуск укçи — отпускные (деньги)
отпускри çын — отпускник
отпуск пар — предоставить отпуск
отпуска тух — уйти в отпуск
отпускран таврăн — вернуться из отпуска
ăна отпускран чĕнсе илнĕ — его отозвали из отпуска

официаллă

официально
официаллă калаçу — официальная беседа
официаллă çын — официальное лицо
официаллă тĕл-пулу — официальная встреча
официаллă ыйт — спросить официально
официаллă йĕркепе кайса кил — посетить с официальным визитом

пай

2.
доля
май пая ăна парăр — отдайте мою долю ему
пĕр тан пайсене уйăр — делить на равные доли
Ху пайна пăрахса, çын пайĕ хыççăн ан кай. — посл. Не гоняйся за чужой долей, бросив свою.

пакартамас

1.
плотный, коренастый
кряжистый

пакартамас çын — коренастый человек

паксăр

грубо, неучтиво, резко
паксăр çын — грубый человек
паксăр калаç — грубо, резко разговаривать

палата

палатный
икĕ вырăнлă палата — палата на два места
хирурги палати — хирургическая палата
палата сестри — палатная сестра
палатăра виçĕ çын выртать — в палате трое больных

палла

2.
знать
быть знакомым

палланă вырăн — знакомое место
паллакан çын — знакомый
палламан çын — незнакомый
эпĕ ăна тахçантанпах паллатăп — я его знаю с давних пор

палтăркка

болтливый
палтăркка çын — болтун

пантеист

пантеист (пантеизм майлă çын)

параличлă

параличный, разбитый параличом
параличлă çын — паралитик, параличный больной

парăмлă

в долгу
парăмлă çын — должник; недоимщик
парăмлă пул — оказаться в долгу
эпир пурте ăна парăмлă — перен. мы все ему должны, мы все в долгу перед ним

парăн

4.
поддаваться, подвергаться чему-л.
уяра парăнман ӳсентăрансем — засухоустойчивые растения
пиçĕхнĕ çын чир-чĕре парăнмасть — закаленный (человек) не поддается болезням

парламентер

парламентер (тăшманпа калаçусем ирттерме янă çын)
парламентер яр — послать парламентера

партнер

партнер (пĕрле вылякан е ăмăртакан çын)
спектакльти партнер — партнер по игре в спектакле

пархатарлă

4.
благодарный, признательный
пархатарлă пул — быть признательным
пархатарлă çын — 1) благородный человек 2) человек, умеющий быть признательным

пархатарсăр

2.
неблагодарный, непризнательный
пархатарсăр çын — неблагодарный человек

пассивлă

пассивно
пассивлă çын — пассивный человек
пассивлă пулма юрамасть — нельзя быть пассивным

паттăр

героически, геройски, доблестно, храбро, отважно, мужественно
вăрçă паттăрĕсем — герои войны
ĕç паттăрĕ — герой труда
космос паттăрĕсем — герои космоса
юмахри паттăр — сказочный богатырь
паттăр ĕç — подвиг
паттăр çар — геройческая армия
паттăр çын — храбрец
паттăр пул — проявить геройство
паттăра тух — стать героем
паттăр вилĕмпе вил — пасть смертью храбрых

паттăр

2.
крепкий, мощный, могучий
паттăр юман — могучий дуб
паттăр кĕлеткеллĕ çын — человек крепкого телосложения
вăл такамран та — паттăр он сильнее всех

пахала

2. перен.
ценить, признавать, дорожить
çын ĕçне пахала — ценить чужой труд
специалистсем проекта пахаларĕç — специалисты высоко оценили проект

пациент

пациент (тухтăр патне сипленме пынă çын)
хĕрарăм пациент — пациентка
пациентсене йышăн — принимать пациентов

пацифист

пацифист (пацифизм майлă çын)

пăлахай

симулянт
пăлахайй çын — симулянт
пăлахайя пер — симулировать, притворяться (напр. нездоровым)

пăсăк

испорченный, неисправный, дефектный
с недостатком, с изъяном, с дефектом

пăсăк куç — больные глаза
пăсăк сывлăш — затхлый, спертый воздух
пăсăк çăнăх — испорченная мука
пăсăк çăмарта — тухлое яйцо
пăсăк çын — испорченный человек
лашан пăсăк пур — у лошади есть изъян
Çемьере пăсăксăр мар. — погов. В семье не без урода.

пăсăклă

3.
плохой, дурной, испорченный
вăл пăсăклă çын — он испорченный человек

пăсăл

3.
становиться больным, заболевать
шăнса пăсăл — простудиться
куçĕ пăсăлнă — у него больные глаза
ăстăн пăсăлнă çын — человек с больной психикой
юн пăсăлни — белокровие

пăтрат

7.
путать, смешивать с кем-чем-л.
унăн сассине урăх çын сассипе пăтратма май çук — его голос невозможно перепутать с чьим-либо другим

пăч

2.
вдруг, внезапно, неожиданно
пирĕн умри çын пăч çухалчĕ — шедший перед нами человек неожиданно куда-то исчез
лампăна пăч сӳнтерчĕç — лампу вдруг погасили

пăшăрханчăк

беспокойно, тревожно
пăшăрханчăк сасă — беспокойный голос
пăшăрханчăк калаç — говорить с тревогой
вăл питĕ пăшăрханчăк çын — он все принимает близко к сердцу

перекетлĕ

бережливо, экономно
перекетлĕ çын — бережливый человек
укçана перекетлĕ тыткала — экономно расходовать деньги
вăхăтпа перекетлĕ усă кур — расчетливо пользоваться временем

пессимист

пессимист (ырра шанман çын)

пĕкĕ

1.
дуга (в упряжи)
лаша пĕкки — конская дуга
пирĕн пĕкки пĕкĕ пек, ыр çын арăм масмакĕ пек — фольк. у нас дуга красивая, как масмак у нарядной женщины

пĕл

2.
знать, обладать знаниями, иметь понятие о ком-чем-л.
математикăна пĕл — знать математику
хут пĕл — знать грамоту, быть грамотным
хут пĕлмен çын — неграмотный человек
ача урок пĕлмест — мальчик не знает урока
Пĕлмен пĕр сăмах, пĕлсен — çĕр сăмах. — посл. Не знаю — одно слово, знаю — сто слов.

пĕл

4.
знать, быть знакомым с кем-л.
пĕлекен çын — 1) знающий человек, знаток 2) знакомый человек
пĕлмен çын — незнакомый человек

пĕлтĕркке

ветреный, легкомысленный
пĕлтĕркке çын — ветреный человек

пĕр

I.

1.
при конкр. счете, в качестве опр.
один
одно-

пĕр минут та — ни одной минуты
пĕр сехет — (один) час
пĕр тенкĕ — (один) рубль
пĕр хут — (один) раз, разок
пĕр актлă пьеса — одноактная пьеса
пĕр кунлăх кану çурчĕ — однодневный дом отдыха
пĕр моторлă самолет — одномоторный самолёт
пĕр хутлӳ ҫурт — одноэтажный дом
пĕр вăхăтрах — одновременно
пĕр вăхăтрах икĕ çĕрте ĕçле — работать одновременно в двух местах, совместительствовать

пĕр енлĕ —
1) односторонний, однобокий
пĕр енлĕ ăнлантару — односторонняя трактовка
2) односторонне, однобоко
эсир ку ыйту çине пĕр енлĕ пăхатăр —
— вы односторонне рассматриваете этот вопрос

пĕр çĕре пухăн — собраться в одно место
пурте пĕр çын юлми кайса пĕтнĕ — ушли все до одного
пĕр ача ялан ачаш пулать — единственный ребенок всегда бывает капризным
вуникĕ хĕр, пĕр купăс янăрать-çке пĕр сасă —
фольк. двенадцать девушек и с ними одна скрипка поют в один голос
Пĕр кун каймалăх çул пулсан, çичĕ кунлăх çăкăр ил, тенĕ. —
посл. Готовясь в путь на один день, бери хлеба на семь.

пĕр

4.
некий, один, какой-то
какой-нибудь

пĕр çын — некто, один, какой-то человек
кун çинчен мана пĕр палланă çын каларĕ — об этом мне сообщил один знакомый
Пĕр япала пĕтĕм япалана тиркемест, пĕр шĕвĕ япалана тиркет. (Вут-кăвар). — загадка Некая вещь не разбирает ничего, только воду не разбирает. (Огонь)

пĕт

2.
пропадать
погибать

ман сасă пĕтрĕ — у меня пропал голос
унпа пĕтес çук — с ним не пропадешь
пĕр кун ахалех пĕтрĕ — целый день пропал даром
вăрçа кайрĕ те пĕтрĕ — он ушел на войну и пропал, погиб
пĕтрĕ пуç! — пропала моя голова
пĕтнĕ çын — пропащий человек
Хырăмна пула пуçу пĕтĕ. — погов. Из-за ненасытного брюха (т.е. корысти) пропадет голова.

пĕтĕмпе

2.
всего
всего-на-всего

ушкăнта пĕтĕмпе çирĕм икĕ çын — всего в группе двадцать два человека
кунта пĕтĕмпе те икĕ улма çеç — здесь всего-навсего два яблока

пĕччен

2.
одинокий, бессемейный
пĕччен карчăк — одинокая старушка

пĕччен çын —
1) один человек
Пĕччен çыннăн алă çитмест. — посл. У одного человека на все рук не хватает
2) одинокий человек, бобыль

пĕччен хĕрарăм — одинокая женщина, бобылка
пĕччен ача амăшĕ — мать-одиночка
пĕччен алăсти — кустарь—одиночка
пĕччен пурăн — жить бобылем, без семьи

пикенчĕклĕ

инициативно
пикенчĕклĕ çын — инициативный человек
пикенчĕклĕ ĕçле — работать с инициативой

пиллĕ

счастливый, благополучный
благословенный
высок.
пиллĕ çын — счастливый человек
пиллĕ çĕршыв — благословенный край

пин

1.
тысяча
пин тенкĕ — (одна) тысяча рублей
вуншар пин — десятки тысяч
пине яхăн çын — около тысячи человек
пин те виççĕр — (одна) тысяча триста
пинтен кăшт катăк — чуть меньше тысячи
пин çулхи хула — тысячелетний город

пиç

1.
вариться, печься
çăкăр пиçрĕ — хлеб испекся
яшка пиçмен-ха — суп еще не сварился
пиçнĕ çĕрулми — вареный картофель
Пиçмен, касман, сĕтел çине хуман, ăна çимен çын та çук. (Кăкăр сĕчĕ). — загадка Не пекут, ножом не режут, на стол не ставят, но все его едят. (Материнское молоко).
Пиçнĕ-пиçмен иккĕ тăрантарать. — погов. Свежесваренное вдвое сытнее.

пиç

5.
получать навык, становиться опытным, умелым
осваиваться
с чем-л.
ĕçе пиç — освоиться с работой
ĕçре пиçнĕ çын — опытный человек
Вут хутмасăр çăкăр пиçмест, ĕçлесе пиçмесĕр çурт-йĕр пулмасть. — посл. Не истопивши печь, хлеба не испечешь, не научившись работать, дома не поставишь.

пиçĕ

3.
закаленный, выносливый
пиçĕ лаша — выносливая лошадь
пиçĕ çын — закаленный человек

пиçĕх

4.
становиться опытным, умелым, получать навыки в чем-л.
ĕçре пиçĕхнĕ çын — 1) закаленный в труде человек 2) опытный работник

пит

лицевой
çаврака пит — круглое лицо
тăрăхла пит — продолговатое, овальное лицо
типшĕм пит — худое лицо
тулли пит — полное лицо
кӳпшек пит — полное лицо
шыçмак питлĕ çын — человек с одутловатым лицом
пит шăмми — скулы
пит сăнĕ — румянец
пит шăл — вытереть лицо
пичĕ хĕрелсе кайрĕ — у него покраснело лицо
мĕнле питпе курăнас? — с каким лицом показаться? (о чувстве стыда)

плагиат

плагиат (çын çырнине вăрласа çырни)

платна

плотно
платна çын — плотный человек

плебей

ист.
плебей (Авалхи Римра — правăсăр чухăн çын)

правăсăр

бесправный
правăсăр çын — бесправный человек

правур

проворно, живо, расторопно
правур çын — проворный человек
правуртарах çӳре! — двигайся поживее!

прапорщик

1.
прапорщик (совет çарĕнче — срокран ытла службăри çын званийĕ)

принциплă

принципиальный
принциплă çын — принципиальный человек
принциплă политика — принципиальная политика

принципсăр

беспринципно
принципсăр çын — беспринципный человек
принципсăр хăтланни — беспринципное поведение

протекционист

протекционист (протекционизм майлă çын)

прототип

лит.
прототип (сăнар тума тĕслĕхе илнĕ çын)
роман геройĕн чĕрĕ прототипĕ — живой прототип героя романа

психастени

мед.
психастения (çын хăракан пулнинче палăракан психик чирĕ)
[грек. psychē — чун, тата astheneia — хăватсăрлăх]

психопат

психопат (сывă мар психикăллă çын)
психопат хĕрарăм — психопатка

пуклак

3.
низенький, приземистый
пуклак çын — приземистый человек, коротышка

пул

2.
быть, являться
çарта вăл рота командирĕ пулнă — в армии он был командиром роты
колхоз председателĕ пулнă çын — бывший председатель колхоза
агроном пулнă май вăл куллен уй-хирте çӳрет — являясь агрономом, он ежедневно бывает на полях
Болгарие вăл делегаци руководителĕ пулса кайрĕ — он поехал в Болгарию в качестве руководителя делегации

пултарусăр

неспособный, бездарный, бесталанный
пултарусăр çын — бесталанный человек

пултăклă

1.
энергичный
пултăклă çын — энергичный человек

пупле

2.
судачить, злословить
çын çинчен пупле — судачить о людях

пур

2.
зажиточный, обеспеченный, имущий, богатый
пур çын — зажиточный человек
пур пул — разбогатеть
Пускил усал пулсассăн, пур пурнăç та саланать. — посл. С дурными соседями и достаток идет прахом.

пур

III.

1.
каждый, всякий
всяческий

пур çын та — каждый человек
пур майпа та — всяческими способами
пур-пур — всякий, всевозможный
пур-пур тĕслĕ чечексем — цветы всевозможной окраски

пур

2. в качестве опр.
все
патшалăхăн пур кĕтессисенче — те во всех уголках страны
пур енчен те — со всех сторон
пур ĕçе те туса пĕтертĕмĕр — мы закончили все работы
пур çын та пĕр мар — не все люди одинаковы

пурăн

1.
жить, существовать
килĕштерсе пурăн — жить в согласии
пĕр хуйхăсăр пурăн — жить без забот
хулара пурăн—  жить в городе
пурăнма куç — переехать на жительство
мĕнле пурăнатăр?—  как поживаете?
аран пурăнкала — неважно жить, еле существовать
вăл çĕр çулччен пурăннă — он прожил до ста лет
слонсем нумай пурăнаççĕ — слоны живут долго
Çынсăр çын пурăнаймасть. — погов. Человек не может жить без людей.

пурнăç

жизненный
пурнăç тĕвви — зародыш
пурнăçа пар — отдать жизнь
пурнăçран уйрăл — расстаться с жизнью
тухтăрсем аманнă çын пурнăçне çăлнă — доктора спасли жизнь раненому
вăл пĕр эрне пурнăçпа вилĕм хушшинче пулнă — он целую неделю находился между жизнью и смертью

пусă

3. уст.
могила
Çын пуссине алтиччен хăвăнне алт. — погов. Чем рыть могилу другому, подумай о своей.

пусмăрла

1.
угнетать, притеснять
эксплуатировать

çынна çын пусмăрланине тĕп ту — ликвидировать эксплуатацию человека человеком
пусмăрлакан классем — эксплуататорские классы

пуçаруллă

инициативно, деятельно, активно
пуçаруллă çын — инициативный человек
пуçаруллă ĕçле — работать инициативно

пуçлă

2. перен.
с головой, умный
башковитый
прост.
пуçлă çын — человек с головой

пуçне

2.
при счете, перечислении
с...
на...

тухăç гектар пуçне вăтăр центнера çитет — урожай достигает тридцати центнеров с гектара
çын пуçне виçшер тенкĕ тиврĕ — пришлось по три рубля на человека

пуçсăр

2. перен.
безголовый, глупый
пуçсăр çын — глупый человек

пуçтаруллă

бережливо, экономно, расчетливо
пуçтаруллă çын — бережливый человек
хуçалăха пуçтаруллă тытса пыр — вести хозяйство экономно

путăк

3.
впалый, ввалившийся
путăк кăкăр — впалая грудь
путăк питçăмарти — впалые щеки
путăк куçлă çын — человек с ввалившимися глазами

путлĕ

прилично, порядочно
путлĕ тумтир — приличная одежда
путлĕ çын ун пек хăтланмĕ — порядочный человек так не поступит

пӳлемес

тучный, полный
пӳлемес çын — тучный человек

пӳллĕ

1.
имеющий какой-л. рост
срослый

вăтам пӳллĕ çын — человек среднего роста
лутра пӳллĕ — низкорослый
тăлпан пӳллĕ — коренастый
яштака пӳллĕ — стройный
йăрăс пӳллĕ — стройный

пыран

прожорливый, жадный
пыран выльăх — прожорливое животное
пыран çын — жадный человек

пысăк

8.
большой, занимающий высокий пост, высокопоставленный
пысăк çын — 1) взрослый человек 2) большой человек
пысăк ĕçре ĕçле — занимать большую должность
пысăк çынна тух — продвинуться по службе, стать большим человеком

пысăккăн

крупно
помногу
в больших размерах, в большом объеме

пысăккăн тие — нагружать помногу
пысăккăн йăт — носить большими ношами
пысăккăн çĕле — шить крупными стежками
пысăккăн ярса пус — идти крупным шагом
Пĕчĕккĕн çисен тутă пулăн, пысăккăн хыпсан пырна ларĕ. — посл. Ешь понемногу — насытишься, будешь хапать помногу — подавишься. (соотв. Малое насытит, от многого вспучит).
Çын аллинчи кукăль пысăккăн курăнать. — погов. Пирог в чужих руках кажется большим.

пытар

3.
хоронить, совершать погребение
çын пытармалли хатĕрсем — похоронные принадлежности

радикал

I. полит.

радикал (радикализм юхăмĕнчи çын)

рантье

рантье (капитализм çĕршывĕсенче — ĕçлемесĕр тупăш илсе пурăнакан çын)

рацион

рацион (паллă вăхăтлăха уйăрнй апат)  [лат. ratio (rationis) — виçев, шутласа илни]
талăклăх рацион — суточный рацион
чирлĕ çын рационĕ — рацион больного
выльăх апачĕн рационĕ — рацион кормов
рацион хатĕрле — составить рацион
рационпа çитер — кормить по рациону
рациона

рационалист

1. филос.
рационалист (рационализм майлă çын)

рационалист

2.
рационалист (ăстăнпа шайлакан çын)

ревматизмлă

ревматический
ревматизмлă çын — ревматический больной

регент

1. полит.
регент (патшалăха монарх вырăнне вăхăтлăха тытакан çын)

режим

2.
режим (кун йĕрки)
чирлĕ çын режимĕ — режим больного
шкул режимĕ — школьный режим
çирĕп режим тыт — соблюдать строгий режим

релятивист

филос.
релятивист (релятивизм майлă çын)

ремесленник

2. перен.
ремесленник (япăх, чунне памасăр ĕçлекен çын)

ренегат

ренегат (малтанхи шухăшсене пăрахса тăшман енне куçнă çын)

республиканец

1.
республиканец (республика стройĕ майлă çын)

ретлĕ

прилично
ретлĕ çын — добропорядочный человек
ретлĕ пул — вести себя прилично

ретсĕр

неприлично, непорядочно
ретсĕр çын — непорядочный человек

референт

референт (пĕр-пĕр ыйтупа доклад тăвакан е консультаци паракан çын)

реформист

полит.
реформист (реформизм майлă çын)

робот

робот (çын евĕр кăткăс операцисем тăвакан автомат)

романтик

1. лит., иск.
романтик (романтизм юхăмĕнчи çын)
вунтăххăрмĕш ĕмĕр пуçламăшĕнчи романтиксем — романтики начала девятнадцатого века

романтикла

романтически, романтично
романтикла ĕмĕтленекен çын — романтически настроенный человек

рутинер

рутинер (çĕнĕлĕхсенчен хăракан çын)

сав

3.
уважать, ценить
вăл пит савмалла çын — он человек, достойный уважения
Ятлă çынна ял савать. — посл. Достойного человека уважает все село.

савăк

радушно, добродушно
вăл усал мар, савăк çын — он человек не злой, добродушный

садист

садист (садизм туртăмĕллĕ çын)

сайра

немного
кун çинчен сайра çын пĕлет — об этом знают немногие люди

салам

2.
поклон
реверанс

кĕçĕн çын салам пани — ист. ритуальный поклон новобрачной

саланчăк

неряшливо, неопрятно, неаккуратно
саланчăк çын — неряшливый человек

самай

лучше, легче
самаййи сисĕнмест-ха — пока облегчения не чувствуется
чирлĕ çын паян самайрах пек — больному сегодня легче

самăр

толстый, тучный, жирный
упитанный
полный

самăр выльăх — упитанный скот
вăтам самăр выльăх — скот средней упитанности
вăтамран кая самăр выльăх — скот ниже средней упитанности
самăр çын — тучный человек
самăрне пула хăвăрт çӳремест — он не может быстро двигаться из-за своей полноты

самурай

самурай (феодал Японири çар кастинчи çын)

санашкал

подобно тебе, как ты
санашкал çын — похожий на тебя человек
санашкал кам хăтланать? — кто поступает так, как ты?
эпĕ те, санашкалах, ишме пĕлместĕп — я, как и ты, тоже не умею плавать

сангвиник

психол.
сангвиник (савăнăçлă, чĕрĕ çын)

санырав

диал.
сущ. и прил.

глухой
санырав çын — глухой человек

санлă

II. уст.
сановный
сановитый

санлă çын — сановное лицо

сановник

уст.
сановник (пысăк чинлă çын)
патша сановникĕсем — царские сановники

сапăрлă

1.
тихий, смирный, кроткий, незлобивый, миролюбивый
сапăрлă çын — тихий человек
сапăрлă хурав — кроткий ответ

саппаслă

1.
запасливый, имеющий запас
вăл саппаслă çын — он человек запасливый

сарлака

широко
сарлака ал тупанĕ — широкая ладонь
сарлака хулпуççиллĕ — широкоплечий
сарлака питлĕ çын — широколицый человек
сарлака акранлă фильм — широкоэкранный фильм
сарлака ретлĕ сеялка — широкорядная сеялка
юханшыв сарлака сарăлнă — река разлилась широко

састуйлă

серьезно, здраво
састуйлă çын — серьезный человек

сатур

сильно, крепко
сатур çын — здоровый человек
лаша сатур туртать — лошадь тянет сильно

сахал

малочисленный, немногочисленный, небольшой по количеству
сахал çын — немногие люди
сахал çар — малочисленное войско
чи сахал — самое малое, минимум
сахалпа çырлах — ограничиваться малым
сахал тăкакпа тупăш ытларах ил — получать при минимальных затратах максимальную прибыль
Сахал та çитет, нумай та пĕтет. — посл. И малым можно обойтись, и многое можно истратить.

сахал

мало, немного, недостаточно
мало-


сахал мар —
1) немалый
сахал мар укçа немалые деньги
2) немало
сахал мар каланă кун çинчен — об этом говорилось немало

сахалтарах —
1) маловато, немного, недостаточно
ку укçа костюм илме сахалтарах — для покупки костюма этих денег маловато
2) меньше
сахалрах калаç — говори поменьше

сахал йышлă — малочисленный
сахал йышлă халăхсем — малочисленные народности, национальные меньшинства
ку сахал-ха — мало этого, мало того
вутă сахалрах — дров маловато
халăх сахалли — малолюдность, малонаселенность
сахал сĕтлĕ ĕне — малодойная корова
юр сахал хĕл — малоснежная зима
сахал вĕреннĕ çын — малообразованный человек
сахал тупăшлă хуçалăх — малорентабельное хозяйство
утă пĕлтĕрхинчен сахал пулчĕ — сена получилось меньше, чем в прошлом году

сăваплă

благочестиво, набожно, праведно
сăваплă çын — благочестивый человек
сăваплă пурăн — жить праведно

сăмах

6.
речь, разговор, беседа
сăмах çаврăнăшĕ — оборот речи
сăмах çаврăнăçĕпе май — к слову
сăмах май — к слову
сăмах çине килтĕн — ты легок на помине (букв. ты пришел, когда речь шла о тебе)
сăмах тапрат — поднять вопрос, заговорить о чем-л.
сăмах хускат — поднять вопрос, заговорить о чем-л.
çын сăмахне ан пӳл — не перебивай говорящего
сăмах мĕн çинчен пырать? — о чем идет речь?
сăмахран ĕçе куç — перейти от слов, разговоров к делу

сăмах

8.
речь, способность говорить
тăван сăмах — родная речь
сăмах пултарулăхĕ — способность говорить, дар речи
сăмахпа кастар — говорить резко, резать (языком)
вăл сăмаха ăста çын — он мастер говорить

сăмах-юмах

3.
толки, пересуды, разговоры, слухи, молва
çын сăмах-юмахĕ — людская молва
ун пек сăмах-юмах илтменччĕ — я таких разговоров не слышал
сăмах-юмах кăлар — вызывать толки

сăмсасăр

безносый, с провалившимся носом
сăмсасăр çын — безносый человек

сăнавлă

наблюдательно
проницательно

сăнавлă çын — наблюдательный человек

сăнар

1.
вид, образ, облик (человека)
пурте пĕр сăнар — все на одно лицо, все очень похожи
çын сăнарне çухат — потерять человеческий облик

сăнсăр

1.
безобразный, некрасивый, непривлекательный
сăнсăр çын — некрасивый человек

сăнсăрлан

2.
осунуться, похудеть
побледнеть
спасть с лица
прост.
чирлĕ çын сăнсăрланса кайнă — больной спал с лица

сăпайлă

скромно, сдержанно
сăпайлă çын — скромный человек
сăпайлă пурăн — жить скромно

сăран

кожаный
кожевенный

çын хайланă сăран — искусственная кожа
сысна сăранĕ — свиная кожа
çемçе сăран — замша, юфть
хура сăран перчетке — перчатки из черной кожи
сăран алса — кожаные рукавицы
сăран атă-пушмак — кожаная обувь
сăран завочĕ — кожевенный завод
сăран пальто — кожаное пальто
сăран ту — выделывать кожу
сăран тăвакан —  кожевник

сăтăр

вредный
пушар сăтăрĕ — ущерб от пожара
сăтăр çын — вредный человек
сăтăр кӳр — приносить вред, причинять ущерб
шăрăх чылай сăтăр кӳчĕ — засуха нанесла значительный ущерб
сăтăр тӳс — терпеть урон, понести ущерб
сăтăр кус — терпеть урон, понести ущерб

сăх

3.
жалить, кусать (о насекомых, змеях)
ăна вĕлле хурчĕ сăхрĕ — его ужалила пчела
Пĕрре çĕлен сăхнă çын çĕрĕк пăявран та хăрать. — посл. Ужаленный змеей человек и обрывка веревки боится (соотв. Пуганая ворона и куста боится).

сăхă

1.
жадный, алчный, ненасытный
сăхă çын — жадный человек
Сăхă йытта — вари пашалу. — посл. Жадной собаке обжечься бы горячей лепешкой .

сăхлан

2.
зариться на что-л.
çын япалине сăхлан — зариться на чужое

секвестр

юр.
секвестр (патшалăх пĕр-пĕр çын пурлăхне конфискацилени, унпа усă курма чарни)
пурлăха секвестр ту — наложить секвестр на имущество

сентиментализм

1. лит.
сентиментализм (çын кăмăл-туйăмне кăтартса пама тăрăшнă литература юхăмĕ)

сентименталлă

сентиментально
сентименталлă çын — сентиментальный человек

сехмет

2.
недуг, болезнь
Çын сехметсĕр пулмасть. — посл. Не бывает человека без болезни.

сĕврĕк

3. перен.
обессилевший, слабый
вялый, апатичный

сĕврĕк çын — обессилевший человек

сĕлтĕрке

то же, что сĕрелте
çын сĕлтĕрки çеç юлнă — он на человека не похож (напр. после болезни)

сĕмлен

4.
разбираться, соображать
çиелтен çеç сĕмлен — иметь поверхностное представление о чем-л.
техникăна сĕмленекен çын — человек, разбирающийся в технике

сĕмсĕр

нагло, дерзко, нахально, бессовестно
сĕмсĕр ĕç — дерзкий поступок
сĕмсĕр суя — бессовестная ложь
вĕсем ытла сĕмсĕр хăтланаççĕ — они ведут себя слишком нагло
Сĕмсĕр çын — сăнсăр çын. — посл. Наглый человек — бессовестный человек.

сикĕ

1.
прыжок, скачок
мулкач сикки — заячьи скачки
Çын сиккипе ан сик. — посл. Не скачи чужим скоком. (живи своим умом)

символист

символист (символизм юхăмĕнчи çын)

сип

полезный, целебный, благотворный
вăрманти сип сывлăш — целебный лесной воздух
ку эмелĕн сипĕ вăйлă — это лекарство имеет благотворную силу
сипĕ çук — в этом нет проку
сипе кил — идти на пользу
Çын япали сиппе пымасть. — посл. Чужое добро впрок не идет.

сис

2.
замечать, примечать
обращать внимание

куна никам та сиссе юлмарĕ — никто этого не заметил
çын сисиччен — незаметно для других
вăл хăй сисмесĕрех çывăрса кайнă — незаметно для себя он уснул
сисмен хушăра пăрахут кăшкăртса ячĕ — неожиданно пароход дал гудок
Ырă çынпа çула тухсан çул иртнине сисместен. — посл. С хорошим человеком и не заметишь, как пройдешь путь.

сисĕмлĕ

чутко, внимательно
çын хуйхи-суйхине сисĕмлĕ пул — быть чутким к чужим горестям

сисĕмсĕр

нечутко, невнимательно, черство
вăл çын тĕлĕшпе сисĕмсĕр — он нечуток к людям

сисĕнкĕ

чуткий, внимательный, отзывчивый
сисĕнкĕ çын — чуткий человек

сифилислă

сифилитический, больной сифилисом
сифилислă çын — сифилитик

скептик

1. филос.
скептик (скептицизм майлă çын)

скептик

2.
скептик (шанман çын)
чунĕпе вăл скептик — он скептик в душе

склерозлă

склерозный, склеротический
склерозлă çын — склеротический больной

словарь

2.
словарь (сăмах йышĕ)
поэзи словарĕ — поэтический словарь
уйрăм çын словарĕ — индивидуальный словарь
чĕлхен пĕтĕм сăмахсарĕ — общий словарь языка

сменщик

сменщик (ĕçре ылмаштаракан çын)
вăл сменщикĕпе ăмăртать — он соревнуется со своим сменщиком

спартанец

спартанец (ним артаксăр, йывăрлăх тӳссе пурăнакан çын)

спиритуализм

филос.
спиритуализм (çын чунĕ ӳтрен уйрăм, хăй халлĕн пурăнать, тесе вĕрентекен идеализмла теори)

спутник

2.
(искусственный) спутник (тĕнче уçлăхне тĕпчемелли аппарат)
метеорологи спутникĕ — метеорологический спутник
çыхăну спутникĕ — спутник связи
Çĕрĕн çын хайланă спутникĕ — искусственный спутник Земли
спутник вĕçтерсе яр — запустить спутник

ссылка

ссыльный
ĕмĕрлĕх ссылка — пожизненная ссылка
ссылка пурнăçĕ —ссыльная жизнь
ссылкăри çын — ссыльный
ссылкăна яр — ссылать

стажер

стажер (пĕр-пĕр ĕçе хăнăхма ĕçлекен çын)

станлă

дородный
крупный

станлă çын — дородный человек
станлă лаша — крупная лошадь

статуя

статуя (см. кӳлепе)
бронза статуя — бронзовая статуя
çын статуйи — статуя человека

субъективист

филос.
субъективист (субъективизм майлă çын)

суккăр

слепой, незрячий
сĕм суккăр — совершенно слепой
çурма суккăр — полуслепой, полузрячий
суккăр карчăк — слепая старуха
суккăррисен обществи — общество слепых
суккăр ачасен шкулĕ — школа для незрячих детей
суккăр пулса лар — ослепнуть, потерять зрение
Суккăр çын сукмакĕ такăр мар. — посл. Для слепого любая тропа неровная.

сул

5.
валить, сваливать на кого-л.
айăпна çын çине ан сул — не сваливай свою вину на других

сумлă

1.
почитаемый, уважаемый, почтенный, авторитетный
почетный

сумлă çын — уважаемый человек
сумлă вырăна ларт — усадить на почетное место

сур

1.
плевать, сплевывать, плеваться
алăсем çине суркала — поплевать на руки (готовясь к работе)
лач! сур — смачно сплюнуть
юнлă сур — харкать кровью
сурса кăлар — выплюнуть
Пĕр çын сурать — типсе пырать, халăх сурать кӳлĕ пулать. — посл. Один человек плюнет — высохнет, народ плюнет — образуется озеро.

сусăр

уродливый
увечный

сусăр ура — увечная нога
сусăр çын — 1) больной человек 2) увечный человек
вăл ачаран сусăр — он с детства калека

сут

2.
предавать, выдавать (врагу)
тăван çĕршыва сутнă çын — человек, предавший родину, изменник родины

сухалсăр

безбородый
сухалсăр çын — безбородый человек

сӳрет

II. диал.

1.
вид, облик, внешность
çын сӳретне кĕр — приобрести человеческий (приличный) вид

сывă

здоровым, в здоровом состоянии
сывă çын — здоровый человек
сывă шăл — здоровый зуб
вăл сывă мар — он нездоров

сывлăхлă

здоровым, в здоровом состоянии
сывлăхлă çын — здоровый человек
вăл çирĕп сывлăхлă — он обладает крепким здоровьем
ачасем сывлăхлă çитĕнеççĕ — дети растут здоровыми

сывлăхсăр

нездоровый, болезненный, хворый
сывлăхсăр çын — болезненный человек
вăл кăшт сывлăхсăртарах ему — немного нездоровится

сывсăр

больным, в больном состоянии
сывсăр çын — больной человек
сывсăр вырт — лежать больным

сырăнчăк

1.
прилипчивый, приставучий
назойливый

кĕрхи шăнасем ытла сырăнчăк — осенние мухи очень приставучие
сырăнчăк çын — назойливый человек

сыхлануллă

осмотрительно, осторожно
вăл сыхлануллă çын — он осмотрительный человек

сыхланчăк

осторожный, чуткий
сторожкий
прост.
сыхланчăк чĕрчун — осторожное животное
сыхланчăк çын — осторожный человек

тав

I. сущ.

1.
благодарность
тав ту — благодарить
чĕререн тав тăватăп! — от всей души благодарю!
тав тума пĕлмен çын — неблагодарный человек

тавраш

3. в сочет. с сущ. передает представление
о множественности или обобщенности, собирательности называемого:
апат тавраш — разная еда, съестное
савăт-сапа тавраш — разная посуда
кулак таврашĕ — кулачье
матрос таврашĕ — матросы, матросня прост.
пуп таврашĕ — духовенство
пуян таврашĕ — богачи, богатеи
çывăхра çын таврашĕ пулмарĕ — поблизости не оказалось никого (из людей)

тавçăрусăр

2.
наивно
вăл ытла та тавçăрусăр çын — он очень уж несообразительный человек

тайга

таежный
сем тайга — глухая тайга
тайгара пурăнакан çын — таежный
тайгари чĕрчунсем — таежная фауна
тайгари ял — таежная деревня

такам

1.
неизвестно кто
кто-то, некто

такам килет кунта — сюда кто-то идет
кам пулч! ку? — такам такам — кто это был? — не знаю, кто
вăл такам мар-çке, хамăр çын — он же не кто-ннбудь (чужой), а свои человек

такăн

1.
спотыкаться, запинаться
алăк янахĕнчен такăн — запнуться за порог
тӳрĕ çĕрте такăн — спотыкаться на ровном месте
Ир такăнсан каçчен. — погов. Споткнешься утром — будешь спотыкаться до вечера. ( соотв. Беда не приходит одна).
Ырă ут та такăнать, ырă çын та йăнăшать. — посл. И добрый конь спотыкается, и хороший человек ошибается.

такăнкă

то же, что такăнчăклă 2
такăнкă çын — заика

такăр

гладкий, ровный, наезженный, укатанный, утоптанный, торный
такăр сукмак — утоптанная тропинка
такăр çул — наезженная дорога
каяс çулрсем такăр пулччăр! — счастливого пути (букв. пусть дорога будет вам гладкой)
Суккăр çын сукмакĕ такăр мар. — посл. Для слепого нет торного пути.

талпаслан

2.
хвастаться, хвастать
похваляться, хвалиться
разг.
бахвалиться прост.
вăл çын умĕнче талпасланма юратать — он любит похваляться на людях

таната

2. перен.
сеть и сети
çын танатине лек — попасть в чьи-л. сети

танлаш

3.
равняться, быть равноценным, эквивалентным
пĕлӳ тĕлĕшĕпе унпа танлашакан сахал — по знаниям равных ему мало
машина хăвачĕ çĕршер çын вăйĕпе танлашать — мощность машины равняется силе сотен людей

танлаштар

1.
сравнивать, сопоставлять
соотносить

оригинала копипе танлаштар — сличить копию с оригиналом
чăваш чĕлхипе турккă чĕлхине танлаштар — сопоставлять чувашский и турецкий языки
икĕ çын шухăшне танлаштар — сопоставлять мнения двух людей
танлаштарса кăтарт — сравнить, показать а сравнении
танлаштарса пăх — сопоставить, сравнить
танлаштарсан — при сравнении, в сравнении, по сравнению с, по отношению к
вăрçă умĕнхи çулсемпе танлаштарсан — по сравнению с довоенными годами
пĕлтĕрхи ку вăхтпа танлаштарсан — по сравнению с тем же периодом прошлого года

танлаштарма çук —
1) несравнимый
нимĕнпе танлаштарма çук пулам — ни с чем не сравнимое явление
2) несоизмеримый
кусем танлаштарма çук япаласем — это несоизмеримые величины
3) несравненно
танлаштарма çук лайăх — несравненно лучше

тапран

8.
надрываться
надсаживаться
прост.
повреждаться (о внутренних органах)
ăшчикĕ тапраннă — он надорвался
манăн пилĕк тапранчĕ — я надорвал поясницу
вăл чĕре тапраннă çын — он человек с больным сердцем

тапта

3.
наступать, становиться, вставать
çын урине тапта — наступить кому-л. на ногу
Куçу курсан, таптамăн. — погов. Коли видишь, не наступишь.

тараватлă

1.
то же, что тарават 1, 2.
тараватлă кăмăл — гостеприимство
тараватлă çын — радушный человек

тарла

1.
потеть
париться
преть
прост.
хăвăрт утнипе тарла — вспотеть от быстрой ходьбы
тарлакан çын — потливый человек
тарласа йĕпен — взмокнуть от пота
тарласа кай — вспотеть
лаша хытă тарланă — лошадь вся в мыле

тар-шур

собир.

1.
трудности, невзгоды, тяготы жизни
тар-шур курнă çын — человек, испытавший тяготы жизни

тасал

1.
очищаться, становиться чистым
мунча кĕрсе тасал — вымыться в бане
çăвăнса тасал — отмыться
савăт-сапа содăпа лайăх тасалать — посуда хорошо очищается содой
сывлăш тасалчĕ — воздух стал чистым
таса çын çумĕнче чун тасалать. — погов. Рядом с порядочным человеком душа становится чистой.

таçти

2.
неизвестно откуда, неведомо откуда, из каких краев
вăл таçти çын — он родом неизвестно откуда

тăман

1.
буран, вьюга, метель, пурга
асар-писер тăман — неистовый буран
çуран тăман — поземка
тăман шăлать — метель метет
Тухман çын тухсан тăман тухать. — погов. Если выедет домосед, то быть пурге.

тăмат

2.
плотный, коренастый
осанистый

тăмат çын — 1) здоровяк, здоровый человек 2) осанистый человек

тăнлă

умно, рассудительно, благоразумно
тăнлă çын — умный человек

тăптăм

спокойно, уравновешенно, тихо
тăптăм çын — спокойный человек
хăвна ху тăптăм тыт — быть уравновешенным

тăр

17.
стоить
пальто утмăл тенкĕ тăрать — пальто стоит шестьдесят рублей
Ват çын тăват çынна тăрать. — погов. Старый четверых стоит (соотв. Старый да бывалый четверых стоит).
Шанчăклă çип сăнчăр тĕшне тăрать. — посл. Надежная нитка и цепь заменит.

тăран

1.
насыщаться, наедаться, напиваться
утолять голод, жажду

çисе тăран — наесться
ĕçсе тăранаймастăп — не могу напиться

тăрана пĕлми —
1) ненасытный, прожорливый
тăрана пĕлми кăвакал — прожорливая утка
2) ненасытно, прожорливо
тăрана пĕлми çи — есть прожорливо

тăраниччен çи — наесться досыта, до отвала
тавтапуç, мăй таранах тăрантăм — спасибо, сыт по горло
Пĕçерекен пăспа тăранать. — погов. Стряпуха и запахом сыта бывает.
Çын пани тутанмалăх, ĕçлесе илни — тăранмалăх. — посл. Угощения хватит лишь отведать, а заработанного— чтобы наесться досыта.

тăсланкă

долговязый
длинноногий

тăсланкă çын — долговязый человек

тăтăрхасăр

1.
бессильный, слабый, хилый
тăтăрхасăр çын — хилый человек

тăхăршар

числ. разд.
по девять, по девяти
çын пуçне тăхăршар тенкĕ тивет — на каждого приходится по девять рублей

теветкелсĕр

нерешительно, несмело
теветкелсĕр çын — нерешительный человек

темĕскерле

как-то непонятно, странно, удивительно
темĕскерле çын вăл, ăнланма йывăр — какой-то он странный человек, трудно его понять
темĕскерле ăнланмалла мар калаçать — он говорит как-то непонятно

тертлĕ

1.
испытавший муки, мучения, страдания
тертлĕ çын — человек, хлебнувший горя

техĕмлĕ

4.
своеобразный, специфический
вăл хăй техĕмлĕ çын — он своеобразный человек, он человек с изюминкой

техник

техник (вăтам техника пĕлĕвĕ илнĕ çын)
сăрт-ту техникĕ — горный техник
строитель техник — техник-строитель

тĕкĕн

2.
брать, трогать
ют çын япалине ан тĕкĕн — не трогай чужие вещи

тĕлĕнтермĕш

чудаковато, чудно, странно
тĕлĕнтермĕш çын — чудак
тĕлĕнтермĕш ту — чудить, чудачить

тĕлĕш

2.
подобие, образ, облик
вăл çын тĕлĕшне çухатнă он — потерял человеческий облик

тĕн

религиозный
католик тĕнĕ — католичество, католическая религия
мусульман тĕнĕ — мусульманство, мусульманская религия
христиан тĕнĕ — христианство, христианская религия
юмăç тĕнĕ — традиционная религия, народная религия
тĕн йăли — религиозный обычай
тĕн сĕрĕмĕ — религиозный дурман
тĕн пропаганди — религиозная пропаганда
тĕне хирĕçле пропаганда — антирелигиозная пропаганда
тĕне кĕр — принять веру
тĕне кĕрт — обратить в веру
тĕне кĕмен чăвашсем — некрещеные чуваши
тĕне ĕненмен çын — неверующий, атеист

тĕпсĕр

5.
расточительный, бесхозяйственный, неэкономный
тĕпсĕр çын — расточительный человек

тĕрĕс

справедливо, объективно, правильно
тĕрĕс критика — справедливая критика
тĕрĕс критик — справедливая критика
ыйтăва тĕрĕс татса пар — объективно разрешить вопрос
вăл тĕрĕс çын — он человек справедливый

тĕслĕ

4.
похожий, подобный
сан тĕслĕ çын — похожий на тебя человек

тĕттĕм

темный, невежественный, некультурный, безграмотный
тĕттĕм халăх — темный народ
тĕттĕм çын — невежественный человек
тĕттĕмре пурăн — жить в невежестве, в бескультурье

тĕшмĕш

суеверный
тĕшмĕш çын — суеверный человек
тĕшмĕш тыткăнĕнче пул — находиться в плену предрассудков, суеверий
тĕшмĕш ĕненекен çын — человек с предрассудками
тĕшмĕшрен хăтăл — освободиться от суеверий

тив

7. прям. и перен.
доставаться, приходиться, выпадать (на чью-л. долю)
пурне те виç çĕршер тенкĕ тиврĕ — всем досталось по триста рублей
тивлет тивмен çын — неудачник

тие

2. перен.
перегружать, загружать сверх меры кого-л.,
давать много поручений кому-л.
йăлтах пĕр çын çине тие — взваливать все на одного человека

тиентер

валить, сваливать, наваливать
айăпа çын çине тиентер — свалить вину на другого

тикĕс

уравновешенно, спокойно
тикĕс камăлла çын — человек с уравновешенным характером
тикĕс сасăпа каласа пар — рассказывать спокойным голосом

тимсĕр

пассивно, инертно, вяло, безучастно, равнодушно
тимсĕр çын — инертный человек
ача паян тимсĕр — ребенок сегодня какой-то вялый

типĕ

5.
тощий, худой
типĕ шăмшаклă çын — сухопарый человек

типшенкĕ

2. перен.
худой, тощий
худощавый, сухощавый, сухопарый, сухой

типшенкĕ çын — сухопарый человек

тирĕнчĕк

2. перен.
назойливый, надоедливый
тирĕнчĕк çын — надоедливый человек

тирпейле

8. перен. разг.
прибирать к рукам, тащить
çын япалине тирпейле — прибрать к рукам чужую вещь

тискер

свирепо, жестоко, люто, зверски
тискер баидитсем — озверелые бандиты
тискер пусмăр — жестокий гнет
тискер тăшман — лютый враг
тискер террор — кровавый террор
тискер çын — жестокий человек

титуллă

титулованный
титуллă çын — титулованное лицо, титулованная особа

тифлă

мед.
тифозный, больной тифом
тифлă çын — тифозный (больной)

тореадор

тореадор (арена çинче вăкăрпа çапăçакан çын)

трахомăллă

трахомный, трахоматозный, больной трахомой
трахомăллă çын — трахоматозный больной

триумвират

ист.
триумвират (виçĕ çын килĕшĕвĕ)

туберкулез

туберкулезный
ӳпке туберкулезĕ — туберкулез легких
шăмă туберкулезĕ — костный туберкулез
туберкулезпа чирлĕ çын — туберкулезный больной
туберкулез диспансерĕ — противотуберкулезный диспансер
туберкулез ерни — туберкулезная инфекция

туберкулĕзлă

туберкулезный, больной туберкулезом
туберкулĕзлă çын — туберкулезный (больной)

туйăмсăр

3.
черствый, неотзывчивый, безучастный
туйăмсăр çын — неотзывчивый человек

тулаш

внешний, наружный
çын кăмăлне тулаш енчен пĕлме çук — по внешнему виду характер человека определить невозможно
тулашне пăхсан вăл вăйлă пек курăнать — на вид он кажется сильным
хайлалăх тулашĕ — форма произведения

тулăклă

толково, разумно
тулăклă çын — толковый человек
тулăклă калаç — рассуждать разумно

тумсăр

плохо, бедно одевающийся
тумсăр çын — плохо одевающийся человек

тумтирлĕ

1.
хорошо, богато одевающийся, имеющий много одежды
тумтирлĕ çын — человек, имеющий много одежды

тупала

1.
осуждать, бичевать
срамить, поносить

çын умĕнче тупала — поносить публично

турă

божий, божественный
турă шутлă çын — религиозный человек
тура кĕл тăвакан — богомолец
тура ĕненекен — верующий
Тура шанса, туясăр çула ан тух. — погов. В надежде на бога не выходи в путь без посоха (соотв. На бога надейся, а сам не плошай).
Турă тĕрĕслĕхе те, туслăха та пĕлмест. — погов. Бог ни правды, ни дружбы не признает.

турт

3.
грести, сгребать
выгребать

кăмакаран кăмрăк турт — выгребать угли из печки
кĕреплепе улăм турт — сгребать солбму граблями
Çын аллипе кăвар турт. — погов. Чужими руками жар загребать.

туртăнкă

капризный
упрямый, несговорчивый

туртăнкă кăмăл — упрямый характер
туртăнкă çын — несговорчивый человек

тустар

8.
обыскивать
шарить
разг.
çын кĕсйисене тустар — шарить по чужим карманам

туçăр

несамостоятельный, не имеющий своего мнения, убеждения
вăл туçăр çын — он человек несамостоятельный

тутăр

платочный
сам тутăр — шерстяной платок
пысăк тутăр — шаль
сăмса тутăрри — носовой платок
çыхнă тутăр — вязаный платок
тĕрленĕ тутăрăр вышитый платок
тутăр вĕçĕ —  уголок платка
тутăр кĕтесси —  уголок платка
тутăр салт — снять, развязать платок
тутăр çых — повязать платок
Çын çăварне тутăрăр карса чараймăн. — погов. На чужой роток не накинешь платок.
Пĕр майра пуçне пилĕк пурçăн тутăр çыхнă. (Чечек). — загадка Барыня повязала пять шелковых платков. (Цветок).

тӳрĕ

правдиво, честно
тӳрĕ кăмăл — честность
тӳрĕ кăмăллă çын — честный человек
тӳрĕ сăмах — правдивые слова, правда
Тӳрĕпе кукăр килĕштереймеççĕ. — посл. Правда и кривда не живут в мире.
Ĕçне пĕл, тӳррине ан ман. — погов. Знай дело, да и правду не забывай.

тӳрĕ

открыто, откровенно, прямо, прямолинейно
тӳрĕ чун — открытая душа
вăл тӳрĕ çын — он человек прямой

тӳрккес

грубо, невежливо, бесцеремонно, бестактно, неучтиво
тӳрккес çын — неотесанный человек
тӳрккес ыйту — бестактный вопрос
тӳрккес калаç — разговаривать грубо

тӳрмен

неуклюже, неловко
тӳрмен çын — неуклюжий человек

тӳсĕмлĕ

терпеливо
тӳсĕмлĕ çын — терпеливый человек
тӳсĕмлĕ кĕт — терпеливо ждать
тӳсĕмлĕ итлесе лар — терпеливо слушать

тытамаклă

1.
больной эпилепсией
тытамаклă çын — эпилептик

тытăнкăллă

заикаясь, с заиканием
тытăнкăллă çын — заика
тытăнкăллă калаç — говорить заикаясь

тытăнкăсăр

невыдержанно, несдержанно
тытăнкăсăр çын — невыдержанный человек
тытăнкăсăр чĕлхе — несдержанный на язык

тыткăн

плен
тыткăна ил — взять в плен, пленить
тыткăна лек — попасть в плен
тыткăнри çын — пленник
тыткăнран тар — бежать из плена

уксах

хромой
уксах çын — хромой человек

укçаллă

1.
состоятельный, имеющий деньги
денежный разг.
укçаллă çын — денежный человек

ула

2. разг.
веснушчатый
ула çын — веснушчатый человек

ултавлă

нечестный, лживый
обманный

ултавлă сăмах — ложь
ултавлă çын — лживый, нечестный человек

ултшар

числ. разд.
по шесть
кашни звенора ултшар çын — в каждом звене по шесть человек

упамас

медлительный, неповоротливый
упамас çын — неповоротливый человек

ураллă

1.
с какими-л. ногами
-ногий

кĕске ураллă çын — коротконогий человек, коротышка
кукăр ураллă — кривоногий
сакăл ураллă лаша — лошадь в чулках

ураллă

4.
имеющий поперечины (о шлее)
вуникĕ ураллă кутлăх — шлея с двенадцатью поперечинами


çăмăл ураллă çын — расторопный, легкий на подъем человек

урасăр

без ноги
без ног

урасăр çын — безногий человек
урасăр пул — 1) лишиться ног, остаться без ног 2) страдать болями в ногах

урă

трезвый
урă пуçăн — на трезвую голову, в трезвом состоянии
урă пуçпа — на трезвую голову, в трезвом состоянии
урă пуçлă çын —
1) трезвый человек
2) перен. человек со здравым умом, трезво мыслящий человек
тартар урă — совершенно трезвый
Çурри урă, çурри ӳсĕр. (Пичке пăкки). — загадка Одна половина пьяная, другая — трезвая. (Затычка у бочки).

урмăш

3.
бредить
чирлĕ çын урмăшса выртать — больной бредит

урçа

вдовий
урçа çын — вдовец
урçана качча тух — выйти замуж за вдовца

уçă

приветливо, радушно
уçă кăмăллă — добродушный
уçă çын — приветливый человек

уçăмсăр

неоткровенно, скрытно
уçăмсăр çын — скрытный человек

утрав

островной
печĕк утрав — островок
çын пурăнман утрав — необитаемый остров
утрав çынни — островитянин
утрав пулса юл — остаться островом, в виде острова

ухват

ухват
ухват аври — черенок ухвата


ухват ураллă çын — кривоногий человек

ухмах

1.
сумасшедший, умалишенный
ухмах çын — сумасшедший
ухмахсен çурчĕ — сумасшедший дом (психиатрическая лечебница)

ухмахлă-ăслăллă

полоумный, сумасшедший
ухмахлă-ăслăллă çын — полоумный человек

упрем

диал.

1.
нелюдимый
молчаливый

упрем çын — нелюдимый человек
вăл упрем хĕрарăм — она женщина неразговорчивая

фаворит

1.
фаворит (юратнă çын)

фантазер

фантазер (фантазиллĕ çын, ĕмĕтçĕ)

фарисей

фарисей (икĕ питлĕ çын, ултавçă)

федералист

федералист (федерализм майлă çын)

филантроп

филантроп (çынсене пулăшакан çын)

флегматик

псих.
флегматик (сӳрĕк те мăран çын)

фракционер

полит.
фракционер (фракцири çын)
фракционерсемпе кĕрешни — борьба с фракционерами

футурист

футурист (футуризм юхăмĕнчи çын)
футурист художник — художник-футурист

хаваллă

3.
с каким-л. намерением, желанием
настроенный что-л. делать
вĕренес хаваллă çын — человек, желающий учиться

хавшаклан

2.
становиться дряблым, вялым
терять упругость

чирлĕ çын ӳчĕ хавшакланнă — тело больного стало дряблым

хавшан

2.
ослабевать
чирлĕ çын организмĕ хавшанчĕ — организм больного ослаб

хайлаллă

2.
даровитый, одаренный, талантливый
хайлаллă çын — даровитый человек

халап

3.
слухи, молва
çын халапĕсем — людская молва
халăхра халап çӳрет — в народе ходит молва

хамăр

2.
наш, свой
хамăр бригада — наша бригада
вăл хамăр çын — он человек свой

хапай

разг.

1.
подобие
унăн çын хапайĕ те çук — он и на человека-то не похож

хапсăн

1.
зариться на кого-что-л.
завидовать
çын пурлăхне хапсăн — зариться на чужое добро
хапсăнса пăх — смотреть с завистью; смотреть с вожделением

характерлă

1.
имеющий какой-л. характер, нрав
с какими-л. характером, нравом
йăваш характерлă — с мягким характером
вăл йывăр характерлă çын — он человек с тяжелым характером

характерсăр

бесхарактерный
характерсăр çын — бесхарактерный человек

харам

бесполезно, напрасно, тщетно
зря
разг.
харам ĕç — бесполезный труд
харам пыр — дармоед, паразит, тунеядец
харам пырла —
1) паразитический
харам пырла элементсем — паразитические элементы
2) как тунеядец, как паразит, паразитически
харам пырла пурăн — жить тунеядцем, вести паразитический образ жизни
вăхăчĕ харам йртет — у него время проходит бесполезно
тăрăшса çӳрени харама кайрĕ — мой хлопоты оказались безрезультатными, пошли насмарку
укçана харама яни çеç пулчĕ — я попусту израсходовал деньги
Ватă çын сăмахĕ çĕрте харам выртмасть. — посл. Слова старцев бесполезно на земле не валяются. (соотв. Старая пословица не на ветер молвится).
Сысна хырăмне хăйма харам. — посл. Кормить, свинью сметаной неразумно. (соотв. Метать бисер перед свиньями).

харпăрлăх

1.
собственность
общество харпăрлăхĕ — общественная собственность
социализмла харпăрлăх — социалистическая собственность
уйрăм çын харпăрлăхĕ — личная собственность
производство хатĕрĕсен уйрăм харпăрлăхне пĕтер — ист. ликвидировать частную собственность на средства производства

хăй

I.  мест. личн.-возвр.

1.
он сам, она сама
хăех —
1) он сам, самостоятельно, без чужой помощи
ача хăех çăвăнать — ребенок умывается сам
2) самопроизвольно
торф хăех тивсе кайни — самовозгорание торфа

хăй каларăшле — как он сам говорит, выражаясь его же словами
хăйне евĕрлĕ — специфичный, своеобразный, оригинальный

хăйне майлă —
1) самобытный, своеобразный, оригинальный
вал хăйне майлă çын — он своеобразный человек
2) своеобразно, оригинально, по-своему

хăй тĕллĕн —
1) самостоятельно
хăй тĕллĕн вĕреннĕ çын — самоучка
хăй тĕллĕн вĕренни — самообразование
2) сам с собою; про себя
хăй тĕллĕн калаçать — он разговаривает сам с собою
хăй халлĕн — сам по себе, независимо от других

хăйне хăй — сам себя; сам себе; самое
хăйне хăй мухтани — самовосхваление
хăйне хăй сыхлани — самосохранение
вăл хăйне хăй хуçа — он сам себе хозяин
калăр ăна, вăл хăй килтĕр — скажите, чтобы он пришел сам лично

хăйнешкел

2.
своенравный
хăйнешкел çын — своенравный человек

хăйттă-хайттă

вяло, неэнергично
хăйттă-хайттă çын — безразличный ко всему человек

хăлăхсăр

бесчувственно, нечутко, грубо
хăлăхсăр çын — черствый человек

хăлтă

3. перен.
слабый, мягкий, слабовольный, слабохарактерный
хăлтă çын — человек с мягким характером

хăмсар

3.
покушаться
çын пурнăçне хăмсар — покушаться, на жизнь человека, на человеческую жизнь

хăнăх

1.
привыкать, приучаться, приобретать привычку, навык
ĕçе хăнăх — привыкать к труду
ĕçе хăнăхни — привычка к труду
хăнăхман ĕç — непривычное дело, непривычная работа
ĕçе хăнăхман çын — непривычный к труду человек
ĕçе хăнăхнă алă — привычные к труду руки
ача сĕрме купăс калама хăнăхрĕ — мальчик научился играть на скрипке
хăнăхса пыр — постепенно привыкать

хăпăл-хапăл

живо, энергично, быстро, проворно
хăпăл-хапăл çын — проворный человек
алăка хăпăл-хапăл уç — быстро открыть дверь
хăпăл-хапăл сиксе тăр — энергично вскочить на ноги

хăра

II. глаг.

1.
бояться, пугаться, испытывать боязнь, трусить
хăракан çын — пугливый человек
хăрама пĕлмест — он не знает страха
хăранипе чĕтре — дрожать от страха
ача йытăран хăрать — мальчик боится собаки
хăраса кай — испугаться
хăраса пурăн — жить в страхе
эпир унран хăраса тăмастпăр — мы не боимся его
Ут капантан хăрамасть. — посл. Лошадь стога не боится.

хăркăл-харкăл

подражание неравномерному хрипу, клокотанию в груди
аманнă çын кăкăрĕнче хăркăл-харкăл тăвать — в груди у раненого сильно хрипит

хăртанчăк

1.
забитый, запуганный
хăртанчăк çын — забитый человек

хăрушă

опасно, угрожающе
хăрушă суран — опасная рана
вăл хăрушă çын — он опасный человек

хăтăр

хвастливый
хăтăр çын — хвастливый человек, хвастун

хăш

2. определит.
иной, некоторый
хăш вăхăтра — в иное время, в иной момент, иногда
хăш çын — иной человек
хăш чухне — иногда
хăшĕ савăнтарать, хăшĕ кулянтарать — один радует, другой огорчает

хăшăл

то же, что хашăл
чирлĕ çын хăшăл-хăшăл сывлать — больной тяжело дышит

хăшкăлти

запыхавшийся, тяжело дышащий
страдающий одышкой

хăшкăлти çын — запыхавшийся человек

хĕпĕрте

радоваться
восторгаться, ликовать

калама çук хĕпĕртерĕм — я несказанно обрадовался
кунта хĕпĕртемелли сахал — радостного здесь мало
хĕпĕртесе кай — обрадоваться
хĕпĕртесе ӳк — прийти в восторг
Çын мухтанăшăн ан хĕпĕрте. — погов. Не спеши радоваться похвале.

хĕр

девичий
ватă хĕр — старая дева
ларма хĕр — 1) девушка, гостящая у родственников 2) девушка на посиделках
хĕр-аки — девичья пашня, (старинный чувашский обряд, при котором (обнаженные) девушки вспахивали сохой (без лошади) полосу вокруг деревни для ограждения от мора)
хĕр вăййи — девичий хоровод
хĕр сăри — уст. девичник (букв. девичье пиво) — вечеринка, устраиваемая девушками вскладчину по окончании сельскохозяйственных работ осенью
хĕр çын — 1) девушка 2) дочь
хĕр пуçăн — в девичестве, будучи девушкой
Хĕр чухнехи ырлăха хĕрĕх йытăпа шырасан та тупаймăн. — посл. Ту благодать, что имеешь в девушках, не отыщещь потом и с сорока собаками.

хĕрел

3. перен.
краснеть от стыда
саншăн çын умĕнче хĕрелме тивет — из-за тебя приходится краснеть перед людьми

хĕрĕнкĕ

под хмельком, в состоянии опьянения
хĕрĕнкĕ çын — подвыпивший человек
хĕрĕнкĕ пуçпа — под хмельком
хĕрĕнкĕ çӳре — ходить под хмельком

хĕрӳ

4.
вспыльчивый
горячий

вăл хĕрӳ çын — он человек вспыльчивый

хĕрхевсĕр

бежалостно, беспощадно, жестоко
хĕрхевсĕр çын — жестокий человек
пĕр хĕрхевсĕр хĕне — безжалостно избить

хĕрхенĕçлĕ

сочувственно
жалостливо
разг.
хĕрхенĕçлĕ çын — жалостливый человек

хĕрхенчĕк

скупой, жадный
хĕрхенчĕк çын — скупой человек

хĕрхӳ

1.
горький, прогорклый
хĕрхӳ çăнăх — прогорклая мука
Çын çăкăрĕ хĕрхӳ. — посл. Чужой хлеб горек.

хĕсĕк

2.
узкий (о глазах)
хĕсĕк куçлă çын — узкоглазый человек

хĕсĕн

5.
тесниться, толпиться
хĕсĕнсе тăр —
1) стоять прижавшись к чему-л.
2) тесниться, стоять плотными рядами
мĕн хĕсĕнсе тăратăр эсир унта? — что вы там теснитесь?
Кĕрекере ларма вĕреннĕ çын шăпăр шăтăкĕнче хĕсĕнсе тăмасть. — погов. Человек, привыкший сидеть на почетном месте за столом, не станет тесниться у порога.

хĕтĕрт

1.
подстрекать, науськивать
провоцировать
подбивать
на что-л.
йĕркене пăсма хĕтĕрт — подстрекать к беспорядкам, провоцировать беспорядки
усал ĕç тума хĕтĕрт — подбивать на дурное дело
ăна вăл çын хĕтĕртнипе тунă — он это сделал по наущению других

хĕтĕх

2.
принуждение
понуждение
разг.
çын хĕтĕхĕпе — 1) по наущению со стороны 2) по принуждению

хивре

быстро, бойко
хивре чĕлхеллĕ çын — бойкий на язык человек

хирĕç

4.
упрямый, строптивый
хирĕç кăмăл — упрямый нрав
хирĕç çын — упрямец, строптивец

хисеп

количественный, числовой, численный
выльăх хисепĕ — поголовье скота
çын хисепĕ — количество людей
савăтсен хисепă ӳсет — число заводов растет
чирлисен хисепе чакать — количество больных сокращается
хисеп улшăнни — количественные изменения

хисепле

2.
почитать, уважать
воздавать честь, почести

ваттисене хисепле — уважать стариков
эпир ăна питĕ хисеплетпĕр — мы его очень уважаем
Этеме çын вырăнне хисепле. — погов. Почитай каждого за человека.
Аçупа аннӳне хисепле, хăвнах ырă пулĕ. — посл. Почитай отца и мать — тебе же будет лучше.

хисеплĕ

3.
уважаемый, авторитетный
хисеплĕ çын — авторитетный человек
хисеплĕ юлташăм — уважаемый товарищ (при обращении)

хисепсĕр

2.
непочитаемый, неавторитетный
хисепсĕр çын — человек, не пользующийся уважением

хитрелет

1.
делать красивым, украшать
разукрашивать
разг.
чăрăш хитрелет — разукрасить елку
хитрелетсе каласа кăтарт — приукрашивать (рассказывая), подавать в приукрашенном виде
Çынна тумтир хитрелетмест, çын хăй тумтире хитрелетет. — посл. Не одежда красит человека, а человек красит одежду.

ходок

ист.
ходок (халăх ĕçĕпе çӳрекен çын)

холерик

холерик (хĕрӳ темпераментлă çын)

ху

2.
твой, свой
ху чĕлхӳпе калаç — говори своим языком
ху япалусене пуçтар! — собери свой вещи!
Ху кăмăлу юлсан та, çын кăмăлĕ тупăнтăр. — погов. Себя обидь, а другого уважь.

хулăнламас

разг.
толстый
хулăнламас çын — толстый человек, толстяк

хулсăр

безрукий
хулсăр çын — безрукий человек
хулсăр пул — лишиться руки

хулху

1.
толстый, полный
хулху çын — толстый человек

хуп

4.
сажать, запирать, заключать куда-л.
кăсăяна читлĕхе хуп — посадить синицу в клетку
тĕрмене хуп — заключить, посадить в тюрьму
тĕрмене хупнă çын — заключенный
хупса ларт —
1) затворить, плотно закрыть, захлопнуть
2) закрыть, запереть куда-л.
ачасене пĕр пӳлĕме хупса лартнă — детей заперли в одной комнате
хупса тăрат — держать взаперти
хупса усра — содержать где-л.
выльăха витере хупса усрани — стойловое содержание скота
хупса хур — 1) прикрыть, закрыть (напр. окно, книгу) 2) запереть куда-л.

хурлăхлă

несчастливо
хурлăхлă пурнăç — несчастливая жизнь
Куккукран чăпар кайăк çук, тăлăхран хурлăхлă çын çук. — посл. Нет птицы пестрее кукушки, нет человека несчастливее сироты.

хурчка

ястребиный
хурчка чĕрни — ястребиные когти
Мул пухма хурчка чĕреллĕ çын кирлĕ. — погов. Чтобы богатство накопить, нужно иметь сердце как у ястреба.

хускануллă

подвижный, подвижной
хускануллă çын — подвижный человек

хуçа

хозяйский
арман хуçи — 1) хозяин мельницы 2) мельник
кил хуçи — домохозяин, домовладелец
кил хуçи хĕрарăм — домохозяйка
çĕр хуçи — землевладелец
тарават хуçа — гостеприимный хозяин
хуçа арăмĕ — хозяйская жена, хозяйка
хуçа ывăлĕ — хозяйский сын
Хуçана юрасшăн тарçи çын вĕлернĕ. — погов. Чтобы угодить хозяину, слуга убил человека.

хут

4. перен.
грамота
хут вĕрен — учиться грамоте
хут пĕлекен — грамотный
хут пĕлмен çын — неграмотный человек

хутаçлă

1.
с мешком, с сумкой
хутаçлă çын — человек с мешком, с сумкой

хутла

I.
хутла вĕрен — обучаться грамоте
хутла пĕл — знать грамоту, быть грамотным
хутла пĕлмен çын — неграмотный человек

хуш

4.
ревновать к кому-л.
çын çумне хуш — ревновать к кому-л.

хып

1.
брать, хватать ртом
класть в рот

ача пӳрнине çăвара хыпнă — ребенок засунул палец в рот
чĕлĕм хыпнă çын — человек с трубкой во рту
эпĕ иртенпе хĕлхем те хыпман — у меня с утра во рту ни крошки не было
Пĕчĕккĕн çисен тутă пулăн, пысăккăн хыпсан пырна ларĕ. — посл. Ешь понемножку— насытишься, будешь хапать— подавишься.

хыпаланчăклă

поспешно, торопливо
хыпаланчăклă çын — торопливый человек
хыпаланчăклă тухса каймалла пулчĕ — пришлось поспешно выехать

хыр

3.
брить
сухал хыр — брить бороду
сухал хырмалли хатĕрсем — принадлежности для бритья, бритвенный прибор
сухалне хырман çын — небритый человек

хырăмламас

1.
с большим животом
пузатый
прост.
хырăмламас çын — человек с большим животом

хырăмлă

1.
имеющий какой-л. живот,
с
каким-л. животом
мăн хырăмлă — с большим животом, пузатый
каçăр хырăмлă çын — человек с выпирающим животом
çӳхе хырăмлă ĕне — тощая корова

хыркăн

2.
жадный, алчный, ненасытный
хыркăн çын — хапуга
хыркăн та-çке эсĕ! — ну и жадюга же ты!

хытанка

1.
сухощавый
сухопарый
разг.
хытанка çын — сухощавый человек

хытă

жестоко
хытă чĕреллĕ çын — жестокосердый человек
тăшмана хытă тавăр — жестоко отомстить врагу

хытă

скупо, жадно
хытă çын — скупой человек
унăн хытти виçĕ çынлăх — скупости у него на троих хватает
Хытă çыннăн пӳрнине кассан та юн юхмасть. — посл. Скупец палец порежет, и то кровь не потечет.

хыткан

1.
худой
худощавый, сухопарый, поджарый
разг.
хыткан лаша — худая лошадь
хыткан сăн-пит — худощавое лицо
хыткан çын — сухопарый человек

центрист

полит.
центрист (центризм юхăмĕнчи çын)

цивилизациллĕ

цивилизованный
цивилизациллĕ патшалăхсем — цивилизованные страны
цивилизациллĕ çын — цивилизованный человек

цингаллă

цинготный
цингаллă çын — цинготный больной
цингаллă шăл туни — цинготные десны

циник

циник (намăс-симĕссер çын)

циник

цинический, циничный
циник çын — циничный человек

чакăлтăк

то же, что чăкăлтăш 1.
чакăлтăк çын — придирчивый человек

чалăш

саженный, саженный
тăваткал чалăш — квадратная сажень
чалăш çӳллĕш çын — человек саженного роста
кӳлĕ тарăнăшĕ вуникĕ чалăш — глубина озера двенадцать саженей

чалăш

криво, косо, наклонно
чалăш аяклă çын — кривобокий человек
чалăш пит — перекбшенное лицо
чалăш çыру — косой, наклбнный почерк
чалăш тута — кривой рот
чалăш ураллă упа — косолапый медведь
чалăш хапха — кривые, покосившиеся ворота
юпа чалăш ларать — столб стоит наклонно, косо
çĕлĕке чалăш ларт — надеть шапку набекрень

чанккама

долговязый
длинный

чанккама йывăç — высокое тонкое дерево
чанккама çын — долговязый человек

чаплă

2.
знаменитый, прославленный
маститый
книжн.
чаплă çыравçă — маститый писатель
чаплă çын — знаменитость
ялти чаплă çынсем — знатные люди села

чар

8.
пресекать, останавливать
прерывать

калаçăва чар — прервать разговор
тăшман каварĕсене чарса ларт — пресечь козни врагов
тытса чар —
1) удержать
ăна нимпе тытса чарма çук — его ничем не удержишь
2) задержать, арестовать
Çын çăварне тутăр карса чарас çук. — посл. Чужой рот платком не накроешь.
чĕлхене чар — придержать язык
хăвна ху чар — совладать с собой

чарăн

1.
останавливаться, вставать
задерживаться

канма чарăн — остановиться на привал
утакан çын чарăнчĕ — шагающий человек остановился

чармашка

растопыренный, раскоряченный прост.
чармашка çын — раскоряка

час

разг.

1.
скоро, живо, быстро
ытла та час тата — очень уж скоро
час кил — 1) приходи быстрее 2) иди ко мне
час вараланакан — маркий, быстро, легко пачкающийся
час пăсăлакан — скоропортящийся
час манакан — забывчивый
вăхăт час иртет — время летит быстро
Час çиленекен çын час ватăлать. — посл. Вспыльчивый человек быстро старится.

чахоткăллă

чахоточный
чахоткăллă çын — чахоточный человек

чăкăлти

то же, что чăкăлтăш 5.
чăкăлти çын — щепетильный человек

чăлах

искалеченный, изувеченный
увечный
уст.
уродливый
чăлах çын — увечный человек
чăлах алă — изувеченная руки
чăлах пул — калечиться
Йышра чăлахсăр пулмасть. — погов. В семье не без урода.

чăркăш

скандальный
чăркăш çын — скандальный человек
вĕсен чăркăш тухрĕ — между ними произошла ссора
чăркăша кĕр — затеять ссору

чăрсăр

2.
бесцеремонный, наглый, дерзкий
чăрсăр çын — 1) отчаянная голова 2) наглец
чăрсăр ултавçă — наглый обманщик

чăртмах

грубый, неотесанный, неучтивый
чăртмах çын — грубый человек
чăртмах пул — грубить, вести себя грубо

чăтăмлă

терпеливо
чăтăмлă çын — терпеливый человек
чăтăмлă пул — запастись терпением
чăтăмлă итле — терпеливо слушать

чăтăмсăр

нетерпеливо
чăтăмсăр çын — нетерпеливый человек

чăхăм

упрямый, строптивый
чăхăм çын — строптивый человек

чее

хитро, лукаво
чее сăлтав — увертка
чее çын — хитрый человек, хитрец
вăл тилĕ пек чее — он хитер как лиса
чее пул — схитрить
Чее тилĕ те читлĕхе лекет. — посл. И хитрая лиса в западню попадает.

чеесĕр

то же, что чеелĕхсĕр
чеесĕр çын — простоватый человек

чĕлхеллĕ

II.
обладающий даром речи, способный говорить
кăнттам чĕлхеллĕ çын — грубиян
çивĕч чĕлхеллĕ — бойкий, острый на язык, языкастый, языкатый
вăл çемçе чĕлхеллĕ — у него речь ласковая
Чĕлхеллĕ çын Чĕмпĕре çитнĕ. — погов. Умеющий говорить до Симбирска дошел. (соотв. Язык до Киева доведет).
пĕр чĕлхеллĕ пул — найти общий язык

чĕлхесĕр

1.
немой, лишенный дара речи
чĕлхесĕр çын — немой (человек)
хăранипе чĕлхесĕр пул — онеметь от страха

чĕлхе-çăвар

языковой, речевой
яка чĕлхе-çăвар — гладкая речь
унăн чĕлхи-çăварĕ çыпăçать — у него бойкий язык, он остер на язык
чĕлхе-çăвар çыхланни — косноязычие
Чĕлхе-çăвар япшар пулсан, курайман çын та çул парать. —
погов. Человеку с ласковой речью и недруг уступит дорогу.

чĕмсĕр

безмолвно, молчаливо
чĕмсĕр çын — неразговбрчивый человек
чĕмсĕр лар — молчаливо сидеть

чĕн

2.
приглашать, звать
хăнана чĕн — пригласить в гости
чĕннĕ хăна — званый гость
чĕнмен хăна — незваный, непрошеный гость
Каяссинчен чĕнни пăха. — погов. Приглашение дороже посещения.
Ыр çын патне чĕнмесĕрех хăна пырать. — погов. К доброму человеку без приглашения гости собираются.

чĕре

сердечный
сыва чĕре — здоровое сердце
çын чĕри — сердце человека
чĕре карти — грудобрюшная преграда, диафрагма
чĕре кипки — перикард, околосердечная сумка
чĕре кĕпи — перикард, околосердечная сумка
чĕре таппи — сердцебиение, биение сердца
чĕре чирĕ — болезнь сердца, сердечное заболевание, порок сердца
чĕре сикет — сердце бьется
чĕре тапать — сердце бьется
чĕре сиксе ӳкрĕ — сердце екнуло
чĕре ыратса кайрĕ — сердце защемило
чĕре куçарса лартни — пересадка сердца
Чĕре чул мар. — погов. Сердце не камень.

чĕреллĕ

1.
с каким-л. сердцем
сывă чĕреллĕ çын — человек со здоровым сердцем

чĕреллĕ

3.
отзывчивый, сердечный, добрый
вăл чĕреллĕ çын — он добрый человек

чĕресĕр

бессердечный, бездушный, жестокий
бесчувственный, черствый

чĕресĕр çын — бездушный человек

чипер

нормально, здраво
чипер ăстăнлă çын — здравомыслящий человек

чирлешке

болезненный, подверженный болезням, заболеваниям
чирлешке çын — болезненный человек

чирлĕ

1.
больной
хворый
прост.
чирлĕ çын — больной человек
чирлĕ чĕре — больное сердце
чирлĕ пуçăн — в больном состоянии, будучи больным
чирлĕ халлĕн — в больном состоянии, будучи больным
чирлĕ пек курăн — выглядеть больным
чирлĕ вырт — лежать больным
чирлĕ пул — болеть, хворать
тифпа чирлĕ çын — тифозный больной

чуман

2. перен.
нерасторопный, неповоротливый, вялый, медлительный
вăл ытла чуман çын — он очень нерасторопный человек

чун

подушный
йышра чун хутшăнчĕ — в семье прибавился человек
урамра пĕр çын чунĕ те çук — на улице ни души

чунсăр

4.
бесчувственно, бездушно, бессердечно
черство

чунсăр çын — бездушный человек
юлташсем тĕлĕшпе чунсăр ан пул! — не будь бессердечным с товарищами!

чурăс

заносчиво, высокомерно, дерзко
чурăс çын — заносчивый человек

чух

2.
средний (по величине)
чух çын — человек среднего роста

чухăн

бедно, нищенски
чухăнсем — бедняки, беднота
чухăнсен комитечĕ — ист. комитет бедноты
чухăнсен хуçалăхĕсем — бедняцкие хозяйства
чухăн хула — бедный город
чухăн пурнăç — бедняцкая жизнь, нищенское существование
чухăн тумлан — одеваться бедно
Чухăн çын пурнăçĕ — хирти мулкач пурнăçĕ. —
посл. Жизнь бедняка словно судьба зайца в поле. (соотв. Житье — хуже поповой собаки).

чухлĕ

1.
столько
сколько
в
каком-л. количестве

кирлĕ чухлĕ — (столько), сколько нужно

мĕн чухлĕ —
1) сколько?, как много?
ку костюм мĕн чухлĕ тăрать? — сколько стоит этот костюм?
кун çинчен ăна мĕн чухлĕ калана пуль! — сколько ему об этом говорили!
2) сколько?, как долго?
ĕçе пĕтерме вăхăт мĕн чухлĕ кирлĕ? — сколько нужно времени для завершения работы?

нимĕн чухлĕ те — нисколько, ничуть
эпĕ нимĕн чухлĕ те шăнмарăм — я нисколько не замерз
мĕн чухлĕ те пулин — сколько-нибудь
кирек мĕн чухлĕ — сколько угодно

çавăн чухлĕ —
1) столько, так много
ăçтан туп на асĕ çавăн чухлĕ значок? — где ты набрал так много значков?
2) столько, так долго
çавăн чухлĕ ăçта çухалса çӳренĕ вĕсем? — где они так долго пропадали?

темĕн чухлĕ — очень много, видимо-невидимо
ланулми кăçал пĕлтĕрхи чухлĕ çук — яблок в этом году меньше, чем в прошлом (году)
вăл икĕ çын чухлĕ ĕçлет — он работает за двоих

чыслă

3.
уважаемый,. почтенный
вăл институтри чыслă çын — он уважаемый в институте человек

чыссăр

неряшливо, неопрятно, нечистоплотно
чыссăр çын — неряшливый человек
чыссăр тумлан — неопрятно одеваться

шакăрчаллă

3. перен.
церемонный, чопорный
шакăрчаллă çын — церемонный человек

шалкăм

II.

паралич, апоплексический удар, инсульт
шалкăм çапни — паралич
шалкăм çапнă çын — паралитик, больной параличом
пит нервĕн шалкăмĕ — паралич лицевого нерва
ăна шалкăм çапнă — его разбил паралич

шан

III.

1.
верить, доверять, доверяться, оказывать доверие
полагаться

юлташа шан — верить другу
ăна шанма пулать — на него можно положиться
вăл ăна пур енчен те шанать — он ему во всем доверяет
вăрттăнлăха шанса кала — доверить кому-л. тайну
шанса янă çын — поверенный, доверенное лицо
час шанакан — легковерный
хăй вăйне ытлашши шанакан — самоуверенный

шанми пул —
1) разувериться в ком-чем-л.
2) стать подозрительным, недоверчивым
Ватă лашана шанса кӳлеççĕ. — посл. Старого коня запрягают, вполне полагаясь на него. (соотв. Старый конь борозды не испортит).

шанăçлă

2.
надежный
заслуживающий доверия, внушающий доверие

шанăçлă çын — внушающий доверие человек

шанăçсăр

2.
ненадежный, не внушающий доверия
вăл шанăçсăр çын — он человек ненадежный

шанчăк

1.
надежда
чаяние
высок.
упование уст.
шанчăк хĕлхемĕ — луч надежды
шанчăк çухат — терять надежду, падать духом
шанчăкие çухатнă çын — разочарованный человек
шанчăк пĕтни — разочарование, утрата надежды
шанчăка пĕтер — лишить надежд, разбить надежды

шанчăклă

надежно
шанчăклă çын — надежный человек
революции шанчăклă салтакĕсем — испытанные солдаты революции
çурхи пăр шанчăклă мар — весенний лед ненадежен
чикĕсене шанчăклă хуралла — надежно охранять границы

шанчăксăр

ненадежный
сомнительный

шанчăксăр ĕç — ненадежное дело, авантюра
шанчăксăр çын — сомнительная личность, ненадежный человек
шанчăксăр туслăх — ненастоящая дружба

шапăлтат

2. разг.
болтать, пустословить
трепать языком

шапăлтатма юратакан çын — пустослов

шăллă

1.
зубатый
с
какими-л. зубами
çивĕч шăллă — ос
трозубый
сайра шăллă çын — человек с редкими зубами
çăрттанăн çăварĕ шăллă — у щуки пасть зубастая

шăмăллă

2.
с какими-л. костями
сарлака шăмăллă çын — ширококостый человек

шăмшак

2.
тело, туловище
пĕтĕм шăмшак ыратать — все тело ломит
шăмшак çӳçенет мурашки — бегают по телу
вăтам шăмшаклă çын — человек среднего роста
çирĕп шăмшаклă çын — человек крепкого телосложения
ырхан шăмшаклă — тщедушный, худой

шăнăç

помещаться, умещаться, размещаться
кимĕсем çине тăватшар çын шăнăçать — на каждой лодке помещается по четыре человека
сĕтел тавра шăнăçса лар — разместиться за столом
чĕрене шăнăçми савăнăç — радость, переполнившая сердце

шăнăçсăр

разг.
беспокойный, неугомонный, неуемный, суетливый
шăнăçсăр çын — неугомонный человек

шăнăçу

емкость, вместимость
вĕçетмĕш шăнăçăвĕ хĕрĕх çын — вместимость самолета сорок человек
вакун шăнăçăвĕ вăтăр ултă çын — вместимость вагона тридцать шесть человек

шăнăçусăр

3.
неаккуратно, безалаберно
беспорядочно

шăнăçусăр çын — неаккуратный человек

шăрпăк

2.
соринка
Çын куçĕнчи шăрпăка кур. — погов. Видеть соринку в чужом глазу.

шăртлан

II.

злиться, сердиться, раздражаться
вăл час шăртланакан çын — он раздражительный, нервный человек
шăртланса кай — рассердиться, разозлиться, обозлиться

шăршла

2. перен.
разнюхивать, пронюхивать, разузнавать
шăршласа çӳрекен çын — наушник, соглядатай, шпион
шăршласа пĕл —
1) почувствовать по запаху, определить обонянием
2) перен. разнюхать, пронюхать

шăршлă

3.
затхлый, зловонный, смрадный, смердящий
шăршлă шурлăх — зловонное болото
Çын япали шăршлă. — погов. Чужая вещь бывает с душком. (т.е. вызывает ненужные разговоры, пересуды).

шелле

1.
жалеть
пĕр шеллемесĕр — безжалостно, без всякой жалости
шеллекен çын — участливый человек, жалостливый человек
хăйне хăй шеллемен çын — самоотверженный человек
вăй-хала шеллемесĕр ĕçле — работать, не жалея сил

шĕпĕн

3. перен. разг.
шишка
ку çын пысăк шĕпĕн пулмалла — этот человек, видимо, большая шишка

шикленӳллĕ

боязливо, пугливо, трусливо, робко
шикленӳллĕ çын — боязливый человек

шок

мед.
шок (ыратнипе, хăранипе çын ним тăвайми пулни)

шупка

2.
бледный, светлый
бледно-, светло-

шупка кĕрен — нежно-розовый
шупка хĕрлĕ — бледно-розовый
йăлтăр шупка — светло-розовый
шупка кăвак — 1) бледно-синий 2) сиреневый
шупка сăнлă çын — бледнолицый человек

шут

счетный
çул шучĕ — летосчисление
укçа шучĕ — количество денег
шут ĕçĕ — счетоводство, счетное дело
шут комиссийĕ — счетная комиссия
аванс шучĕпе укçа ил — получить деньги в счет аванса
çын шучĕпе пурăн — жить на чужой счет
пысăк шутпа çĕнтер — победить с крупным счетом
вăл çитес пилĕкçуллăх шучĕпе ĕçлет — он работает в счет будущей пятилетки
кашни тенкĕ шутра — каждый рубль на счету

шутлан

2.
числиться, значиться
список тăрăх хĕрĕх çын шутланать — по списку числится сорок человек
штатпа вăл инженер шутланать — по штату он значится инженером

шутлă

3.
известный, видный, знатный
вăл районти шутлă тухтăр — он известный доктор района
вĕрентекен ялта шутлă çын — учитель в деревне — человек авторитетный

шутлăн

çын шутлăн
1) по-человечески
унпа çын шутлăнах калаçса татăлтăмăр — мы договорились с ним по-человечески
2) по-настоящему, как следует, хорошо
çын шутлăн кан — отдохнуть по-настоящему

шухăш

5.
замысел, намерение, желание, цель
авантюрăллă шухăш — авантюрный замысел
татăклă шухăш — 1) окончательное решение 2) твердое намерение
ырă шухăш — благое намерение
çын шухăшне сис — угадывать чьи-либо желания

шухăш-кăмăл

2.
настроение
расположение духа
настрой
разг.
шухăш-кăмăл çĕкленĕвĕ — вдохновение
шухăш-кăмăла пытар — таиться, скрытничать
хавас шухăш-кăмăллă çын — человек в веселом настроении

шухăшла

5. разг.
сравнивать, сопоставлять
ĕлĕкхинчен шухăшласан — по сравнению с прошлым


çын çине шухăшла — подозревать кого-л.

шухăшлă

2.
имеющий какие-л. мысли
-мысленный

ирĕк шухăшлă — свободомыслящий
çăмăл шухăшлă — легкомысленный
çивĕч шухăшлă — остроумный
вылянчăк шухăшлă çын — ветреный, неосновательный человек
таран шухăшлă статья — содержательная статья
усал шухăшлă çын — злоумышленник

ырă

2.
уважаемый, достойный уважения
добропорядочный

ырă çыннăм! — милейший!, уважаемый! (в обращении)
ырă хуçисене тайма пуç! — почтенным хозяевам низкий поклон! (приветствие гостя)
вăл ырă çынах мар — он не вполне порядочный человек
Ырă çын вилсен ят юлать. — посл. Достойный человек умирает — добрая слава остается.

ырлăхлă

щедро
милостиво

ырлăхлă çын — человек щедрой души

ырхан

1.
худой, тощий
худощавый, сухой

ырхан выльăх — тощий скот
ырхан сăн-питлĕ çын — человек с худым лицом
Çур ырхан та кĕр мăнтăр. — посл. Весна тощая, да осень тучная.

ырханкка

худой, тощий
худощавый, сухощавый, сухопарый
сухой

ырханкка йытă — тощая собака
ырханкка çын — худой человек

ытла

2.
слишком, чересчур, очень
ытла хаклă — слишком дорогой
ăна ытла ан мухта — ты слишком его не хвали
вăл ытла та ырă çын — он очень добрый человек

ытти

остальной, другой, прочий
ыттисемпе танлаштарсан — по сравнению с другими
ытти çĕрте — в других местах
икĕ çын çук, ыттисем пурте вырăнта — два человека отсутствуют, остальные все на месте

ыхлаç

правдиво, открыто, честно
ыхлаç кăмăллă çын — человек с открытым характером
ыхлаç кала — говорить открыто

эвакуациле

эвакуировать
завода эвакуациле — эвакуировать завод
халăха эвакуациле — эвакуировать население
эвакуациленĕ çын — эвакуированный (человек)

эклектик

эклектик (эклектизма сулăнакан çын)

эксплуатаци

1. полит.
эксплуатация (çын вăйĕпе усă курни)

экстремист

экстремист (экстремизм майлă çын)

элекле

клеветать, возводить поклеп
наушничать
разг.
элеклесе кăтарт — наябедничать
Çын элекленине ан ĕнен. — посл. Не верь людским пересудам.

эмиссар

эмиссар (ют çĕршыва вăрттăн ĕçпе янă çын)

эмпирик

эмпирик (эмпиризм майлă çын)

энциклопедист

энциклопедист (анлă пĕлуллĕ çын)

эпигон

эпигон (искусствăра пĕр-пĕр юхăм е çын творчествине евĕрлекен)

эрудит

эрудит (тарăн пĕлӳллĕ çын)

эсрелле

дьявольски, дико, злобно
мĕнле эсрелле çын ку! — что это за злыдень!

эстет

1.
эстет (илеме юратакан çын)

эстет

2.
эстет (эстетизм майлă çын)

юлташ

1.
товарищ, друг, подруга, приятель
чи çывăх юлташ — самый близкий друг
Юлташсăр çын тымарсăр йывăç пек. — посл. Человек без друзей — что дерево без корней.
Юлташран юлни — юлташсăр юлни. — посл. Отстать от друга — остаться без друга.

юлташлăх

3.
в попутчики
в компаньоны

юлташлăх çын туп — найти человека себе в компаньоны

юмарт

3.
радушный, гостеприимный, хлебосольный
юмарт çын — 1) простодушный человек 2) гостеприимный человек

юн

кровяной
кровавый

артери юнĕ — артериальная кровь
вена юнĕ — венозная кровь
хĕрлĕ юн çаврашкисем — красные кровяные тельца  
юн группи — группа крови
юн кĕвелĕкĕ — сгусток крови
юн пусăмĕ — кровяное давление
юн çаврăнăшĕ — кровообращение
юн таппи — пульс
юн тултармăшĕ — кровяная колбаса (домашнего изготовления)
юн тымарĕсем — кровеносные сосуды
юн шывĕ — сукровица
юн ил — 1) взять кровь на анализ 2) взять кровь заколотого животного
юн кайни — кровоизлияние
юн кĕвелнĕ — кровь свернулась
юн пар — сдавать кровь (о донорах)
юн сур — харкать кровью
юн тăк — перен. 1) лить кровь (врага) 2) проливать (свою) кровь
юнпа пĕвен — окраситься кровью
юн яр — сделать вливание крови
пичĕ-куçĕ чĕп-чĕрĕ юн — у него все лицо в крови
сăмсаран юн кайрĕ — из носа пошла кровь
аманнă çын юн нумай çухатнă — раненый потерял много крови
Юнĕ пур та чуне çук. (Палан). — загадка Кровь есть, а души нет. (Калина).

юравлă

3.
почитаемый, уважаемый
вăл çурт-йыша юравлă çын — его  почитают жители дома

юрăхсăр

1.
негодный, непригодный
юрăхсăр апат — непригодная пища
юрăхсăр çын — негодный человек, негодяй
юрăхсăр шăл — испорченный, гнилой зуб
çиме юрăхсăр — несъедобный
калав пичете юрăхсăр — рассказ непригоден для печати
юрăхсăра кăлар — привести в негодность
юрăхсăра тух — прийти в негодность

юрла

2.
петь (о птицах)
шăнкăрч юрлать — скворец поет
юрлакан кайăк-кĕшĕк — певчие птицы


çын юррине юрла — петь с чужого голоса

юсан

4. перен.
перевоспитываться, исправляться
юсанми çын — неисправимый человек

ют

1.
чужой, посторонний, пришлый
ют çын — чужой человек
ют ялсем — 1) чужие деревни 2) человек из другой деревни

ют

2.
чужой, не свой
ют выльăх — чужая скотина
ют çын арăмĕ — чужая жена

юхă

беспорядочный, неряшливый
юхă çын — неряшливый человек, неряха

яка

2.
выхоленный, откормленный
гладкий
прост.
яка лаша — гладкий, холеный конь
яка сăнлă çын — человек с холеным лицом

яка

складно, гладко, плавно, без запинки
яка чĕлхеллĕ çын — красноречивый человек
унăн нимĕçле яка тухать — он гладко говорит по-немецки

янахсăр

разг.
болтливый, невоздержанный на язык
янахсăр çын — болтун, пустомеля

япала

вещевой, предметный
асăнмалăх япала — памятная вещь
вылямалли япала — игрушка
йывăр япала — тяжелый предмет
манăçа тухнă япала — забытая вещь
çын япали — чужая вещь
хаклă япала — дорогая вещь
япала хутаççи — вещевой мешок

япăлти

льстивый
вкрадчивый

вăл питĕ япăлти çын — он большой подхалим

яр

15.
сваливать, переваливать на кого-что-л.
вăл ялан айăпне çын çине ярать — он вечно сваливает свою вину на других

ят

3.
доброе имя, добрая слава, честь
ырă ят хăвăрт сарăлать — добрая слава о человеке быстро распространяется
Ырă çын вилсен, ят юлать. — посл. После смерти доброго человека остается его имя.
ячĕ çĕрнĕ — он замарал свое доброе имя

ятлă

1.
имеющий какое-л. имя, название
имеющий кличку
(о животном)
Çимуш ятлă çын — человек по имени Симуш
эсĕ мĕн ятлă? — как тебя зовут?, как твое имя?
«Ялав» журнал ĕлĕк «Сунтал» ятлă пулнă — журнал «Ялав» раньше назывался, имел название «Сунтал»
вĕсен йытти мĕн ятлă? — как кличут их собаку?

яш

стройно, прямо
яш пӳ-силлĕ çын — стройный человек
яш хурăнсем — стройные, прямые березы

ӳкер

4.
рисовать
писать
(картину)
çын ӳкер — рисовать человека
çуллă сăрăпа ӳкер — писать маслом
Алăсăр, урасăр, кĕлеткесем ӳкерет. (Сивĕ). — загадка Без рук, без ног, а фигуры рисует. (Мороз).

ӳнер

2.  
искусный, опытный
ӳнер çын — искусник, мастер

ӳпĕнчĕк

2.
сгорбленный, сутулый
ӳпĕнчĕк çын — сгорбленный человек

ӳпкевсĕр

безобидно
ӳпкевсĕр çын — безобидный человек

ӳрĕк

вяло, медлительно
ӳрĕк çын — вялый человек
ӳрĕк хĕр — медлительная девушка

ӳрĕк-сӳрĕк

вяло, медлительно
ӳрĕк-сӳрĕк çын — вялый, малоподвижный человек
ӳрĕк-сӳрĕк чăмла — вяло жевать

ӳсĕр

пьяным, в пьяном, в нетрезвом состоянии
ӳсĕр çын — пьяный человек
ӳсĕрпе, ӳсĕр пуçпа — в пьяном виде, в нетрезвом состоянии; спьяну, спьяна
ӳсĕрпе персе яр — сболтнуть спьяну

ӳтлĕ-тирлĕ

толстый, полный
ӳтлĕ-тирлĕ çын — толстый человек

ӳтсĕр

худой, тощий
ӳтсĕр çын — худой человек
ӳтсĕр выльăх — тощая скотина

çав


çав вăхăтрах — 1) в то же время 2) а между тем
çав хушăрах — 1) в то же время 2) а между тем
çав хаççăнах — в это же время, одновременно
çавна пула — из-за этого, по этой причине
тăман тухрĕ, çавна пула чарăнма тиврĕ — поднялась метель, из-за этого пришлось остановиться
çавăн пирки — из-за этого
çавна май — в связи с этим
çав майпа — таким образом, таким путем
çавă кăна — только и всего
çав-çке-ха — вот ведь что, вот ведь оно как
çав халлĕнех — в таком же виде, состоянии
çавăн чухлĕ — столько

çавăн пек
1) такой
çавăн пек çын вăл — такой он человек
2) так
пурăнкалатпăр çавăн пек — вот так мы и живем
çав кирлĕ-ха ăна! — так ему и надо!

çавăнталли

тамошний разг.
с той (указанной) стороны
вăл хăй çавăнталли çын-им? — он что, тамошний?

çаврăн

17.
соглашаться, поддаваться (уговорам)
переходить на чью-л. сторону
вăл час çаврăнакан çын мар — он не так легко поддается на уговоры
çаврăнса ӳк —
1) перевернуться, опрокинуться
çуна çаврăнса ӳкрĕ — сани опрокинулись
2) разг. перекинуться, перейти на чью-л. сторону

çаврăн

19.
отходить, переставать сердиться
проходить
(о гневе)
унăн кăмăлĕ çаврăнман-ха — он еще не отошел, не успокоился
Лайăх çын çилли катанпир типиччен çаврăнать. — поcл. У хорошего человека гнев проходит быстрее, чем высыхает тонкое полотно.

çаврăнăçусăр

вяло, инертно, нерасторопно, неповоротливо
çаврăнăçусăр çын — неповоротливый человек
çаврăнăçусăр ĕçле — работать вяло

çамрăк

молодо, по-молодому
çамрăк сăнлă çын — моложавый на вид человек
çамрăк хастарлăх — молодой задор
çамрăк курăн — выглядеть молодо
Çамрăк ĕмĕр иккĕ килмест, ăна лайăх ирттерес пулать. — посл. Молодые годы не приходят дважды, нужно их прожить хорошо.

çап

6.
поражать, одолевать (о болезни)
тытамак çапнă çын — эпилептик, больной эпилепсией
ăна шалкăм çапнă — его разбил паралич

çапкаланчăк

бродячий
çапкаланчăк çын — бродяга
çапкаланчăк йытă — бродячая собака

çаплалла

приблизительно
так, таким образом

çаплалла çын вăл — такой он человек
калав шухăшĕ çаплалла — такова идея рассказа
çаплалла кайăр — идите примерно так
пурăнкалатпăр çаплалла — вот так мы и живем

çартасăр

разг.
глупый, глуповатый
çартасăр çын — глуповатый человек

çăмăл

I.

повод, предлог, причина
мĕн çăмăлпа килтĕн? — по какому делу ты пришел?
Çăмăлпа çын патне кайма çăмăл. — погов. Имея предлог, удобно зайти к людям.

çăмăл

легко
çăмăл костюм — легкий костюм
çăмăл тумланнă çын — легко одетый человек


çăмăл автомобиль — легковой автомобиль
çăмăл апат — легкая пища
çăмăл атлет — легкоатлет
çăмăл атлетика — легкая атлетика
çăмăл промышленность — легкая промышленность
çăмăл тăпра с.-х. легкие почвы
унăн алли çăмăл—  у него легкая рука
калама çăмăл! — легко сказать!
унăн ыйхи питĕ çăмăл — у него сон очень чуткий

çăмăллат

2.
облегчать, делать легким, нетрудным
ĕçе çăмăллат — облегчать труд
йывăр лару-тăрăва çăмăллат — разрядить напряженность в обстановке
ыйхă чирлĕ çын шăмшакне çăмăллатрĕ — сон принес больному облегчение

çăпанлă

1.
покрытый фурункулами, нарывами
покрытый чирьями
разг.
фурункулезный
çăпанлă çын — фурункулезный больной

çăрăлчăк

медлительный
мешкотный, копотливый
разг.
çăрăлчăк çын — медлительный человек

çăтăх

I.
то же, что çăткăн 1.
çăтăх çын — жадный человек
çăрттан — çăтăх пулă — щука — прожорливая рыба

çăтăхла

смотреть жадно, зариться прост.
çын япалине çăтăхла — зариться на чужое

çăткăн

жадно алчно, ненасытно, прожорливо
çăткăн выльăх — прожорливое животное
çăткăн çын — жадный человек
çăткăн пăх — жадно смотреть

çемçе

мягко, нежно, ласково, деликатно
çемçе кăмăл — мягкий характер
çемçе чĕреллĕ çын — мягкосердечный человек
Çемçе чĕлхе çу çинче. — посл. Ласковому языку все маслице достается. (соотв. Ласковое теля двух маток сосет).

çемье

семейный
ĕçчен çемье — работящая семья
йышлă çемье — многочисленная семья
нумай ачаллă çемье — многодетная семья
пĕчĕк çемье — маленькая семья
çĕнĕ çемье — молодая семья
çемье пуçĕ — глава семьи
çемье прави — юр. семейное право
çемйипех — всей семьей
çемйи-çемйипе — целыми семьями
çемьери пăхса ӳстерни — семейное воспитание
çемьери сăлтавсене пула — по семейным обстоятельствам
çемьепе мăшăрлану хутшăнăвĕсем — семейно-брачные отношения
çемье ту — создать семью
вăл хресчен çемьейинче çуралнă — он происходит из крестьянской семьи
Икĕ çын — пĕр мăшăр, çичĕ çын — пĕр çемье. — посл. Два человека — пара, семь человек — семья.

çемьеллĕ

семейный, имеющий семью
çемьеллĕ пурнăç — семейная жизнь
çемьеллĕ çын — семейный человек
çемьеллĕ пул — стать семейным, обзавестись семьей

çемьесĕр

без семьи
çемьесĕр çын — бессемейный человек
çемьесĕр пурăн — жить без семьи

çĕкле

13.
принимать на себя
çын айăпне çĕкле — принимать на себя чужую вину
Алли тунине арки çĕклет, теççĕ. — посл. За сделанное руками расплачиваются полами одежды (т.е. боками).

çĕнĕ

4.
новый, вновь образовавшийся
çĕнĕ кĕрӳ — новобрачный
çĕнĕ кин — новобрачная
çĕнĕ çын —
1) новый человек, новичок (напр. в коллективе)
эпĕ кунта çĕнĕ çын — я здесь человек новый
2) молодая, новобрачная
çĕнĕ хурăнташ — свойственники, родня по браку

çĕр

I. сущ.

1.
земля
земной
çĕр тĕнĕлĕ — земная ось
çĕр туртăмĕ — земное притяжение
çĕр хуппи — земная кора
çĕр чăмăрĕ — земной шар
çĕр çывăхĕнчи орбита — околоземная орбита
Çĕрĕн çын хайланă спутникĕ — искусственный спутник Земли
Çĕр Хĕвел тавра çаврăнать — Земля вращается вокруг Солнца

çĕр

IV. числ.

1.
при конкр. счете, в качестве опр.
сто
сто-

çĕр çын — сто человек
çĕр пин — сто тысяч
çĕр пинлĕ çар — стотысячная армия
çĕр проценчĕпех — на все сто процентов
кунтан çĕр аллă километрта — в ста пятидесяти километрах отсюда
темиçе çĕр çын — несколько сот человек
çĕр çулхи — столетний
çуралнăранпа çĕр çул çитни — столетие со дня рождения
çĕр тенкĕлĕх укçа — сторублевая ассигнация
çĕр-çĕр — сотни
сывлăша çĕр-çĕр кайăк çĕкленчĕ — сотни птиц поднялись в воздух
Çĕрлехи çулçĕр тĕслĕ. — посл. Ночью в пути — как по ста дорогам идти.

çĕрĕк

гнилой, прелый, тухлый
затхлый, гнилостный
разложившийся, испорченный

улăм çĕрĕкĕ — соломенная прель
çĕрĕк йывăç — гнилое дерево
çĕрĕк кăмпи — гнилостные грибки
çĕрĕк çулçă — прелые листья
çĕрĕк шăршă — гнилостный запах
кунта çĕрĕк анчах — здесь одна гниль
Пĕрре çĕлен сăхнă çын çĕрĕк пăявран та хăрать. — посл. Раз ужаленный змеей человек боится и гнилой веревки. (соотв. Пуганая ворона куста боится).

çĕрĕк

5.
хилый, дряхлый
слабосильный

çĕрĕк çын — хилый человек

çĕрлĕ

1.
имеющий землю, обладающий землей
çĕрлĕ çын — человек, владеющий землей
нумай çĕрлĕ — многоземельный
сахал çĕрлĕ — малоземельный

çĕршер

2.
сотни
çĕршер çын — сотни людей
çĕршер пин тенкĕ — сотни тысяч рублей
çĕршер çул хушши — в течение сотен лет

çĕршĕн

2. перен.
разлагаться, развращаться
мораль тĕлĕшĕнчен çĕршĕннĕ çын — морально разложившийся человек

çĕтĕк

5. перен.
вздорный, капризный
вăл ытла çĕтĕк çын — он слишком вздорный человек

çилĕллĕ

сердито, гневно, злобно
вспыльчиво, несдержанно, необузданно

çилĕллĕ çын — вспыльчивый человек
çилĕллĕ сăмахсем — гневные слова
çилĕллĕ пăх — смотреть гневно

çилĕм

клеевой
йывăç çилĕмĕ — столярный клей
казеин çилĕм — казеиновый клей
резина çилĕмĕ— резиновый клей
силикат çилĕм — силикатный клей
хут çилĕмĕ — конторский клей
пер тюбик çилĕм — тюбик клея
çилĕмпе çыпăçтар — клеить клеем
Çын çилли — çилĕм мар, çыпăçса лармĕ. — посл. Чужой гнев — не клей, не пристанет.

çиллен

1.
сердиться, злиться
приходить в гнев, в ярость
выходить из себя

ма çилленетĕн? — из-за чего ты злишься?
ăна хытă çиллентĕм — я сильно разозлился на него
çилленсе кай — разозлиться, вспылить
çилленсе çӳре — злобствовать
вăл çилленмеллипех çилленнĕ — он вне себя от ярости
унăн çилленни часах иртсе кайрĕ — гнев у него быстро прошел
Час çилленекен çын час ватăлать. — посл. Вспыльчивый человек быстро старится.

çиллентермĕш

причина гнева, злости
то, что вызывает гнев

çиллентермĕш çын — человек, вызывающий злость (своим поведением)

çилленчĕк

2.
вспыльчивый, раздражительный
çилленчĕк çын — вспыльчивый человек
Çилленчĕк çерçи хурчкана çулăхнă. — посл. Вспыльчивый воробей на ястреба напал.

çине

послелог
на кого-что-л.
виççĕ çине пайла — разделить на три
ман çине пăх-ха — посмотри на меня
пăта çине çак — повесить на гвоздь
çул çине апат ил — взять еды на дорогу
ура çине тăр — встать на ноги
вăл айăпа çын çине ямасть — он не сваливает вину на других
эпир сан çине шаннă — мы надеялись на тебя

çинçешке

1.
тонкий, стройный, поджарый
çинçешке хĕрача — тоненькая девочка
Кахал çын ленчешке, ĕçчен çын çинçешке. — посл. Лентяй рохля, а труженик подтянутый.

çинче

3.
при, на ком-л.,
среди кого-л.
çын çинче — на людях, при народе
нумай ача çинче — среди многих детей
вăл ашшĕ-амăшĕ çинче пурăнать — он живет при своих родителях
институт çинче сăмах çӳрет — по институту ходит молва

çипуç

1.
внешность, наружность, облик
çын çипуçĕ — внешность человека
хула çипуçĕ — облик города

çитĕн

3.
достигать совершеннолетия
взрослеть, мужать

çитĕнсе çит — достигнуть совершеннолетия
ӳссе çитĕн — вырасти, повзрослеть
çитĕннĕ çын — взрослый человек
çитĕннĕ хĕр — девушка на выданье

çук

бедный, неимущий
çук çын — бедняк
çук çул — голодный год
çукпа — по бедности
çук пирки — по бедности
çукпа аптра — маяться в нужде
çука кăлар — разорить
çука хăвар — разорить
çука юл — обнищать, разориться
Çук çыннăн çĕрĕ хытă. — посл. У бедняка и земля жесткая.
Çичĕ кин кĕртекен пуйса кайнă, çичĕ хĕр паракан çука юлнă. — посл. Семь невесток принять — разбогатеть, семь дочерей выдать — обнищать.

çул

II.

1.
год (12 месяцев)
алла çул — пятьдесят лет
аллă çулхи çын — пятидесятилетний человек
виçĕ çултан — через три года
выçлăх çул — голодный год
икĕ çул хушшинче — в течение двух лет
иртнĕ çул — прошлый год
иртнĕ çулта — в прошлом году
кашни çулах — каждый год
килес çул — 1) будущий год 2) в будущем году
çитес çул — 1) будущий год 2) в будущем году
пĕр çулхине — в один из годов, когда-то
пĕр çул каялла — год тому назад
пилĕк çуллăхăн юлашки çулĕ — последний год пятилетки
çĕнĕ çул — новый год
çур çул — полгода
темиçе çултан — через несколько лет
çул хыççăн çул — за годом год
çултан çул — из года в год, год от году
çул типĕ килчĕ — год выдался сухой
нумай çул ӳсекен курăксем — многолетние травы
çуралнăранпа çитмĕл çул çитрĕ — исполнилось семьдесят лет со дня рождения

çул

4.
возраст
ар çулне çит — достигнуть совершеннолетия
вăтă çулсенчи çын — человек средних лет
пеней çулĕ — пенсионный возраст
шкул çулне çитмен ачасем — дети дошкольного возраста
çул çитмен — несовершеннолетний
çула çит — достигнуть совершеннолетия, стать взрослым
эпир пĕр çулхисем — мы одногодкъ, одного возраста
çултан пăхсан вăл вата мар — годами он не стар
муччи çулне кура мар патвар — старик бодр не по годам

çуллан

I.
достигать зрелого возраста
çулланнă çын — пожилой человек, человек в годах

çуллă

II.
пожилой, в летах
вăл çуллă çын ĕнтĕ — он уже в летах

çун

3.
гореть, страдать от пожара
çуннă çын — погорелец
пирĕн ял виççĕ çуннă — наша деревня трижды пострадала от пожара

çуран

пешком
çуран çар — пехота
çуран çын — пешеход
çуран çул — тропинка
çуран çӳрени сывлăхшăн усăллă — ходьба пешком полезна для здоровья
шыв урлă çуран каçрăмăр — мы перешли речку вброд
Юланпа çуран пĕр тан мар. — посл. Конный и пеший не равны (соотв. Пеший конному не товарищ).

çуртсăр

бездомный, не имеющий дома
çуртсăр çын — человек, не имеющий дома

çутам

2.
светлолицый, белокожий, с белой кожей (о блондине)
çутам çын — светлолицый человек, блондин

çухат

3. перен.
терять, утрачивать что-л.
лишаться чего-л.
авторитет çухат — утратить авторитет
тăн çухат — терять сознание
шанăçа нихçан та ан çухат — никогда не теряй надежды
вăл ыйхă çухатнă — он лишился сна
аманнă çын юн нумай çухатнă — раненый потерял много крови
этем сăнне çухат — потерять человеческий облик
Нумая ĕмĕтленекен сахаллине çухатнă. — посл. Позарился на многое — лишился и малого.
Пуçна çухатсан та чысна ан çухат. — посл. Даже потеряв голову, чести не теряй.

çухăрашка

1.
крикливый, шумливый
вăл çавнашкал çухăрашка çын — такой уж он крикливый человек

çӳлĕ

высоко
çӳлĕ кĕлеллĕ пушмак — туфли на высоких каблуках
çӳлĕ çын — высокорослый человек
çӳлĕ ту — высокая гора
çӳлĕ шайра пул — перен. находиться на высоком уровне
вăл манран çӳлĕ — он выше меня
çӳлĕ мар —
1) невысокий
çӳлĕ мар йывăç — невысокое дерево
2) невысоко
самолет çӳлĕ мар вĕçет — самолет летит невысоко

çӳлĕш

2.
вышиной, высотой в..., высотой с...
вăл сан çӳлĕш — он ростом с тебя
мĕн çӳлĕш? — какой вышины?
çын çӳлĕш — высотой с человека
тем çӳлĕш — 1) очень высокий, большой вышины 2) очень высоко, на большую высоту

çӳçлĕ

волосатый
с
какими-л. волосами
хура çӳçлĕ çын — черноволосый человек, брюнет

çӳхе

2.
узкий
çӳхе ал тупанĕ — узкая ладонь
çӳхе питлĕ çын — узколицый человек
çӳхе тута — тонкие губы

çӳхел

3.
худеть, становиться худым, тощим
тощать
разг.
чирлĕ çын самайах çӳхелнĕ — больной заметно похудел

çын

1.
человек

çын

человеческий
человечий
разг.
людской
арлă-арăмлă çынсем — семейные люди
ват çын — старый человек, старик
вăй питти çын — 1) человек в расцвете сил 2) трудоспособный человек
вăтам çулсенчи çын — человек средних лет
вĕреннĕ çын — образованный человек
вилнĕ çын — покойник, мертвец
килти çынсем — домашние, домочадцы
совет çыннисем — советские люди
çамрăк çын — молодой человек
яш çын — молодой человек
çук çын — бедняк, неимущий
хĕр çын — незамужняя, девушка
хусах çын — холостяк
чирлĕ çын — больной
ятлă çын — именитый человек
çын евĕрлĕ упăте — человекообразная обезьяна
этем евĕрлĕ упăте — человекообразная обезьяна
нумай çынлă митинг — многолюдный митинг
çын пуçне çирĕмшер тенкĕ тивет — на человека приходится по двадцать рублей
Лара-тăра пĕлмен çынна паллă лекнĕ. — погов. Непоседливый человек получает метку. (соотв. Бог шельму метит).
Ват çын — тăват çын. — посл. Старый человек стоит четверых.
Çук çын çукшăн кулянать, пур çын пуршăн кулянать. — посл. Бедняк озабочен бедностью, состоятельный — богатством.

çын

2.
лицо, персона
ахаль çын —
1) простой человек
тĕнчери ахаль çынсем — простые люди мира
2) неофициальное лицо

ĕçлĕ çын —
1) деловитый человек
2) должностное лицо
3) деловой человек, бизнесмен

официаллă çынсем — официальные лица
уйрăм çын — частное лицо
апат вунă çын валли хатĕрленĕ — обед приготовлен на десять персон

çын

3.
с определяющим именем означает
принадлежность к какому-л. сообществу, коллективу:

вăрман çынни — лесной житель, лесовик:
кӳршĕ çынни — сосед
Сарăту çынни — саратовец
правительство çынни — представитель правительства
çар çынни — военнослужащий
тĕрме çынни — заключенный
хула çынни — городской житель, горожанин
нимĕç çынни — немец
чиркӳ çынни — церковнослужитель, церковник
ял çынни — сельский житель, селянин

çын

4.
чужой человек, посторонний

çын

чужой
чей-то

пĕр çын —
1) один человек
пĕр çын кунта юлтăр пусть — один человек останется здесь
2) кто-то, некто
пĕр çын кунталла килет — кто-то идет сюда

çын арăмĕ — чужая жена
çын куçĕнчен пăх — смотреть кому-то в глаза (т. е. чувствовать зависимость от других)
çын çине шанма йывăр — трудно полагаться на других
çын сисиччен — пока никто не заметил
Çын аллипе кăвар турт. — погов. Чужими руками жар загребать.
Çын ăшчикки — хура вăрман. — посл. Чужая душа — темный лес.

çын

5. собир.
люди, народ, общество

çынла

по-человечески, как человек
мăн çынла — по-взрослому, как взрослый
яш çынла — по-молодому, как молодой
çынла калаç — говорить по-человечески
вăл çынла çын мар — он не как все люди

çыпăç

8.
получаться
клеиться, ладиться
разг.
ĕç çыпăçсах каймасть — дело не ладится
сăмах-юмах çыпăçмасть — разговор не клеится
Алă-ура çыпăçсан, çын выçă аптрамасть. — посл. Коли есть в руках сноровка, голодать не придется.

çыпçăнчăк

навязчивый
привязчивый, прилипчивый
разг.
çыпçăнчăк çын — навязчивый человек

çыр

I. сущ.

1.
обрыв, яр, откос
Сур çырĕ — крутой берег Суры
чăнкă çыр — крутой обрыв, крутояр
çыр хĕрринче çĕр çырли, пиçсе çитсен çын курать — фольк. на откосе растет клубника, когда она созреет, все ее видят

çыру

4.
грамота
çыру пĕл — знать грамоту, быть грамотным
çыру пĕлмен çын — неграмотный человек
çырăва вĕрен — учиться грамоте

ăмăрт

орлиный уст.
ăмăрт куçлă çын — человек с орлиным взором

ăмсан

1.
завидовать кому-чему-л.,
испытывать зависть к кому-чему-л.
ăмсанакан çын — завистник
ăмсанмалла сывлăх — завидное здоровье
вăл теме те ăмсанать — он всем завидует
Савăнма ăмсанлăх сăнăм пурччĕ, ăмсанмалăх пĕвĕм пурччĕ. — фольк. Лицом я была красива всем на радость, телом стройна всем на зависть.

ăмсан

2.
зариться на что-л.
çын япалине ан ăмсан — на чужую вещь не зарься
ăмсанса пăх — зариться, смотреть с вожделением

ăмсанчăк

то же, что ăмсануллă
ăмсанчăк çын — завистливый человек
унăн куçĕ пит ăмсанчăк — у него глаза завидущие

ăнăçлă

удачливо, счастливо
ăнăçлă çын — удачливый человек

ăнăçсăр

неудачно, несчастливо
ăнăçсăр кун — несчастливый день
вăл ытла ăнăçсăр çын — он большой неудачник, он невезучий человек

ăнăçусăр

неудачно, несчастливо
вăл ăнăçусăр çын — он человек невезучий

ăнкаруллă

2.
изобретательный, с выдумкой, с фантазией
ăнкаруллă çын — человек с изобретательской жилкой

ăнлануллă

сознательно
осмысленно

ăнлануллă дисциплина — сознательная дисциплина
ăнлануллă çын — сознательный человек
ĕç çине ăнлануллă пăхни — сознательное отношение к труду

ăнланусăр

2.
несообразительный
непонятливый, бестолковый

ăнланусăр çын — непонятливый человек

ăнман

2.
негодный, дурной, скверный
ăнман çын — дурной человек
Ăнман çынпа çул çине ан тух — пуçна çухатăн. — посл. С дурным человеком в путь не отправляйся — потеряешь голову.

ăнсăрлăх

2.
рассеянность, забывчивость
ват çын ăнсăрлăхĕ — старческая забывчивость

ăнтар

2.
преуспевать в чем-л., добиваться успеха
фирма суту-илĕве ăнтарчĕ — фирма добилась успеха в торговле
вăл питĕ ăнтаракан çын — он человек преуспевающий

ăраскаллă

счастливый, удачливый
ăраскаллă çын — счастливец
ăраскаллă пурнăç — счастливая жизнь
ăраскаллă самана — счастливое время
ăраскаллă пул — быть счастливым

ăрасна

отдельно, обособленно, самостоятельно
порознь, врозь

кашни çемьене ăрасна хваттер панă — каждой семье предоставлена отдельная квартира
вăл ăрасна йышши çын — он человек особого склада
икĕ хурăн юнашар, тымарĕсем ăрасна — фольк. две березы растут рядом, но их корни врозь

ăруташлă

одного племени, рода
ăруташлă çын — сородич, соплеменник

ăс

2.
мысль
мнение, убеждение

çăмăл ăс — легкомыслие
пирĕн ăспа — по нашему мнению
ăс вылят — быть легкомысленно настроенным
вăл урăх çын ăсне тытнă — он поддался чужому влиянию

ăс

3.
совет
ăс пар — 1) давать совет 2) наставлять, поучать, вразумлять
ăс ыйт — просить совета, советоваться
ăсран катăк çын — умственно недоразвитый человек, кретин
ăсран тайлăк çын — умственно недоразвитый человек, кретин
ăсĕ кĕске — у него ум короток
ăс туп — умудриться, придумать способ (сделать что-л.)
ăса илейместĕп — в толк не возьму, ума не приложу
ăса кĕр — поумнеть, взяться за ум
ăса кĕрт вразумлять, образумливать

ăсран кай, ăсран тух —
1) сойти, спятить с ума, лишиться рассудка, помешаться
2) быть без ума от кого-чего-л.

ăсран кăлар, ăсран яр —
1) лишить рассудка, довести до сумасшествия
2) свести с ума, увлечь

ăсран тайăл — тронуться разг., спятить прост.

ăслайлă

изобретательно, находчиво
ăслайлă çын — изобретательный человек

ăслă-тăнлă

умно, разумно, благоразумно, рассудительно, толково
ăслă-тăнлă калаç — умно говорить
ăслă-тăнлă çын çапла хăтланмĕ — благоразумный человек так бы не поступил

ăспуçлă

умно, разумно
благоразумно

вăл ăспуçлă çын — он благоразумный человек

ăссăр

глупый, неумный, неразумный
абсурдный

ăссăр ĕç — неразумный поступок
ăссăр сăмах — глупое слово, глупость
ăссăр çын — 1) сумасшедший 2) глупый человек
ăссăр ыйту — неумный вопрос
ăссăр юрату — слепая любовь
эх, ăссăр! — ах ты, глупец!

ăстăнлă

2.
разумный, благоразумный
чипер ăстăнлă çын — благоразумный человек

ăш

2.
внутренности
нутро
прост.
чрево уст.
внутренний
нутряной
прост.
ăш çу — нутряное сало, смалец
ман ăша сивĕ витрĕ — я промерз насквозь
эпĕ паян ăша пĕр хĕлхем те яман — я сегодня ничего не ел, у меня сегодня во рту маковой росинки не было
йывăр йăтса ăша тапрат — надорваться, поднимая тяжести
Çын ăшне тавăрса пăхма кĕрĕк çанни мар. — посл. Нутро человека нельзя вывернуть, как рукав шубы. (соотв. Чужая душа — потемки).

ăштах

редко
жадный, ненасытный, прожорливый
ăштах çын —ненасытный человек

ăшчик

5.
душа, сердце
ăшчик ĕм кӳтсе çитрĕ — я расстроился
ăшчик ĕм тулса çитрĕ —
1) у меня появилась тошнота
2) я рассердйлся
3) я разволновался
ăшчик çунса тухать — все внутри горит
ăшчикĕ пусар — успокоить душу
Чун савнине курмасан, ăшчик вăр-вăр çаврăнать —
фольк.если не увижусь с милым, то у меня неспокойно на душе
Çын ăшчикки — хура вăрман. —
посл. Чужая душа — дремучий лес. (соотв. Чужая душа — потемки).

ĕмĕлке

2.
неясное очертание, силуэт
çын ĕмĕлки — 1) тень человека 2) силуэт, очертания человека

ĕмĕртенпе

2.
всегда, вечно
Туман çын ĕмĕртенпе мухтанать. — посл. Кто ничего не делает, тот вечно хвалится.

ĕмĕтлен

3.
зариться
çын тунине ан ĕмĕтлен — не зарься на плоды чужого труда

ĕметсĕр

без мечтаний
çын ĕмĕтсĕр пурăнма пултараймасть — человек не может жить без мечты

ĕметсĕр

3.
жадина разг.,
жадный, ненасытный
ĕмĕтсĕр çын — 1) человек, не имеющий мечты 2) жадный человек

ĕнем-канам

вяло, медлительно
ĕнем-канам çын — вялый человек

ĕренке

1.
вид, форма, образ, облик
подобие

ку япалан ним ĕренки те çук — эта вещь не имеет никакого вида
ĕренкерен тух — потерять вид
ĕренке улăштар — менять облик
чирпе çын ĕренки те юлман — он весь высох (от болезни)

ĕрĕх

1.
помчаться, понестись
лаша хăранипе ĕрĕхсе кайрĕ — лошадь испугалась и понесла
ачасем урамалла ĕрĕхрĕç — дети помчались на улицу
ĕрĕхсе кил — стремительно приближаться
Çăварлăхсăр лаша ĕрĕхет, чĕлхе чаракĕсĕр çын иртĕхет. — погов. Незнузданная лошадь понесет, не воздержанный на язык человек распояшется.

ĕçкĕллĕ

любящий спиртное.
вăл ĕçкĕллĕ çын — он любитель выпить

ĕçлĕ

1.
деловой
ĕçлĕ калаçу — деловой разговор
ĕçлĕ лару-тăру — деловая обстановка
ĕçлĕ сӳтсе явни — деловое обсуждение
ĕçлĕ çыру — деловое письмо
ĕçлĕ çын — 1) деловитый человек 2) должностное лицо 3) бизнесмен
ĕçлĕ хут — деловая бумага
ĕçлĕ ушкăнсем — деловые круги, бизнесмены

ĕçлĕхлĕ

трудолюбиво
деятельно, деловито, по-деловому

ĕçлĕхлĕ çын — трудолюбивый человек
ыйтăва ĕçлĕхлĕ татса пар — по-деловому решить вопрос

ĕçчен

1.
трудолюбивый, работящий
деятельный

ĕçчен çемье  — трудолюбивая семья
ĕçчен çын — работящий человек
ĕçчен хурт — трудолюбивая пчела
ĕçчен пул — быть работящим
Ĕçчен алă ĕç тупать. — посл. Трудолюбивые руки найдут себе работу.
Колхоз ĕçчене юратать. — посл. Колхоз любит трудолюбивых.

ĕшеленчĕк

торопливый, поспешный
суетливый

вăл ытла ĕшеленчĕк çын — очень уж он суетливый человек

кĕшĕлти

медлительный, копотливый разг.
кĕшĕлти старик — копотливый старик
кĕшĕлти çын — медлительный челове

вĕрен

II. глаг.

1.
учиться, обучаться
получать образование

техникумра вĕрен — учиться в техникуме
отлично вĕрен — учиться на отлично
вĕренекен çамрăксем — учащаяся молодежь
вĕреннĕ çын — образованный человек
вĕренме кĕр — поступить учиться
вĕренсе пĕтер — кончить учиться
вĕренсе тух — окончить (школу, институт)

урай

половой
паркет урай — паркетный пол
сăрлă урай — крашеный пол
урай кашти — переводина (поперечная балка, на которой лежит пол)
урай сарри — половик, ковер
урай хăми — половица
урай сар — настилать пол
Çын пӳртĕнче урай шăлма хушман. — погов. Не годится подметать пол в чужом доме. ( соотв. В чужой монастырь со своим уставом не ходят).

уçăмлă

6.
радушный
щедрый

уçăмлă çын — 1) открытый человек 2) щедрый человек

çын

людской
çын кулли пул — стать всеобщим посмешищем
çын сăмахĕ — людская молва
çын çине тух — появляться в обществе, общаться с людьми
çынран намăс — стыдно людей
çын шутне кĕр — занять положение в обществе

çын-кун

эк. уст.
человеко-день
ку ĕçе тума сакăр çын-кун кирлĕ — для выполнения этой работы нужно восемь человеко-дней

çумне

послелог
к
виççĕ çумне иккĕ хуш — к трем прибавить два
журнал çумне хушса пани — приложение к журналу
çын çумне ан çулăх! — не приставай к человеку!

çич-сакăр

числ. прибл. счета
семь-восемь
çич-cакăр çын — человек семь-восемь
çич-cакăр утăмра — в семи-восьми шагах

çирĕм

2.
при конкр. счете, в качестве опр.
двадцать
двадцати-

çирĕм çын — двадцать человек
çирĕм километрта — в двадцати километрах
çирĕм çул иртсен — через двадцать лет, спустя двадцать лет
çирĕм томлă кăларăм — двадцатитомное издание

ер

7.
пристраститься к чему-л., увлечься чем-л.
ĕçке ернĕ çын — спившийся человек, алкоголик

ĕнерлĕ

диал.

1.
искусный, умелый
ĕнерлĕ çын — мастеровой, ремесленник

хул-урам

собир.
все тело, все члены тела
тĕреклĕ хул-урамлă çын — человек крепкого телосложения
физкультур хул-урама çирĕплетет — физкультура укрепляет организм

хайăлти

осипший, охрипший, сиплый, хриплый, хрипящий
хайăлти йытă — осипшая (от лая) собака
хайăлти сасă — хриплый голос
хайăлти çын — хрипун

тапак

табачный
туртмалли тапак — курительный табак
шăршламалли тапак — нюхательный табак
тапак тĕтĕмĕ — табачный дым
тапак енчĕкĕ — кисет
тапак хутаççи — кисет
тапак лартса ӳстерни — табаководство
тапак турт — курить табак
тапак туртакан — курильщик
тапак туртакан çын — курильщик

макет

макетный
çын хайланă спутник макечĕ — макет искусственного спутника

юл


çын айне юл — уступить кому-л., оказаться побежденным
никамран та ӳксе юлмасть — он никому не уступает
унăн ача юлнă — она забеременела
унăн хырăм юлнă — она забеременела
çие юлни — зачатие
пилĕк-çурăм юлмарĕ — спина заболела (от тяжелой работы), я наломал себе спину
кунтан юлтăр — пусть будет это в последний раз, да будет конец этому
шăхăрса юл — остаться ни с чем

шут


пĕр шута хур — равнять, ставить на одну доску
ним шутне те ан хур — ни во что не ставить
çын шутне кĕр — выбиться в люди разг.
шут та пулман — и в мыслях не было

кĕрт


айăпа кĕрт — обвинить, возвести обвинение
алла шăрпăк кĕрт — занозить руку
вĕреме кĕрт — довести до кипения, вскипятить
илем кĕрт — украсить, сделать красивым
йĕркене кĕрт — 1) водворить, навести порядок 2) образумить, призвать к порядку
киле кĕрт — принять в дом (в качестве мужа)
мунча кĕрт — задать баню
çылăха кĕрт — ввести в грех
шухăш кĕрт — навести на мысль
шыва кĕртцерк. крестить
шыва кĕртнĕ çын — крещеный человек
чун кĕрт — 1) вдохнуть жизнь во что-л. 2) приободрить, успокоить
кĕртсе ӳкер — ввергнуть (напр. в беду)

шăхличĕ


тăм шăхличĕ — болван, олух, недотепа
çын шăхличи пул — быть подпевалой, слепо следовать за кем-л.

тайкаланчăк

2.
медлительный, неповоротливый
тайкаланчăк çын — увалень

чăмла


чăмласа хыптар — разжевать, растолковать
ие чăмланă — его кондрашка хватил
ие чăмланă çын — рахитик, хилый человек

хыпаланчăк

торопливый
хыпаланчăк çын — торопливый человек

хыççăн


хыççăн кай — подчиняться, следовать кому-л.
çын хыççăн кай — слушаться людей, не иметь самостоятельности
вăл арăмĕ хыççăн каять — он находится под влиянием жены

хутшăн

6.
вмешиваться
впутываться
разг.
çын ĕçне хутшăн — вмешиваться в чужие дела
хĕçпăшалпа хутшăнни — вооруженное вмешательство

хура-шурă

собир.
горе и невзгоды
хура-шурă тӳснĕ çын — человек, видавший много горя

холера

холерный
холера микробĕсем — холерные микробы
холера эпидемийĕ — холерная эпидемия
холерăпа чирленĕ çын — холерный больной

икĕ


икĕ питлĕ çăкăр — хлеб с отставшей верхней коркой
икĕ питлĕ çын — двуличный человек

хевтесĕр

без сил, бессильно, немощно
хевтесĕр çын — хилый, слабый человек
хевтесĕр пул — обессилеть, лишиться сил, слабый

харсăр

трудолюбиво, усердно, старательно
харсăр çын — неугомонный человек
харсăр ĕçле — трудиться неутомимо; работать с задором

ие


ие курăкĕбот. плаун
ие чăмланă çын — 1) паралитик, парализованный человек 2) немощный человек

кур


витĕр курса тăр — видеть насквозь
пăх та кур пире — знай наших
пурнăç курнă çын— тертый калач, видавший виды человек
тăкак кур — быть в убытке
нумай кур — быть в барыше
юп кур — благоприятствовать
мĕн курман эсĕ унта? — чего ты там не видел?
ăна курса та юлаймарăмар — только мы его и видели
тĕм курса лармалла пулĕ — как бы чего не вышло

хайла


çын хайланă — искусственный
Çĕрĕн çын хайланă спутникĕ — искусственный спутник Земли
çын хайланă пурçăн — искусственный шелк

та


сахалтан та — самое меньшее, по меньшей мере, минимум
сахалтан та çĕр çын пуçтарăннă — собралбсь по меньшей мере сто человек
нумайран та — самое большее, максимум

ĕç


çын юнне ĕç — жить за чужой счет (букв. пить чужую кровь)

мулкач


çĕр мулкачи — тушканчик
мулкач чĕри — заячья душа
мулкач ыйхиллĕ çын — человек с коротким и беспокойным сном
мулкач сĕллибот. заячий овес
мулкач тутимед. заячья губа
мулкач хăлхибот. ландыш

непĕссĕр

жадный, алчный, ненасытный
вăл ытла непĕссĕр çын — он очень жадный человек

хăнчăр

3. перен.
жадный, алчный, ненасытный
хăнчăр çын — жадный человек

пилĕксĕр

2.
с больной поясницей
пилĕксĕр çын — человек, страдающий болями в пояснице
пилĕксĕр пултăм — у меня схватило поясницу

сапаланчăк

6. перен.
несобранный, безалаберный
сапаланчăк çын — несобранный человек

сивлек

угрюмо, мрачно
холодно, неприветливо

сивлек çын — неприветливый человек
сивлек тĕслĕ — мрачный

сукмак


унăн хăй сукмакех — он все гнет свое
хăй сукмаклĕ çын — своенравный человек

ют


çичĕ ют
1) чужие люди (не родственники)
2) чужеземец, человек (люди) с чужой стороны
3) дальняя, чужая сторона
ютран тăван — неродной çын, неродная дочь

пăх


алла пăх — привыкать, приручаться (о животных)
ăçта пăхнă унта — куда ни посмотри, везде
пăхса та курăнмасть-ха — видом не видать; еще долго ждать
пĕр енчен пăхсан — с одной стороны (о точке зрения)
пĕрре пăхсах — с первого взгляда
пăхсах паллă — сразу видно
карт пăх — гадать на картах
юмăç пăх — ворожить
çын куçĕнчен пăх — быть зависимым от кого-л.
вăл ашшĕне пăхнă — он весь в отца, он вылитый отец
пăх та кур! — вот тебе раз!, вот это да!

пытанчăк

скрыто, скрытно
тайно

сăмахăн пытан пĕлтерĕшĕ — скрытый смысл слов
пытанчăк савăнăç — скрытая радость
пытанчăк çын — скрытный человек
пытанчăк шухăш — тайная мечта
пытанчăк пурăн — жить скрытно

сăмса

7.
горбушка, краюха, краюшка
кукăль сăмси — горбушка пирога
çăкăр сăмси — краюха хлеба

Пĕр çăкăр сăмси, икĕ икерчĕ, пĕр хуран кукли, икĕ йăвача, икĕ кĕлентĕр. (Çын пуçĕ). — загадка Краюха хлеба, да два блина, да вареник, да пара колобков, да два кренделя — что это? (Голова человека: нос, щеки, губы, глаза, уши).

наркомани

наркомания (наркотиксăр пурăнма пултарайманни)
наркомание ернĕ çын — наркоман, больной наркоманией

температура

температурный
пĕчĕк температура — низкая температура
пысăк температура — высокая температура
сывлăш температури — температура воздуха
шăрану температури — температура плавления
температура виç — измерить температуру
температура хăпарни — повышение температуры
чирлĕ çын температури чакрĕ — температура у больного понизилась

телепати

телепатия (пĕр çын шухăшĕсене тепĕр çын сăмахсăрах пĕлме пултарни)

тачка

7.
тучный, жирный, толстый, полный
тачка арçын — тучный мужчина
тачка тута — толстые губы
тачка хулпуççисем — пышные плечи
тачка ӳтлĕ çын — полнотелый человек

тĕксĕм

мрачно, хмуро, невесело, угрюмо
тĕксĕм çын — угрюмый человек
тĕксĕм сăн-пит — невеселый вид
тĕксĕм пăхса лар — сидеть с угрюмым видом

схоласт

2.
схоласт (пурнăçран уйрăлса кайнă çын)

сутăнчăк

предательский, изменнический
продажный

сутăнчăк çын — предатель
сутăнчăк чун — продажная душа
сутăнчăк шухăшсем — предательские планы

сӳнĕк

2.
тусклый, померкший
сӳнĕк куçлă çын — человек с тусклыми глазами

айăпсăр

4. разг.
невиновный, невинный, безвинный
невинно, безвинно

айăпсăр çын — невинный человек
айăпсăр асап кур — безвинно пострадать

вăйсăрлăх

бессилие, слабость, немощь
ват çын вăйсăрлăхĕ — старческая немощь

йынăшуллăн

1.
со стоном
аманнă çын йынăшуллăн калаçнă — раненый проговорил со стоном

тĕс-йĕр

внешность, облик, обличье прост.
тĕсне-йĕрне пăхсан чипер çын темелле — внешне он приличный человек
◊ тĕсĕ-йĕрĕ ан юлтăр кунта! — чтоб духу его здесь не было!

йĕксĕк

негодный, дрянной
йĕксĕк çын — противный человек

мĕлке


шуйттан мĕлкибран. нечистый дух
çын мĕлки пулса пурăн — слепо подражать кому-л.
мĕлки анчах юлнă — от него одна тень осталась (об исхудавшем человеке)

манерлĕ


хăй манерлĕ çын — своеобразный человек
хăйне манерлĕ кăмăл — самобытный характер

пĕтевлĕ

дородный, крупный, плотный, коренастый
пĕтевлĕ çын — коренастый человек

представитель

1.
представитель (пĕр-пер орган е учреждени янă çын)
полномочиллĕ представитель —полномочный представитель
калаçу ирттерме представителе яр — послать представителя на переговоры

çын


йывăрçын — беременная
кĕçĕн çын — молодая, новобрачная
çĕнĕ çын — молодая, новобрачная
кĕçĕн çын упăшки — молодожен, новобрачный
çын ту — сделать человеком кого-л.
çын картĕнчен тух — выйти из рамок приличия

кустар


çын урапине кустар
— подпевать кому-л.

командировка

командировочный
командировкăна тухса кай — выехать в командировку
вăл халĕ командировкăра — он сейчас находится в командировке
командировка хучĕ — командировочное удостоверение
командировкăри çын — командировочный
командировка укçи — командировочные (деньги)

компиляци

компиляция (тĕпчев ĕçĕнче çын шухăшĕсемпе усă курни)

кай

III. межд.
выражает удивление, неодобрение, возражение, презрение:

кай, кирлĕ мара ан калаç — брось, не говори глупостей
кай, ытла йăлăхтармăш çын вăл — до чего же он надоедлив
кай-кай-кай — усил. от кай II.
кай-кай-кай, тĕлĕнтерсех ятăн! — господи, как ты удивил меня!

контрагент

контрагент (договорпа ĕç тума пулнă çын)

вагон

вагонный
купеллĕ вагон — купированный вагон
пассажир вагонĕ — пассажирский вагон
плацкартлă вагон — плацкартный вагон
ресторан вагон — вагон-ресторан
çемçе вагон — мягкий вагон
тавар вагонӗ — товарный вагон
трамвай вагонӗ — трамвайный вагон
вагон алăкĕ — вагонная дверь
çирĕм вагонлӑ состав — состав в двадцать вагонов
вагон кăкар — прицепить вагон
пĕр вагон йывăç — вагон леса
вагон-вагонĕпе ăсат — отправлять целыми вагонами
çын турттарма майлаштарнă тавар вагонĕ — товарный вагон, приспособленный для перевозки людей (теплушка)

кĕçĕн


кĕçĕн алăк — калитка
кĕçĕн хапха — калитка
кĕçĕн кăнтăрла апачĕ — полдник
кĕçĕн кăрлачуст. февраль
кĕçĕн çын — новобрачная
кĕçĕн çынпа упăшки — молодожены
кĕçĕн çын — красная девица (о стеснительном молодом человеке)
кĕçĕн туй — свадьба с неполным обрядом
кĕçĕн чĕлхе анат. язычок
кĕçĕне хăвар — унижать

Чăвашла-вырăсла словарь (1919)

васка

спешить
торопиться
суетиться

васкăн, çынсене култаратăн — поспешить, людей насмешить
васкакан — суетливый
вăл пит васкакан çын — он очень суетливый человек
васканипе — второпях
тепĕр чух васкани те пулăшмасть — другой раз и торопливость не помогает

ват

I. син.: ват шывĕ
желчь
усал çын, ăпман çын — желчный человек
ват шывĕ панă — дали желчь

ватă

старый
ватă йуман — старый дуб
ватă çын — старик
ваттисем каланă йумах — пословица
ватăрах йывăç — староватое дерево
пирĕн лаша кӳршĕннинчен кăшт ватăрах — наша лошадь немного старше соседской
ватă-вĕтĕ — старый да малый

вăй

мышца
вăй патăр — Бог на помочь!
вăйлă — сильный
вăйсăр — бессильный
вăйпа — силом
вăйпа туртса илнĕ — отняли силом
вăйлă çын — силач
вăйĕ вăрăм тунайăн пек — силишка, что у комаришки
вăй çитменнине ан тапăн теççĕ — не нападай на того, на кого сил не хватит
вăйран ытлашшине ан ĕçле — не берись за непосильное
вăйлан, вăйлăлан —усиливаться
вăйлăлат, вăйлат — усилить; усиливать

вăкăр

син.: мăкăр
бык
вол

пĕчĕк вăкăр — бычок
кӳлекен вăкăр — вол
Азия çĕрĕнтче пурăнакан вăкăр — буйвол
пĕр вăкăрăн хӳрине хĕрĕх çын туртать — (у) одного быка за хвост 40 человек тянут (дверная скобка)

вăтан

стесняться, стыдиться
вăтанса пĕртте калаçмарăм — из стеснения не стал говорить ничего
вăтанакан — стыдливый, стеснительный
вăтанакан çĕнĕ çын — стыдливая молодушка

вăтăр

тридцать
вăтăр çын — тридцать человек
вăтăршар — по тридцати
вăтăрмăш — тридцатый
епир вăтăрăн — нас тридцать

вĕлер

убить
выçă вĕлер, выçă тытса вĕлер — уморить голодом
вĕлернĕ çын — убитый человек
вĕлерни — убийство; убойка

витĕр

II. син.: виттĕр
сквозь, через
пăта хăма витĕр тухрĕ — гвоздь прошел сквозь доски
витĕр курăнакан – прозрачный; редкий
куç пуç витĕр мар çын — подслеповатй человек

иккĕ

два
иккĕ хăлха, иккĕ куç, иккĕ ура – два уха, два глаза, две ноги
икшер — по два
иккĕн — вдвоем
иккĕмĕш — второй
алă иккĕ — рук две
алă икки – то (обстоятельство), что рук две
иккĕ лашалă çын — человек, у которого две лошади
иккĕ саккăр вунулттă, хăрах тăххăр пĕр пиллĕк, миçе пулать? — две восьмерки — шестнадцать, раз девятка, да один пяток — сколько будет?
икçĕр — двести
икçĕрĕмĕш — двухсотый
сире иксĕре — вам двоим
иккĕн пĕр тăван — двое детей от одних родителей
хăйсем иккĕшех çисе йачĕç — они съели одни вдвоем
икĕ хут, икĕ хутчен, икĕ рас — дважды
иккĕмĕшĕнче — во второй раз
икĕ хутлă — двойной (материал)
икĕ питлĕ — двуличный

имен

бояться
побаиваться
стесняться

халăх хушшинче именмесĕр тăракан çын — человек, который стоит среди народа не стесняясь

ирĕк

воля
свобода
власть

халĕ ĕнтĕ хамăн ирĕк — теперь уж моя воля
ирĕккĕн — вволю
унăн тырри-пулли ирĕккĕн пулнă — у него хлеба было вволю
ĕнтĕ ирĕке тухрăм, тет — ну , теперь я, говорит, вышел на свободу
пире вăл тĕттĕм ирĕкĕнчен кăларса илнĕ — он нас вызволил из-под власти тьмы
ху ирĕкӳпе — по своей воле
çӳлти ирĕке, çĕр çинчи ирĕке пурне те мана панă — мне дана всякая власть на небе и на земле
ирĕке кăлар — уволить, выпустить на свободу
ирĕке тух — выйти на волю, уволиться
ирĕк йар — позволять
ирĕк пар — дозволить
çын ирĕкенче тăр — зависить от человека
ирĕкӳне туса çитерме кайатăп — иду исполнять волю твою
ирĕклĕх – вольность, свобода
ирĕксĕрлĕ-мĕнле — как-нибудь насильственным образом

ирт

1.
проходить
опередить

иртсе кай — миновать
урампала çын иртсе пырать — по улице идет человек
тупа тунинчен ан ирт — не нарушай клятвы
иртен-кайан, иртен-çӳрен — прохожий

йăвăр

син.: йывăр
тяжелый, трудный
унăн арăмĕ йывăр çын — его жена беременна

йевĕрлĕ

подобный
подобно

пысăк çын йĕнĕ йевĕрлĕ туйăнчĕ мана — мне показалось, будто плакал большой человек

йер

привязываться
ман лашана йут лаша йернĕ — к моей лошади присоединилась чужая лошадь
вăл çука йернĕ — он обеднял
кĕлĕмçе йернĕ — сделались нищими
çынна вупăр йернĕ — к человеку привязался вупăр
усал йернĕ çын — бесноватый
йерекен чир — заразная болезнь

йывăр

син.: йăвăр
тяжелый
грузный
увесистый

пит йывăррăн пусса утать — ходит тяжелой походкой
ӳкнĕ йывăç — валежник
йывăрлăх — переметина
хуралтă çинчен икĕ йывăрлăх анчĕ — с крыши свалилось две переметины
йывăртарах — тяжелее
йывăр çын — беременная

кас

рубить, резать, стричь; оскопить (человека); легчить (коня); скроить; касса ил – срезать; касăк – отрезок, ломоть; кусок; каскалакан – плотник; кастар – побудить резать; касса пĕтер – вырубать; касса кăлар – вырезать; касса кăларни – вырезка; сăхман кас – скроить картон; касса çур – колоть; кастарнă çын – евнух; касса йар – срубить; касса тат – перерубить, перерезать; касă – гряда; порядок, рубец, бороздка; деревня; квартал; касси-кассипе – целыми кварталами; кассипе – целым кварталом.

86 стр.

кăмăл

милость, усердие, расположение; характер; кăмăллă – щедрый, милосердный; кăмăл кур – снискать любовь; кăмăлсăр пулман – не пришел в отчаяние; кăмăлне кайми çын – человек, который никому не может быть приятным; ăшă кăмăллă – ласковый; кăмăл пусар – утешаться; кăмăллăн пăхрĕ – посмотрел ласково; мăн кăмăллă – гордый; мăн кăмăлланса çӳренĕшĕн айăплакан çĕре çитрĕмĕр – достигли места, где обвиняют за гордость; йăваш кăмăллă – кроткий; кăмăлне çавăр – умоли.

89 стр.

кĕвĕç

ревновать, завидовать
ман арăм ман çинчен кĕвĕçет — моя жена ревнует меня
çын лайăх пурăннинчен кĕвĕçет — завидует хорошей жизни других
пиртен пурте кĕвĕçеççĕ — нам все завидуют

кукăр

кривой
кукăр çын — сутулый человек
алла кукăр çын — человек, нечистый на руку
йапала кукăри — изгиб

кур

видеть
кура тăран — постоянный знакомый
курайман — завистливый, ненавистливый, враждебный
кураймастăп — ненавижу, завидую
курнă çын — пожилой человек
куриччен курассăн супмарăм — пока не видал, и не чаял, что увижу
курнинчен курманни теççĕ — лучше не видеть, чем видеть
курса куç тăранми — ненаглядный
епĕ ырă курмасси каймасăрах курăнать — еще не вышедши замуж уже можно видеть, что (в доме мужа) я не увижу добра (причитания невесты — Ред.)
темĕн те пĕр кураççĕ — испытавают, не знаю что
кури-курми пынă тĕл — иногда видел, иногда нет
куран куçа курми ту — притворись, что не видишь
курай — быть в состоянии видеть
курайман-тăшман — враг ненавистник
кураймасăр — с сердцов
курăн — виднеться
курăнми — невидимый
курăнса тăр — торчать
курăнăç — свидеться

куç

I.
глаз
куç тĕкĕ, хăрпăвĕ — ресница
куç хупаххи — веки
куç харши — бровь
куçлă çĕрĕ — перстень
куçа-куçăн, куçран куçа — на глаз
куç хыçĕнче, кут хыçĕнче — заглазный, заглазно
куç кĕски — зеркало
куçран тайăл — ослабеть глазами
куç хыв — высмотреть, пометить
куçлă хура — медовый цвет
куç шурри — белок (глаза)
куç хури — зрачок
куç çулĕ — слеза
куç хĕс — прищуривать глаза
куç хуп — мигать, жмуриться
çăл куçĕ — родник
йĕп куçĕ — игольные уши
шыв куçĕ — полынья
Атăл куçĕ — полынья на Волге
куçлăх — очки
куçран кайни — сглаз
куç чĕлхи вĕр — отчитывать от сглаза
çын çине час сивĕ куç ӳкет — человека легко можно сглазить
куç курла выльани — игра в жмурки
куç хӳри — внешний угол глаза
куç сăмси — внутренний угол глаза

кут

зад; хвост; корен; çарăк кучĕ – хвост репы – плод; кутлă - шлея; кутăн – своенравный, упрямый, вздорный; кутăнлан -вздорить, упрямиться; кутăн чăмнă – задом нырнул; кутăн çын – сычь.

104 стр.

лайăх

хороший; хорошо; исправный, приличный, безукоризненный. Çын лайăххи хирĕç пăхсах паллă – по одному виду заметно, хороший человек (или нет). Лайăх-и? Здоров-ли? Здравствуй, лайăх лайăххăн – хорошенько.

107 стр.

лăркă

син.: лăркă çын, лăркатăç
ворчун.

110 стр.

мар

не, не есть; ман мар – не мое; çапла тăвас мар – так делать не следует; вăл лайăх çын мар – он не хороший человек. Çĕçĕ есĕ илтĕн-и? мар (çук, илмен), нож ты взял? нет.

113 стр.

паллă

заметно
сасă палли — буква
паллă — заметка
паллă çын — заметный, замечательный человек
паллă çап — заклеймить
етем йепли уткаланă утнинчен паллă — качества человека можно определить по его походке
паллăлă — с заметкой, со знаком

паха

цена
ценный, дорогой, важный

пахала — дорожить, ценить
çын сурăхран мĕн чухлĕ паха — сколько же лучше человек овцы
пахасăр — несчастливый

пăрăн

син.: пăр
обернуться; завернуть; отвертываться; кĕтесрен пăрăнтăм, тайăлтă – завернул я за угол и поклонился; пăрăнса кай – увертываться; пăрăнса та ĕлкĕреймĕн – не успеешь и обернуться; çын куçĕнчен ӳкес мар тесе кăт пăрăнарах çӳрес пулать – если не хочешь утратить людского уважения, то надо ходить немножко сторонясь; пурăнан пурăнăç пăрăнăçсăр пулмасть – жизнь не всегда течет ровно (”без кривизны”).

128 стр.

пăтă

каша
пăтă тутă тытать — каша держит (человека) сытым
вилнĕ çын пăтти — кутия
пăтă антарнă — поставили кашу (на стол)

пек

как, будто
словно  
подобно тому как
похоже
одинаковый
с

çарăк çын пуçĕ пек — репа с человеческую голову
пĕри урапа çинче лашана хăвалас пек тăрать — а один стоит на телеге, готовый погнать лошадь
çăтса йарас пек тăраççĕ — словно готовы (вас) проглоить  
ытах илес пек пулсан — если те очень уж хотят (ее) взять...
мана капла туни аван мар пек — мне подобный поступок кажется нехорошим  
кайакан пек, кайакан пекки, кайакан пекскер — похожий на идущего
чăвашăн ун пек йăла çук — а у чуваш подобного обычая нет
вилес пек выртать — лежит при смерти

пĕкĕрĕл

паклоняться
сутулиться
скрючиться

пĕкĕрĕлсе çӳрет — ходит наклонившись
ват çын пĕкĕрĕле пуçларĕ — старик начал сутулиться
пĕкĕрт — скрючить
пĕкĕрлĕк — кривой, с загнутой спиной, тылом
пĕчиккĕç пĕкĕрлĕк пĕтĕм хире çӳрет (çурла) — маленькая горбушка все поле исходит (сори)
пĕкĕрĕлнĕ — сутулый

пĕл

I.
знать, уметь, удостоверяться
смыслить  
сознавать

пĕлекен — умелый; мастер
пĕлесси мĕнĕ, пĕрластăк муталашкалатăп çкĕ — какое умение! заниаюсь немножко
кăшт пĕл — мараковать
кам пĕлен (пĕлекен) çын вулать — кто умеет, тот читает
анчах вĕсем пĕли-пĕлмискерсем — а только они, плохо умея делать
унăн пĕлмеçĕ курăнат ĕнтĕ — видно сразу, что он не знает
пĕлни куртăр, пĕлменни пуртăр... — вероятно, некоторые вещи мы знаем, а некоторые нет
пĕлментен ан ыйт — не спрашивай у того, кто не знает
пĕлмесĕр — невдогад
епир пĕлменнине мĕн пĕлетĕн — что ты знаешь такого, чего мы не знаем...
ху пĕлменскерне пар — отдай (мне) такое, что ты не знаешь (еще)
пĕлменни — неумение; невежество
пĕлми пул — обеспамятеть; отмалчиваться
пĕлмĕш пул — стать незнайкой
пĕлсе тунă — смастерил
пĕлме çук — неисповедимый, непознаваемы; непостижимый
пĕлме çук — неразбериха
пĕлсе çит — дознать, дознавать
малтан пĕлсе тăрать — знает наперед
пĕлсе çитмен — неопытный, недоум
пĕлĕш — знакомый
пĕлĕçĕ — ворожей; волхв
пĕлтер — давать знать, извещать, уведомлять; удостоверять; объявить
пĕлтермĕш — любопытный, навязчивый

пĕр

син.: пĕри, пĕрре
один; пĕр йышши тепĕр йышши – одни и другие; вăл манпа пĕр ăруран – он мой соплеменник; пĕр вăхăтра – в одно время; пĕр пек, пĕр пекскер – одинаковый; пĕре шуралать пĕре хĕрелет – то бледнеет, то краснеет; пĕр каймасăр, уйăрăлмасăр – неразлучный; çумăр çăвассипе пăр çăвасси пĕр мар – не одно и тоже, пойдет дождь или выпадет град; пĕр пĕрине хирĕçеççĕ (килĕшсе пурăнаççĕ) – друг с другом враждуют (живут в мире); пĕр мар – непостоянный; пĕр пек ту – сровнять; пĕр пек – тожественный; пĕр-пĕр чух – когда-нибудь; пĕр пĕлми – ничего не чувствуя; пĕр самантра тотчас; пĕр çын – некий; пĕр шухăшлă – единомышленник; пĕр-кун, пĕр-кунĕ, пĕр-кунне – намедни; на днях; пĕрехçех, пĕреççех – один (только); пĕр пĕчченчи – одинокий; епир ăна пĕрĕмĕр те (пĕри те) курмарăмăр – ни один из нас его не заметил; пĕрешкел (Ядр.) сходно; пĕррелĕхе каçар мана – прости меня на этот раз; тапăççи начар та, пĕррелĕхе йурĕ – ха хотя цеп и плох, но на один раз ладно сойдет. Пĕрĕмĕш – первый; пĕррĕн-пĕррĕнех – по одиночке; пĕрер – по одному; пĕрерĕн-пĕрерĕн пурте тухса кайрĕç – по одиночке все вышли; пĕрерĕн-пĕрерĕн чĕнсе илчĕ – позвал порознь (каждого); пĕрле – вместе; пĕрлештер – соединить; смешать, сближать; пĕрлеш – соединяться; смешаться, сближаться.

136 стр.

пĕт

гибнуть
потеряться
скончаться

пĕтĕмлĕх, вилĕм карачун; пĕтес вĕçне çитнĕ çын — погибавший человек
сĕрен пĕтеспе (пĕтереспе) пит аслăланать — к концу сĕреня собираются очень много народа

пин

тысяча
пинĕпе — целою тысячей
пинĕ-пинĕпе — целыми тысячами
пинлĕ — тысячный
пиншер — по тысяче
пинĕмĕш — тысячный
пин çын ĕпуçлăх — тысяченачальник
ерех ĕçменни пин те пĕрре анчах пулать — непьющих бывает только на тысячу один

пихен

см. пикен
стараться
чăваш йăлине пăрахтарма пихеннĕ çын — человек, заботящийся о том, чтобы заставить оставить чувашский обычай

пур

II.
есть
иметь

ман кил пур — у меня есть дом
пурлăх — имущество, имение
пур — то, что есть; существующее; сущее
вăл хăй пур çине пур тăвас тесе пĕртте шухăшламан — он не думал о том, чтобы приобретать все больше
мĕн пур — всё имеющееся
ачи-пăчи пур çын, ача-пăчалă çын — человек, у которого есть дети
сурпан пурри сурпан сырăнăр — у кого есть сурбан, те приходите в сурбанах
çын пуртан кĕмерĕм — я не вошел, потому что были люди

пурăн

жить, существовать, находиться
пурăнăç-парăнăç — жизнь
лайăх пурăнатăн-и? — как поживаешь?
старикĕн пурăнасси нумай йулмарĕ ĕнтĕ — старику осталось уже недолго жить
пурăнмалăх — достаточный на прожитие
пурăнмалăх çук — нечем жить
епир пурăнан пурăнăçăмăрта куллен мĕн тунине асăрхаса пырсан ак мĕне вĕренетпĕр — если мы в нашей жизни будем наблюдать за тем, что делается ежедневно, то мы научаемся следующему
кайран пурăна-киле... — потом, после некоторого времени...
пурăнăç пурăнасси çăмăл (ансат) мар — не легко жить на свете
мĕн çурхи вăхăта Хусанта ирттертĕм — всю весну я прожил в Казани
ĕмĕрлĕхе пĕрле пурăнас çине, кил, çыртарар шур хут çине... — иди: напишем на бумаге, что мы век будем жить вместе
ху пурăннă кун-çулта — в течении твоей жизни
пĕрле пурăннипе мĕн çитĕ? — а что может сравниться с дружной жизнью вместе?
пурăнăç ыйт — здороваться (”спрашивать о жизни”)
пурăнăç çулĕ — жизненный путь
пурăнса çит — дожить
çын пурăнăçне çыракан — биограф
ырă курса пурăнни — благосостояние

пуç

голова
начало
начальник
главный
колос
покорность

аслине пуç — старшему покорность
пуçлă йĕп — булавка
пуçла — начинать
пуçлан — начинаться
пуç-çап — челом бить, покланяться, молиться; жаловаться, благодарить
пуç çавăр — отуманить
кил пуçĕ — домоправитель
туй пуçĕ — распорядитель свадебного пира
çарă пуçĕ — полководец
йал пуçĕ — вождь деревни, своего народа
шыв пуçĕ — исток, вершина реки
çырма пуçĕ — начало оврага
вар пуçĕ — начало долины
кӳлĕ пуçĕ — начало озера
шурăмпуç — заря
вут пуççи — головня
çул пуççи — проводник
хул-пуççи — предплечие
ал-пуççи — плечо
пуç пÿрне — большой палец
пуç тури — гребень
пуç тăрри, тӳпи — темя
пуç шăмми — череп
пуç йанаххи — виски
пуç тутăри — головной платок
пуç-кашăл — венец
вăл кĕнекене пуçĕпех патăм — я отдал ему эту книгу совсем
пуçламăш — начало
пуçне — кроме, отдельно, особенно, исключая
пăт пуçне пиллĕк пус тӳлес пулать — нужно платить по пять копеек с пуда
пуçах, пучах — колос
хăмла пучаххи — хмелевая шишка
пуçалăх, пуçелĕк — из головы, брус в окне
пуç вĕçĕ — изголовье
пуçлăх — начальник; глава
пуç хирлĕ ӳкер — упасть стремглав п
пуç хур – ложиться ("голову класть")
çичĕ çул йамшăк чупрăм, пĕр турта пуç катмарăм — семь лет я гонял ямщину и не отколол конца ни у одной оглобли
пуç-тах çын — бесшабашный
пуççăрла [Етĕр.] — быть бесшабашным
пуç çинчен пĕркен — закрываться с головой
çын пуçне пĕрер çăмарта пĕçереççĕ — на человека варят по одному яйцу
пуçланса кайать — начинается
ĕçле пуçлать — принимается за работу
ĕрет пуçланса йарать — начинает ряд

пуçтар

собирать, набирать, подбирать с земли,
вообще сбирать вещи врозь лежащие
 (напр. ягоды, грибы, колосья, ложки после обеда)
çăмарта пуçтар — скупать яйца
пуçтарăн – собираться
вара пур пуçтарăннă çын та хуран тавăра пуçтарăнаççĕ те кĕл-тума тытăнаççе — потом все собравшиеся люди сходятся вокрук котла и начинают молиться
утă пуçтарни — уборка сена
пуçтарса хур — заготовить
панулми хĕл валли пуçтарса хунă — заготовили яблоков на зиму

пӳ

туловище
рост
стан

çын пĕвĕ çитми çакса хур — повесь так, чтобы не достать человеку
манăн пӳ икĕ аршăн та виçĕ вершук — я ростом 2 аршина и три вершка
пӳ çи, тăлăн пӳ — тело; туловище

пысăк

большой; высокий; пысăк çĕлен – удав; пысăка ĕмĕтленекен хутаç çакса ыйткалама кайнă теççĕ – тот, кто надеется на большое, пойдет (”пошел”) с сумою по-миру. Çын аллинчи кукăль пысăккăн курăннă, тет – Пирог в чужих руках кажестя большим. Чул-хула Мускав пысăкăшĕ çук – Нижний Новгород не будет величиной с Москву. Кун пысăкăшскер ăçтан ӳснĕ-ши? Откуда это он вырос такой большой? Пысăклан – увеличиваться, рости. Пысăклат – увеличивать.

157 стр.

пытар

прятать, зарывать, хоронить
вăл пытарса калакан çын — уклончивый
шаларах пытар — подальше спрятать
çын пытармалли шăтăк — могила
пытарса усра — сохранить
вилнĕ çынна пытар — схоронить мертвого

салтак

солдат; ачи салтака кайнă çын – человек у которого сын в солдатах (”ушел в солдаты”); салтак арăмĕ – солдатка; салтакран тар – дезертировать.

161 стр.

сик

прыгать
скакать

чĕре сикет — сердце бьется
сиккипе чуп —ехать галопом
сиксе тăр — вскакивать
сиксе тух — выскакивать
сиккипе — вприпрыжку, вскачь
сиксе — ан спрыгнуть
пусма çинчен сиксе ан — с лестницы спрыгнуть
сиксе кĕр — впрыгивать
йăлт сиксе тăни — вскакивание
сикни — свиханье сустава
сиксе чупни — скаканье
кĕтессе, никĕс айне, вилнĕ çын чĕрнине хурсассăн, çав кĕтес сикекен, теççĕ — если в угол, под основание, положить ноготь мертвеца, то этот угол трескается

сип

здоровье
улучшение

сиплĕ çын — человек с полезными способностями

суйла

избирать
халăх суйласа йанă çын — депутат
суйлакан — избиратель
суйлани — избирание; избрание

сур

плевать
ан сур — не плюй
çын çине ан сур — не плюй на человека

çав

син.: çавă
тот
да

çавă çын — тот человек
— сирĕн кайма инче-и? — далеко ли вам идти?
— инче çав  — да, далеко

çакăн

удавиться, повеситься
çакăнса вилнĕ çын – удавленник

çăпата

лапти; çăпата ту, хуç – лапти плести; кĕмĕл çăпаталă çын кирлĕ – в серебряных лаптях человек нужен; çăпата кантăри – веревка у лаптей.

189 стр.

çĕлен-пулă

угорь; çĕлен-пулă тытрăм – угоря поймал; çĕлен пек усал çын – ехидный человек.

191 стр.

çĕнĕ

новый; свежий; çĕнĕ пӳрт – новая избаа; çĕнĕ çын – молодуха; çĕнĕрен – снова; вĕр-çĕнĕ – совсем новый; çĕнĕ хыпар – свежие новости.

192 стр.

çи

есть, кушать; килĕр, çийĕр, ачасем – идите, ешьте, ребята; çăкăр çийесси хĕн мар, суха тăвасси хĕн – есть хлеб не трудно, а пахать трудно; çисе йар – с'едать, с'есть; çисех йар – заедать; çын çинчен çисе калаç – говорить злостно о человеке; йытă йулашки – собачьи об'едки; çиме – еда; çимĕç – пища.

193 стр.

çитĕн

рости, возростать
çитĕннĕ çын — взрослый человек

çук

нет
укçа çукки пит касать — очень угнетает отсутствие денег
çук çын — бедный человек, бедняк
пĕлменпе калаçма та çук ĕнтĕ — с незнающим нечего (не стоит) и говорить
çук вăрман — несуществующий лес
йывăр хуйхă курнă çукчĕ — не видел я прежде тяжелого горя
çука йул — обнищать
çуклăх — скудость, убожество

çум

близость; возле, рядом, вплоть; хĕрес çумне – ко кресту; ман çума – ко мне; çтина çумĕнче пĕр çын тăрать – возле стены стоит человек.

198 стр.

çуран

пеший; пешком; çуран çын – пешеход.

199 стр.

çураç

условиться; сторговать; сватать; сговорить; çураçаççĕ, мăкăрăч ĕçеççĕ – сторгуют, могарычи пьют; хĕр çураç – сватать девушку; çураçнă çын – сговоренная невеста; çураçнă хĕр – невеста.

199 стр.

çын

син.: етем
человек; çын ăшне – внутрь человека; çын ăшĕнчен извнутри человека; унăн сăнĕ сывмар çынăнни пек пулнă – лицо его было похоже на лицо больного; кашни виç çынна икшер сехет калаçрăм епĕ – с каждыми тремя человеками я говорил по два часа; виç çынна икĕ çăкăр виç çынна икĕ çăкăр парса тухнă (пара-пара тухнă) – на каждые 3 человека он дал по 2 хлеба; çын çук вырăн – безлюдие. Мĕнле çын шыратăн есĕ? – какого человека ты ищешь? есĕ мĕнле çын шыратăн? епĕ каскалакана шыратăп – ты какого человека (кого) ищешь? Я ищу плотника (известного напр. который у меня работает).

203 стр.

ĕмĕтлен

недеятся, уповать, ожидать
вăл санăн ĕмĕтленнĕ ĕмĕтне çитертĕр — пусть он даст исполнение твоей надежде
епир ĕмĕтленсе тăракан çын — человек, на которого наша надежда
ĕмĕтленни, ĕмĕтленнĕ ĕмĕт — желание сердца

ĕрет

ряд, строй
ĕретлĕ — рядом
ĕретпе — по порядку
ĕретлĕ пăта йусманĕ — фамильный, семейный праздник с жертвоприношением
пӳртсем ĕретпе лараççĕ — дома стоят по строю
вăл çын вара ĕречĕне тав-туса ĕрет пуçласа йарать — а тот человек, по порядку, приветствует другого и таким образом начинает ряд (приветствий)

ĕç

II.
дело, занятие
работа
ремесло

ĕçлĕ çын — деловой, занятой человек
ĕçсĕр çӳрет — ходит праздно, без дела ходит
ĕçе кӳрт — употреблять
ĕçе тытни — употребление
ĕçе тух — выходить на страду

Чăваш сăмахĕсен кĕнеки

ик

(ик') или ик, ик (ик', ик') или ик, ик, ик (ик', ик', ик') п. икоте. Шурăм-п., № 27. Карланкăра ик, ик, ик! тăвать пулсассăн... 1b. Çын: ик! ик! тейе пуçласан, тăхăр сыпкăм (глотков) шыв ĕçес пулать, вара чарăнать. Нюш-к. Ик тăврăм. Я икнул.

ик

(ик', ик); два. См. икĕ; иккĕ. Орау. Вăрăм сăмсаллине кунта эп ик çынна (или: ик çын) пĕлеп. СТИК. Ик ĕмĕр тытаймĕ-ха, унтан та юлĕ, тупăкне илсе кĕреймĕ (два века не проживет). Орау. Ик чӳлмек сĕт исе килчĕ. Нринесла целых два горшка (или две кринки) молока. Завражн. Ку ик ял арман. Эта мельница принадлежит двум деревням. Сборн. † Пĕчĕкçĕ тутăр, хрантсус тутăр — ăна ик сум вуннă (т.-е. шестьдесят кол. на серебро) кам памĕ? Сред. Юм. Ик чон полсан, пĕрне сана парăтăм, тесе, пит юратнине пĕлтерсе калани. Сред. Юм. Ик послăх ӳстереть. Иккĕ алланнă (=авланнă) çынна: ик послăх ача ӳстерет, теççĕ: (два выводка ребят ростит). 1b. Ик май та кастарать (говорят про человека изменчивого; с одним он говорит так, а с другим по другому). 1b. Ик айкки те тăвайкки. Маншĕн полсан, ик айкки те тăвайкки. Для меня все равно. Орау. Ик эрнериача; ребенок двух недель от рождения. Шурăм-п. Ик-виçшер лаша, по две, по три лошади.

ырă

(ыры˘), добрый, хороший, превосходный, отличный; здоровый; милый. Почтенный. Святой. Ист. 65. Çын, ырра курсан, ырă чап сарать, усала курсан, усал чап сарать. Псалт. 389. Астивсе пăхăр, Турă ыррине курăр. Тороп-к. Пăть-пăлтĕк потене, ыр çарана йоратать. Альш. Ырă ут çине ларакан ырман, тет; çĕнĕ кĕрĕк тăхăнан шăнман, тет. Пазух. Ыр ут утланакан та, ай, ырман, тет; ыр тумтир тăхăнакан та, ай, шăнман, тет. Юрк. † Ырă ут çине ларакан ырман. Юрк. Ытла ырă пулĕччĕ, ун вырăнне Магницкие кӳртсе лартсан. Янг. К. Мана сĕт ырă мар, мне молоко не идет (сказал человек, которого прошиб понос). Сёт-к. Ыр ят (добрую славу) сарса çӳрет † Йĕри-тавра йыснисем! Хаяр сонсах ан ярăр, ыр кон-çолне халалăр. (--халаллăр). N. Сан ырă (почтенное) çыруна иккĕ [илтĕм]. Юрк. Ку тĕрлĕ аслă пăраçникре те çынна ырă сăмах кала пĕлмеççĕ. Юрк. Епле хăйсем пуйни çинчен тĕрлĕ ырă хыпарсем сарма тăрăшаççĕ. N. Турă ăна (ей) вилсессĕн те, ырă вырăн патăр, çутă çĕре кӳртсе вырнаçтартăр, тет. † Ырă шĕшкĕ пек тантăшсем пурччĕ; ырă хулă пек йăмăксем пурччĕ, — тăрса йулчĕç, ай, курăнать! Полт. 54. Ырă сехет çывхарать. Полт. 50. Ачашлакан ыр куçа астумасăр вăл ларать. † Çак хăта-тăхлачă ыр пулсассăн, пире килме-кайма пит лайăх. Эльборус. Хăш енчен шăршласа пăхан, çав енчен тĕрлĕ ырă шăрш килет. † Ах, хĕрес аннеçĕм, аттеçĕм, хаяр сонсах ан ярăр, ыр халапне парса ярăр! (т.-е. пожелайте добра, благословите). N. Святой апостол Павел çирнă ырă кĕнеке çинче. N. Арăмĕ каланă: веç санăн ырă апу ылтăн тарилккене çапса çĕмĕрчĕ и çитерекен лашана чиксе вĕлерчĕ, тенĕ. Собр. 3820. Ялтан яла шыраса ялăн ыри (лучшие из деревень) кунта-мĕн; хĕртен хĕре шыраса хĕрĕн ыри (надо: ырри?) кунта-мĕн. Ала, 7. Ну,  ăвăлăм, эсĕ манăн сăмаха итлесессĕн, ырă тăнлă çын пулăн. Тăвйп. Эпĕ ырра хирĕç ырă, усала хирĕç усал, тенĕ. Сказк. и пред. 18. Сывлăш ырă ыйхинчен вăранма та пуçларĕ. N. Ырă сывлăш, кисе, туртса кăларинччĕ, тесе калать, тет. N. Ырри çухатнă, усалли кӳнĕ теççĕ. (Послов.). Чхйп. Кĕтӳç хăй кĕтӳне вăй çитнĕ таран ырă пăхсан, кĕтӳри выльăхсам та ырă, аван, мăнтăр пулаççĕ. Никит. † Курăк ыри — çырла çеçки (лучшая из трав — ягодный куст), çырли ларать хĕп-хĕрлĕ. Ст. Ганьк. Ырă сехет тĕлне ту. Fac, ut faustam offendamus horam, h.e., ut opportunum tempus nanciscamur. Якей. Хĕрĕн ырри конта-мĕн. Оказывается, лучшие девицы — здесь. Юрк. Усал çумне выртаччен ырă (так напис.) ури вĕçне вырт. † Ĕçкĕ ĕçме лайăх ырă куç. Ватта ырра хур. Старого уважай. Бюрг. Кун кунлама патăр, çĕр çĕрлеме патăр; каçхине каçах пултăр, ирхине ырах пултăр. (Из обр. «тĕтĕрни»; Сала 3450). Сред. Юм. Кĕçĕллĕ çынна мунчара çапăннă чôхне ыррăн туйăнать (бывает приятно). N. Эпĕ халĕ турă пулăшнипе ырă-сывă пурăнатăп. (Из письма). † Усал çумне выртиччен ыррăн ури вĕçне вырт. Чем ложиться рядом с злым, лучше лечь в ногах у доброго. Альш. Атте-анне килĕнче мĕскер пур? — Ырă улпутран ырă тетем пур, ырă (почтенная) пикерен ырă инкем пур. Ырă вут ами, почтенная мать огня. См. Ашапатман. Т. VI, 22. Б. Бур. † Пули-пулми çынпала çула ан тух, ырă (почтенный) улпут пек пуçна çухатма. Сикт. Пӳртре пурте: ырă чӳк-кĕлĕ хапăл илтĕр; чӳк çырлах! тесе, пурте, ӳксе, пуççапаççĕ. Ib. Ун хыççăн пурте: ырă чӳк-кĕлĕ пӳлĕхçĕ, хапăл ил! тесе, ӳксе, пуççапаççĕ. Ib.  Ырă чӳк-кĕлĕ хапăл ил, тытнă-тунине çырлах, тет те, вара ачасене çиме хушать. Магн. 1. Ырă киремет. Ib. Туй-ек[к]инче хурăн çырли; татрăмăр та çирăмăр, ырă хурăнташ[ш]енчен уйăрăлтăмăр.  (Из солд. песни).  † Ырă Мускав пек ялăм пур, ялăм çинчен куç каймасть. Л. Кошки. Пĕлни пур, пĕлменни пур: ырă чӳк-кĕлĕ, хуш курса, хапăл ил! (Из моленья), СПВВ. Ырă пӳлĕх. Альш. Ах, тантăшçăм Люпун! — çын-çын урлă курăнать! çын-çын урлă курăнсан та, ыр(ă) пикенĕн курăнан. Альш.? Ырă кĕллĕм вырăнаçтăр. Да будет принята моя чистая молитва. Ой-к. † Çыр хĕринче çĕр çырли; татрăмăр та çирăмăр, ыр çĕр-шывран уйăрлтăмăр (расстались с святою родиною). || Ы р ă скорее указывает на нравственные свойства или на высокие качества, лежащие в самой природе предмета; аван и лайăх этого оттенка не имеют. Срв. «ырă кăмăлăм», но: «лайăх чĕлхе-çăварăм». || Добро. Макка, 100. Вăрçă хушшине ырă кĕмест. (Послов.). Ырра курсан, ырă пулать; усала курсан, усал пулать, теççĕ. (Послов.). Ырă тунине манакан çын — неблагодарный. Усал-тĕсел тулалла, ырри шалалла. Так произносят, когда поят больного наговоренною водою, совершая «ăш ыратсан, вĕрекен кĕлĕ». N. Пирĕн тутарсемпе, тухса, çапăçнинчен ырри пулас çук ĕнтĕ. 1. Самое лучшее для нас, это — вступить в битву с татарами. 2. От нашей битвы с татарами положительно не будет добра. Ч. С. Çын, ырра курсан, ырă пулать, усала курсан, усал пулать, теççĕ ваттисем. Чăвйп. Кĕркка! атя кунтан тарар, кăсем ырă калаçмаççĕ (они говорят недобрые вещи;  здесь —сговариваются  убить).  || Хорошо,  по-хорошему. М. Тув. Ати-апай пур çинче ыр ĕçес те ыр çийес.  Тогач. Тавай, ати, эреке, ыр ĕçес те ыр çийас. Полт. 49: Ват çын çине юратса ачашласа ыр пăхать (она). Юрк. Ĕнтĕ ырăран ырă калама тытăнать-çке. || Хорошо, что. Ч. С. Анне, ырă, аттене каласа кăтартмарĕ. || Добрый дух, доброе начало в природе. Собр. 1370. Çак тырсене акма вăрлăх кăларнă чух, ырра хирĕç ту усалла тӳртĕн ту. (Из моленья). Ib. 138. Уя тухăпăр татах ырра хирĕç, усалла тӳртĕн ту. (Из моленья). || Ырă ют, туру ют, песенная вставка, возникшая из «Ыр(ă), ей, ут, тур(ă), ей, ут»? Ч.К. Çич хӳрелĕ хĕр куртăм, — ырă ют, туру ют! — пилĕк çыххи пилĕк сум! Анаткасси хĕрĕсем ултă хĕрĕ пĕр укçа. || Ырă пурăнăçлă, благочестивый. См. 2. ырă.

явăç

явăç (jавыс'), свиться; связаться; сдружиться; сходиться друг с другом.
- М. П. Петр. Хыпар № 15, 1906. Ачасем пурте пĕр-пĕринпе явăçса, пĕр-пĕрне чуп-туса: халăх хушшинче килĕшӳ пултăр, тесе, турра кĕл-тăва пуçларĕç.

|| Увиваться.
- КС. Паян çав виле (вил'э) панче кунĕпех çахансам явăçаççĕ.

|| Привадиться.
- Зап. ВНО. Арман кутне йăтăсем явăçнă. К мельнице привадались собаки.
- Юрк. † Уй варринчи  хурамана курак-çăхан явăçнă, явăçнă та сивĕнмест. (Свадеб. п.).
- Зап. ВНО. Кăвакарчăн явăçсан, çын пуять, теççĕ. Если привадятся (к дому) голуби, то человек разбогатеет. (Поверье).

|| Кишеть.
- Зап. ВНО. Ача-пăча ăçта кирлĕ, унта хурт-кăткă пек явăçать (кишат).

|| Болтаться, „тереться“ около кого-нибудь, приставать к кому-л.
- Козм. Явăç, болтаться. Эсĕ ун çумăнче [sic!] мĕн явăçса çӳретĕн? Что ты около него болтаешься?

|| Смешаться (попав в число других вещей)
- Ст. Чек. Явăçса карĕ пулĕ. Вероятно, смешалось с другими вещами.
- Ib. Явăçса (кайнă ĕçлеме) пĕрлешсе, хутшăнса.
- Ib. Явăçса кай çавсемпе пĕрлешсе кай. Об интимной связи.
- Хыпар № 30, 1906. Санăн арăму иртĕнет-мĕн, Евстигнейпа явăçнă, теççĕ, тет.
- Чебокс. Çав арăмпа явăççа çӳрет (путается) вăл.
- КС. Вăл çавăн арăм(ĕ) патне явăçнă (повадился, т. е. они „кусаççĕ“).
- Бiтр. Çав ывăлсенчен кĕçĕнни çав карчăкăн хĕрĕ патне йывăçнă, тет те, кайран сивĕннĕ, тет. Младший из сыновей связался с дочерью той старухи, а потом охладел к ней.

|| „Путаться“ с кем
- Юрк. † Хура хĕрсемпе явăççа, хура-хутаç илсе хуплантăм. Путаясь с девушками-чернушками я замаялся покупать им рожки (плоды ceratonia siliqua).

хăшш

подр. дыханию во время сна. Шорк. Çын çывăрнă чухне хăшш-хашш туса сывлать.

хĕве хупни

назв. свадебного обряда. Альш. Хĕве хупас — «на секрет запереть». ''Ск. и пред. чув''. 83. Тăхтаманпа Нарспие хĕве хупрĕç кĕлете. ''Ала'' 66°. Пӳртре туй тукалаççĕ те хĕрпе каччине исе кĕлете каяççĕ хĕве хупма. ''Юрк''. Хĕве хупсан кăна çĕнĕ çын теççĕ. Çак ятпа вăл ача çураличчен çӳрет.

хĕвел

солнце, солнышко. Ск. и пред. чув. 88. Вут пек хĕвел выляса çӳл тӳпене хăпарать. ''Пазух''. 92. Хевея хĕрлĕ хĕрĕсем, Турай хĕрсем тиейсе, суйламасăр илес мар. ''Дик. леб''. 43. Хĕвел анса çитеспе Елисан пиччĕшĕсем вĕçсе таврăннă. Когда зашло солнце, в пещеру прилетели братья. ''Ib''. 36. Хĕвел анса килет. Солнце близилось к закату. ''Ib''. 41. Хĕвел чылай çӳле кайсан... Когда солнце поднялось выше... ''КВИ''. Çутă юхăм унăн айĕнче, çӳлтен ылттăн хĕвел çутатать. Под ним струя светлей лазури, над ним луч солнца золотой. ''N''. Хĕвел анчĕ ту айне. ''N''. Хĕвел кулать сайрарах, шăрши пĕтнĕ чечексен. ''N''. Пĕр пĕлет çук, хĕвел çунать. ''А.-п. й''. 42. Хĕвел анса ларчĕ. Тимухха лашине шăварма тухса кайрĕ. ''НР''. Чупрăм-тухрăм ту çине хĕвелпе пиçнĕ çырлашăн. Взбежала я на гору за созревшей на солнце ягодой. ''ГФФ''. Ăшшăн-ăшшăн хĕвел пăхсан... Если солнце будет припекать.''Ib''. Ушшăн-ушшăн хĕвел пăхсан та, хорĕн те тăрăх сохăр йохать. Когда солнце сильно припекает, по дереву (березе) течет смола. ''Абыз''. Çĕр çăввинче çĕр-çырли, çĕр-çырли, çĕр çăввнче хĕвел пăхсан, тата пиçес кăмăл пур. ''Оп. ис. ч.'' II. Сывлăх пулсан таврăнăпăр, хĕвел пекех çаврăнса. Если будем живы, то вернемся подобно тому, как обращается солнце. ''N''. Хĕрлĕ хĕвел сан умăнта йăлтăртатса тăрать, аялта тен çак пĕлĕтрен витрелетсе çумăр çăвать. Перед тобою блещет красное солнышко, а внизу из этого облака, может быть, льет проливной дождь. ''Баран''. 28. Шĕшкĕ юмана хупласа хĕвел ямасăр тăнă. Орешник глушил его и не пропускал солнечных лучей. ''ТХКА''. 106. Хĕвел тухас пек, çанталăк çутăлать. ''Ib''. Хĕвел чылай çӳле улăхрĕ, хĕртсе пăхать. ''Шурăм-п''. № 19. Хĕвел анса ларчĕ. Халĕ апат çиет пулĕ, ăна амăшĕ пăтă пĕçерсе çитерет, тет. ''N''. Сивĕ кун виçĕ хĕвел пулать. ''N''. Вĕсен пичĕсем хĕвелре çунса кайнă. ''N''. Хĕвелпе тăрса, мĕн хĕвел аничченех кĕтӳре çӳрет. ''Чув. пр. о пог''. 51. Виçĕ хĕвел курăнсан, сивĕ пулать. Если появятся три солнца, будет холодно. ''Ib''. 42. Хĕвел хĕртсе пăлсан. Если солнце печет... ''N''. Хĕвел витĕр (пăхнă чухне) çăмăр çусан, тата тепĕр çăмăр пулать. Если сквозь солнце (когда оно светит) идет дождь, еше дождь будет. ''Вопр. Смоленск''. Хĕвел тухсанах пĕлĕт айне кĕрсен, çăмăр пулать. ''Панклеи''. Хĕвел те пĕлет айнех полчĕ (зашло за облако). ''С. Алг''. Кирек ăçта кайсан та пĕр хĕвел, çуратнă çĕр-шывсем шел юлать. ''N''. Хĕвел каялла кайса пăхсан, çăмăр пулать, теççĕ. ''Якейк''. Эс çанашкал покан тусан, хĕвел тепĕр çĕртен тохĕ. ''Ib''. Ес çав окçая парсан хĕвел тепĕр енчен тохĕ. ''Ib''. Ĕнер конĕпех хĕвел пăхрĕ. ''N''. Ма мана хĕвеле кăтартмастăн? Почему ты мне не даешь смотреть на солнце? ''N''. Пӳртре хĕвел çутипе çап-çутă. В комнате светло от солнца. ''N''. Хĕвел пĕлĕт айĕнчен тохрĕ; хĕвел пĕлĕт айне кĕрсе карĕ. Пĕлĕтсем хĕвел тĕлĕнчен сирĕлсе карĕç. ''N''. Эпĕр хĕвелте ларатпăр. ''N''. Мана хĕвеле тохма йорамасть. ''N''. Хĕвелте çӳреççĕ. ''N''. Старик хĕвеле ларчĕ. ''N''. Ача макăрнă чохне ăна чарас тесе: хĕвел пăхать, ай, хĕвел пăхать, тесе калаççĕ, ача вара чăнахах макăрма прахать те, колма тяпратать. Вăт хĕвел пăхса ячĕ, тесе каран колаççĕ. ''N''. Пирĕн ăрам хĕвеле хирĕç пăхса ларать. ''N''. Сар хĕвелте (в солнечные дни) çырла часах пиçет. ''N''. Олăх толли сар хĕвел, кайăк вĕçни корăнать. ''N''. Эпĕр паян кĕлтесене хĕвеле сартăмăр (на солнышко). ''N''. Тĕкĕрпе хĕвеле ан вылят (не пускай зайчиков). ''N'' Эпĕ пулсассăн, çакă уя пĕтĕмпе хĕвел ансан тапратса хĕвел тохаччен сухине туса, тыррине акса çитĕнтерсе, вырса, авăн çапса, тыррине йăлтах ампарсене тултарса хурап, тесе калать ткйĕр, тенĕ, тет. ''N''. Хĕвеле пăх та уйăха пăх, хĕвел çути сап-сарă, уйăх çути çап-çутă. ''Му-сирма''. Хĕрлĕ-хĕрлĕ, теççĕ ăна, хĕвел çинче ӳснĕ вăл. ''N''. Пĕлĕт çинче илемлĕ хĕр çӳрет. (Хĕвел). ''N''. Пăх-пăх, хĕвел, пăх, хĕвел, çу чашкипе çу парам, пыл чашкипе пыл парам, ачу шыва кайсассăн, кĕвенте пуçĕпе туртса илĕп, сана хĕрли, мана шурри. (Сăвă). ''Н. Карм''. Сирĕн пĕвĕр çинçе, сăнăр хитре, питĕр çинче хĕвел çутти пур. ''Ст. Чек''. Хĕвел хĕлле çулахинчен аялта тăрать. ''Тюрл''. Хĕвел яякка сулăнсан... Когда прошел полдень... ''Хурамал''. Хĕвел аннă чух хулăм пĕлĕт тĕлне ансан, йĕпе пулать, теççĕ. ''N''. Эсĕ апла тусассăн, хĕвел кай енчен тухĕ. ''ЧП''. Пулă çакрăм хĕвел ''Изамб. Т''. Хĕвел йывăç пĕввине яхăн çĕкленнĕ. ''N''. Хĕвел яялт (хăшт—еслв дольше) вăхрĕ те мĕаĕт айве вврсе кяйрĕ. Солнце проглянуло и опять скрылосъ ''N''. Хĕвел яраймăн ху тĕлне (невозможного не сделаешь). Унта аннӳ хĕвел пăхса çӳренĕ (об этом заботилась я) ''Юрк''. Хĕвел ануçăм çанталăк пит хĕрелет. ''N''. Хĕвел майĕ (майнелле) çаврăнса-çаврăнса, каллех пӳрте йăтса кĕрет. ''N''. Хĕвел тĕтреленсен, уяр пулять, теççĕ. ''N''. Хĕвел кутăн, каялла пăхсан, çумăр пулать, теççĕ. ''N''. Хĕвел юпа пек тухсан, çумăр пулать. ''N''. Пирĕн тĕлтен хĕвел анчĕ пулас (наше счастье закатилось). ''N''. Тăвану килнине курсассăн, хĕвел пулса чупса тух. ''N''. Кирек çта кайсан та пĕр хĕвел. ''N''. Вара отсан-отсан, хĕвел анса кайрĕ. ''Н. Лебеж''. Тăвайкки тăрăх хĕвел ӳкет, пиçмен çырласене пĕçерет. ''N.'' Чӳречесĕр çӳртра пĕчĕк шăтăкран хĕвел кĕрсен. ''N''. Хĕвел инçе карĕ. ''N''. Курнiтсара çыру çырнă чух, хĕвел ӳкрĕ пит çине. ''Кан.'' 1929, 178. Шăршлă, нӳрлĕ, хĕвел кĕмен пӳрт. ''N''. Хĕвел виттĕр пăхни. ''N''. Хĕвел тохсан тин... ''Микушк''. Ирхbне хĕвел ӳкет пичĕ çине (на лицо его падает). ''Торп-к''. Карăнтăк виттĕр ылтăн туя кĕрĕ. (Хĕвел). ''N''. Вăл хапха çил хĕвелне шалтăртатать, хĕрӳ хĕвелне ялтăртать. ''N.'' Хĕвел (-е, -ĕн) анма вăхăт ĕнтĕ. ''N''. Çĕн çул кунĕ ырă хĕрлĕ хĕвел пулчĕ. ''N''. Хĕвел ăшă пăхать. ''N''. Хĕвел анарахпа пурте киле таврăнаççĕ (с поля). ''ГТТ''. Мана пĕлĕт çаврака хуран тĕпĕ евĕрлĕ, хĕвелĕ лапка туйăннă. ''N''. Çак кунсенче хĕвел пулмарĕ. Хĕвел ларнă вăхăтра анчах çитрĕмĕр. ''N''. Йĕрекен ачана култарас тесе: «Хĕвел пăхать», теççĕ. ''N''. Пăхман хĕвеле ирĕксĕр пăхтараймăн (ӳпкелекен çинчен калаççĕ). ''Никит''. Хĕвелпе юр кайсассăн, тулăпа урпа пулать, тенĕ ĕлĕк. ''N''. Эсĕ хĕвел анса лариччен çит (или: килсе ĕлкĕр, или: килме тăрăш). Ты приходи до захода солнца. ''Сред. Юм''. Пăх пăх, хĕвел, ачу шыва кайрĕ вит, квенте пуçĕпе туртса илтĕм, ачуна хĕрлĕ çăмарта парăп, хуна шурă çăмарта парăп. (Поют дети, когда солнце скрывяется за облаками). ''N''. Эп сана çавăншăн олталап полсан, ман çине хĕвел ан пăхтăр (пусть помру). ''N''. Хĕвеле май çаврăн. Иди по солнцу с востока на запад. ''N''. Хĕвеле хирĕç, против солнца, с запада на восток. ''N''. Онăн куç пит начарланнă, хĕвел курмас вит олă. ''N''. Хĕвел куçа çиет. Солнце глаза ест. ''N''. Хĕвеле питĕн пӳрт çутă полать. Изба, обращенная к югу, бывает светла. ''N''. Хĕвеле тӳртĕн пӳрт тĕттĕм полать. Изба, обращенная на север, бывает темна. ''N''. Хĕвелпе пĕрле тохса кайрăм. Выехал при восходе солнца. ''N''. Хĕвелпе пĕрле киле кĕтĕм. Приехал при заходе солнца. ''N''. Эс те çавна тусан, хĕвел те тепĕр енчен тохĕ. (Говорит, когда уверены, что он не может этого сделать). ''N''. Хĕвел анса лара пырать. Хĕвел анса пырать. Первое показывяет, что до заката близко, а второе дольше, чем первое. ''N''. Хĕвел кăнтăрлаччен вăкăрпа чупать, тет, кăнтарла иртсен, карсакпа чупать, тет. ''N''. Хăш чухне хĕвел çӳл енчен карталанса тата тепĕр хĕвел пулать. Вăл хĕвел тавраллах çавăрăнать пулсан, «хĕвел карталанни» теççĕ. ''N''. Хĕвел каçалана сулăнсан, çĕрте йывăç мĕлкисем вăрăмлана пуçларĕç (от деревьев протянулись длинные тени). ''N''. Хĕвел ансан пуçласа тепре хĕвел аничченех. ''N''. Хĕвел тухсан пуçласа тепĕр хĕвел тухичченех. ''N''. Хĕвел хĕртнĕ — солнце палило. ''N''. Хĕвеле хирĕç пăркăç пĕренене ман ним кăмăл туртмасть ăна, ан тив юлтăр вăл, тен маччаран çӳлелле хурăпăр, халь маччаналла пураса çитиччен пĕрене çитет-ха. ''N''. Ытти пĕчĕккĕн курăнакан çăлтăрсем, хĕвелтен шутласан пирĕн çĕртен темиçе мĕлюн хут та ытла аякра тăраççĕ, çавăнпа вĕсем хĕвелрен пĕчĕккĕ пек курăнаççĕ. ''СТИК.'' Хĕвел çинче типĕтнĕ (о копченном на солнце). ''Ib''. Хĕвел тӳпере чух, в полдень. ''Ib''. Паçăр çăмăр çурĕ, халĕ хĕвел пăхат ĕнтĕ епле (говорят о маленьких, если они только что поплакали и смеются). ''N''. Пĕчĕк ачасем хĕвел пĕлĕт айне кĕрсе сулхăнлатсан ак çапла калаççĕ: «Хĕвел! Ача кĕпи шыва карĕ, туртмаллипе туртса ил». ''N''. Хĕвел апатчен вăкăр çинче пырать, тет; апатран вара — лаша çинче, кăнтăрларан вара —кайăк çинче. ''N''. Хĕвел кунран-кун иртерех тухса пырать (ир тухнăçеммĕн ир тухса пырать, кая юлнăçеммĕн кая юлса анса пырать). ''Янтик''. Эп вăхăта хĕвеле пăхса пĕлеп. ''N''. Хĕвел хĕлле çӳле каймас. ''Изамб. Т''. Пăхăр-ха, ачасем, епле хĕвел выляса тухать. ''N''. Пăртак кăна хĕвел хĕрри курăна пуçларĕ (утром). ''N''. Хĕвел йывăç пӳ (пĕвĕ) хăпарнă çĕре эпир киле çитрĕмĕр. ''N''. Хĕвел анас патне çитнĕ, тет. ''Артюшк''. Ачамсене пĕр пичĕ хĕвел, тепĕр пичĕ уйăх тăвăттăм. ''Собр''. Виçĕ хĕвел тухсан, уйăхĕпех йĕпе пулать, теççĕ. ''Н. Карм.'' Хĕрлĕ хĕр пĕлĕт тăрăх çӳрет. (Хĕвел). ''N''. Ача, ку çумăр хĕвелĕ пулĕ, ытла питт хĕртет. ''ЧП''. Хĕвел пăхрĕ — типетрĕ. ''N''. Виç хĕвелпе кайман шурă юрсем. ''N.'' Кирек ăçта кайсан та пĕр хĕвел ''N''. Вăл вăхăтра хĕвел выляса тухрĕ вăрман çинчен пĕлĕт çине, кун та хитреленсе карĕ. ''Лобашк''. Вăрман урлă сар каччă курăнĕ. (Хĕвел). ''N.'' Чипер хĕр пысăк уйпа çӳрет. (Хĕвел). ''Синьял''. Хĕвел витĕ, çу витмĕ. (Кантăк). ''Сятра''. Вутсăрах çунать, çунатсăрах вĕçет, урасăрах чупать. (Хĕвел). ''Альш''. Çулла хăшĕ-хăшĕ куç ыратнипе хĕвел çине тухаймасăр лараççĕ. ''N''. Хĕвел анса пырать (скоро закатится). ''N''. Хĕвел карталаннă (круг вокруг солнца к непогоде). ''N''. Хĕвел тухса сарăлнă (совсем уже взошло). ''N''. Хĕвел кулать, хĕртсе хĕвел пăхать. ''N''. Пăх, хĕвел, пăх, хĕвел, этемсене савăнтар. ''N''. Хĕвел шăвать. ''Кив-Йал''. Хĕвел тухать хĕрелсе çут тĕнчене çутатса. (Вăй юрри). ''Нюш-к''. Иртсе пыракан çыя пичĕ çине тĕкĕрпе хĕвел çуттине ӳкерес. ''N''. Хĕвел кашни кун ир тухнăçемĕн ир тухать (ир анса ларнăçемĕн ир анса ларать). ''Курм''. Вăрмана çитсен, хĕвел анса та ларчĕ. ''Аттик''. Хĕвел кашни кун пĕçернĕçем пĕçерет. ''N''. Хĕвел ир хĕрелсе тухсан йĕпе пулать (вăл кун çумăр е юр çăвать), теççĕ. ''КС''. Ура питне хĕвел çапрĕ (насквозь, сильно прожгло). ''Трхбл''. Хĕвел пирĕн йĕтем пысыккăш, тетчĕç ваттисем. ''N''. Хĕвел пит хĕртет. ''N''. Хĕвел тухнă çĕрелле çитрĕмĕр (ко времени восхода солнца). ''N''. Паян эп тăрсассăнах хĕвел тухрĕ. ''Красн. Горка''. Хĕвел питĕ хытă пăхать. ''Сёт-к.'' Хĕвелин пăхасси номаях мар та-ха; час кĕлет айне хопланмалла. || Назв. божества. ''Магн. М.'' 68. 64. Хĕвел ашшĕ, амăшĕ, хăлхи, çоначĕ, ори, || Клятва. ''Ст. Чек.'' Хĕвел, илмен эп ăна. ''Сред. Юм''. Хĕвел пôр! (Тôпа туни). ''Ороу''. Мĕн эсĕ çын çинчен çука калаçса çӳрен: эпир хĕрсемпе ун-кун, аплн та капла çӳренĕ, тесе калаçса çӳрен?—Çук, Якку. Ак, хĕвел, калаçман. Ăна сăмах вĕçертнине (что болтают зря) ху та пĕлен-çке.

хĕвел-çийĕ

солнцепёк. Пир. Ял. 1928, № 61. Хĕвел çинчи (находящийся на солнце) çын сывлăхлăрах та, çирĕпрех те пулать. ''ТХКА''. 73. Хĕвел çине (на солнце) вырăн сар-ха, çутă çĕре выртас килет ман, тет.

ямăт

/Йамăт/ (jамы̆т), готовый. См. янта. Истор. Хресченсем: улпут ĕçĕ, тесе, ĕçе çийелтен анчах ĕçленĕ; улпучĕсем те, ямăта вĕреннĕскерсем, тăрăшман. Ч.II. Ямăт мула ĕмĕтленсе, пуян çын хĕрне ан тапăнăр. СПВВ. X. Ямăт, ямăттине, янтă, ямăтлас, янтлас. КС. Ямăтранах пуйрĕ. Разбогател чужим добром (но законно). Орау. Ямăтранах пуйрĕ (чужим добром, но законно, напр. женитьбою). Ib. Çын ямăчĕпе пуййĕрç (= пуйрĕç) вĕсем, разбогатели чужим добром (готовым). М.А. 74. Епле вăл ямăтран тупасшăн? терĕç илтлекенсем. Сир. 132. Çыннăн асаппа пухăннă ямăтне çăтса яраймĕ вăл, калла кăларса парĕ; пурлăхĕ тăрăх унăн тӳлĕвĕ пулĕ, савăнсах тараймĕ вăл. Сред. Юм. Тăван пиччĕшĕн мар, ытти ашшĕпе, амăшпе пĕр тăвансĕн çорчĕ-йĕрĕ, ытти япаласĕм те она йолсан: ямăт полнă, теççĕ. Следовательно, ямăт означает имущество, оставшееся после родственников, не живущих в одном доме. Однако, если родители до своей смерти не выделили сыну имения, которое он должен бы получить, и он получает его лишь после их смерги, то это не будет «ямăт». Ib. Ямăта çиç пăхать. Все даровое хочет получать. Вĕлле хурчĕ. Вĕсем (сăрăсем) вĕллере те, тулта та нимскер те тумаççĕ, ямăт апат çиеççĕ те, сĕрлесе çеç лараççĕ. N. Эпир соха сохаласа çӳреппĕр, эсĕ конта ямăтран икерч çисе ларатăн. N. Теприсем пыраççĕ те: ха! ха! ямăттине йышанать! теççĕ. Другие подходят и говорят: «Смотри-ка, он присваивает себе готовое?».

Саюр

яз. имя мужч. Именд. Нюш-к. Саюр Сахар (çын ячĕ).

сайра-хутра

, редко, иногда, изредка. К.-Кушки. Вăл пирĕн пата сайра-хутра кăна килет. N. Сайра-хутра пирĕн патра кайса куркалатри? Истор. Сайра-хутра кăна пыркаласа кайнă. Полтава 25. Гетман хватлă шухăшне сайра-хутра пĕр виç çын пĕлсе, курса тăраççĕ.

сайра-хутран

изредка. Изванк. Вăл сайра-хутран юмăç та пăхкалат. N. Хапхисем ялан питĕрĕнсе тăнă, сайра-хутран анчах пĕр-пĕр çын кирлĕ ĕçпе анчах ăçта та пулин хапхаран тухса кайса килнĕ. N. Вĕсен ялĕсенче шурă пӳрт сайра-хутран анчах пулать. Баран. 6. Карталанса тăрна вĕçет, сайра-хутран кăшкăрса.

-сайран

послелог. со знач.: каждый, еже.— Его разновидности: саран, сарен, серен, сейрен. В лит. языке употребляется разновидность серен, притом всегда слитно: каçсерен, каймассерен. С. Айб. † Ах аттеçĕм, аннеçĕм, килмессайран чунăм савăнать. Ib. † Тупăлха турта, тура лаша, туртмассайран турти авăнать. Турх. Ирсайран. ЧП. Сехетсайран. ЧС. Эпир çиçĕм çиçмессайран хăраса: эй турă, ан пăрахсам, тесе, сăх-сăхатпăр. Сред. Юм. Праçник сайран çĕнĕ кĕпе илсен, кăçта окçа çитерес ман сирн валли. N. Эс çын сайран янă писмăна исен...

сайхалăх

(-hалы̆х), то же, что сайхах. А. Турх. Орау. Сарайне, ута тухиччен, сайхалăх сарса хатĕрлес пулать-ха, утă хăпартмалла унта. Пазух. Хăваран арпалăх автартăм, автартăм; урайне сайхалăх, ай, сартартăм. Имен. Сайхалăх, сеновал под навесом и настил для сена из жердей. Б. Янгильд. Вара Тимук ятлă ватă çын сайхалăх сĕтĕрсе пучĕ те, çаксене туртса кăларчĕ. Сред. Юм. Сайхалăх тесе карта тăрне ôлăм кôпалама тесе хоракан туйра (из молодого дуба) патакка калаççĕ. N. Сайхалăх = сайхахлăх. Т. VI. 15. Сайхалăх кĕпер. См. путлăх.

сав

любить. Янтик. † Пурçăн явлăк пур, тетĕр, пĕртте çыхса тухмастăр; савап, савап — тиетĕр, кучченеç те памастăр. Алешк. † Ай-хай, савнă тусçăм, хура куçăм, илсен илмесен те савса тăр. Альш. † Пĕчĕкçĕ çырма, вак чуллăх, кĕпер ан хыв, ут сиктер. Савнипелен савманни сăмах ан хуш, куç сиктер. Ib. † Чипер ача, сар ача, савăп — кайăп мĕн тăвăн? Буин. † Икĕ савса сар хĕр эпĕ ӳстертĕм. Ст. Ганьк. † Сарă хĕрсене кам савĕ, савсан савĕ сар каччă (разве он, а то кроме него никто). С. Айб. † Пуян хĕрĕ савмалăх, ашшĕ ятне ямалăх. || Радоваться. Ст. Ганьк. † Хурама йывăç тăрринче сарă кайăк ларать сарăлса, савса (радостно) сарăлса ларнă чух çавра çил килчĕ — çавăрчĕ. ТХКА 60. Юр та карĕ, пăр ирĕлсе пĕтрĕ. Çанталăк ăшă, пит ăшă. Хĕвелĕ те хĕртсе, савса пăхать те. || Обрадовать. Ерк. 169. Халĕ ĕнтĕ ленкрĕн алла тĕппипе, тавăрттарăп — чуна савăп виллӳпе. Каласа пар: мĕншĕн килтĕн эс кунта? Мĕнле шухăш пăтрантарать пуçăнта? || Ласкать, миловать. Ашшĕ-амăшне. Вăл (она) ун çине пăхса ăна куçĕсемпе савса çеç ларнă. Учите детей. Ача мĕн те пулсан аван тусан, саврăн — çитрĕ. Сред. Юм. Пĕчик ачасĕне амăшĕ савать (йоратать). Юрк. † Сӳлĕ тусем çине улăхнă чух ука хӳрелĕ хĕрсем тĕл пулчĕç, аллисемпе йĕтĕн сараççĕ, куçĕсемпе пире саваççĕ. Альш. Çурăмĕнчен лăп-лăп савать (ласкает). Собр. † Мирун кинин ачине çын савайми тиеççĕ, эпир тытса саврăмăр. || Гладить ласково (напр., по головке, по спине). Изамб. Т. Каçантан саваççĕ (гладить по спине). Ib. Ача йытта каçанĕнчен саврĕ. N. † Пуç тăрринчен тăрлаççĕ, çурăмсенчен саваççĕ, аяксенчен тапаççĕ, ларми тăми тăваççĕ. Турх. † Икĕ çунатна ман умма хутласассăн, эпĕ сан тĕкне аллăмпа савăттăм. || Уважать. Якейк. Çак кил хуçи пит савмалла çын. Этого хозяина можно уважать.

савăк

(савы̆к), приятный, приятно; радостный, веселый; радость. Собр. † Пирĕн аттенĕн сар лаша, сар лаша та сар çуна, кӳлсе ларас пĕр савăк: пĕре чупат — тапăрлат, кайри урисем виç чалăш, юр сирпĕтсе пыраççĕ. СПВВ. Х. Савăк, приятно (от савăн. Ядр.). СПВВ. МС. Паян кун пит савăк. СПВВ. Савăк туйăнчĕ. Утăм 21. Юрри — ыраншăн савăк. Абыз. Çав Нурăсра пит савăк, вăл çи мĕнтен пит савăк, пуçа çима пит савăк. N. Вăрманта кайăксем савăк юрлаççĕ. N. Килте те пурăнма пит савăк мар пулĕ. Сам. 27. Маншăн эс савăк ачаллăх сăпки. Ир. Сывл. 28. Хăйсен савăк сассипе (сар-кайăксем) ял пурнăçне мухтаççĕ. Зап. ВНО. Савăк çын, веселый человек. Ib. Манăн ĕмĕр пит савăк иртрĕ.

савăнăç

радость. Юрк. Калама та савăнăçĕ темĕн чухлĕ. Ст. Шаймурз. Хăйсен савăнăçĕсене хăварса, çын валли савăнăç, çăлăнăç шыраççĕ. || Радостный. Истор. Вăл тĕрлĕ савăнăç куна курасса ĕлĕк никам та ĕмĕтленмен.

савăнчăк

(-џ̌ы̆к), веселый, радостный. N. Вăл çын пит савăнчăк.

савитсĕр

без совета. Сред. Юм. Пĕрте килтисемпе савитсĕр (без совета) епле çын алланать пôль. N. Вăл савитсĕр иимĕн те туман.

савăт

(савŏт), завод. Юрк. Савăтăм манăн кунĕ-çĕрĕ пĕр чарăнмасăр ĕçлет. Ib. Эпĕ пурăнакан çĕрте савăт хуçи пит начар çын (çук - çын). Бел. Гора. Саксун леçрĕ (меня) сахăр савăтне. Сред. Юм. Савăт çохăртать. Завод свистит. См. савут.

сала-кайăк

воробей. Шибач. (Вин. п. сала-кайăка). N. Лос-лос-лос (КС. лăс-лăс-лăс) çуат сала-кайăк пак йор. ФТТ. Пӳрте сала-кайăк кĕрсен, çав пӳртрен тепĕр çулччен кам та пулин вилет. Ib. Сала-кайăк утнине курнă çын вилет. Орау. Сала-кайăк юр çинчен сиксе кайнă пек туса каятпăр... шăрши йĕрри пек. Сĕт-к. Айвин ташши — сала-кайăк ташши. (Восклицание на. свадьбе). СПВВ. КМ. Сала кайăкĕ = çерçи. Вомбу-к. Сала-кайăк (ялти çерçи). Ачасем çиеççĕ. П. И. Орл. Сала-кайăксен пĕр вăхăтра халăх пуху пулнă, тет, çанталăка мĕлле: сивĕ-и, ăшă-и, çăмăр ай юр çутармалли çинчен шут тума. Çав халăх (сала-кайăк) пуху çине пĕр хурчка пынă та, пĕрне тытах карĕ, тит. Вара пуху çинчисем, пĕр-пĕринчен: кам çук, кам çук, тесе ыйтрĕçĕ, тит; вара пĕри: пирĕн кӳрĕшри Яптăк Çтаппанĕ çук, вăл паçăр çакăнта, алăк патĕнчех ларатьчĕ, çавна илсе карĕ пулас вăл хурчка йысна, — терĕ, тит. Вара пуху çинчискер пĕри: чухах-ха вăл Çтаппана, вăл яланах халăх çинче хăех çĕнтерсе калаçать, терĕ, тит, вара ыттисем те, карах: пĕр Çтаппаншăн ничава, ӳлĕмрен варнерех лар, терĕç, тит те, халăх пуху те саланчĕ, тит. Çапла вара, сала-кайăксен пуху пухни, çанталăка мĕлле тăратасси çинчен шут тăвасси те пулман, пĕр Яптăк Çтаппанне хурчка йыçнана тыттарса яма пухни анчах пулнă. Çавăнтан вара, сала-кайăксем пухăнса чакăлтатаççĕ пулсан, ватăсем: çанталăк пăсăлать, тиççĕ. Чакăлтатнă чух аялтан çӳлеле хăпараççĕ пулсан — сивĕтет, çӳлтен аялала анаççĕ пулсан — ăшăтать, тиççĕ. N. Кантăр ани çине сала-кайăксем пĕтересрен çын мĕлки туса лартаççĕ. См. çерçи.

салам пар

приветствовать. Альш. Çул çинче ват çын мĕн тĕл пулсан, ăна куракана пĕрне салам парат, çăкăнат (присядает, делает реверанс). Ib. Салам парат, теççĕ çавна чăвашсем. Шел. 22. Кĕрсен, çĕлĕк силлесе кĕрӳ салам паратьчĕ. СПВВ. † Кĕрекере ларнă ватăсене салам парса тухам-и? ДФФ. Çамрăк хĕрарăмсем (кинĕсем) ваттисене (хуняшшĕпе хунямăшне) пуççапса салам паратьчĕç (в пер-вый день мункун'а). Туй. Татах салам парат кĕрт-сурта, хăрах урипе чăркуççине лара-лара виç хутчин. Пис. Çĕнĕ çын (молодушка) вĕсене салам парса ĕлкĕреймесен, тăкаççĕ те вĕсем. Юрк. Хăй (мăн-кĕрнӳкерĕ) малтан кĕрет те, хăтăшне-тăхлачăшне салам парат. Янш.-Норв. Туй халăхĕсене апат çитерсе пĕтерсен, çĕн-çынна (молодушку) салам пама илсе каяççĕ. Ăна акă мĕнле илсе каяççĕ: унта пуринчен ытла вĕт-шак питĕ нумай пухăнать: хĕрсем, арçын ачасем пухăнаççĕ. Пĕр хĕр çăл хĕрне кĕвентепе икĕ витре илсе анать. Унăн хыçĕнчен çĕн-çын та, тата ытти ача-пăчасем те анаççĕ. Çăл хĕрринче леш хĕр шыв ăсать те, çĕн-çынна çĕклеттерет. Вăт ĕнтĕ киле тавăрăннă чухне ачасем çĕн-çынна сырăнса илеççĕ те: салам пар та, салам пар! тесе кăшкăрса тăраççĕ; çĕн-çынна малалла ниепле те уттармаççĕ, çĕн-çын вара лăп-лăп лапчăнать. Çапла ăна ачасем пӳле-пӳле киле çитеччен виç-тăват хут лапчăнтараççĕ. Çавна салам пани теççĕ. См. Магн. М. 205. Орау. Туй пулсан тепĕр куннĕ упăшки хурăнташĕсене кĕçĕн-çын (молодушка) парне парать, çавна салам панă кун теççĕ. N. Салам панă кун („молодушка на другой день свадьбы у печки делает печке реверанс“).

саланчăк

(саланџ̌ы̆к), разбросанный, далеко друг от друга находящийся. Самар. † Эпир тăвансемпе пит саланчăк, хăçан пулайпăр-ши пĕр çĕре. || Отколки, лом, части разбитой вещи. Пшкрт. Печке саланса кайсан, выртса çӳрекен хăмасаня печке саланчăкă теччĕ. || Неряха, неряшливый. Якейк. Он пак саланчăк çын çок. Ядр. † Тавай пичи хĕр пăхас: те хурине пăхайпăр, те саррине пăхайпăр; сарри ытла саланчăк, хори ытла хороший. Ах пичи, апла мар, каска урлă каçас мар. Пшкрт. Саланчăк! выртса çӳретĕн килти хырăçсаня (скарб?) покмастăн. || В разбивку, рассеянно. Н. Карм. Кĕтӳ пит саланчăк (рассеянно). СТИК. Куçĕ саланса каять (или: ухмах çыннăннĕ пек саланчăк куçлă, ненормальные, какие-то странно рассеянные глаза). Шибач. Саланчăк — саланса порăнать. N. Вă (= вăл) ванчăк, кă (= ку) саланчăк. || Место, состоящее из нескольких полян. Мыслец. || Назв. Урочища. НАК. Саланчăкри киремет. См. кăмаша.

салук

салок, залог. В. Олг. Салок хорса. Якейк. Икĕ çын пĕр-пĕр япала çинчен талашнă чох пĕр-пĕр япала салока хораççĕ; çĕнтерекенни вара çав салока илет. Ала 10. Ватă хуçанăн пулнă чул магазин, вăл уна салука хунă.

салтак

(салдак), солдат. Изамб. Т. Эс салтак-и? Ты солдат? Ib. Салтака лекекен ачасем куçне çыхса хапхаран тухаççĕ. Регули 575. Эс салтак полăттăнччĕ, сана илмĕç. К.-Кушки. Салтаксем хутлăхĕсене пĕр тикĕс илсе пыраççĕ. Солдаты идут на ровном расстоянии один от другого. Никит. Салтака мĕне тохса кайнă чухне каякан çынни çăкăр сăмси касса илет те, çурмаран уйăрат; çуррине çисе ярат, çуррине амăшне парат. Амăшĕ тата каякан ачи кăсинчен вăрттăн окçа кăларса илет. Вара çав çăкăр сăмси юлăшкине, ачи кайсассăн, кĕлете çип çине çакса ярат. Çăкăри çине хăй вăрттăн кăларса илнĕ укçана хурат. Вара кайнă ачи чирлесессĕн, çав укçа хуралса тăрат; чирлемесессĕн — çуттипех выртат, тет. Ачи вилсессĕн, çав çип çине çакнă çăкăр сăмсипе укçа хытă сулланма тапратаççĕ, тет. Н. Карм. Пĕр ывăлĕ салтакра халĕ. Б. Олг. Кăçал ман ачая чĕнеччĕ салтака, шăпа тохат; ачая манне исерчĕç (= илсе ячĕç), çӳç касрĕç, ман ача салтака карĕ. N. Салтакран юлчĕ-ха. N. Пĕчĕккĕлле салтак ĕçне вĕрентнипе вĕсем салтак пуласран пирĕн пек хăрамаççĕ. Ядр. Кам салтакра пурăннă, кама чĕнмелле, кам салтакран юлнă, мĕн-ма юлнă. Якейк. † Эпĕр салтак (вм. салтака) кайнăшăн, ялти яшă хĕпĕртет. Тораево. † Эпир салтак кайнăшăн, пур ял-йыш хĕпĕртет. Турх. Вуникĕ салтакăн пĕр качака ăсĕ чул (вар. чухлĕ) анчах, теççĕ (или: тет. Старая послов.). Изванк. Кăркунне, салтаксене чĕнес вăхăт çитерехпе... Ib. Çак ача халĕ кăркунне салтака каймалла. Орау. Салтак патне çите пуçланă ялти çамрăксем (к 21-летнему возрасту). Юрк. Тархасшăн мана салтакран кăларăр (освободите), эпĕ чирлĕ çын. N. Тата салтак ячĕ тохат çичĕ ачан. Баран. 206. Тĕп-тĕрĕс 25 çул салтакра çӳренĕ (служили). Байгул. Манăн атте Николаевский салтак пулнă. Вăл салтакра вунпилĕк çул пурăннă. N. Салтаксене солăнтарат ĕçпех ĕнтĕ ку патша самани. N. Пĕре кĕрсе юлчĕ салтакран. N. † Салтак нуштине кораччен, килте питĕ начар çын йытти полас полать. (Солд. п.). N. Этемĕн салтака килеччен çуралманни аван. (Из солд. письма). N. Салтак кунĕ пит лайăх мар. Юрк. † Салтак тесе каласан, чĕререн çĕçĕпе каснă пек. (Солд. п.). Чебокс. † Салтак ятне илтесси — пасар кулаç çини мар. Шибач. † Салтак каять, салтак килет, эпĕр кайсассăн килес çок. Сĕт-к. † Ялăм-йышăм янтал пакчĕ, ятарласа çӳрес чох, салтак турĕç — мĕн тăвас? Ядр. † Вăлта хулли кĕлеткемччĕ, салтак кĕлетки пулминччĕ, салтак пăшалĕ йăтминччĕ. || Отбывший службу. ЧС. Якур салтак. || Валет (в картах). Тиханьк. СТИК. Кирпĕч, хĕрес, курак, виннăй салтак. Валет бубновый, трефовый и пр.

салху

(салhу), тоскливый, скучный, печальный, унылый; тоскливо, скучно. N. Кăмăлне пит салху пулнă. Шел. 128. Куккук та питĕ салху авăтать. Шел. II. 16. Хут çийĕнче анчах тăрса юлĕ... хура тĕсĕм... салху мĕлкеçĕм (мой печальный образ). Альш. Темĕскер пулчĕ мана: паян кунĕпе салху çӳреп (чувствую тоску). СПВВ. Х. Салху, савху, скучно. ЧП. Мĕшĕн салху тăратăр? Фин. Финнă çынни темле вăл салху, калаçма питĕ юратмасть. Рак. Салху тесе çынпа калаçман çынна калаççĕ. Унтан тата сывмар çынна та: эй, салхуланнă-çке, теççĕ. О сохр. здор. 133. Çапла чирленĕ çын пĕрмаях салху çӳрет. Дик. леб. 46. Елиса ĕлĕкхи пекех, салху та, хуйхăллă та. Турх. Аннен салхăвĕ пĕтетчĕ. Ст. Чек. Салху çӳрет. Печально ходит. N. Хама хам калаттăм эпĕ: текех ан хурланам ĕнтĕ, салху сăнăма пăрахам, çăмăлланса тиеттĕм. || Тоска, скука, печаль.

салхулан

опечалиться, стать печальным, скучным, унылым. N. Эпир пит салхуланса, çиленсе карăмăр. N. Малти пичче кăна курсан, салхуланса калла чакнă. Хир-б. Тапратăрĕ усал сывлăш хăвачĕпе алăкăн-тĕпелĕн утма, çын салхуланса карĕ. Альш. Çак пĕр-ик кунтанпа темĕскер пулчĕ-ха, пĕтĕмпех сăлхуланса карĕ (невеселый, о ребенке), Шел. П. 51. Хир илемĕ çухалчĕ, салхуланчĕ вăрман та. Кн. для чт. 62. Ĕлĕк савăнса анчах çӳрекенскер, халĕ пĕтĕмпех салхуланнă. Рак. Сывмар çынна: эй, салхуланнă-çке, теççĕ.

самай

самый (русск.). Шемшер. † Ирпе тăтăм, пите çурăм, турра пуççапрăм, карăм вăрмана, тарăн çырмана, татрăм çырлине самай хĕрлине, илтĕм арăмне самай хитрине. || Довольно много, порядочно. ТХКА. Шăллăм çырма-вулама самаях вĕреннĕччĕ. Ск. и пред. 107. Хĕвел хыççăн куçакан уйăх самай çĕкленсен, тухать вĕçме вĕри-çĕлен. N. Йот патша халăхне самай илкелерĕç (в плен). Эпир çур. çĕршыв 25. Сарă яль чăвашĕсем самай тĕреклĕ пуранаççĕ, çӳрессе те капăр çӳреççĕ. Кан. Унта вăл самаях ĕçлерĕ. Сунт. Паян чăпта самай леçрĕç-и? — Леçкелерĕç самай. Сам. 28. Ун чух эсĕ ху та улшăнăн нумай, сăнă-сăпату юсанĕ самай. ЧС. Тата унта самай йĕкĕтсем пĕр-пĕринпе тавлашса чупаççĕ. N. Кунсем самай вăрăмланчĕç, çĕрсем кĕскелчĕç. N. Самай йывăр. || Часто. N. Онпа самай корса поплекенччĕ, халĕ ĕнтĕ вă (= вăл, у) та çок. || Очень. Микушк. Витере самай мăнтăр ăйăр çисе тăрать, тет. СТИК. Пасара карăм та, çуна пăхрăм. Çуна темĕн чухлĕ. Суйларăм, суйларăм та, самай лайăххине суйласа илтĕм (выбрал наилучшие, самые хорошие). || Как раз, точь-в-точь, в самый раз. Альш. -† И, кĕрӳшĕ, кĕрӳшĕ: самай ĕне пăрушĕ!.. (Насмешка). Тогаево. Ончен те полмин, сасартăк пăшал сасси самай пирĕн тĕлтрех илтĕнсе карĕ. Сĕт-к. Самай кĕтӳвĕ тохса кайнă чохне хамăр ĕнесене пырса ертсе ятăм. Ib. Текерле çонаттисампа вăш-вăш, вăш-вăш! туса вĕçсе пырать те, самай пуç тĕлне çитсен, тĕвик! тесе кăçкăрать. Орау. Самай та ашшех çав. Точь-в-точь отец. Яктик. † Пахчи, пахчи панулми, чи тăрринчи сар улми, самай татас тенĕ чух ыткăнайрĕ-каяйрĕ. Байгул. † Вĕт-вĕт чĕнтĕр, вĕт чĕнтĕр; вĕтĕ те пулин самаях. КС. Самай та упăтех çав. Настоящая обезьяна. Сĕт-к. Пирн Улюн самай ыраш вырма пуçланă чох холсăр полса. Пазух. Хура вăрмана тарса кĕтĕм, самай çулçă тăкнă чух. Çуралнă иккен эпĕ аннерен, самай телей пĕтнĕ чух. || Сносно. Тюрл. Матка порри самаях (сносно), матка çокки кичем пек (сиротливо). Микушк. † Ик аллăра патăм ик панулми, кăмăлăра самай пули, тесе. N. Пĕр шухăшласан, çапах вĕсенчен самайтарах пурăнаççĕ (живут лучше). || Облегчение, улучшение (напр., в болезни). Кореньк. Куç самаййи сисĕнмес. Не видно, чтобы глаза поправлялись. N. Людмила куçĕ пăртак самай, тесен, питĕ хĕпĕртерĕм. Ст. Яха-к. Туманнине те туса пăхрăмăр, çаплах кил-çуртра самай еннелле каймаçт, терĕç. N. Çавăн пек тусан, пăртак самаййине курать те, çынсене кайса калать. Хора-к. Эпĕ асапланнине те вăрман илтрĕ, сассине пачĕ, самая килчĕ. Шинер-п. Çавăнтах вăл ак мĕн шухшланă: çав шантала илсе тухса каяс-ха ĕнтĕ, мана вăл та самаях пулĕ-ха, тенĕ. N. Çав çын вара, ыйăхран вăрансанах, самай енне кайнă. N. Куçĕ кăшт самай пулсан (полегчать)... ЧС. Эпĕ аннене яланах: самай-и? тесе ытаттăм. Ман анне самай пулма мар, йывăртан йывăр пулат, пĕр пилĕк кунтан тăрса та ларайми пулчĕ. Ib. Тете патне аттесем, аннесем чун чăтман пирки кашни кун кайнă пекех: кайса, самайне, самай марне пĕлсе килетчĕç (т. е. справлялись о его здоровьи). БАБ. Муш (= может быть) самайрах пулнă та пулĕччĕ-и тен (мне в больнице). Ялти çынсем мĕн курни-пĕри: ачăна унта вилме анчах леçсе пăрахнă. Унта вĕтĕ ун пек тӳрленмелле мар, чирлĕ çынна юри имçампа вĕлереççĕ, тет, тетчĕçĕ, тет. Ib. Пуçу самай-и? А легче что ли голове-то? Ib. Виçĕ кунта иртрĕ эпĕ чирлени, ман пуç çапах самай мар. О сохр. здор. Эмел ĕçсе пурăнсан, чире пĕтĕмпех тӳрлетмесен те, вăл ăна кăшт та пулин самай тăвать.

самайлан

улучшаться, поправляться, выправляться. Шибач. Начар çыннă пуйма пуçласан калаççĕ: самайланма пуçланă, тесе. N. Пирĕн каччисем самайлана пуçланă. Зап. ВНО. Авланиччен самайланĕ-ха! Сред. Юм. Ачасĕм самайлана пуçларĕç ĕнтĕ. Дети подрастают уже. Ib. Пĕчик ача пысăклана пуçласан: самайланнă ĕнтĕ, теççĕ. || Выздоравливать. Зап. ВНО. Врахланать (маленько ходит) = самайланать, хаманланать, поправляется (про больного). СПВВ. Сывмар çын пăртак самайланчĕ. Альш. Çерçипелен чӳк тусан, самайлана пуçланă. СТИК. Самайланать, поправляется. Хурамал. † Эй, мăнтарăн тăмани, начарланнă пек пулнă; çерçийĕпе тус пулсассăн, самайланнă пек пулнă. Ст. Яха-к. Пирĕн инке çаплах (все-таки, однако) самайланмаçт. N. Хытă чирпе выртакан çын (трук) сасартăк самайлансан, вилессе самайланать. Тогаево. † Кулюка пырса чуптусан, самайланма пуçларĕ. Сред. Юм. Çынна, чиртен сывăха пуçласан: самайланнă ĕнтĕ, теççĕ.

самай первей

сначала, с самого начала. Чхĕйп. Чăвашшам çын вилсея ак çапла тунă: çын самай первей сымар пулсан, тӳрех юмăçа кайнă.

саман

время (обстоятельства), период времени. Пшкрт. Мĕнле саман килет — незнай, каласа та итлемесчĕ. Кильд. Авă, халь шыв ăсма ятăм та, халĕ мĕн саман çитрĕ, ачуна пĕре те ятламастăн час килменшĕн, тет. || Миг, момент. Истор. Пĕр саманра карташне темĕн чухлĕ çын пырса тулнă. Хăр. Паль. 31. Пĕр саман та пулсан тытăнса тăтăрччĕ. Янш.-Норв. Лешĕ нимне пĕлмесĕр пĕр самантах çывăрса каять, тет. См. след. сл.

санкăлт

(сангы̆лда), подр. походке хромого. Якейк. Оксак çын санкăлтатса пырать, или: санкăлт, санкăлт туса пырать (о походке).

сапас

(-б-), запас (русск.). Бижб. † Ан уртăнăр уртăш йывăçне, улма йывăç сапас пур чухне. Актай. Сапанлă çын сапаслă, пирĕн сапан çук — сапас çук.

сапăрлă

деликатный. П. Яндоушл. Сапăрлă çын, деликатный человек. Срв. тат. сабы̆рлы̆, терпеливый.

сапла

чинить, заплатить, пришить заплатку. Юрк. Кунне вăхăт пулмасан, каç ларса саплама та юрат пулĕ. Ib. Сапласа ывăнтăм, тетĕн, ху çаплах çĕтĕк кĕпе тăхăнтаратăн, вăл епле апла? Ib. Санăн кĕпӳсене сапла-сапла та ывăнтăм пулĕ. Якейк. Çăпатая саплаççĕ (= çăпатая хуçсан, ăна саплаççĕ). ||Заткнуть (дыру), заделать. Т. VI, 11. Сивĕ кĕрес шăтăксене саплама малтан хатĕрленĕ мăка (мох) турă умне хурса кĕлтăваççĕ. Бгтр. Вара аллине пылчăкпа сапларĕ, тет те, киле шыв ăсса кайрĕ (кĕçĕн çын), тет. N. † Уратине хуçсассăн, ăвăспала (осиной) саплăпăр. || Заплатить, возместить. Байгул. † Ай, аттеçĕм, аннеçĕм, ĕçрĕмĕр-çирĕмĕр, салат-хăмлине саплас пуль. (Ĕçкĕ юрри). Ib. Тĕслĕрен машинăсем салатаççĕ, кайран сапламалла. Ib. Вăл хăйне хăй саплать. Оно само себя возмещает, „заплатывает“. Т. VI, 59. Çын анине, çаранне ан ĕмĕтлен, хăвăн юлин юлтăр, сана уншĕн турă амăшĕ саплĕ, тет. Пшкрт. Эпĕ ĕçнĕ-çинĕ вырăння сере торă саплатăр (гов. в гостях при выходе). Шибач. Окçа сапла, Регули 164. Ĕçленĕшĕн мана сапларĕ. Ib. Хăшĕ (кам) çĕмĕрчĕ, çав (вăл) саплĕ. || Наверстывать. Орау. Паян кăнтăрла çитичченех çывăртăм, ĕнер çывăрманччĕ те, ĕнерхине те сапларăм. || Покрыть (расход). ТММ. Выльăх сахаллисем, расхут саплама юрĕ тесе, ĕç шырама каяççĕ. Çам. Хр. Пĕр хуран (яшка) пĕçерсе сутсах расхутне сапласа 40 тенкĕ пулчĕ.

сар

стлать, постилать, расстилать, настилать. N. † Туя килнĕ ал кӳме, вунă кӳмми хуçмалла; туя илем шеп кӳртме таш вырăнне сармалла. N. Унтан тупăк тĕпне йĕтĕн е милĕк сараççĕ. Н. Тим. † Тăваткăл та кĕççе — шур кĕççе, сармасăр юличчен сарса юл. N. † Урамăр вăрăм пулас пулсан, шап-шарă манитпе сарса тухăттăм. || Разложить. N. Пĕрре эпир ашăм аштарма сартăмăр. N. Вĕсем пахчари çулсене хăйăр сарса тухрĕç. СТИК. Пусана, йĕтĕне шыва хутас вырăнне курăк çине сараççĕ. || Намазать, размазать (кушанье по тарелке). Перев. Пăтă пĕçерсе турилке тĕпне сарнă (лисица). Альш. † Пуçса çиме çу чипер, сарса çиме пыл чипер. ЧС. Кам та пулсан, хăра курайманĕскер, витĕре кĕрсе, лашăра çăкăр çине сарса эмел панă пулĕ. || Расплющить. КС. Тимĕре çапса сар. || Рассучивать (тесто). Изамб. Т. Чустана йĕтĕрпе сараççĕ те, ун çине пелĕш ăшне тултараççĕ. НТЧ. Хăй вут пуличчен пашалусем, юсмансем сарса хатĕрлет. || N. Ăссăр çын кулнă чухне сассине сарса ярать. || Расширять, раздувать. ЧС. Ĕнер сурăхсем хырăмне сарса кăна килчĕç (пришли сытыми из стада), паян та çитерме ярас (в поле). Кан. Капăрланса тăнă лашасем сăмси шăтăкĕсене сарса пăрахса, пĕрĕхтерчĕç кĕрхи çул тăрăх. || В перен. зн. Çутт. 65. Чуна сарни çеç унта! Альш. † Сарлăк çинче сар кайăк, сарса ларни мĕн илем? || Распускать (листья). Эльбарус. Ак ĕнтĕ кайран-кайран йывăçсем те çӳлчĕ сарса ӳсме пуçларĕç. || Распространять, распускать слух. Сĕт-к. Ыр ят сарса çӳрет. Ст. Чек. Чап сарса çӳрет. Распускает худую славу о ком-либо.

саркалан

(-га-), расстилаться, распуститься, распластаться. Пазух. Хуралă чĕрçитти пулăттăм, çаксан, саркаланса тăрăттăм. N. † Арман чулĕ çĕкличчен, сарă чечек пулас мĕн, саркаланса ларас мĕн. Сред. Юм. Мĕн, саркаланса ларса, ху çиç ик çын вырне йышăнса ларан эс. Янтик. N. Икĕ ача, сарă ура, саркаланса ут çулать. Юрк. † Пирĕн аттенĕн сарă чăххи кашни ирсерен саркаланат. N. † Каччă алли тивнĕ пулсан, авкаланĕ хура çĕлен пек, каччă алли тивмен пулсан, саркаланĕ сарă-кайăк пек. Ала 99°. † Хорăнкасси арăмсем саркаланса йорлаççĕ. Юрк. Саркаланса вĕсем юрлаççĕ (кукушки). Я. Турх. Кĕтне шывĕ ман умра саркаланайса юхать; кашлатакан хумăшра ярăнайса пул(ă) вылять. Якейк. † Тăхлач корки сар корка, саркаланса ĕçер-хе (свободно, как хочется нам). N. † Сар утçăм килет саркаланса. N. Арăмĕ: упăшкам суккăр, курмас ку, тесе, хăйĕн тусне чĕнсе килсе, тем пек саркалана пуçларĕ, тет (думая, что муж слеп и не видит). Янтик. Мĕн саркаланса çӳрен çак эс, саркаланчăк (непоседа)! Пӳрте тăвăрлатăн. || Важничать. ППТ. Тата хăшĕ калăм кунĕ типĕ пулсан, çарамас çӳренĕ чухне хĕрлĕ кĕпепе саркаланса çӳреме: хĕрлĕ кĕпе илсе пар, тесе, аптăратаççĕ (надоедают просьбами). ЧС. Ăшă пулсан, урамра саркаланса çӳреме тесе, хĕрлĕ кĕпесем, картуссем, шăлаварсем илтереççĕ. Юрк. Саркаланма сарă тăлăп, ăна атте туса паман, ăна упăшкам туса панă. Янбулат. † Саркаланма мĕн лайăх, сарă тăлăп пит лайăх. || Ст. Шаймурз. † Лутра-ях та хĕрсем, сарă хĕрсем, саркаланат савни умĕнче.

сарай

сарай, надворные постройки. См. саяр. Сред. Юм. Сарай (или: лôпас), сарай. Якейк. † Сарай виттĕр çôл турăм; эп сарайшăн тумарăм, сарă хĕршĕн, ай, турăм. Яргуньк. Сарайсем тăвас, соорудить двойные постройки. Ала 103. † Пирĕн пичийĕн вăрăм сарай, вăрăм сарай хĕррипе сала-кайăк йăви пит нумай. Вомбу-к. Сарай — витсе тунă, юпасемпе лартса тунă; вутă, олăм чикеççĕ çӳле; аялла вот та хонă, орапи те ларать, вот шаршанĕ те пор. N. Ăна малтан сарайне, е сивĕ пӳрте, пуçне çӳлерех туса, выртарас пулать. ЧС. Кашни сарай çинчех пĕрер çын тăрать (во время пожара). Регули 39. Сарайран пор вырăн çăвăрмалли. Ib. 30. Сарайра çăвăрмалла. Ib. 48. Сарайĕнче вырăн çăвăрмаллине топса поли. || Назв. города в загадке. Собр. Ашшĕ атă тăхăначчен, ывăлĕ Сарая çитĕ. (Тĕтĕмпе сĕрĕм). См. сарату.

сарамак

(сар+амак), назв. болезни, желтуха. Хорачка. Б. Олг. Сарамак; çын сап-сарă полса каят, войсăрланса каят, йосамасан, вилет. Она йосама полат, только тытас полат сар-кайăка, сар-кайăк ашне çиес полат. Юине (= йăвине) йӳç (= йăвăç) торатĕнчен çаксарса (= çакса ярса) туат, ут хӳрирен туат, калаччĕ она сар-кайăк юи. Вăл сара. Якейк. Сарамак ерсен, çын сап-сарă полса типсе каять. Сар-кайăк йăвипе е тĕкĕпе хĕрĕх конччен хĕрĕх хут шăва куртсен, сарамак ернĕ çын чĕрĕлет. См. сарă-чир, сарă ӳкни.

сарă

(сары̆) или сар, желтый. Якейк. † Ыраш вырсан, уй сарă. В. С. Разум. КЧП. Сарă чĕресе тултарма çырла нумай кирлĕ. Ib. † Сарă-сарă чечекĕ, ма сарлакарах пулман-ши? Ядр. † Сăра курки — сарă курка. Тим. † Сарă çăмарта эпĕ хире кустартăм варрисене сарă витнĕрен. Пазух. Карăш килет каршлатса, сар ыраша юратать. Ib. Сĕтел çинчи сарă сăри, тинĕс енчи эрех лапах (точь-в-точь). N. † Шăшки вăрăм, мăйри сарă, татас килет мăйрине. Н. Лебеж. Тепĕр енне сарă саккускă тултартăм. Турх. Сарă-сарă çуртасем ялкăшаç. (Сарă-сарă — впечатление от множества желтых, бросающихся в глаза предметов). Альш. † Сарă çурта пек пĕвĕме эп ӳстертĕм, атте-анне умĕнче пурнас пек. ЧП. Сарă сĕлĕ сапсан та чарăнас çук. Ск. и пред. 26. Сарă пысăк кĕлетрен пĕркенчĕкпе хĕр тухрĕ. Янтик. † Икĕ ача, сарă ура, саркаланса ут çулать. Ib. † Сарă хумăш касса хӳш (= хушă) турăм савнă сар ачапа выляма. Ск. и пред. 67. Сарă хапха килсерен чĕнтĕрленĕ тăрăлă. Чув. пр. о пог. 63. Уйăх сарă, купчеме пулсан, уйăх пĕтечченех хутран-ситрен йĕпе пулкалах тăрат. Если месяц желтый, светлый, то весь месяц будет стоять сырая погода. || Эпитет солнца. Б. Яныши. Кăнтăрла çӳлтен сарă хитре хĕвел хĕртсе пăха поçлать. || Эпитет весны. Б. Яныши. Хаяр сивĕ хĕлле хыççăн хитре, ăшă, сарă çор килет. || Русый; красивый. Микушк. Сап-сар ача — русый, красивый парень, красавец. N. † Сарă-сарă ачисем, сар çӳçĕпе илемлĕ. Сĕт-к. † Атьăр киле, ачасам, сарă вăрăм хĕрсене (варлине) сар ачасам ерчĕç поль. Шел. 31. Сар-кайăк пек сап-сарă пĕр хĕр сиксе тухать те... Никит. Телейлĕ пурăнас тетĕн пулсан, ху сарă çын пулсан, хура хĕре ил, ху хура çын пулсан, сарă хĕре ил. Вотлан. Пасара сар хĕр нумай тухать, сарă кăтри сайрарах. В. Разум. КЧП. † Анне тунă — хĕр тунă (genuit me puellam), ма сарăрах туман-ши? С афф. З-го л. — блондинка. N. † Айта, тантăш, киле кас (= каяс), сана сарри кĕтет поль, мана хори кĕтет поль. Сарри сăмавар лартнă поль, хори хоран çакнă поль, çăмарта пĕçерсе хонă поль. || Масть лошади (саврасый, буланый, соловый). || Назв. растения, папоротник (= шĕшлĕ корăк). В. Олг. || Желтуха (болезнь). Бывают: сарă сарă, желтая желтуха и хура сарă, черная желтуха. ГТТ. N. Ача сарра кайрĕ (= ачана сарă ӳкрĕ). || Яз. имя мужч. МПП.

сарăх

(сары̆х), желтеть, стать желтым. Çутт. 33. Ыраш пусси пушансан, вăрман тăрри сарăхсан. N. Сарăхса кая пуçланă калчасем çине куççулĕпе пăхатăр. Хурамал. † Çул хĕринчи пултăран тĕнĕл пуçпе сарăхнă. N. Пуринчен ытла лаша тирĕслĕкпе сурăхăнне шыв сапас пулать, ахаллĕн хăйăрлă вырăна тăксассăн, унпа калча сарăхса каять. ТММ. Сарăх, желтеть, напр., при желтухе. С. Дув. Тĕтĕм-сĕрĕм тухса сарăхрĕ. || Бледнеть. N. Ку çын сарăхса кайнă. N. † Ай, çутă сăнăм, хĕрлĕ чĕрейĕм, лайăх çимĕçпа (апатпа) çутăлать, йăвăр хуйхăпа сарăхать.

сарăмсăр

(-зы̆р), попусту, напрасно. Курм. † Вă(л)та хулли пак кĕлетке пор; сарăмсăр сая кайминччĕ, сая каяс сасси пор. Слеп. Ах, улиçĕм, сар ули, сăпаççипах туя исе килнĕшĕн, сарăмсăр сая кайминччĕ. ЙФН. † Пĕр çулхи хулă пак кĕлеткемччĕ, сарăмсăр сая кайминччĕ, сая каяс сасси пор. || Бестолковый. Ст. Чек. Ку сарăмсăр çын пулĕ ахăр, çын каланине пĕрте хăлхана чикмес. || Нечаянно, случайно, неожиданно. Н. Карм. Сарăмсăр, нечаянно, асăрхамасăр. Сĕт-к. Эп сана патакпа йори тивартрăм-и-ке мĕн, сарăмсăр польч. КС. Эп ăна сарăмсăр пушăпа пуçĕнчен тивертрĕм. Хорачка. Сарăмсăрах (неожиданно) кисе яртăм (или: килтĕм) сан патня. N. Çынна сарăмсăр вĕлерни (нечаянно). Икково. Сарăмсăр кошак та хăйма çать (= çиет). Сарăмсăр чăх та пăсарать. (Послов.). Якейк. Ан ятла уш, сарăмсăр ӳкертĕм, ӳкерес тесе ӳкермен те... Ib. † Сар мăйăр пак сăнăм порч, сарăмсăр сая каясран йăмăк похса хоринччĕ. Яжутк. Çава, çурла сарăмсăр ачасене касасран, турă, сыхла, теççĕ. (Моленье). Кан. Пирĕн хушăра сарăмсăр, сасартăк вилсе каякансем те сахалах мар. || Шибач. Сарăмсăр вилĕм, скоропостижная смерть. N. Сарăмсăр вилĕме кĕтмесĕр, порнăç çинчен щотлаç поль. || Тайно, без извещения, не оповещая. Городище.

сарăпла

вредить. Альш. ТММ. Сарăпламасть, не вредит, не вредно. Альш. Вăл хăмăшпа кăна сарăпламĕччĕ-ха. Ничего бы еще, если бы только камыш рос... Баран. 23. Маншăн пулсан, сана карташĕнчен хăваласа ярсан та сарăпламасть. N. Чие тата нӳрлĕ çĕрте те начар ӳсет. Сливăшăн вăл сарăпламасть. Орау. Сарăплас çук-ха. (Тырă кăшт йĕпенсен тытса пăхаççĕ те, сăян пулмалла мар пулсан, çапла калаççĕ). О земл. Ĕлĕк çын сахал, çĕр ирĕк пулнă, (жителей было мало, а свободной земли — много). Çĕнĕ çĕр çинче çумăр вăл тĕрлех пулмасан та сарăпламан. || N. Пирĕн Макçăм сарăпламас (не робеет, ему ничего), çикар та туртать. См. сарапла.

сасă кăлар

сас кăлар, издавать звук. || Сплетничать, распускать слух. Юрк. Ялти йытă çыртасран сасă кăларса ан çӳре (не распускай слух). || Причитать (о покойнике, при похоронах). Н. Яха-к. Чӳклесе пĕтерсен, апат çисе ĕçеççĕ те, икĕ арăм пĕрер курка сăра илсе пӳрт айккине тухса пуçсене чиксе тăрса сас кăлараççĕ. (Пумилкке). Ib. Килти хапхаран тухнă чухне (при похоронах) икĕ арăм кутăн ларса кутăн юрă юрлаççĕ. Мĕлле юрă юрланине пĕлместĕп, анчах ăна „сасă кăларни“ теççĕ. Тата хапхаран тухнă чухне: килсе ан хăраттăр, тесе, вĕри кĕл сапса яраççĕ. Çав ик арăм уй-хапхи патне çитечченех малалла пăхмасăр кутăн юрă юрласа пыраççĕ. Уй-хапхи патне çитсен, вăлсем анса юлаççĕ те, килне тавăрăнаççĕ. Пытарма каякансем, çав ик арăм анса юлсан, лашисене пит хытă чуптарса каяççĕ. Тюрл. Сас кăларни: „Чĕкеç килет сассипе, сан сассăна илтес çок. Кукку килет сассипе, сан сасса илтес çок. Пиртен уйăрăлса кайрăн, пиртен уйăрăлтăн ĕнтĕ. (Суллахай юрлаççĕ). N. Вăл „сасă кăларакан“ арăмсем çинçе сасăпа хаярăн кăшкăрса калаççĕ: „Çуртна-йĕрне пеххилле, ачăна-пăчуна пеххилле“... (Гов. протяжно). Сасă кăларни вăл вилнĕ çыншăн йĕнине пĕлтерет. Сасă кăлармасан, вилнĕ çын: маншăн йĕмеççĕ те, тесе, пит хурланат, тет. Сасă кăларнине илтсен: маншăн йĕреççĕ иккен, тесе, савăнат, тет. Вил-йăли. Сасă кăларни тесе вилнĕ çынна пӳртрен илсе тухнă чухне калакан йăлана калаççĕ. Ib. Çав арăмсенчен пĕри, выльăха пусас умĕн, выльăх хăлхи патне пырса „сасă кăларать“, хаярăн сасăпа кăшкăрса калать: умăнта пултăр, çуртна-йĕрне ан асăн, выльăхна-чĕрлĕхне ан асăн, тет. Макка 190°. Вăйлăхсене пусас умĕн, сасă кăлараççĕ, вăл сасă ак çапла: „Çурăм-пуç килет çутăлса, пур кайăк-кĕштĕ хусканса, пур кайăксенĕн те сассисем илтĕнеççĕ, санăн сассу анчах илтĕнмеç“. См. Магн. М. 164, 175.

сасă-чĕвĕ

сас-чĕв, сас чĕвĕ, то же, что сас чу. Ст. Чек. Кăлтăрт туса пăрахнă (ерипе, ĕçе сас-чĕвĕсĕр туни). Ib. Ун çинчен сас-чĕвĕ çук-и (нет ли слухов)? Ск. и пред. 75. Сасă-чĕвĕ илтĕнмест; пĕр йытă çеç вĕркелет, çăвар карма ӳркенмест. Расск. Ку куна çитрĕм ĕнтĕ, çапах та пĕр сасă-чĕвĕ те çук ун çинчен. N. Ялта сас-чĕв илтĕнмест. Альш. Час-часах çулахи кунсенче темĕн-темĕн пирки вăл арăмсем сасă-чĕвĕ туса илеççĕ (вздорят, устраивают перебранку) СТИК. Таста карĕ те, сасси-чĕвви те илтĕнмест. Хурамал. Пĕр çын килет те ыйтать: эс каçхине сасă илтрĕн-и? — Елле (не знаю), сас-чĕвĕ илтмерĕм эпĕ, тет. Юрк. Сасă-чĕвĕ çукран ӳсĕркелесе те пăхаççĕ.

састуйлă

серьезный. СТИК. Састуйлă çын, человек со здоровым смыслом, умеющий устроиться; строго держит своих детей, серьезный.

сатур

(садур), сатор (садор), здоровый, крепкий; смелый, настойчивый, храбрый. КС. Баран. 68. Сатур хăтланнăшăн ăна парне панă. N. Пулаймарăм сатур çын. Хочаш. Сатор — чăрсăр, пит хăюллă çын. Альш. † Хамăр сатур — сиен тăваймаç. Ib. † Ачи маттур, хĕрĕ сатур: явлăк парса выляç-çке. Ib. † Елшел хĕрĕ те —сатур кам: сиксе утни сисĕнмес. Тайба-Т. † Уксаххи, чăлаххи пирте çук, матурпала сатурри пирте пур (о девушках. Хĕр сăри юрри). Ст. Шаймурз. † Çуралтăмăр матур, пурăнтăмăр сатур. Рак. † Маттур кăна пултăм, сатур ӳсрĕм, выляймарăм кăмăлăм туличчен. N. Ĕçе сатур, работящий. Рак. Трахвин питĕ сатур ĕçлеме: ăна ĕçлеме илсе кайсан, ху та ĕçе сисместĕн. Юрк. Ăна пăхнă çĕрте шăллĕсем иккĕш те ĕçе пит сатур çынсем пулнă. Янтик. Айта сатуртарах ĕçле! Ib. Ну ытла сатур ĕçлерĕмĕр ĕнтĕ, анана кăнтăрлаччен пĕтертĕмĕр.|| Храбро, смело. || Здорово, сильно. О сохр. здор. Ку çын çиессе те сатур çиет, ĕçлеме те сатур ĕçлет пулĕ, теççĕ. N. Сатур ĕçлетпĕр. Ядр. Лаша сатур туртать (везет настойчиво). Ib. Çын сатур ĕçлет (настойчиво). Алших. † Вăйçă сатур каласан, тантăш лайăх хумханат. (Хĕр сăри). N. † Вăйă сатур калакан — Каша хĕрĕ мар-ши çав. || Насильно. Сред. Юм. Хам кĕресшĕн те марччĕ, сатôрах илсе кĕчĕ, Ib. Хам илес мар тенĕччĕ, сатôрах парса ячĕ.

сахаллăн

понемногу, мало-помалу. N. Сахала вырăна хуман çын сахаллăнах пĕтсе ларать.

сахат

(саhат, Пшкрт: саҕат), час. Якейк. Виç сахата пилĕк минут çитми (в 2 ч. 55 м.) эп килтен тохрăм. Орау. Сакăр сахат çитни? — Çитиман (еще нет восьми). Шор-к. Кăçал пирĕн ялта çорçĕр иртсен иккĕ сахатран пошар тохрĕ. N. Паян эп çич сахатра вăраннă (если о времени вставания узнал после; варантăм — если тут же посмотрел на часы). N. Миçе сахат çитнĕ? (спрашивает проснувшийся). N. Сакăр сахатра тăратпăр та, çурçĕр иртсе 2 сахат иртеччен нихçан та выртмастпăр. Орау. Çав икĕ сахата килме тăрăшăп эпĕ те, килимасан, сыв юлăр вара, васкамалла пулчĕ; каясса 4 сахат анчах каяп та... спаççипă сире. Хочехмат. Пĕр вунпĕр сахат вăхăтра хĕвел-тухăçĕнчен килет, тет, пĕр лаша. Г. А. Отрыв. † Сакăр сахат лартăмăр, тăхăр сахат çитеретпĕр,— каттăршнисам каймарĕç, пирĕн савнисам килмерĕç. Орау. Çич сахата çитесси нумай мар. Ib. Çич сахата кăштах çитиман. Немного (не доспал) до 7 часов. Шорк. Шăп пилĕк сахатра; пилĕк сахат ăшне кĕрсен (çине кайсан), в пятом часу; тăват сахат иртни 15 минут çитсен (15 мин. пятого); тават сахат 15 минут çитми тохрăмăр (без 15 м. четыре); кăнтăрла иртни пĕр сахат (1 час по полудни). N. Паян кăнтăрла выртрăм та, пĕр-ик сахат çывăрса илтĕм (после часа два). || Время, приблизительно равное часу. Яргуньк. Çав карчăк ачине килте кашни сахатрах кĕтсе пурăнать, тет. N. Çак сахатрах, тотчас. || Момент. Шорк. Аçа çапнă сахатрах вот сиксе те тохрĕ. Тотчас после удара молнии вспыхнул огонь. Тип-Сирма. Çак сахатра, в этот момент, в это время. Регули 1337. Эп илтĕм, он чохнех (илтĕм çав сахатрах) пусрăм. || Часы. Орау. Ку сахат çапла шакка-шакках çын ĕмĕрне ирттерет. Часы тикают, тикают, да и натикают чью-нибудь смерть. Ib. Ман сахатпа пулсассăн, сакăр сахат çитме кирлĕ марччĕ. М. Кукшум. Чунсăр çын вăхăт пĕлет? (Сахат). N. Сахата пăх! Посмотри на время. || Караул (стояние на часах). N. † Тантăшсем олаха кайнă чох эпир сахата (вар. салтака) каятпăр. (Солд. п.). См. сехет.

саху

(саhу) то же, что салху. Сред. Юм. Ô çын пит саху çӳрет (говорят про человека, на которого напала меланхолия).

Сахвус

первоначально — имя человека, теперь — прозвище. Нюш-к. Сахвус Тарас. Çын ячĕ.

Саххар

хр. имя мужч., Захар. СТИК. Саххар туй, куçмик çап! тесе пĕр-пĕр çын çапăçнине курса, е авăн çапнă чух пĕчĕкçĕ ачасем çапйиççисене çĕклеймесĕр аран-аран çавăрса чун хавалпе çапнине курсан, кулкаласа вĕçертсе калат. Çак сăмах çинчен ак мĕн калаççĕ. Пирĕн ялта пĕр Сахар ятлă çын пур. Ăна Утьтя Якку Сахар(ĕ) теççĕ, тата çавăнпа кӳршĕлех Куçмик пурнат. Пĕрре вăсен сухи тимĕрĕ катăлнă та, суха çинче ниăçта кайма аптраса, сухи тимĕрне хăйсем тӳрлетме тытăннă. Мунчара кăмака хутса янă, тет, хăйсем иккĕш те çаннисене тавăрса çӳреççĕ, тет. Куçмикĕ сухи тимĕрне вут çинче тытса тăрат, тет, Сахарĕ млатук тытса тăрат, тет. Кăсен вучĕ çунмаст, тет, тимĕрĕ хĕрме яхăнта та çук, тет. Куçмикĕ тарăхнипе: Саххар, туй! тесе калат, тет. Сахарĕ вĕрме тытăннă майĕпе млатукне ывăтса ярса: Куçмик, çап! тесе каларĕ, тет.

сейĕрле

странно, удивительно. И. С. Степ. Баран. 41. Кайăк-кĕшĕк сасси, çын сасси те вăрманта урăхла илтĕнет, сейĕрле пек туйăнать.

севрăм

то же, что севрĕм. ЧП. † Нуммай çын савнипе выльлярăм, çын севрăмне кутерсе (сердить? поднимать? увеличить?). См. кутер.

севрĕм

досада? СПВВ. Çын севрĕмне кутерсе, нуммай çын савнипе выльлярăм. Ib. Севрĕм(?) Вопрос оригинала.

Селĕм

(сэлэ̆м, в Шашкарах — сӧэлэ̆м, в два слога), хороший, красивый. И. С. Степ. См. лайăх. Начерт. 142. Селĕм, добрый, чивый. Шашкар. Сӧелĕм, хороший, здоровый. Ib. Сӧелĕм лаша, хорошая лошадь. Сятра. Селĕм (сэлэ̆м) çапрăм. Я здорово ударил. Собр. Йысна тутри пурçăн, тытми пур, çынни тата пит селĕм. Питушк. Кăçал тырăсам селĕм полчĕç, аптрас çук. Эпир çур. çĕршыв 37. Вилнĕ çынсен тăприсем çинче пит селĕм памĕтниксем пур. СПВВ. Пит селĕм çын. Н. Седяк. Селĕм = лайăх. Сир. 209. Тата вăрçă хатĕрĕсем те вĕсен пит аван (в рукоп. селĕм). Бур. † Хурăн шурти хурама турта тума пит селĕм. СТИК. Алă май, алла килекен çапйиççие: ай-ай, пит селĕм ку, теççĕ. || Ловко. || Славный. Орау. Селĕм капан пулчĕ ку капан! || Тяжелый. КС. Ай-ай селĕм.

сентĕре

(сэндэ̆рэ), сентре (сэн'д'рэ), полати. Ст. Чек. Баран. З5. Сана ик эрне сентĕре çинче выртасси çăмăлтарах. Ib. Хăçан лăпланĕç-ши, хăçан кăмакисем, сентĕрисем çине улăхса çывăрĕç-ши? Н. Айб. Сарлака сентĕре, полати. N. Сентĕре çинче пĕр çын ури усăнса тăнă. N. † Симĕс шăрçа сике-çке, сентĕрене çите-çке. А. Турх. Ачач 12. Унтан сентре çинчен пĕр вырăсла юрă кĕнеки „Песенник“ илсе, сĕтел хушшинче тек тĕлĕрсе ларма тапратрĕ. СПВВ. ЕХ. Сентре — ăлăхса выртма алăк патне çӳле мачча çумне хăма сарса тăваççĕ. СПВВ. КМ. Сентре = пулатти. || Полка. Трхбл., Абыз. Вута-б. Сентре, полки в избе. Орау. Сентĕре çинче ĕлĕк пирĕн купи-купипе чĕлсе хунă хăйă тăратьчĕ. Ib. Сентĕре — брусья 1) от печки к передней стене, 2) от печки к боковой стене, на нем держатся полати. КС. Сент(ĕ)ре (сэн’дрэ, гласная „ĕ“ почти незаметна), толстая доска, от улчупи к другой стене, куда ставят чашки; обыкновенно делалось в курных избах. См. сенĕре, сенре.

сере

зря (русск.). Синьял. † Тимĕр туя пур, тесе, труках сере ар çапăр. Ib. † Мана анне çуратнă, çын сăмах сере ӳкесрен.

сехмет

беда. Ашшĕ-амăшне. Мĕскерле эсĕ каç пулсассăн çӳретĕн? Спани килĕнче пĕр-пĕр сехмет пулчĕ-и мĕн (случилось)? тенĕ. СПВВ. Х. Сехмет çакăнать (несчастье). СПВВ. ТМ. Çын трук (скоропостижно) вилсен, ăна: сехметпе вилнĕ, теççĕ. Ib. Сехмет — пĕр чирсĕр вилекен çын е выльăх. (Обьяснение неудовлетворительное). СПВВ. ЕС. Выльăх-чĕрĕлĕх сасартăк виле пуçласан: „сехмет“ пулчĕ пулĕ, теççĕ. || Недуг. Чăвашсем 22. Çын сехметсĕр пулмаçт, пĕр-пĕр япала ыратнă вăхăт та пулат. СПВВ. АС. Çан сехметсĕр иртмест. (Сехмет — тем шавкăн лекни). || Так называют человека, который постоянно без толку с кем-либо бранится. Ст. Чек. Сехмет — анкă-минкĕ, кăлăх çынпа вăрçакан çын. || Назв. духа. Ст. Ганьк. Усал сехмет, усал хаяр çулăхнăччĕ — таврăнать. Ib. Сехмет — усал. Ib. 77 тĕслĕ усал сехмет çулăхнипе, усал хаяр çулăхнипе. Альш. Турă сехметне (вар. турă сехмете) хур. Тюрл. Ана çине пырса тăрсассăн, тырă акма пуçлаччен, торра кĕлтуса илетĕп: торă папай, ырă сехмет (надо: сехет?) тĕлне тутăр, тетĕп. || Аттик. Эсĕ çăмăра сехмечĕ-сехмечĕпе кăларса илсе çӳре: çĕре çăмăрсăр типĕтсе хăртса ан яр. (Молитва в „Ӳчӳк“ к „Ел-кӳлли“).

сехре хăппи

нечто страшное, ужасное. КС. Сехре хăппи кăтарттăрĕç, ачам, вăсам мана. Орау. Ах сехре хăппи, тата мĕн курас-ха, килсе пăхсан! Хора-к. Сехре хăппи. Сехрем хăппипеле сивве шăнни хамăн таçта тарса кĕчĕ. Çутт. 155. Ку — сехре хăппи!.. ырă самана мар! пĕтрĕ пуç! — терĕç. Ib. 115. Тинĕс çине çитмен çын — сехре хăппи курман çын. || Страшный, ужасный. N. Хăш çĕрте сехре хăппи тусем. N. Вĕсен пурăнăçĕнче хурапа шурă нумай пулнă: сехре хăппи драмăсем те сахалах пулман.

сывал

истощиться, усохнуть, убывать. N. Çын сывалнă, çăмарта сывалнă, тет. Пухтел. Сывалнă (о яйце, из которого не выйдет цыпленок). Тюрл. Çăмарта нумай тăрсан сывалать. Еçпепе. Çăмарта типсе сывалать. СПВВ. ЕХ. Çывалнă — çăмарта ытлашши пиçсе, хăвăлланса юлни. Сред. Юм. Çăмарта сывалсан, ôнăн ĕшĕнчи шорри иксĕлет. Янтик. Паян яшка вĕресе нумай сывалнă (выкипел). М. Ăнтавăш. Шыв вĕри кăмакара сывалать (убывает). См. сывăл.

сывăх

(сывы̆х), выздороветь, поправиться. Тет. Ашшĕ-амăшне... Тата пăртак çывăрса тăрсан, хамах сывăхса ура çине тăрăп-ха. ППТ. Çапла сĕренте, çав сĕрен хуллисемпе çаптарсан, кирак епле çын та сывăхать, теççĕ, çавăнпа кирак кам пултăр, пурте хăйсемех çаптараççĕ. Сред. Юм. Çак чиртен сывăхсан, пырса кôрасчĕ сирн патра та, сывă-хайрап тем тульккĕ.

сывлăх ыйт

здороваться. Н. Шинкусы. См. курнă илтнĕ çын. Ала 7°. Çакă çамăрк хуçи вара хĕрсенчен пуринчен те сывлăх ыйтса аллине парса тухнă.

сывлăх-кĕрлĕх

здоровое состояние, здоровье (общее обозначение). СПВВ. ЕС. Сывлăх-кĕрлĕх = çын пит савăнса, ырă курса, тырри-пулли лайăх пулса, пур япали малалла кайса, ачи-пăчи чипер пурăннă вăхăт. См. кĕр.

сывлăхсăр

нездоровый. Беседа. Сывлăхсăр начар ăру (потомки, племя). Чхĕйп. Çавăнпа вăлсен çуралас ачисам та ăссăр пулаççĕ, е сывлăхсăр пулаççĕ. N. Вăл çемçе чĕреллĕ çын пулнă, çывлăхсăр пулнă. || Нездоровье, болезнь. Сборн, по мед. Сывлăхсăра ерет. Заболевает.

сылăм

то же, что сывлăм, роса. Якейк. Ирхи сылăм шăрçа пак. Бгтр. Пăрçана шăва ярсан сылăма ларсан, лайăх полать. Сĕт-к. Яш çын ĕмĕр номай мар, ирхи сылăм типиччен, кĕрхи шулчă тăкниччен, çапла мар-и тантăшсам? Регули 1057. Корăк сылăмран (сылăмпа) йĕпе. Т. VI. 6. Сылăм амăшĕ, сылăм хаярĕ...

сыпă

(сыбы̆), стык, сочленение, коленцо, сустав. N. Сыппа лар, образовать сочленение. Цив. † И кив кантăр, кив кантăр, сыппи таран çĕнĕ кантăр. ЧП. Шемексенĕн хĕрĕсем сыпписерен ăсĕсем. Альш. † Леш кассенĕн каччисем сыпписерен ăсĕсем. Чотай. † Олăх толли олăх кĕпçи, татрăм-пăхрăм — сыппи çок, çирăм-пăхрăм — тути çок. ЧП. Сыпăсăр кĕпçе. VS. Ура сыппи шăмми, щиколотка. || Звено. Янш.-Норв. Ултă хуме сыппине утса çитсе пулмарĕ. || Плаха. N. Пысăк йывăç сыпписем, тĕпĕсем пулнă (были там). || Протяжение. Хора-к. Ĕмĕр сакки сарлака, порăнăç сып(п)и вăрăм. || Часть избы. Собр. Алăкран кĕрет те, сыппа ларат, куçне-пуçне чаркалат. Ау 278. Ах сасăçăм, ырă курас пулсассăн, алăк сыппа илтĕнтĕр. Рак. Тĕпел сыппа çитсен, тĕлĕнтĕм. Тайба. Пире хирĕç тухса илсессĕн, тĕпелĕн сыппинчи çын эпир; хирĕç тухса илмесессĕн, алăкăн сыппинчи çын эпир. (Хĕр сăри). || Завязка, поясок наряда сарă. Такмак. Сарă çукки çĕрĕк çăпата çыхса пырăр. Сыппи пулмасан, çĕрĕк тăла сыпса ярăр. Ст. Ганьк. † Сакăр пире сарă сыппи пилĕке çитми тумарăм. Неверк. Хума хĕррин сарă сыппи çитмен. (Сулă). || Широкая межа, отделяющая один ряд загонов от другого ряда (межа идет по концам загонов); ряд загонов расположенных смежно. Шел. П. 63. Унтан ыраш хушшипе ана сыпписемпе, йăранĕсемпе кайса, пĕр кӳлĕ хĕрне пытăмăр. Ст. Чек. Çак сыпăпа çумăр çуса карĕ (вдоль „сыпă ана“). Ib. Çак сыпăпа кай. Иди по этой меже. Ib. Сыпă имеет ширину 80 саж. (длина загона): пĕр сыпă ана, икĕ пуçĕнче ана сыппи икĕ сыпă хушши сыпă ана пулат (в длину загона). Виçĕ çухрăма икĕ сыпă ана пырат. Пĕр сыпă ана кай та, аслă çула тухăн. Альш. Елшел пĕр-икĕ ана сыппи çулерех кайса тунă хире (кладбище). || Квартал, участок. Юрк. Вуникĕ сыпă хулине утса тухса пулмарĕ. См. след. сл.

сырлан

назв. растения, galium aparine, подмаренник цепкий (лепчица). Башк., Рак. Собр. Йĕтĕн пулнă (уродился) сырланлă. N. Сырлан — тумтир çумне пит çыпçăнать. Хорачка. Сырлан çын çомне çыпăçат. || Нюш-к. Сырлан, galium mollugi (возможно, спутано с asperula tinctoria), корень идет на красную краску для ниток. Катмакпа кăлараççĕ тымарне, очень меленькие листочки и цветы. || Баран. 115. Чи хӳтĕ çĕрсенче, кĕçе сарса хунă пек, пĕтĕм шыва шыв сырланĕ хупланă (в пруду). Ст. Чек. Вăрман сырланĕ, назв. растения. Пшкрт. Сырлан — шура, вăрăм, çӳхескер (трава).

сыса

(-за), задница. Н. Лебеж. Хăй капан пек, хĕвеле, уйăха курмасть. (Сыса). || Засранец. К.-Кушки. || Трус. Ст. Чек. Сыса = хăравçă çын.

сысналан

нахальничать. Орау. Пĕр сысналанакан шăрши кĕлете çын кĕрсен те тармаçт, этемрен пĕртте хăрамаçт. Пĕр кушакран анчах хăракан пулчĕç, мурсем! Ib. Хăй те çав сысналанакантарахскер те, этем шырасан тупать çав, сысналанса ан çӳретĕр, çав кирлĕ!

сыхланчăк

(-џ̌ы̆к), осторожный. П. Пат. 21. Анчах вăл сыхланчăк шапа пулнă. N. Сыхланчăк çын, осторожный человек.

сиенташ

(-даш), назв. болезни: Альш. Сиенташ вăл ăш чирĕ. Çын сиенташ пулсан ăшпа аптăрать те, ăна тытанамак пек тытса пăрахат, теççĕ, е ăнсăр, чĕлĕхсĕр тăват, теççĕ. Ib. Ача йĕрсен те, чирлесен те, тата „сиенташ“ пулсан та, тутара ухтараççĕ (у др. ухăтаççĕ). Сиенташ пулсан, пысăккисене те ухтараççĕ.

сивĕ

сив, холодный. Якейк. † Çак коккăрта çил сивĕ, çил сивĕ мар — хĕр сивĕ, чон йоратнă хĕр сивĕ. Истор, çӳлелле хăпарна çемĕн сивĕрен сивĕ пулса пынă. Орау. Эсĕр пӳртĕре сивĕ те сивĕ тетĕр, сив пĕрене кĕнĕ пулĕ пӳртĕре пуранă чухне. Çав сив пĕрене пӳрт пурине кĕрсен, пӳрт тем чул хутсан та ăшăнмаст. Вăл пĕрене тахçанччен тăрсан ытти пĕренесем пек çĕрмест, тет. Мусир. † Çӳлти пĕлĕт — шур пĕлĕт, сивви малтан килейчĕ. Якейк. Эп чее сивĕ ĕçме йорататăп. N. Кунта ытла сивĕ мар, ытла ăшă мар — вăхăтлă. Алдиар. Сиввине лаша уйăхĕ, ăшшине ĕне уйăхĕ, теççĕ. || Холодно. СПВВ. Сурса сурчăк ӳкми сивĕ. О сохр. здор. Ăна пĕрре пит сивĕ пулать те, хыçĕнчен вара вăл пит хытă вĕриленсе каять (жар и ожоб). Анат-Кушар. Çанталăк ытла та пĕр пекех сивĕ тăрать. Все стоят морозы. К.-Кушки. Тулта паян сивĕ мар-ши? Ib. Эпĕ чӳрече уçрăм та, сана сивĕ пулмĕ-ши (не будет холодно)? N. Çак уйăх пуш(ш)ех сивĕ тăра пуçларĕ. || Мрачный, сердитый. Ашшĕ-амăшне. Кĕркури пит сивĕ çӳренĕ, сасси унăн çилĕлĕ янăрса çеç тăнă. Юрк. Кай эсĕ, сивĕ япала, кай. Ст. Чек. Сивĕ куççăн пăхат = çиленсе пăхат. Ib. Сивĕ куççăн (пăхса) çӳрет (когда сердит). М. Васильев № З, 58. Шуйтан онтах откалать, онтан татмас сив куçне. Янтик. † Хĕрсем ӳссе çитнĕ чух сив куçăрпа ан пăхăр: хĕр куçăхать, тиеççĕ. N. Он пак сивĕ çын эп нихçан та корман. Вăл итла сивĕ çын уш (суровый). Он çине пăхсан хăрамалла. (Таков был Иван Грозный). || Нечто холодящее. Янбулат. † Йĕтĕн тотăр поç сивви, çак ен хĕрсем чон сивви. || Холод, мороз. Чем люди живы. Симун çĕтĕк картусне хывса лешне тăхăнтарасшăн пулнă, анчах хăй пуçне сивĕ çапнă. Кожар. Вăл киле çитсен, арăмĕ каларĕ: ачасене сивĕ çĕрте (в холодном месте) вĕлересси, кайса пос-килтен лаша топ та, вăрмантан çатрака тортарса кил те, вот хотса ăшă çĕрте вилĕпĕр. N. Сивĕ çапнипе чирленĕ. В. Олг. Ăшăпа сивĕ талашни (в сретенье). Орау. Сивĕсем пайтах пулкаларĕç кăçал. Шумш. Сиввине-ăшшине корнă çын, человек, видавший всякие виды. Янтик. Сивĕ çĕртен кĕрсенех ун патне ан пыр (не подходи к нему с холоду). Чăв. й. пур. 31°. Йĕпере-сапара та, сурса сурчăк ӳкми сивĕре те. N. Сивĕ, холод, мороз. О сохр. здор. Сивĕ çĕре тух (на холод). Регули 1060. Сивĕрен чĕтĕрет. N. Ăшă салатать, сивĕ пуçтарать, теççĕ. Изамб. Т. Лаша сыхлама хăварнă ачана сивĕ вите пуçланă (стал зябнуть). Анат-Кушар. Сивĕ пĕр улшăнмасăрах тăрать. Стоят непрерывные (бессменные) морозы. N. Пĕтĕм ăша витрĕ сивĕ. Орау. Юр айĕнче ăшне сивĕ витичченех выртнă. Кан. Сивĕсем татах пăртак пулĕç-ха. N. Сана сивĕ çапмаст-и? || Неприветливый. N. Хамăрах та кунта та, савни таçта, сивĕ сăмахсем çӳрет те хушăмăрта. ТХКА. Хĕрĕх те пĕр çул пурăнса та, пĕр сивĕ сăмах каламан эпĕ хам карчăка. Пазух. Хăвăнтан сивĕ сăмах илтмесен, çичĕ ют сăмахĕпе ан сивĕн. Кан. Вырăссем пире нимле сивĕ сăмах та каламаççĕ. Н Седяк. Сивĕ яшка сивĕтмест, сивĕ сăмах сивĕтет. (Послов.). || Лихорадка. Собр. Сивве (дихорадку) вĕсем: пĕчĕк ача пулса çӳрет, теççĕ. Унăн çӳçĕ вăрăм та, хăй лутра, теççĕ. Çав сивĕрен (лихорадки) пытансан, вăл тытмаст, тет. Тата, тунката çине шăтнă пилеш витĕр тухсан, пăрахат, теççĕ. Унтан тата, эрех ĕçсен, пăрахат, теççĕ; эрех ĕçсен, вăл ӳсĕрĕлсе нихăçан та пымаст, тет, вара.

сивĕн

охладиться, прохладиться. Изамб. Т. Ку, пăртак сивĕнсен, мухтана пуçларĕ. N. Яшка (щи) сивĕнсе каять. Ал. цв. 78. Ĕçет, çиет, сивĕнет, кĕвĕ сассисемпе йăпанать. N. Çăмах сивĕнерехпе хуралать. Орау. Чей сивĕннĕ-кайнă, астуман та. || Отчуждаться, отстыть, отвадиться, охладеть. Т. IV. Ялтан кайăксем сивĕнсессĕн, аван пулмаç, теççĕ. IV. Пĕр-ик-виç лайăх çыннăмсем пур тесе пурăнаттăм, пăхăсăн, вĕсем те пулин манран, мĕскĕнрĕн, сивĕне юлчĕç. Султангул. † Хамран сăмах илтмесĕр, çынсем каланипе ан сивĕнĕр. N. Вĕсем ăна хĕрхенсе, ăна сивĕнме хушнă. Альш. Çын сăмахпе сивĕнмин — лайăхчĕ (хурăнташ). Сред. Юм. Сивĕннĕ (так говорят, если сначала сватали невесту, а потом перестали).

сивĕт

охлаждать, студить. N. Кунта çанталăк — çăмăр çăвать те, юр çуса сивĕтсе хурать. || Охладить, отвратить от желания, вселить охлаждение. Янш.-Норв. Вĕсем çапла сивĕткелесе хăшне сивĕтсех яраççĕ, çынпа çын пĕр мар вĕт. Ib. Тусĕ (подруга девушки, которую хотят сватать), хĕр шыракансенĕн ывăлне юратать пулсан, хĕре питĕ мухтать. Юратмасассăн: çук, вĕсем кăçал памаççĕ пуль, вĕсенĕн халĕ ĕçлеме йышă та çук, тесе сивĕтет. Беседа. Вĕсене хирĕçтерсе, пĕр-пĕринчен сивĕтсе пĕтерет. || Отвадить. Орау. Епле вăсене пахчаран сивĕтес-ши? Как бы это их отвадить от огорода.

сив тытни

сивĕ тытни (-νиы), лихорадка. Чума. Пирвай ăна сив тыта пуçланă, унтан ăшăрхатса вĕрилентере пуçланă. Н. Седяк. Сивĕ тытни, лихорадка. Чирлĕ çынна пулă ăшĕнчи пулла çитереççĕ. Сивĕ тытнă çынна чĕрĕ çĕленпе хĕнеççĕ, йăтă çакса вĕлернĕ пăява чирлĕ çын çине хураççĕ. Скотолеч. 13. Сивĕ тытнă чухне лаша пĕрре вĕриленсе тарласа каять, тепĕре шăнса чĕтресе тăрать. См. сив-чир.

сив-чир

лихорадка. Орау. Нюш-к. Сив-чир бывает: симĕсси, кăвакки, хĕрли; самая злая — симĕсси. Ходар. Хăш-хăш чухне пĕрне-пĕрне сивĕ-чир ерсен, вăрмана каять те, чĕрĕ пилеше варăнчен çурса виттĕр тухаççĕ. N. Ах, ачана сив-чир тытнă, ерĕм шывĕ ĕçтерес. Бгтр. Сив чирсем вуниккĕн пĕр тăван пулнă, тет. Пĕре çавсем пурте пĕрле пуçтарăннă, тет те, пĕр кĕпер урлă каçса каяççĕ, тет. Çавăн чухне пĕр сив-чирлĕ çын кĕпер айăнче ларнă, тет. Сив-чирсем тăчĕç, тет те, калаçма пуçларĕç, тет. Пĕри калать, тет: эпĕ çын ăшне пăтăпа пĕрле малтанхи кашăкра кĕрсе каятăп, тесе калать, тет. Тул çутăлма пуçласан, çавсем пурте çухалчĕç, тет. Çын киле тавăрăнчĕ, тет те, арăмне пăтă пĕçерттерчĕ, тет. Вара такмак (кожаный мешок) илчĕ, тет те, пĕр кашăк пăтă ăсса тӳрех такмака ячĕ, тет те, çыхса лартрĕ, тет. Сив-чир такмакра халь те куптăртаттарать, тет. (Вар. Сив-чирсем порте пĕр тăван, тет. Вăсам малтан вониккĕн полнă, кайран пĕри хăй поçне çинĕ, тет. Вăл ак мĕлле полнă, тет. Пĕрре сив-чирсем порте пĕрлешнĕ, тет те, пĕр кĕпер орлă каçса каяççĕ, тет. Çав кĕпер айĕнчех пĕр сив-чирлĕ çын, вăрăсенчен хăраса пытаннăскер, ларать, тет. Сив-чирсем хăйсем çынсене асаплантарни çинчен талпасланса пыраççĕ, тет. Эпĕ çын ăшне пăтăпа пĕрле малтанхи кашăкра кĕрсе каятăп, тесе калать, тет, пĕри. Ыттисем мĕн каланине илтимарĕ, тет. Кайран киле тавăрăнсан, арăмне часрах пăтă пĕçерттерчĕ, тет те, апат çиме ларнă чох такмак илсе ларчĕ, тет. Онтан малтанхи кашăкне ăсса тоти патне илсе пычĕ, тет те, часрах такмака яра пачĕ, тет, пăттине; вара такмакне хытă шатăртаттарса çыха хочĕ, тет. Çав такмакра сив-чир халь те полин коптăртаттарать, тет. Çапла ĕнтĕ сив-чир халĕ вонпĕр анчах йолнă, тет). См. сив тытни.

сик

(сик, Пшкрт: свк), прыгать. N. † Урамăр вăрăм утмашкăн, хӳмĕр çӳлĕ сикмешкĕн. Сызр. † Тапарах та сикерех, уратине хуçарах, эпир тепĕре киличчен çĕнĕ урата хурайĕç. Ст.Чек. Тек сиксе çӳретчĕ-ха, халь сапăрланнă. Все хвастался, а теперь, небось, присмирел. Якейк. † Сик, сик (пляши) хора лаша, пире ыр çын хĕр памаçт. Ск. и пред. 76. Маттур пуса-каччисем вăйран тухса сикеççĕ. N. Тăвар сикет. Соль лопается на огне. N. Хам шăнса кайнă та (озябла), сиксе чĕтретĕп. N. Шăнса сиксе чĕтреççĕ. Беседа. Алли-урисем те сиксе чĕтреççĕ. Пазух. Çакă туйăн варринче, хитре хĕрсем хушшинче, сиксе юрлать туй ачи. N. † Эпир сиксе çупнă чух силленеттĕр маччисем. АПП. Карта сикен лаши пур. ТММ. Суккăр автан сиксе авăтат. (Вутă татни). Ау 29°. Суккăр автан сиксе авăтат. (Вăл та пулин пуртă). N. Коçсăр алтан сиксе авăтĕ. (Портă). Орау. Мур йытти, сиксех вĕрет! Юрк. † Куку сиксе авăтат йĕлме йывăçĕ тăрринче. Ала 73. † Куккук сиксе авăтат, йĕлме йывăç янăрать. || Двинуться с места. К.-Кушки. Ау 18°. Тухтăрсем каларĕç, тет: санăн хăраса чĕрӳ вырăнтан сикнĕ, терĕç, тет. Курм. Хам патарах сик (подвинься). N. Тарçи, кансĕрлес мар тесе, тек сиксе пырать (продолжает пересаживаться), тет; хуçи саваласа пырать, тет. Ашшĕ-амăшне. Вăл çапла пĕр сикмесĕр ларнă. Истор. Пĕр сăмах каласах темĕн тĕрлĕ вăйлă кайăксене вырăнтан сикейми тунă. N. Эп сикмерĕм. Я не подвинулся. || Вывихнуться. Изамб. Т. Ман алă сикрĕ. Трхбл. Хĕне-хĕне ал сыпписем сиксе пĕтрĕç. Бил до того, что все руки отбил. Якейк. Тăпра нумай йăтса ман пилĕк сикрĕ. N. Вăл мана: пĕр-пĕр япалу сикмен-и? тесе ыйтрĕ. Эпĕ ăна: сулахай алă ыратать, терĕм. || Падать. N. Шу сикет, шыв сиксе йохать (водопадик). В разн. говорах: сикекен шу. См. лок-лок, локкит. Лашм. † Пĕлĕт юхат, пĕлĕт юхат, сиксе юхан çурхи шывсем пек. Якейк. Улма йăвăççинчен улми сикмест, теççĕ. (Послов.). || Трещать; издавать треск. Собр. Вилнĕ çын чĕрине касса, пурт кĕтессине чиксессĕн, пӳрткĕтесси сикекен пулать, теççĕ. НАК. Кĕтессине никĕс айне вилнĕ çын чĕрнине хурсассăн, çав кĕтес сикекен (шартлакан) пулать, теççĕ. Çавăнпа чăвашсем пӳрт туртнă çĕре пули-пулми çынпа ача-пăчасене ярсах каймаççĕ. || Трескаться. Альш. † Самартан илнĕ сарă арча, çиччĕ тапрăм — сикмерĕ (не треснул). N. Шăнса çитнĕ çĕр сикет. || Взорваться. В. Олг. Вот тиертсе тохнă, час сиксе тохса каймас. || Быть пропущенным. N. Пĕр сăмах сиксе юлнипе, пĕтĕмпех çĕнĕрен çырмалла пулчĕ. Из-за пропуска одного слова, пришлось вновь все переписывать. || Проходить. ЧП. Аслă вăрманта ырă йывăç, çын курмасăр кун сикмест. N. † Куç-çул тухманни кун сикмест. || Стрелять, дать выстрел. Пшкрт: тэ̆ллӓзӓ удас тӓрэ̆м т̚ӓ, маны̆н пы̆жал секмӓрэ̆, тол’кы̆ листон’ы̆ анџак пы̆т-чат! тӓрэ̆. || Заражать, переноситься, переходить. О сохр. здор. Пĕринчен тепĕрне сиксе ерекен чирсем (заразные болезни). Рук. Календ. Прокоп. Чирсем нумайĕшĕ пĕр çынтан тепĕр çынна сикеççĕ. СВТ. Шатра чирĕ çынтан çынна сикет. N. Усал пурăнăç пĕр çынтан тепĕр çынна час сикет. Баран. 46. Ăна вăл хул-пуççинчен сăхнăччĕ, Ехрим старик илсе пыраччен шыççи (опухоль) хулĕнчен мăйне, кăкăрне сикрĕ. || Гнаться, бросаться. Альш. † Каччă тарăх сикмешкĕн çĕнĕ кас хĕрĕ мар эпир. Алик. Кушак, патша çуртне кĕрсен, патша хĕрĕ тăрăх сикма тапратнă. Сунчел. † Ял-ялĕнчи хĕрĕсем, ах люль-люль, хĕрĕсем, качча хирĕç сикетч-ĕçке; хамăр ялсан хĕрĕсем уява хирĕç сикетчĕ-çке. N. † Ял-ялăнчи хĕрсем, ах лӳл-лӳл, хĕрсем, каччи хирĕç сикет-ĕçке; хамăр ялсан хĕрĕсем уява хирĕç сикетĕ-çке. || Итти в случку. Кан. Ĕнесем çине сикмест. || Плескаться (о крупной рыбе в воде). N. Эпĕр Атăл хĕрне пырса тăрсан, пĕр пулă хытă сикрĕ те, эпир шотсăр хытă хăрарăмăр. || Биться усиленно (о сердце). Б. Яныши. Çав Иван Павлăвăн ернипех чĕри сиксе çӳрерĕ, тет. || В перен. знач. Якейк. Ача сиксе макăрать. Плачет громко и продолжительно. Микушк. † Урама тăрăхла шурă пӳртре сарă сăмавар сиксе вĕре-çке (кипит сильно). Чеб. † Сиксе вĕрет çамрăк чун, тăвана курсан чарăнмĕ-ши (не успокоится ли при свидании с родным)? Пазух. Сăмаварсем сиксе те, ай, вĕреççĕ, чейниксене лартсан, чар(ă)наççĕ. Цив. Хĕрарăмсем пӳртре сиксе хĕрсе пир тĕртеççĕ (ткут во всю).

сикĕ

(-гэ̆), прыжок. N. Çын сикки ан сик, теççĕ. (Послов.). || Рессора. Золотн. Орапа сикки, рессоры.

сиккеле

учащ. ф. от гл. сик. N. Йăкăлтин-якăлтин сиккеле. || Шататься. N. Вăл пăта çине ан çак, вăл сиккелет. || Двигаться, шевелиться, метаться. Юрк. Çав çын, çиме ларсан, пĕрте сиккелемес. Баран. 38. Темĕскер сиккеленĕ пек курăнать. Альш. Пуллисем чĕп-чĕрех: сиккелесе выртаççĕ. Чув. пр. о пог. 224. Пулăсем шывра пит сиккелесен, çăмăр пулать. Если рыбы сильно мечутся в воде, будет дождь. || Мерцать. Чув. пр. о пог. 72. Çăлтăрсем сиккелесе тăрсан, сивĕтет. Звезды прыгают — к холоду. || Делать быстро, „поворачиваться“. Йӳç. такăнт. 9. Ну, часрах сиккеле, карчăк.

сиккелен

трогаться с места, шевелиться, шататься (напр., о столе), трястись, дрожать. N. Тăри çӳлте сывлăш çинче тăрать, юрлать — сиккеленмеçт. Шурăм-п. Хăш чухне çĕрле çывракан çын çине пырса выртать (вупăр). Вара йывăр, пăчă, сиккеленмелле мар пулать.

сиксе ӳк

перепрыгнуть, переброситься. Баран. 126. Тилĕ — хытă чупать. Вăл пит аякка сике-сике ӳкет. Орау. Пĕр луткă çинчен тепĕр луткă çине сиксе ӳкрĕ (перепрыгнул). КАЯ. Эпĕ ниçта кайса кĕримасăр, шари-шари!.. макăратăп, атте çапнă майпе пĕр вырăнтан тепĕр вырăна сике-сике ӳкетĕп. Ачач 98. Чуман кĕсре, кайри урисем çине тĕрекленсе, сухапуç туртисем-мĕнĕпех çӳлелле сиксе ӳкме тăрать. ТХКА 78. Вăрăсен лаши каялла сиксе ӳкрĕ, тет те, нимпе те малалла каймасть, тет. Толст. Лешĕ хӳрине хĕстерсе аяккинелле сиксе ӳкрĕ. || Перебрасываться, быстро переходить с места на место. См. йăлт-ялт. Баран. 125. Юр çăвиччен йĕннине кĕрсе ĕлкĕреймесен, йĕнни патне аякри тĕм çинчен сиксе ӳкет (медведь). || Вздрагивать. Баран. 46. Ача аташа пуçлать, сике-сике ӳкет; ик кунтан вилет те (после укуса гадюки). || Перекинуться, переметнуться, переброситься (об огне во время пожара). Якейк. Вот йонашар кил çине сиксе ӳкрĕ. Пожар перешел на соседний дом. Т. IV. 14. Авăн хурсан, сиксе ӳкесрен эсĕ упра, эсĕ сыхла. || Вылететь (о горячем угольке из печки). Собр. Кăмакаран вутă сиксе ӳксен, усал çын килет, теççĕ. (Послов.).

сиксе лар

вскакивать и садиться, наскакивать. N. Çак йăтăран эп хăрап, вăл çын çине тӳрех сиксе ларать (она бросается на людей). Сĕт-к. † Кӳлсе те тохрăм сар лаша, сиккĕр те ларчĕ сап-сар хĕр. Баран. Бровка (собака) хăй выртакан купа çинчен ухă пек ярăнса анса, çĕлен çине сиксе ларчĕ. || Сесть быстро. Чураль-к. † Кӳлтĕм-тухрăм хура лаша, сикрĕ-ларчĕ хура хĕр: сулăнкăра та сулăнмасть, лакăмра та ларса юлмасть. || Пересесть. Çĕнтерчĕ 11. Кантăк патĕнчен сиксе ларать. N. Хăнийĕ, кансĕрлес мар тесе (чтобы не беспокоить хозяев), тепĕр вырăна сиксе ларчĕ, тет.

сиксе тух

выскакивать, появиться неожиданно. Кратк. расск. Çав шывран пит илемлĕ, мăнтăр ĕнесем, çичĕ ĕне сикнĕ-тухнă та, шыв хĕринчи курăка çисе çӳре пуçланă пек пулнă. Чума. Мăккăльсем сике-сике тухаççĕ. Выскакивают одна за другой шишки. Якейк. Пуç сиксе тохас пак ыратать. Ib. Пуç ыратса сиксе тохать, голова очень сильно болит. || В перен. знач. ЧС. Манăн чунăм сиксе тухат (сильно перепугался), анчах ăста кайса кĕрес, анне çапса пăрахат. N. Хай кĕмĕл чашăк унăн хутаççинчен сикнĕ-тухнă. Якейк. Она охтарма тапратрĕç те, онăн овольвер кăсийинчен сиксе тохрĕ (нашли). Сунт. Çав самантрах Хватейĕн сăмала пекех хуп-хура çӳçлĕ пуçĕ çинче шурă çӳç пĕрчисем сиксе тухрĕç. || Выпасть (о ясном дне). Ск. и пред. 7. Иртрĕ-кайрĕ тĕттĕм çĕр, хуллен-хуллен сирĕлчĕ. Сикрĕ-тухрĕ çутă кун, çут çанталăк çутăлчĕ. || Случиться, постигнуть, обрушиться. N. † Ним тума та çук ĕнтĕ, пирĕн ӳсĕмре сиксе тухрĕ ку инкек. (Солд. п.). N. Ку япала ăстан сиксе тухрĕ-ши? Беседа. Инкек вăл часах сиксе тухать, инкек куçа курăнса килмест, теççĕ. Дик. Леб. 29. Килĕнче сасартак пысăк хуйхă сиксе тухнă. || Появляться. Кан. Чăвашăн хăйĕн композитăрĕсем те сиксе туха пуçларĕç. Арсений. Ăна хурлакан çын сиксе тухнă (выискался, явился). Шинар-п. Çав сахатрах тĕтĕм сиксе тухрĕ. || Вспыхнуть (о пожаре). N. Çурçĕр вăхăтĕнче Елшелĕн те пушар сиксе те тухрĕ.

сиксе тăр

вскочить. N. Эпĕ сиксе тăтăм та, пăхатăп: юлташ тумланнă, темĕскер пăшалĕпе аппаланать. Мусир. Тарăн варти шур турпас, сикет тăрать — тухаймасть. СТИК. Çын ытл’аван выртатчĕ, такшин мур шывпа чаш тутарчĕ те, çын сикех тăчĕ. (Выражается испуг: „он как вскочит“). || Трястись. N. Ӳтĕм те сивве, шăрăха тӳсеймесĕр чĕтресе сиксе тăратьчĕ. || Бить высоко (о ключе). Ал. цв. 9. Çăл куçĕсем таçта çитех çӳлелле сиксе тăраççĕ. || Подняться (на защиту). N. Сиксе тăнă, поднялся (на защиту).

сиктер

понуд. ф. от гл. сик. Кан. Этем тӳсмелле мар хаяр аслати пырса çапнă пек çапса, пире ура çине сиктерсе тăратрĕ (заставил нас вскочить на ноги). Орау. Ма ăна тапса сиктермеççĕ-ши? Почему его не вышибут отсюда (напр., с должности). Юрк. † Виççĕн виçĕ улмине татса илĕпĕр, пĕр çĕлĕк çине ярса сиктерĕпĕр, хăшăмăра тухĕ каймашкăн; аслă пăратăн шăпи сиксе тухрĕ. Ib. Çитмĕл пус тенке кам сиктерет? — Тури хуçа сиктерет. Тури хуçана кам сиктерет? — Çумĕнчи майри сиктерет. Çумĕнчи майрине кам сиктерет? — Пылпа кулаç сиктерет. || Двигать, шевелить. ЧП. Ак çак хĕрсем пит... куçне-пуçне сиктерет (глаза так и бегают). ЧП. Куçна ан сиктер. N. Пурнине те вырăнтан сиктереймен. Янтик. Качи-пӳрнене сиктерсенех вупăр каять, тет. Альш. Ку хĕр урине сиктерет те, пĕрчи хурчăка пулса, автана пырса вĕлернĕ. N. Юр çинче пĕр вырантан сиктермесĕр тавлăкшар тăратнă. || Качать (ребенка). Байгул. Тата пĕр маях пӳртре йăмăкăма сиктерсе ларма хушатьчĕç. || Вывихнуть. N. Пĕр хĕр çавăнта ӳксе аллине сыппине сиктернĕ (вывихнула). Якейк. Ах, ача, эпĕ паян тăпра нумай йăтса пилĕке сиктертĕм. || Пустить сильной струей. Çамр. Хр. Крантран тăрук шыв сиктерсе (пустив). || Пускать вскачь. С. Айб. † Укăлчаран тухрăм, ут сиктертĕм; çырла çеçки пуррине пĕлнĕ пулсан, кирлĕ марччĕ ут сиктерме. В. С. Разум. † Яш çын каять утпала, йăлтти-йăлтти сиктерсе. Ib. Пĕр çамрăк полковник нумай шухăшласа тăман, çăмăл ăслăскер, касаксем хыççăн сиктере панă. Ала 65. † Пĕчĕк çырма сулхăн шыв, ахаль ан каç — ут сиктер; Лашман ялин арăмсене сăмах ан пар (не позволяй рассуждать) — тап-сиктер. || Выпалить (из ружья). Изамб. Т. Унччен те пулмарĕ, ик-виç пăшалтан харăс (вдруг) сиктерчĕçĕ (печĕçĕ). || Пропустить (время). КС. Çак йывăçăн улми çул сиктерсе пулать (через год, т. е. раз в два года). N. Пĕр кун сиктермесĕр, не пропуская ни одного дня. N. Кун сиктерсе, е икĕ кун сиктерсе шăнтать пулсан (лихорадка), выльăх лекĕрне кăтартас пулать (лошадь). ТТМ. Çавăн пек ачасене ашшĕ-амăшсем школа каймасăр кун сиктерсе хăварнăшăн пĕре те хăтăрмаççĕ. N. Кашнă кун ирхине те, каçхине те пĕр сиктермесĕр пирĕн пата пыратчĕ. N. Эрне сиктерсе тăваççĕ çавна. Аттик. Çав кӳлле пĕр-пĕр çул памасăр (жертву) сиктерсе хăварсассăн, çăмăр кăлармасăр çĕре типĕтсе хăртса ярăть. || Пропускать. N. Пĕр сăмах сиктерсе хăвармасăр вуласа кăтартнă. || Обойти, пропустить, миновать. Юрк. Унта юнашар ларакан кӳрши юлташне, хăнине, эрех ĕçмен çынна ĕçтермесĕр сиктерсе хăварнă пек, ялан ĕçтермесĕр сиктерсе хăвараççĕ (минуют, обносят при угощении). || Переносить (здание на другое место) || Перевести (с одного места на другое). Сенчук. Атте мана каларĕ: ачам, лашăсене кайса сиктер-ха, терĕ. Ib. Унтан ытти лашасене те сиктертĕм. || Встряхивать, перетряхивать (солому). Якейк. Авăн аштарнă чохне олăм сиктереççĕ (перетряхивают вилами яровую солому). Изамб. Т. Вара кĕреплепе çиелтен хăпарнă улăмне сиктерсе илме пуçлаççĕ (встряхивают и убирают). Ib. Улăма улăм сеникĕпе сиктереççĕ (перетряхивают). || Тревожить. Ск. и пред. 16. Эсир унта кулянни, пирĕн чуна сиктерет (тревожит). || Подозревать (в чем). Сред. Юм. Ăна вăрăпа сиктереççĕ (подозревают в воровстве). || Случать. N. Кĕсрене сиктер. || Ходить (в игре в шашки). Янш. Норв.

Синкер

(сингэр), несчастье, неожиданность, беда. Ст. Чек. Синкер, несчастье, беда; человек, всюду приносящий зло, беду. Ib. Кай кунтан, синкер! (Говорят, напр., мальчику, который что-нибудь натворит, набелокурит). Ib. Синкере никам та кĕтсе тăмас. Никто не желает худого. Альш. Ну эпĕ пӳлмерен тухрăм та, пĕр катăк çу кĕсьене чикрĕм те, кĕлет алăкне туртатăп. Ак, синкер, кĕлет алăкĕ уçăлмас. СПВВ. Синкер: темĕнле синкер (несчастье, беда) çакланасси пур халь. Хорачка. Мана темĕскер синкер (несчастье) полчă. Бур. Çăхан ял урлă кăшкăрса иртсен, синкер пулат, теççĕ. N. Енчен сана пĕр-пĕр синкер вăрăнас пулсассăн. Пшкрт. Апла тусан йорамă, пĕр-пĕр синкер польă. Кратк. расск. 17. Çул çинче темĕн пулас, темĕн килес, темĕнле синкер çакланас пур, тесе, ытти ывăлĕсемпе яман ăна. Ib. 19. Сирĕнпе пĕрле кайнă чухне, çул çинче ăна пĕр-пĕр синкер мĕн ленксе, вăл вилес пулсассăн, эпĕ вара ватăлмалăх кунăмра йĕре-йĕрех вилĕп. Четыре пути. Пиллĕке çитсен, тем синкер лекетчĕ те, сасартăк вилетчĕç. М. Яльчики. Синкер кĕчĕ çурта (несчастье). Сиктер. Курас синкертен, пăрăнтан, выçлăхран сыхласа витсе тăр! (Моленье от града). Юрк. Хăш чухне тата туррăн синкерĕ („наказанье божье“) те пулат, пăр та çапат (градобитие), тет. Ib. Ку синкертен епле кăна хăтăлар-ши? N. Синкер айăпне каçарăр. См. Прокоп. „Прохожд. в землян. ворота“, || Заразная болезнь. СПВВ. ФИ. Синкер — пĕр çын çинчен тепĕр çын çине сикекен чир. || Страшняя вещь. Изамб. Т. Эпĕ синкер куртăм. Я видел страшную вещь. Тайба-Т. Çак пӳртре пĕр синкер. (Шăпăр). || Назв. божества. Хурамал. Альш. Турă синкерне путек. Рекеев. Синкер ернĕ. См. Магн. М. 63, 64, 69, 113. || Укрепление. Мункачи 40.

синкерлĕ

(-гэ-), приносящий зло. Зап. ВНО. Синкерлĕ, бедовое. НИП. Уйăх хушши тунă чухне çуралнă çын синкерлĕ пулат; вăл ылханни çынна çитет, теççĕ. || Опасный, опасно. СПВВ. ЕС. Çĕлен-калта сăхсан синкерлĕ, усал, час тӳрленмест, теççĕ. Шарбаш. Чув. Сорма? Хачă-çĕçĕ синкерлĕ (опасно). Сам. 59. Çак синкерлĕ çул асаплăн чуна пăвса тăнă чух... N. Сивĕ-çăла пăрăнчен, синкерлĕ çумăрĕнчен асăнса кĕлтăвакан кĕлĕ. См. халăхăн вăкăр чӳкĕ. || Стюх. † Симĕс çĕлĕк синкерлĕ, кăвак çĕлĕк кăвакаллă.

синкер-сехмет

назв. злого духа. СПВВ. ЕС. Пĕр-пĕр çурт вырăнĕнче çурт-йĕр, выльăх-чĕрлĕх, çын тăмасан, вилсе пĕтсен, вăл вырăна синкер-сехмет ернĕ, теççĕ.

сип

польза. Бугульм. Сип, полезное для здоровья. Чебокс. Сиппи, сиплĕ = перекет — перехет — юрлăхлă, чтобы надолго хватало. N. Имçамăн сиппи пĕртте çук (пользы нет). Четыре пути. Çын япали сиппе пымасть, теççĕ ваттисем. N. Ӳте те сиппине палăртса парать. Сред. Юм. Халь пôшали пар, çапах сипе те кĕмес ô. Теперь хоть дай, все равно в счет не пойдет. N. Унăн ним сиппи те çук (нет от этого лекарства пользы). СПВВ. Х. Сип — эмел. О сохр. здор. Малтанах сип пулмасан та (если не будет легче), час турленмест тесе, лекĕрсем патне çӳреме пăрахас пулмасть. СПВВ. Им пултăр, сип пултăр. Сред. Юм. Сип пôлтăр! (Ĕлĕк ват çынсĕм чӳк тунă чôхне калакан сăмах). Етрух. Юрать, юрать, ăçтан та пулин сиппи килĕ-и?

сиплеш

обходиться со своим (материалом). Сред. Юм. Пит çĕрĕкех мар, хăйне хăй сиплешет (пôрне пуçтарсан ĕлĕкхи пик туса лартма пôлать тени). Ib. Хăйĕнне хăй сиплешет (çын патне кивçен ыйтма каймас тени пôлать).

сиплĕ

полезный, имеющий целебное свойство, здоровый. ОПВВ. Шăпа чир. сор. 19. Унпа лаша пăхĕ куписене сапни питĕ сиплĕ. Баран. 12. Авалхи çăка сулхăнĕнче сивĕ шывлă, сиплĕ çăл юхса тухать шавласа. Ст. Чек. Çумăр сиплĕ мар. Изванк. Çак тимĕр карта çавăрнă чухне те, çапла сиплĕрен çарамаçланаç(çĕ) пулĕ те, анчах эпĕ халччен ăна-кăна илтмен. Ib. Турăран этем ывăлĕ-хĕрĕ сиплĕ, тьфу! или: турăран этем ывăлĕ-хĕрĕ чĕлхи сиплĕ, тьфу! (Из наговора). N. Сиплĕ çын. См. вирлĕ. Юрк. Темĕн тĕрлĕ техĕмлĕ, темĕн тĕрлĕ сиплĕ (о кушаньях).

сипет

(-бэт), польза. Сред. Юм. Паçăр ĕçни пĕр те сипете кĕмерĕ пôлас, каллах ĕçес килет. СПВВ. ТМ. Сипетлĕ; пĕр-пĕр çын чирлесен, ăна имçам ĕçтереççĕ те, вăл чĕрĕлсен: ăна ку имçам сипете килчĕ, теççĕ. || N. Сипет (о женщине).

сиркеле

(-гэ-), учащ. ф. от гл. сир. Артюшк. Курăк ашне сиркелесе пăхрăм та, хуртланса кайнă çын вырта парать. Çĕнтерчĕ 6. Лексантăр аллинчи кĕрпене сиркелесе-сиркелесе пăхаççĕ. Толст. Асатте вĕсене пĕчĕкçĕ милĕкпе сиркелесе тăчĕ. Якейк. Вăл, халăха сиркелесе (растолкав), вала тохса тăчĕ.

сис

(сис), чуять, замечать. Юрк. † Йывăç тăрри тапранмас, çил-тăвăла сисрĕ пулĕ. Чунăм-чĕрем ыратмас, çул каясса сисрĕ пулĕ. Ib. Çĕр çăташшĕ!.. Ку ырлăха сисменĕр (не к добру,) капла хăтланса çӳрет (безобразничает). IЬ. Хăй анăраса ун патĕнчен епле тухса кайнине те сисмест. Бгтр. Шыранă чохне асамçа аллинчен, сисеччен (незаметно), тĕк çине корак орине япăрт! кăларса пăрахрĕ. Изамб. Т. Упăшки те ăна сисмест. Б. Яуши. Вара ача питĕрнине сиссе аялтан тухма тытăнчĕ, тет. N. Сисменне симĕс - кайăк („так смеются над непонимающим“). Орау. Сисимарăмăр та, ара тухса карăмăр. Ib. Кинематогрăфăн картинкисем улшăннине сисме те çук, пит хăвăрт иртсе каяççĕ. Картины кинематографа быстро проходят перед глазами. Вопр. Смоленск. Çăмăр çăвассине сиссен, çырмари шыв иксĕлет. N. Çынна сисмен çĕртен вĕлерни (нечаянно). N. Ашшĕ-амăш сисиччен авланнă. Якейк. Çын сисиччен кил çавăрса лартрĕ. Ib. Йăван çын сисиччен аланса прахрĕ (вăрласа илни çинчен). Йăван аланнине çын та сисмерĕ. || Узнавать. Н. Карм. Пирĕн енчисем те пĕртик сисе пуçланă.

сисĕмлĕ

(зэ̆м-), чуткий. НПП. Сисĕмлĕ çын, чуткий человек. Ачач 46. Çав сисĕмлĕ чĕриех ĕнтĕ вĕрĕнтекене хытă юратма хушать.

сит

неизв. сл. N. Ялта ырă çын нумай та, пирĕн чунсем юратнине сит (?) çитесси çук. || Янбулат. Сит сителти, сителти, сич ял çинчен (м. б. çич ял çинчен) сителти, (Копăста).

су

считать. Али к. † Çул хĕрĕнче тăракан — çуна шăлне сăвакан, катаччи чупрăм тиет-ши? Ск. и пред. 33. Унăн аяк пĕрчине пĕррен-пĕррен сăваттăмăр. || Читать. В. Олг. Кĕнеке суяс. Читать книги. СПВВ. ТА. Су = вула. || Почитать. Фин. Вăл вĕсене çын вырăнне суса хăйсемпе пĕрлех çиме лартать. Юрк. Чĕррисем сума та суми пулчĕç. || Причитывать наговор. Н. Седяк. Изамб. Т. Куçа урпа тухсан, урпана сăваççĕ.

суат

то же сыват. В. Олг. Хырă тăрринча çын калат: эп суатма пĕлетĕп.

суеç

суеçĕ (-з'э̆), суеççĕ, ложь, обман. Вино-яд. Суеççӳ малтан пырать, çавăнпа санă курайман çын та нумай пулать. Конст. чăв. Вара манăн суеççĕм пĕтĕмпех сиелле тухать (обнаружится). || Лжец. Карамыш. Суеç, врун. Сред. Юм. Суеççĕ; так называют того, кто все врет. Тюрл. Суеççĕ, хвастун. Юрк. Эх, суеççĕ, суеççĕ! Сана суеççĕ тесе ахалех каламан. Ск. и пред. 10. Ăслă суеççĕ, мудрый лжец. || Прозвище. Чăв. й. пур. З4. Кушкăра пĕр Хĕветĕр ятлă çын пур, ăна Суеççĕ Хĕветĕрĕ теççĕ.

суйлав

выборы. || Избранный. Кĕвĕсем. Савнă тăвансем килсессĕн, чăн-чăн суйлав юррăма (самую избранную) юрларăм. Суйлавлă, выборный; избранный. Кан. Суйлавлă вырăнта ларакан çын, человек, занимающий выборную должность. Ib. Суйлавлă çын, человек, избранный на должность. Юрк. † Утмăл-çитмĕл çын хушшинче суйлавлă иккен пирĕн çамрăк пуç.

суйланчăк

(-џ̌ы̆к), оборыш. Тюрл. Суйланчăк çеç йолчĕ, лайăххи пире леки (= лекĕ-и) вара? N. † Хура вăрман хуххине суйларăмăр тачкине; ют ялсенĕн каччисене суйларăмăр суйланчăкне (остаток от выбора. КО). Ст. Ганьк. † Ир те килчĕç хăтана, каç та килчĕç хăтана, çын суйланчăк пулайрĕ. Н. Якушк. † Сайра вăрман сайхахне суйла-суйла касар-и? Пиртен суйланчăк юлашки вăрман илемшĕн юлтăр.

сукăл

(-гы̆л), сокол. С. Айб. Ун хыçĕнченех чаршава сукăл хурчăки çын пулса кĕрсе кайрĕ, тет.

суккăр-çын

слепец. Сĕт-к. ТХКА 6. Суккăр-çын сукмакĕ тикĕс мар, суккăр-çын çулĕ — пылчăк.

сукмаклан

сокмаклан, итти по стопам. Тюрл. Çын хыçĕнчен сокмакланса пырать (следует поступкам других). || Болтать, лопотать, говорить кое-как. КС. Мĕн сукмакланан таккулăх (болтаешь). Сред. Юм. Чăвашсĕм вырăсла çапах пăртак сôкмакланаççĕ, вырăссĕм чăвашла пĕлекен пит сахал. || Читать кое-как. Шорк. Сирĕн ача хот волама пĕлет-и-ха? — Пăртак сокмакланать (читает кое-как).

сукмаклă

букв. — имеющий тропинку, переносно — желающий исполнить свое решение, не считаясь с обстоятельствами. Ст. Чск. Хăй сукмаклă; сукмаклă çын.

сул

сол, махать. ЧП. Сылтăм аллупа сулса юл (вслед за уезжающим). N. Вăл мана нимĕн те каламарĕ, пуçне кăна сулчĕ. N. Кăшт сулнипе пурне те тытса тăракан. N. Пĕр хыçĕпе сулнă та, виçĕ пуçне те татнă. Кан. Танюк аллисене мĕн курăнми пуличченех ял енелле сулса, илемлĕ юрăсем шăратса карĕ. Шорк. Вăл ăна çапасшăн патаккипе солса ячĕ. Питĕ солăмлă тивретрĕ. Пшкрт. Алă сол, махнуть рукой. || Ссылаться. N. Санран ыйтсан, эсĕ те хăвăн чăлаху (увечье) çине сулса: эпĕ пахчана кĕме пултараймастăп, те. || Удалить, отстранить. КС. Ун чирне сулса ярас (отстранить, удалить болезнь). || Качать, баюкать. Якейк. † Макăракан ачине солса яма килтĕмĕр, какалакан чăххине сĕлĕ сапма килтĕмĕр. || Раскладывать, накладывать. Истор. Олег вĕсене темĕн тĕрлĕ пысăк куланай сулса хăварнă. Орау. Халăх çине сулса янă (хăй çинчен халăх çине пăрса янă) парăмне. Сделал так, что его долг разложили на народ. N. Сутăн илекен япаласем çине, ют патшалăхран илекен таварсем çине сулса яракан укçасем (косвенные налоги). Трхбл. Кĕпер тума ята çирĕмшер пус сулса янă. На устройство моста на душу наложили по 20 коп. См. сулăм. || Наговаривать, заколдовывать. Альш. Вĕсем (чăн-чăвашсем) ку укçасене темĕн-темĕн кала-кала хăвараççĕ, тет. Ку хальхи чăвашсем пыраççĕ те, илсе килеççĕ вăл сулса хăварнă укçасене. Çавăнтан вара тытăнаççĕ ял çыннисем чирлеме. Могонин. Эх, киремет, эс ман хута кĕрсе çав çынна сăян ту, эпĕ сана хăçан та полин чӳк тăвăп! тесе, киремете сулса хăварнă вара. ЧС. Сирĕн кӳршĕрен, нумаях пулмаçт, пĕр виле тухнă, тухатмăш, çавăн пумилккине пуснă пăру юнĕпе сирĕн витене кĕрсе: выльăх-чĕрлĕх пĕттĕр, тесе, сулса сирпĕтнĕ. N. Эпĕ сан çине сулам. N. Ел-пуçпе сулап. Ст. Чек. Сулнă, навожденный. N. Кӳлле солсассăн, çын вилет, тет. || Науськивать, натравливать, колдовать. Янш.-Норв. Çавăнпа унтан (т. е. тӳркĕлли порăнакан кĕлет йышĕнчен) вĕсем тӳркĕллине сулса: тем кăтартĕ, тесе, питĕ хăраса тăраççĕ. ЧС. Эсĕ ăна валеçнĕ чухне çил-арман патĕнче Куслав Марккипе вăрçнă, вăл вара хăйĕн кĕллипе сулнă (свою киреметь натравил), тет. Изванк. Чи малтак Кукша Майра юмăç пăхма тытăнчĕ. Пăхрĕ-пăхрĕ те, ак çапла каларĕ: ах, сирĕн пурăнăç пит пăтранса кайнă; киреметсем те пĕри те çырлахман, тата пуринчен ытла сире сулнă. Эх! вăт çав сире курайман çын, епле вăл исыян киреметне йăвăрăн сулса тăрат: ав вăл епле сăмахсемпе сулса тăрат, малалла пурăнăç ан пултăр, вăсене хура çĕр витĕнтĕр, уйăх-хĕвел куртăр, хура çĕр витсе илтĕр, çĕр карăнтартăр, вăсем кай-ури ури пек каялла кайччăр, çурчĕ-йĕрĕ вĕтрен тăрри пек кĕл пулса вĕçсе кайтăр, сыпăкран сыпăк пĕтсе пыччăр. Выльăхне-чĕрлĕхне çĕлен-калта ертĕр; хĕрт-сорчĕ сивĕнсе вăсем патĕнчен тартăр. Вăсем çĕртен çӳле ан хăпарччăр, яла тухсан, вăсенчен ял култăр. Турă такăнтарса пытăр анчах вăсене, тесе, çĕрĕпе пĕр çаран çинче икĕ аллипе курăксене турта-турта татса: хăçан та хăçан вăсем çак эпĕ татса тăкнă курăксене сыпса çитерччĕр те, тин этем ывăлĕ-хĕрне ерччĕр, тет, терĕ. („Çĕр таврăш“). Шорк. Сулас — киремете сулас, удовлетворить киреметь. Альш. „Киремете сул“ не значит ли: направить, напустить, „накачать“ на кого киреметь. || Проклинать, желать худа. Ст. Чек. † Асăнаççĕ ырă ăшă кăмăлпа, сулаççĕ усал кăмăлпа. Ib. Ывăлусем çине ан сул (не проклинай). N. Эпĕ малашне ĕнтĕ çынна хирĕç усал сулмăп.

сулуç

солуçă (-з'ы̆), сулăçă (-ы̆з'ы̆), науськивающий, натравляющий; посылающий. заклинатель. КАХ. Çын сумах-юмахĕ хыççĕн ан кай, сулуç аку хыççĕн ан кай (т. е. не верь словам наущающих; из моленья „Валĕм-хуçа“ в тайăн сăра). Чертаг. Сôлуç — сôлать, бросает около киремети вещи. Изванк. Пур усал сулуçă çак килтен тухса кайтăр. (Моленье из çĕр тавраш). Шибач. Солуçă — коримасть, солать. Хорачка. Солуçă = тохатмăш.

сулăн

размахиваться. Бес. чув. 2. Вăл ĕричак сулăнмассерен (при каждом взмахе) çавăрăна-çавăрăна пăхать те, чĕтĕрекелесе тăрать. || Клониться. Бел. Çавăн чухне ирхи апат вăхăтĕнче тухса кайнă çын пилĕк çухрăма хĕвел кăнтăрларан каçаллана сулăнсассăн тин хăнана çитмелле пулчĕ. Изамб. Т. Эпир ĕнер, кăнтăрла сулăнсан, пулла (на рыбалку) кайрăмăр. N. Кăвакăн-кăвакăн пĕлт хăпарать, кай енелле сулăнать. О земл. Йывă шăтсан, калчасем пĕр-пĕрне тăвăрлаççĕ, çĕрелле сулăнаççĕ. Якейк. Каçалла солăннă (= летом часов в 5—6, а зимою в 2—3). N. Тĕттĕм сулăннă, сумерки. || Раскатываться на раскате. Султангул. † Сĕнĕ çуна кӳлтĕм те çула тухрăм, çунамçăм сулăнчĕ те, ай, юр тулчĕ. Чураль-к. † Кӳлтĕм-тухрăм сар лаша, сикрĕ-ларчĕ сарă хĕр; сулăнкара та сулăнать, лакăмра та ларса юлать. N. † Çони солăнать солнăк енелле (по уклону раската), эпир хамăр çавнашкал, ĕçкĕ енелле солнатпăр. N. † Çырма хĕррипеле пынă чух çунам сулăнасран чунăм çук. || Слоняться. Ст. Яха-к. Шăпăрçăпа парапан çапаканнисем çук пулсан, сĕрен халăхĕ вара ахалех сулăнса çӳрет. Сĕт-к. Апат шыраса солăнса çӳреççĕ. || Направиться. Юрк. Хăйĕнĕ пур чухне кирек кам та юта сулăнас çук. Кан. Улатăр вăрманĕсенчи кашкăрсем кунталла сулăннă. Баран. 4З. Ăлавсем иртсе кяйсан, кайăк (заяц), çул урлă каçса, майĕпе анкартинелле сулăннă. N. Вут хĕлхемĕ тухса çӳлелле сулăннă пек. Изванк. Çак ача, вăл кăçал салтака сулăнтăр (чтобы ушел) тесе, тем чул ылханакансем (зложелатели) пулĕ. („Тĕп саканче пăт чӳклени“). М. Сунч. Вара, выляса чăрансан, пурте килелле сулăнаççĕ. N. † Икĕ старик орам тăрăх отаççĕ: ста ĕçкĕ, онталла солнаççĕ. Шурăм-п. Çамрăккисем килелле сулăна пуçларĕç. Вĕсем хыççăн ваттисем те кайрĕç. Альш. Кайрăм урам тăршшĕпе, сулăнтăм тăван еннелле. Сунт. Тĕрĕс, Петĕр, эс калани. Эс Хветюк патĕнче çыратăн-и? — терĕ Шикайĕвă. Петĕр Хветюксен пӳрчĕ енелле сулăннине курса. N. Упăшки калĕ: ман санпа мĕн туса ларас? эсĕ çырăва пĕлместĕн, тийĕ. Вăл (он) вара килтен тухса сулăнĕ. || Иметь желание, иметь надежду. Б. Аккоз. Сана корасса солăнманччĕ. Не надеялся увидеться о тобой. (У других скажут: сана курасса та сунманччĕ). Кн. для чт. 107. Çурисем амăшне кĕтеççĕ, кĕтсе илессĕн сулăнмаççĕ. || Шататься, качаться. N. Хурăн сулăнса кайнă (пошатнулась). Сĕт-к. Çав пачкалăка пĕкĕ пемелле: тем çĕрех солăнса карĕ. Орау. Сулăнса карĕ те, ӳкрĕ-вилчĕ. Ib. Сулăнса кайса ӳкрĕ те, çавăнтах пĕтрĕ. Зашатался и упал мертвым. Изамб. Т. Сĕве кĕпери урлă каçнă чухне кĕперĕ сулăна-сулăна каят (качается). Альш. † Пусмаран антăм — сулăнтăм, тăванăмсенчен уйăрăлтăм. (Хĕр йĕрри). Пазух. Алăкран тухăп — сулăнăп, атте-аннерен уйăрăлăп. || В перен. зн. — лишиться. N. Вăйран - халтан сулăннă. Юрк. Лаши мĕскĕн, вăйран сулăннăскер, нимĕн тума пĕлмесĕр, турта хушшинче çав пăркаланса пырат. Ау 110. Ку чысти вăйран сулăннă, тет, хăй чĕлхине кăларнă, тет, хӳрине аялалла тăснă, тет. Толст. Пĕр çухрăм пек кайсан, вăл пĕтĕмпе вăйран сулăннă, урисем тем пек сурнă. N. Енчен эсĕ сулăнса кайсассăн (если ты сбился с пути), ун çине шанчăк çук вара. Алекс. Нев. Ашшĕ-амăшĕсем, ачисем çине пăхса, вĕсемпе малашне мĕн пуласси çинчен шухăшласа, пĕтĕмпех йĕрсе сулăннă: чăнахах курайман тăшман пиртен туртса илĕ-ши вара вĕсене? тенĕ.

сулланчăк

(џ̌ы̆к), раскат. || Праздношатающийся, потаскуша. Чебокс. СТИК. Сулланчăк; пысăк çитĕннĕ çын пĕр ĕçсĕр ял тăрăх унта-кунта çӳрет пулсан, ăна: çӳрет сулланса, кил шухăшĕ таçта унăн, теççĕ. Ib. Сулланчăк, мĕн тек сулланса çӳрет-ши? Кун-каçиччен пĕрре киле таврăнмасăр.

сула

сола, селезенка. КС., В. Олг., Пшкрт. Шибач. Сола (çын сули чĕлхе пек). N. Малярия чухне сула пысăкланса çитĕнет. Сред. Юм. Сола — выльăх пуссан, ӳпке панчен тохакан чĕре майлă какай. Ст. Чек. Пуснă выльăх сулине хĕрарăма параççĕ, арçын ăна, сулине, çимест; ăна арçын çисен, лашана сула пулат, теççĕ.

сулахай

(сулаhаj), левый. Собр. Сулахай урана малтан сырсан, юмăш калаçат, теççĕ. СТИК. Сулахай сыпчăк, алли пылчăк. N. Çывăрнă чухне сулахай енче çывăрăр, сылтăм енче çывăрсан, сылтăм хулпуççи çинче ларакан шуйтан хĕпĕртет. Сулахай енче çывăрсан, шуйтан макăрать, ангел хĕпĕртет, тет. (Поверье). Зап. ВНО. † Ай-аях, май-аях, сӳсмен пăяв сулахай; маяк касма карăм та, пĕчик пурта (топорик) тытса илчĕç, куккăр кутне кукăртрĕç. ЧС. Тата урине тăла сулахай чăркаса çĕнĕ çăпата тăхăнтарчĕç, çăпати кантрине вил-тӳ çыхрĕç. Вил-тӳ çыхмасассăн, вилнĕ çын салтма та, сырма та пĕлмест. N. Двинскирен сулахай енче. Налево от Двинска. Коракыш. Кăвак сăхман, йĕс тӳме, сулахай арки хам пултăм. (Сравнение грусти, несчастья; почему-то левая пола „сулахай арки“ служит выражением несчастья; кажется на это есть поверье). Альш. Ах йыснаçăм, йыснаçăм, вуник чĕлĕ пушăтран хăрах çăпата кăларчĕ, вăл та пусан сулахай (на левую ногу). || Левша. Изамб. Т. Сулахай или сулахай пăяхам (левша). || Фамильное прозвище. К.-Шемяк.

соломонçă

(-зы̆), гадальщик. Болезни. Манăн япаласене çав çын вăрламан-ши тесе, соломонçă патне пухăнса лараççĕ.

сулмаклă

тяжелый, увесистый. Зап. ВНО. Хурамал. Сулмаклăрах = йывăртарах; тăхлантан тимĕр сулмаклăрах. (В Орау — сулăмрах, сулăмлăрах). Изамб. Т. Патакăн пĕр пуçĕ пысăк пулсассăн, çапма сулмаклă. Бижб. † Улма йывăç сулмаклă, сулмак енне сулăнать; савнилĕ çын таçтан палă, савни енне сулăнать. МПП. Сулмаклă майăтнĕке тапратма хĕнрех.

сума су

класть в счет, т. е. почитать, уважать. Собр. Сылтăм уринчен тытса тайăлсан: укçа ытат, тесе, ан калăр; сулакай уринчен тытса тайăлсан (того, кому кланяются), сума сумас, тесе ан калăр. СПВВ. ПВ. Сума сăвас, в счет класть. Самар. Пĕр-пĕрĕре сума суса пурăнăр. N. Ĕлĕк хăйне лешсем сума суманнине асне илсен, вĕсенĕн айван ăсĕсене ыттисене пĕлтересшĕн, хайласа калаçма тытăнчĕ, тет. Кратк. расск. Вăл ывăлĕ унăн ашшĕпе амăшне сума суман çын пулнă. Учите детей. Ашшĕ-амăшне пĕрре те сума сумарĕ. Юрк. Этем хăй арăмне хăй пеккинчен туманнине пĕлсен, пĕрте сума сăвасшăн, пăхăнасшăн мар! тет (хăй ăшĕнче). Ib. Хăйсенчен кĕçĕн çынсене, юрлисене, вĕсем пек пуласса сунмасăр, сума та сумарĕç-тĕр. Н. Якушк. † Ерехмет сума сунăшăн, ерехмет хисепленĕшĕн.

сумлă

почетный, уважаемый. Изамб. Т. А. Турх. N. Вăл пуçлăх пулма мар, ăна никам та чипер ăслă, сумлă çын вырăнне те хурас çук. || Ценный, дорогой. ППТ. Вăл вара сумлăрах сĕтел çиттипеле чылай капăртма илетчĕ, аттепеле пĕр тăван пĕр кăкшăмпа е витĕрепе сăра илетчĕ те, каятьчĕç. Ал. цв. 7. Ăшĕнче нихçан илтмен сумлă купăс сасси илтĕнет. N. Пирĕн пĕр сумлăрах кĕлет те çукчĕ-ха.

сумран тух

выживать из ума. Сред. Юм. Сомран тохнă = ăсран кайна. Ib. Пит ватă çын сомран тохать (= охмаха ерет).

сумлă

обладающий рублями; стоющий известное количество рублей. Альш. Шурă Атăл урлă каçмашкăн икĕ çĕр аллă сумлă ут кирлĕ. Неверк. † Çĕр сакăрвун сумлă (сум — 1 тенкĕ) ута тытма хурчăка чĕрелĕ çын кирлĕ.

сун

сон, желать. Бгтр. † Ах, пус-килсем (кӳршĕсем), ял-йышăсем, усал сунса ан ярăр. (Солд. п.). N. Вĕсем мана канлĕх суннă пек калаçаççĕ. Ала 91. Эй ачамсем, ахаль каламан: ама-çори амăшĕ, тесе: мана ырă сунан çавă пурăнăçа ан куртăр. Юрк. Çав вăхăтра çынсем пурте çапла савăнса темĕн тĕрлĕ ырăлăх суннине курсан: мана капла пĕлекен çынна ырă сунманни лайăх мар, эпĕ те ăна çынсем умĕнче ырă сунам халĕ, тесе шухăшлать. Ib. Пурте хăна (тебе) усал сунĕçĕ (будут проклинать). Ал. цв. 29. Çилĕллĕ аппăшĕсем, тĕрĕс ĕçлесе тăракан тарçисем, аслă улпутсем, салтак пуçлăхĕсем — пурте каччăпа хĕре ырăлăх-сывлăх суннă. Т. VII. Эпĕ сана уншăн тем пек ырă сунăп (несказанно буду благодарить). Б. Олг. Похăнчĕ хăна, пӳрт толли; сонни (-ννиы) килчĕ пор хăна та (приехали желанные гости). Изванк. Ыр тор ыр сунтăр. (Начало моленья). В. Олг. Лаша лайăх — ларакан çок; пĕренĕк нумай — çиехен (= çиекен) çок, çиехен пор та — сонни çок; сонни (желанная) пор та — варли (-λиы) çок; варли пор та, конта килме вăтанат. Утăм. Тĕл пулмарăм сунан ĕмĕте. N. Çынна хаяр сун, желать другому зла. || Питать добрые чувства, любить. N. Халĕ ĕнтĕ вĕсем Якура хирĕç нимĕн те кăшкăрмаççĕ, анчах хĕрарăмсем сунмаççĕ. Б. Олг. Сăпаççипах аттине пере(= пире) сонса чĕннĕшĕн. Ib. Кам хорат виçĕ пус, кам мĕн чолĕ сонса парат яшка çинĕшĕн. Ib. Киле кĕртĕм (зашел) эпĕ, хорăнташсам патне каясшăн, мана парне параччĕ: пир, сонаканĕ окçа парат, пор те парат, çип те параччĕ салтака кайнăшăн. В. Олг. Эс мана сонмарăн (не почтил; не пришел в гости, будучи зван). Шибач. Сонса пар (йоратса пар). Ib. Ыр сонса (йоратса) килтĕм. С. Айб. † Мана сунакан ыр çынсем, атте-анне килне пырса кур. || Надеяться, чаять, ожидать. N. † Куриччен, курассăн сунмарăм, курсан, калаçасса та пĕлмерĕм. Бюрг. † Сарă-сарă пăри кĕлти, саланмассăнах сунчĕçĕ, саланчĕ-ĕçке, саланчĕ; телĕйсĕр-телейсĕр пуçăма, камалсăр пулĕ, терĕçĕ, кайрăм-ĕçке, кайрăм куç курман çĕре. Толст. Эпĕ ăна вĕренессе те сунмастăм (не чаяла, что научусь). Собр. † Çуратаччĕн çуратассĕн сунмарăн. Кильд. † Çĕнĕ-ах та тир, сакăр тир: çĕлетиччен çĕлетессĕн сунмарăм (не чаял). Н. Лебеж. † Ай-хай атте чунăм, анне чунăм, тупиччен тупасса сунмарăм. N. Апла çырманнисене ӳлĕмрен укçа памасса сунать. Ал. цв. 22. Малалла санăн ман патăмра пурăнассу килмесен, эпĕ сана ирĕксĕр пурăнмалла, ĕмĕр сунмалла тăвасшăн мар. N. Ярах ĕнтĕ мана, халĕ те манăн аттемпе аннем мана курасса сунмаççĕ. ЧС. Чăвашăн пĕр-пĕр çын сымарлансан мĕн тусан, мĕн çине сунма пур вара: е керемет тытнă, е вилĕ вăрăннă пулĕ, тесе, юмăç тăрăх сĕтĕрĕнсе çӳресе супаççĕ, вара. Юрк. Эпĕ санран çыру мĕн илессе сунманччĕ: епле çырса яма асна илтĕн-ши, тĕлĕнетĕп. N. Чӳркӳ праçник кон сонса карăмăр.

сопях

(сопjах), неряха. М. В. Шевле. Нюш-к. Супях = ăнсăр, ĕçе пĕлмен çын. Сред. Юм. Сан йыш сопях, мĕн сопса çӳрен халь эсĕ ôнта, мĕн тума каян эсĕ ôнта?

суптук

неизв. сл. N. Çакăнта, çĕрле пулсан, пĕр çын пычĕ, тет те, йĕр чарăннă тĕле çитсен: суптук! терĕ, тет те, алăк уçăлчĕ, тет; вара çав çын кĕрсе карĕ, тет, çавăнта.

сурчăк

сорчăк (сурζ’ы̆к, сурџ̌ы̆к , сорџ̌ы̆к ), плевок, слюна. ЧП. Хамăр савни чуптусан, сурчăкĕсем пыл пак туйăнать. Альш. † Савнă-ях та тăванăмсене (родных) эп чуптурăм, сурчăкăмсем кайрĕç пыл пулса. Синьял. † Атăл варне вак касрăм, пăрĕ карĕ те, сулă пулчĕ; чун савнине чуптурăм: сурчăк карĕ — пыл пулчĕ. Орау. Çук чухне чăтан епле пулсан та: сурчăка çăтса çӳрен вара (относительно курева). Ib. Сурчăкне те аран-аран сурса кăларать (с трудом отхаркивает). Ib. Сурчăк çăтса та анмаçт, темĕскер пыр шăтăк типсе ларчĕ (пересохло в горле). N. Сорчăка каялла çоласа илес çок. О сохр. здор. Ун пек ӳсĕрнĕ чухне ача сурчăкне кăларма хăтланса аллисемпе мĕне те пулин ярса тытма тăрăшать. Туперккульос 4. Сывмар çын, ӳсĕрсе, сурчăк пĕрчисене сывлăма пĕрĕхтерсе ярать. || Сред. Юм. Çиппе кăмакана хываччин кайса çăвас тессине: çип сôрчăк кайса кăларас, теççĕ. N. çип сурчăкĕ. См. кантăр.

сурчăкпă

(-ζ’ы̆-), слюнявый, со слюной. См. çилĕ, çын çилли. Ау 8°. Карчăкĕ манкалă-сурчăклă, тет.

суран чирĕ

кожная болезнь, рана. N. Пĕр çын темиçе çул суран чирĕпе асапланнă.

сурăх-ури

сорăх-ори, сурхури, сорхори (-h-), букв. — „овечья нога“. Зимний праздник молодежи, сопровождавшийся в недавнем прошлом гаданием, когда впотьмах в хлеве ловили руками за ногу овец. Прежде (по крайней мере в северной части Чувашии) он совершался в З-ю пятницу после Николина дня (6 дек. по ст. ст.), а позднее в одних местах сурхури стали называть ночь под рождество, в других — ночь под новый год, в третьих — ночь под крещенье. Помнили и старое время празднования сур-хури, т. е. З-ю пятницу после Николы. В общем, праздник этот по времени совпадал с русским рождеством и святками с их гаданиями и уже представлял смешение чувашского и русского праздников. На этом основании русский христианский праздник рождество (в чувашской переделке „раштав“) в некоторых местах чуваши назвали словом сурхури или сорхори (сорхори конĕ — 25 декабря по ст. ст.). Последнее название известно в северной части Чувашии, а слово раштав в этом значении там не употребительно. В южных частях, напротив, рождество почти исключительно обозначается словом раштав, а сурхури означает лишь гаданье под новый год (сурхури тытни). Изамб. Т. Хăшĕ-хăшĕ сурăх ури тытаççĕ. Картара, тĕттĕм çĕрте, шур сурăх тытсан, ул арăмĕ сарă пуласса пĕлтерет. Хĕрача тытать пулсан, упăшки сарă пулассине пĕлтерет. Камăн сурăхĕ хура, улă арăмĕ хура пулассине пĕлтерет. Суккăр, уксах сурăх лексен, арăме çуккăр, уксак пулассине пĕлтерет. Бисяр. Çĕнĕ-çул каç тĕттĕм çĕрте сурăх ури тытаççĕ: кама шурă сурăх лекнĕ, унăн арăмĕ шурă пулать, теççĕ, кама хура сурăх лекнĕ, унăн арăмĕ хура пулать, теççĕ. Шарбаш. Сурăх-урисем те, çăварнисем те лайăх иртертĕмĕр, N. Сорăх-орисĕр, раньше святок. Ала 30. Ачасен юри. Çиттĕр, çиттĕр сурăх-ори, сурăх-ори, сурăх-ори терĕмĕр, сорăх-ори çиттĕр, ай, курăнать, атьăр тухăр, ачасем, урам тăрăх кайăпăр, килĕрен киле çӳрĕпĕр, килĕрен кукăль чӳклĕпĕр; мучи пире кӳртетни. Кӳртмесессĕн, каятпăр; кӳртет, кӳртет, ан кайăр; кинемей, пире кукăль пар, паратни та памасни, кукăль парсан, каймаспăр; парать, парать, ан кайăр. Ib. 100. Сорăх-ори йорри. Сорăх-ори Кĕркори, Ваççа хĕрĕ Варвари, Тӳми çохи латтым çок, кĕтĕмĕр те тохрăмăр. Пĕри така, тепĕри пытяк, мекекек, мекекек! Шурăм-п. Сурăх-ури чухнехи вăйăсем. 1. Пуслăх тăратса йăвантараççĕ: арçын пулсан, пуслах йăваннă енчен хĕр илет; хĕр пулсан, çав енне качча каять. 2. Пуçа путалка тăхăнса уçă хапхаран тухаççĕ: ниçта лекмесĕр тухса кайсан, хусах — çак çулта авланать, хĕр — качча каят, тухаймасан — çук. З. Пӳрт умне кайса итлеççĕ. Укçа шутланнине, укçа сасси илтес пулсан, (пуян çĕртен илсе) пуян çĕре кайса, пуян пурăнмалла. 4. Ампар умне кайса итлеççĕ: тырă юхнине илтсен, пуян çĕре каятăн, кушак-кайăк кăштăртатнине илтсен, чухăн çĕре каятăн. 5. Йĕтем çине выртса итлеççĕ: пуртă сасси илтсен, тепĕр çĕн-çулччен вилетĕн. 6. Çăл кайса питреççĕ. Упăшка пулас ача çĕрле тĕлĕкре çăл уççи илме пырать. 7. Таса юр çине кайса выртса, хăйсен кӳлепине хăвараççĕ. Ирччен çавăнта тыр пĕрчи пырса выртас пулсассăн, аван çĕре кайса, пуян пурăнатăн, йытă пăх мĕн тупсан — вилетĕн. 8. Чăх тытаççĕ. Малтан урайне çатмапа шыв, çăкăр, тенкĕ, кăмрăк, кĕл хываççĕ. Вара, чăххисене ярсан, вĕсем мĕн сăхнине пăхаççĕ. Çăкăрпа тенкĕ (украшение из серебояных монет) сахсассăн, пуян çĕре каятăн, кĕлпе камрăк сăхсассан, чухăн çĕре каятăн. Шыв ĕçсессĕн, эрех ĕçекен çынна каятăн; чăхху, урай çине ярсан пăтратса вĕçсе çӳрес пулсассăн, упăшку вĕçкĕн (çăмăл çын) пулать, лăппăн çӳресен, йăваш, лайăх çын пулать. 9. Аслăк çинчен улăм тухса çыртаççĕ. Камăн тырă пĕрчиллĕ лекнĕ, çавă пуян çĕре каять, пушши лекнĕ пулсассăн, чухăн çĕре каятăн. 10. Чашăк çинчи шыв çине çурта ирĕлтерсе яраççĕ. Çурта тăмламĕ шыв çинче путса чашăк тĕпне тивес пулсассăн, качча каятăн; путмасассăн — каймастăн. Çурта тăмламĕ сивĕнсен, çӳле хăпарать. Вара, çак тирĕк тĕлĕнче тăрсассăн, пуян çĕре каятăн, кăмрăкпа кĕл тĕлĕнче тăрсассăн, чухăн çĕре каятăн. 11. Кĕнчелеççи çинчен сус туртса илсе, хуллен йăвалаççĕ те, çунтараççĕ. Кĕлĕ çӳлелле хăпарас пулсассăн, авланатăн, çӳле улăхмасан — авлаймастăн. Кĕл сарă пулсассăн, матку сарă пулать, кĕл хура пулсассăн, матку хура пулать. 12. Шăтăрнак шутлаççĕ. Пĕр хушăра мăшăр тухсассăн, ху та мăшăрланатăн, мăшăр тухмасан — авланаймастăн. 13. Улăм пĕрчисене çатма айне хурса нăриклеттереççĕ. Çав упăшка пулас ачан ятне каласа парать. Улăм пĕрчи миI ми! киI киI тет. Хĕрĕ: манăн упăшка пуласси Микит, тет. N. Хĕрсем сурхурине хăмла парсан: пирĕн те каяс, эпир те сурхурине хăмла панă, теççĕ. N. Эпĕ санăн çыруна илтĕм сорхори тепĕр конне, декабĕрĕн 26-мĕшĕнче. Чертаг. Сôрхори, сôрхори, пĕр вĕç вакра, пĕр вĕç картара. Тораево. Ме, ме, сурхури, çулталăкра пре (= пĕрре) килет, юрлăр, юрлăр, ачасем. Куклĕ парас сасси пур: парать-и, памасть-и? Парать, парать, ан кайăр. (Из „сурхури юрри“). Якейк. Сорхори чопнă чох ачасам кашнă çын панчех коккăль татăксем кăсия чикеççĕ. Каран çав коккăльсене сорăхсене параççĕ. Çапла тусан сорăхсам лайăх порнаççĕ, хонаççĕ, теççĕ. Бгтр. Сурхури ачисем — ребята, бегающие в этот праздник по домам. Пир. Ял. Улахра сурхури кукăли çинĕ чух чухăн ачисемпе пуян ачисем хушшинче тавлашу тухса каять. Абаш. Сорхори чох килтĕм. N. Сорхори кон килтĕм. Пришел (приехал) в день рождества. N. Сорхори витри — симĕс витри, симĕс витри коптăрт! тет, айта, тантăш, киле кас (= каяс). N. Тепĕр эрнерен сорхори салачĕ поçтаратпăр. Бгтр. Сурăх ури. Ӳте кĕнĕ кун (первый день мясоеда, т. е. день рождества) каçпа ачасем урама пуçтарăнса тăраççĕ. Вара такмакпа хутаç тупса тухаççĕ те, урамăн чăн хĕрĕнчи пӳртрен пуçласа, килрен киле кĕрсе çӳреççĕ. Çӳренĕ чух ĕлĕкрех: „сурăх ури, сурăхсам питек туччăр-и, арăмсам ача туччăр-и, хĕрсем хĕсĕр пулччăр-и!“ тесе кăшкăратьчĕç. Халĕ пирĕн апла кăшкăрма пăрахнă. Пӳрт-умне хăпарсан, унта сикеççĕ, тĕпĕртетеççĕ. Вара пӳрте кĕреççĕ те, тропарие кондак юрлаççĕ, ĕлĕкрех апла юрламасчĕç. [Здесь приведено описание сурхури до Октябрьской революции, в переходный период от язычества к христианству, когда старый народный обычай уже стал вытесняться и заменяться обычаем „славления христа“. Ред.]. Юрласа пĕтерсессĕн: „пăрçа çакăн çӳлĕш пултăр“, тесе, пăрçасене чăштăр-чаштăр çӳлелле сапаççĕ. Пӳртре кĕçĕн-çын пулсан, е хăна-хĕр пулсан, ăна та пăрçапа сапаççĕ. Вара: кĕрпе пур-и? çу пур-и? тăвар пур-и? тесе ыйтаççĕ. Вара вăсене пăрçа, кĕрпе, тăвар, тата хăшĕ çу параççĕ. Тухса кайнă чух сурăх-ури ачисем: „сак тулли ачи-пăчи, урай тулли питекки, пĕр вĕçĕ шывра, тепĕр вĕçĕ картара“, теççĕ. Пур çын патне те кĕрсе пĕтерсен, пĕр яракан çын патне килеççĕ те, пăрçапа пăтă пĕçерме тапратаççĕ. Кашни кĕтшер (понемногу) вутă йăтса килеççĕ, тата хăйне валли кашăк илсе килеççĕ. Апат пиçиччен ачасем темĕн тĕрлĕ те выльляççĕ, юрлаççĕ. Пиçсессĕн, çуллă туса çиеççĕ, вара киле тавăрăнаççĕ. Ĕлĕкрех, апат çисен, кĕлетке тума каятьчĕç: юр таса çĕре каятьчĕç те, унта месерле выртса, кĕлетке туса хăваратьчĕç. Тепĕр кунне ирех кайса пăхатьчĕç. Камăн кĕлеткине йытă е кĕрĕк мĕн (= кирек мĕн) таптана, вараланă пулсан, çавă вилет, тетчĕç. Халĕ пирĕн апла тума пăрахнă. Хурамал. Сурăх-урине çĕнĕ çулпа крещение хушшинче тăваççĕ. Хĕрсем нумайăн пухăнса салат пухса сăра тăваççĕ. Сăрана хатĕрлесен тепĕр кун ирхине икерчĕ хураççĕ те, каç икерчине пĕçереççĕ. Унта пасар çăнăхĕнчен (из крупчатки) вĕтĕ йăвасем пĕçереççĕ, вăл йăвасене чепчек теççĕ (тутарла). Каç пулсан ват çынсем пухăнаççĕ. Вăлсем укçа параççĕ те, вăсене хĕрсем сăра ĕçтереççĕ. Ваттисем кайсан, çамрăксем ĕçме тытăнаççĕ, купăс-кĕсле каласа ташлаççĕ, сăра ĕçеççĕ, çупа икерчĕ çиеççĕ, чепчек валеçсе параççĕ. Унтан хĕрсем каяççĕ сурăх-ури тытма. Сурăхсем хупнă витене кĕреççĕ те, камăн аллине мĕлле сурăх лекет, пĕрер сурăх тытса, мăйне паллă япала çыхса яраççĕ. Тепĕр кун кайса паллаççĕ: ватă сурăх лекни, ватă качча каять, теççĕ, çамрăк сурăх лекни çамрăк çынна каять, теççĕ. Унтан анкартине каяççĕ, капантан тырра шăлпа çыртса туртса илеççĕ те, пучахне йăваласа, тĕшшине суса пăхаççĕ: тĕшши ытă (нечет, непарно) тухсассăн, тепĕр çулччен качча каймасть, тĕшши тĕкел (чёт, парно) тухсан, качча каять, теççĕ. Унтан каяççĕ пуян çын çурчĕ патне, кĕлечĕ хыçне тăрса итлеççĕ: пуян пурăнас пулсан, укçа сасси илтĕнет, теççĕ; çавна: тăн итлерĕмĕр, теççĕ. См. Магн. М. 97.

сурханах

сорханах (сурhанах, сорhанах), так называют неряху или человека который ходит в изорванной или заплатанной одежде. Тюрл. Эй сорханах (оборванец), хăна ху пуçтараймастăн, çĕтĕк-çатăк тăхăнса çӳретĕн. Сред. Юм. Сурханах — пит начар тумтирпе сӳрекен çын. СПВВ. ФВ. Сурханах тесе çăтăк-çатăк тăхăнса çӳрекен çынна калаççĕ: çăтăк, сурханах çӳрет, теççĕ.

сус

клещ. Тюрл. Собр. Çын çине сус ларсан, çын час вилмест, теççĕ. См. сăвăс.

сусăр

(сузы̆р), калека, нездоровый. Якейк. См. сывăсăр, сывсăр. Собр. Сусăра сусăр çĕклет, теççĕ. (Послов.). || Больной, раненый. Б. Олг. Пит сусăрри пĕр çын выртса килет, хăшĕ отнакки виçшер çын ларса килет (на подводах), шăна кĕтӳ пек çĕмĕрлнĕ халăх килет. Панклеи. Сăва сусăр тортать. Здорового везет больной. (Из сказки).

сусăрăн

(сузы̆ры̆н), искалечиться. Шибач. Çын сусăрăнчĕ (повредился, искалечился). Сунт. Окопсенче пыйтă çитерсе темиçе хутчен сусăрăнса (аманса) та вилменнине, халь килтех вилсе выртмаллă пулĕ-и? Регули 584. Вăлсам тӳнсе карĕç те, ним те сусăрнмарĕç (не повредили себе).

суслан

назв. насекомого, род шмеля. Яжутк. Якейк. Суслан — мăн çын пуç порни пушшĕ, вĕçсе çӳрекен хорт. Икĕ тĕслĕ полать: хора, сарă. Çич çолхи суслан çич çолхи ачая сăхсан вĕлерет, теç. Ib. † Суслан пилĕк Мари пор, астарасси — астарчĕ, алă тенкĕ патăмăр, халь алăкне уçмасть; пар, пар, пар ули, алă пусна ан шелле. Ib. Суслан икĕ тĕслĕ: пĕри хора, тепри сарă; сарри пит хытă сăхать. Н. Карм. Суслан — сарă, вăрманта хăвăла пыллать, карас тăвать (побольше, чем сăпса; есть еще хура суслан). См. сăвăслан.

суту-илӳ

(-ду), торговля. N. Çак çулпах пĕр суту-илӳ тăвакан çын урапапа иртсе пырать, тет.

сутă

(-ды̆) или сут, торговля, продажа. Менча Ч. Сутта кайсан, сутă перекетне парăсăнччĕ. (Моленье). N. Вотă сотрăм, пошăт сотрăм, сĕлĕ сотти те турăм, çăнăх сотти те турăм, тата пыл и сохан соттн те турăм. ТХКА. Мăйăр сутти укçипе атте Шăхасан пасарĕнчен пĕр хĕрлĕ пăру, хура сысна чĕппи илсе килчĕ. Тет. Пĕр çын сутта кайнă, тет. Почем овес? тесе ыйтат, тет, кунтан вырăс.— Авăсман, хам алланă, Праски тиенĕ, тесе калат, тет, вырăса хирĕç. (Старая шутка). Бгтр. Пĕрре пĕр çын Шопашкара сотăпа кайнă, тет. Кан. Аш сутти тăвакан меçниксем. Ib. Шутласа пăхсан, кулач сутти пек тупăш паракан сутă çук та темелле. Яргуньк. Пĕрре эпĕ пичисемпе сутта кайрăмăр (продавать хлеб). N. Какай сутти тăваканскер. N. Хур сутти тăвать. Изамб. Т. Кĕркунне е вăрмана, е сутта каяççĕ. Янш.-Норв. † Хĕллехи кун сутта турттарма çуна турти кирлĕ хурама. Чăв. й. пур. 13. Кайса килсе хăй кил сутти укçине (деньги от продажн своего дома) пĕтĕмпех пĕтерчĕ. Альш. Çав кун пирĕн сутта тиемеллеччĕ; акă ман атте кĕлет уçрĕ те, шăналăка шыра пуçларĕ. Ib. Çав выльăх тирĕсен суттине (на вырученные от продажи кож) вĕсем эрех ĕçнĕ, тет.

сутăн

сотăн (суды̆н, соды̆н), продаться. N. Эсĕ мана: çав 70 пуспах сутăнать, тесе шутларăн пулмал(л)а. Кан. Мĕн эпĕ хама хам пуяна сутăнса пурăнатăп, каям пĕрех-хут юсăва! || Пропасть, погибнуть. Шибач. Эс онпала çып(ă)çсассăн хута сотăнан (пропадешь). || Разоряться (делать большие расходы). Изамб. Т. Пĕр-пĕр ĕçе лексен, çын сутăнат (разоряется). ЧС. Эй лашам, лашам, халиччен мăйăнтан хăмăт тухмарĕ, вăрра кайрăн, вăрăран сутăна-сутăна тупрăмăр (с большими расходами), çапах та пире пӳрмерĕн иккен, тӳрлетес тесе пӳкле вилĕмпех вĕлертĕмĕр пулĕ, тет.

сута хур

подать жалобу в суд, привлечь к судебной ответственности. Н. Шинкусы. Пуп таврашĕсем ĕлĕк пĕр-пĕр çын пăсташ тасаттармашкăн юмăç таврашĕ илсе килнине сиссессĕн, ăна вăрттăн пырса тытса сута хуратьчĕç, тет. Чăв. й. пур. 11. Сута хуман. Не подал в суд, не завел процесса.

сут чĕлхи

заклинанье перед разбором дела в суде. Курм. сут чĕлхи. Атăл орлă, тинĕс орлă шор çӳçлă старик, шор çӳçлă карчăк. Çоната (в сенат) кайса çонатра çонат пуçне лепле итлет каланине, çанашкал ман халапа итлеччĕр. Пирĕн ĕмпӳ сăмахне епле этем улĕ-хĕр итлет, çанашкал итлеччĕр ман халапа. Тивиçи йăнарал сăмахне епле тивиçи итлет, ман сăмаха çанашкал итлеччĕр. Çорконне (кукку) килет, атать, çын епле первей илтет, йоратать, çанашкал ман халапа йоратчăр. Чĕкеç первей килет йорлать, çын епле итлет, йоратать, ман халапа çанашкал йоратчăр. Шăпчăк килет çорконне, çын первей (епле) илтет, йоратать, эп калаçнине çанашкал йоратчăр.

сӳлет

нервно дрожать. N. Масар çумĕнчен иртнĕ чух манăн чун сӳлетсе кайрĕ ЧС. Манăн çан-çурăм хăранипе сӳлетсе сивĕн туйăнса карĕ. Чăв. Юм. Хĕрĕн чун сӳлетет, тухатмăшран, арçурирен хăрать. Сред. Юм. Çын вĕлернĕ тенине илтсен, ман чон сӳлетсе кайрĕ. Сборн. по мед. Çĕçĕпе касмалла тени çинчен шухăшласан та чун сӳлетет, ăна тӳсес те çук! Тюрл. Осал япала полсассăн, чон сӳлетет, куçпа эс она кормастăн, чон сӳлетет.

сӳнкĕлтет

(сӳҥ'гэ̆л'дэт), болтать, говорить бестолково, невнятно. Хурамал. Пĕр çын лайăх пĕлмесĕрех сăмах калаçсан, ăна итлекен çынни калать: çав сӳнкĕлтетрĕ (говорил) вăл сăмаха, тĕрĕс-и, суя-и, тет. (Сомневается в верности слов). См. сĕнкĕлтет.

сӳрет

вид, изображение. Н. Карм. Çавă (он) çын сӳретне кĕрет.

сӳслен

мочалиться. Выçăхакансем 19. Ку кĕлте çинче ĕлĕкех те нумай çын çывăрнă, курнать, пĕтĕмпех сӳсленсе пĕтнĕ. КС. Хĕлĕхсем, вăрăм чĕрнеллĕ пӳрнесемпе каласан, сӳсленеççĕ. Ib. Урапа тукунĕ, шынасăр çӳресен, сӳсленет (измочаливается). Якейк. Патак пуçĕ сӳсленчĕ. Орау. Пушалу сӳсленсе кайнă. || Переносно — выбиться из сил. Шурăм-п. Хăш чухне юлни патака час картана кĕртеймесĕр йăлт сӳсленет. Сам. 76. Унăн хытнă шăмшакĕ пĕтĕмпелех сӳсленчĕ. Икково. Сӳсленсе ларать = çăвăрасшăн ĕнтĕркесе ларать. Букв. 1904. Анне вара: кайса супса, сӳсленсе çӳрех эппин (ну ступай, треплись), терĕ. Сред. Юм. Паян ĕçлетăркачă чысти сӳслентĕм (выбился из сил).

сӳсленчĕк

(-џ̌э̆к), дряблый, вялый, слабый, мягкий (о предмете); выбившийся из сил, а также шатающийся попусту; несвязный (о человеке). Сред. Юм. Сĕт-к. Сӳсленчĕк орхалăх, слабо свитый чересседельник. Б. Крышки. Сӳсленчĕк çын, вялый, дряблый, „несвязный человек“.

сӳт

распутать, распустить. Якейк Хĕрсем çит тонисене сӳтнĕ (распустили, расплели косы). Кан. Тепĕр икĕ эрнерен клиникрен: çĕнĕ çиппине сӳтме вăхăт çитнĕ, терĕç. Сред. Юм. Тăла пôснă чôне пăртак посаççĕ те, чарăнса тепĕр хут майласа хôраççĕ, çапла хôнине сӳтсе хывни теççĕ. || Разобрать. О сохр. здор. Лекĕр вăл çынна пӳрт урайне сӳтсе, çиелти таса мар тăприне урăх çĕре турттарса тăкма хушнă. Ала 74°. Вăкăрне пусрĕç, алăкран кӳртеймерĕç, мачча сӳтсе кӳртрĕç. Шинар-п. Пирĕн пата ан килчĕр, тесе, картисене сӳтсе тăкрăç. Сĕт.-к. Пĕр йӳн карта сӳтмелле. Сред. Юм. Капана сӳтсе турăмăр. N. Çак çын карташне сӳте пуçланă, сӳтнĕ вуттине хута пуçланă. Синьял. Сапур сӳтсе кĕр. || Бить. Городище. Сӳтсе купаланă. Избил. Ст. Чек. Сӳтнĕ = хĕненĕ. Ib. Ăна кунтан сӳтсе янă (ушел прибитым). || Болтать. Ерк. Таçти çĕре те пырса перĕнеççĕ, темĕн те сӳтсе пуплеççĕ... || Отменять. Юрк. † Турри çырат пуçсене ырлăха, патши çырат чунсене хурлăха, хурлăха çырайнă чунсене çӳтсе çыраяс çук ырлăха. Ау 337. Инке-арăм хĕр пулмĕ; хĕртен арăм пулсассăн, сӳтсе пăрахма йăла пулман. || Расстраивать, мотать. Кан. Кулаксем çĕр йĕркелес ĕçе сӳтсе ярсан... N. У ĕнтĕ пурăнаçа сӳтет.

сӳтĕл

(дэ̆л'), распутаться, распуститься. Изамб. Т. Вара вĕрен сӳтĕлет. Хурамал. † Вуниккĕле явнă чĕн нухайка, мĕншĕн сӳтĕлмеле явнă-ши? || Переносно — выжить из ума. Ст. Чек. Сред. Юм. Ытла пит ватăлсан, çын сӳтĕлме пуçлать ôлă. Моркар. Çĕр çинче Есрелĕ çокран пĕр çын вилмен, çынпа пĕтĕм тĕнче толнă, ват çынсем вилеймесĕр сӳтĕлсе выртнă. || Болтать. СТИК. Тек сӳтĕлсе ларат ĕнтĕ, итлес килми пулчĕ! Ну ладно тебе болтать (нести чепуху), надоел! Ст. Чек. Сӳтĕлет = маçанланать. Ib. Ан сӳтĕл ĕнтĕ, мĕн сӳтĕлетĕн? Что ты ерунду говоришь. (Говорит соучастник тайны тому, кто пробалтывется). || Расстраиваться (о скрипке). Сюндюк. ГТТ. Сӳтĕлнĕ купăс. N. Купăс сӳтĕлнĕ, ăна ĕнермелле.

сăйлан

угощаться. Хурамал. Хăнана кайсан, çын сăйланать. Н. Седяк. Кĕрĕк арки таврăнсан, сăйланать, е хĕнеççĕ, теççĕ. См. силлен.

сăваплă

благочестивый. СТИК. Вăл çын сăваплă, таса пурăнаçлă. Юрк. Вăсем пурте сăваплă çынсем пулнă иккен. Слеп. Сана сăвапла çĕре кӳрттĕр. N. Эй пурăнăçра сăваплă пурăннисем.

сăвап сун

желать благ, добра, удачи в жизни. Букв. Анне мана мĕскĕн çынна шеллеме хушрĕ: вĕсене ку çĕрте сăвап сунакан леш çĕрте çăмăллăхра пурăнĕ, терĕ. Вилĕ-йăли. Вара каç пулсан ялти çынсем кам ахута тăвакан, савакан, сăвап сунакан пурте: кайса асăнса килес, тесе, вилнĕ çын килне пуçтарăнаççĕ. Хау. † Сăвап сунакан макăрса тăрĕ, хаяр сунакан кулса тăрĕ. (Хĕр йĕрри).

сăвап тăпри

„земля, которую кладут с покойником, с его же могилы в гроб“. Начерт. 152. Из описания, приведенного ниже, видно, что земля эта кладется не в гроб, а под гроб у изголовья покойника. Вопрос требует уточнения. Юрк. Чи малтан сăвап тăприне касса илеççĕ. Ăна пуртăпа касаççĕ. Каснă чухне пурттине пурт тĕшшинчен (обух) тытса çĕре касса илеççĕ. N. Чăн малтан пĕри (вилекен кама хушса хăварнă, çавă) тăваткал тăпра касса кăларса илет, ăна „сăвап тăпри“ теççĕ; вăл тăпрана çынна пытарнă чух çын пуçĕ тĕлне тупăк айне хурса хăвараççĕ. Ăна пăснă чух: вилнĕ (ятне калаççĕ) алăкĕ, тесе калаççĕ. Вăл тăваткал тăпра пит кирлĕ, хаклă япала: ахăр самана (кончина мира) килсен, вилнĕ çын тăнă чух ăна çав тăваткал тăпра çĕклесĕ çĕре уçса кăларат, тет.

Сăвăр

(сы̆вы̆р), веять. ЧП. Пĕр çилсĕр тулăсем сăвăртăм. СТИК. Çил вашлаттарса вĕрнĕ чухне (çил хытă вĕрнĕ чухне) тырра часрах савăрса пăрахасчĕ-ха. Сред. Юм. Тыр сăвăрас тесе тырра кĕреçепе ывăтса çил çинче тасатас тессине калаççĕ. Орау. Мишук ятли вир аштарса пĕтерсен, тытăннă йĕтем çинче вир сăвăрма. Çав вăхăтра Кăркка ятли, кĕсем умăнчен иртсе кайнă чухне, тытăннă кунтан, Мишукĕнчен, мăшкăласа кулмашкан: ай, ай, сирĕн кăçал вирĕр нуммай пулнă иккĕн, кăна тултарма мишукăрсем те çитес çук! тесе. || Помешивать особым образом, как бы вея. Орау. Хăмла вĕресе хăпарса тăкăна пуçласан, алтăрпа сăвăрсан, вĕрени чакать. Сĕт вĕресе хăпарсан та, çаплах сăвăрсан, чакать. Изванк. Перекет, перекет амăшĕ, килĕр ĕçме-çиме, тĕпелерех иртĕр, тет те, сăрине пĕртак: перекет, тесе, шăпана йĕри-тавра сăвăрса ярат (сливает понемногу в жбан. çĕн çын яшки). КС. Сăвăр, черпать молоко и постепенно выливать назад, чтобы во время кипячения оно не ушло из котла. Ib. Сĕте аран сăвăрса чартăм, пăртакках тăкăнса каятьчĕ.

савăр

сурок. Зап. ВНО. N. Сăвăр шăтăкĕнчен тухса ларать. Н. Седяк. Сăвăр питĕ макăрать, тет, çын тытсан; куççулĕсене шăлса макăрать, çавăнпа ăна: çынран пулнă, теççĕ. Собр. † Хамăр тăван килет асăнса, сăвăр тирĕ витĕнсе. Юрк. † Çӳлĕ тусем çинче сăвăр ларат, унăн йăви йывăç тĕпĕ çинче. Н. Карм. Сăвăр — сурок, живет на горах, свистит. Альш. Сăрт хĕрринче сăвăр шăтăкĕсем пур. Унта сăвăр нумай. Сăвăрсем сарăрах семлĕ (сарăрах тĕслĕ, желтоватого цвета), хурарах семли те пулать. Вĕсем уçăм çинче тăранса çӳреççĕ ерттеллипе. Пĕр иккĕшĕ ялан ту çинче çын килнине сыхласа лараççĕ. Сыхлаканнисем икĕ кайри урисем çине лараççĕ те, çын килнине курсанах: чрин! чрин! кăшкăраççĕ: таçтан аякран кураççĕ вĕсем çынна. Ку кăшкăрсанах, ыттисем шăтăкĕсем патнелле чупа-чупа пыраççĕ, пĕчĕкçĕрех йытă пек. Шăтăкĕ умне пыраççĕ те, лараççĕ пăхса кайри урисем çинче; çывăха пыра пуçласанах, сысна пек: кăрин! кăрин! туса, пупăл-пупăл тенĕ пек каласа кĕрсе каяççĕ. Тахçанччен тухмаççĕ пĕр кĕрсен. Шăтăкĕ вĕсен питĕ тарăна каять. Шалта вăл пӳлĕмлĕ-пӳлĕмлĕ пулат. Унтан-кунтаи тухмашкăн „тĕннисем“ пур, шăтăкĕсем. Вăл сăвăрсем акă ăçтан пулса кайнă, тет. Ĕлĕк пĕр пуппалан начарккарах чăвашăн анисем юнашар пулнă, тат. Акаççĕ, тет те, кĕсем, пупăн тырри начар пулат, тет, лешĕн тырри лайăх пулат, тет. Пуп кунăн тыррине хăй йышăнат, тет, хăй анине çук çынна парат, тет. Леш калат, тет: манăн ку мар, лешĕ манăн, тесе калат, тет. Хайхисем тавлаша-тавлаша сута каяççĕ, тет. Сутсем кĕсен анисене килсе пăхмалла, тет. Пуп хăйĕн пĕр ачипе пĕр хĕрне анасем çине ертсе каят, тет те, леш çук-çын ани çине нӳхреп пекки алтса, ку ачапа хĕрне çавăнта кӳртсе лартат, тет. Кунта килсе ыйтĕç, эсир вара: ку пупăн, леш çукăн, тесе ларăр, тесе калат, тет, ачисене. Хайхисене тăпра курăнмалла мар витсе хăварат, тет те, каят, тет, килне. Акă, нумай тăмаççĕ, тет, килеççĕ, тет, хай сутсем. Каяççĕ, тет, пурте кĕсем анасем патне. Çитеççĕ, тет те, аптăраççĕ, тет: ниçтан хăшĕ хăшийĕнне пĕлме çук, тет. Пуп калат, тет: атьăр, çĕртен хăйĕнчен ыйтар, тесе калат, тет. Ыйтаççĕ, тет, çĕртен: ку кам ани? тесе калаççĕ, тет. Çук-çын ани çинче: пупăн, пупăн, тесе калат, тет. Леш пупĕ ани çинче: çукăн, çукăн, тесе калат, тет. Çапла пуп çук-çын анине йышăнат, тет. Анчах уншăн унăн ачисем çын пулаймаççĕ, тет: сăвăр тăват, тет, вĕсене турă. Вĕсем хиртех пурăнмалла пулса юлаççĕ, тет, çапла. Сăвăрсем шăтăкне кĕрсе кайнă чухне, темĕнле: пупăн, пупăн, çукăн, çукăн, тенĕ пек каласа кĕрсе каяççĕ вĕсем.

сăк

(сŏк), жадный. Сятра. Моркар. Сăк — ĕмĕтсĕр, тăрана пĕлмен çын. См. сăкă.

сăкăлтăк

(сы̆гы̆лды̆к), недостаток, порок; повод, придирка. Ст. Чек. Эп ун лашине илеттĕм те, çийĕнче (во-время) сăкăлтăк тупрăм (заметил недостаток). Ib. Вăрçма сăкăлтăк тупрĕ ĕнтĕ. Нашел уж повод к брани. Ib. Сăкăлтăк — айăп тупăнни. И. С. Степ. Сăкăлтăк — придирка: вăрçма сăкăлтăк тупаймарĕ. СТИК. Çын мĕнрен те пулсан чылай пулмасан, ăна: ку ача салтака каяймĕ, унăн сăкăлтăк пур, теççĕ. (Этим означают присутствне какого-то, не всем известного недостатка). См. сăлтăк.

сăлпăркка

(-бы̆-), несмелый. НИП. Сăлпăркка — уçă мартарах çын. Ib. Сăлпăркка çӳрет. Срв. шăлпăркка.

сăлтав

(-дав), причина, повод, предлог. Юрк. Сăмах майĕпе ку та сăлтав тупса ак çапла калаçа пуçлать. Орау. Эпĕ хулана ачана вĕренме кӳртес сăлтавпа килтĕм. Ст. Яха-к. Тепле пĕр çын епле те пулин сăра ĕçесшĕн сăлтав тупса: кунта манăн ĕнер çĕлĕк юлман-ши, ĕнер, хам ĕссĕр пулса, таçта манса хăварнă, тесе пырса ыйтат. N. Хĕр ашшĕпе амăшĕ: параймастпăр, пирĕн хĕр çамрăк-ха, тесе, сăлтав тытаççĕ. См. сăлттав.

сăмах

(сы̆мах, сŏмах), слово. Байгул. Пурне те пĕр сăмах хăвармасăрах вулаттăм. Букв. Пĕлмен — пĕр сăмах, пĕлтĕн — çĕр сăмах, теççĕ. Ib. Ут вĕçерĕнет — тыттарать, сăмах вĕçерĕнет — тыттармасть. Ib. Пысăк сăмах каличчен, пысăк чĕлĕ çăкăр тыт. Дик. леб. 43, Чĕлхӳ çинчен ĕçĕрĕннĕ чи малтанхи сăмахăвах пиччӳсен чĕрине хĕç пек витĕр касса тухĕ. Г. А. Отрыв. Тĕплĕнех ыйтса, сăмахран сăмахах (слово за словом) çырса пытăм. Регули 1094. Вăл сăмахсам çине пит çиленчĕ вăл. N. Кунти сăмаха çырма юрамасть. СТИК. Вăл сăмаха пĕр шухăшламасăр персе ярат (необдуманно, опреметчиво говорит). Ib. Сăмаха çăтать. Проглатывает слова. Сред. Юм. Сăмаха тӳр перет: 1) нераспространяется в разговоре, а говорит лаконически; 2) не разборчивый в словах: что придет в голову, то и скажет. КС. Сăмахпа кас, резать на словах. С. Айб. † Эпир тăванпа тăван калаçнă чух сăмах сайран сахăр тути пур. N. Куллен пĕр сăмах вĕренеттĕр калаçма (ребенок). Альш. Вăл кирек епле сăмахăн та майне тупат (знает, куда отнести слово). Ib. Сăмах илемне кӳрет. Красноречиво говорит. Ib. Каланă сăмахне суяна хăвармас. Он исполняет сказанное. N. Çак сăмахсемпе сыв пула тăрăр. (Из письма). Якейк. Сăмах куçа кĕмеçт, тĕтĕм куçа кĕрет. Ст. Чек. Сăмахран тухнă, унтан-кунтан мар. Синьял. † Вăта пурнери кĕмĕл çĕрĕ пурне вĕçне тăрса юлчĕ, чун савнипе пуплесси виç сăмах вĕçне тăрса юлчĕ. Ачач 510. Сăмах чĕлхе вĕçнех тухса тăнăччĕ. Çук. Пулаймарĕ вĕт. N. Çĕнĕ сăмахсем, неологизмы; ют чĕлхерен кĕнĕ сăмахсем, варваризмы. Кивелсе, тухса ӳкнĕ сăмахсем, архаизмы. N. Сăмах вĕçĕнчен (в конце концов) çапла калар N. Вырăс сăмахĕллĕ халап. N. Мĕн сăмаха килет? Что значит, как сказать по-другому? N. Хлеб тенĕ сăмах чăвашла мĕн сăмаха килет? Истор. Вĕсене сăмах уçса калама та паман (не давали вымолвить слово). N. Анчах ĕлĕк чăвашсем шкулĕсем çинчен сăмах та уçтарасшăн пулман (не давали раскрыть рта). Ачач 104. Курсассăн, пĕр сăмах та уçмĕ-ши мана? || Разговор, беседа. Чăв. й. пур. З2. Хăй калаçма, сăмаха пит ăста пулнă (говорить был мастер). N. Сăмахра хăйне йăваш тытатьчĕ. В разговоре был смирен. N. Вăл çын сăмахăн вĕçне-хĕрне пĕлмес (говорит необдуманно, не думая о последствиях). Орау. Кайăр, кайăр часрах, кунта пирĕн сăмах пĕтмĕ (здесь всего не переговорить, конца не будет). Шибач. Сăмах çавăрма пĕлимаçт. Ib. Сăмах çавăрса поплимаçт. Сред. Юм. Сăмаха пит ваклать, говорит много, со всеми подробностями. Ib. Сăмаха сĕрет анчах. Разговаривает бестолково. Ib. Сăмаха тытмастăн (каламалла мар сăмаха та çынна калакана калаççĕ). N. Сăмаха тытмас, пробалтывается. Ст. Чек. Сăмаха тытса пăхса калаç. Говори осторожно. Ib. Пирвай чăваш сăмах пуçламăшĕ — сывлăх çинчен пĕлет: сыв-и, аван-и? Якейк. Эп сăмах ваклакан çын-и-ке, сăмах ваклакан-çын сана тем те топса парĕ. ТХКА 25. Майпе, сăмах çаврăннă майĕпе кăна, мĕншĕн мана ятланине каласа памашкан шутлатăп эпĕ. Ск. и пред. чув. 60. Пăртак ларсассăн, сăмах майĕпе Янтрак мухмăр уçма эрех ыйтрĕ. N. Çавăн урлă сăмах майĕпе эсĕ çта, епле, мĕн ĕçлесе пурăннине ытса пĕлтĕм... N. Çынсем калаçнă чух, вĕсен сăмахне пӳлмен-и? Хора-к. Пирн арăм вониккĕ, воник çĕрĕн олахра, яшă ача хошшинче, пăшă-пăшă сăмахра. Чураль-к. Сăмахран полсан, эп çын айне йолаканни мар вара. Расск. Ку иккĕмĕш тарçи сăмахĕ çинех тата виççĕмĕш тарçи чупса та çитнĕ. КС. Сăмах çине килтĕн. Легок на помине. Сред. Юм. Тин сана тапратнăччĕ-ха, сăмах çинех пôлтăн. Яргуньк. Кам ман(а) хирĕç сăмах хушать? Кто со мною может поговорить (или: поговорит). Ст. Чек. Каяллах сăмах айне пулчĕ, хайхине парччĕ. Мы опять уклонились от главной темы разговора, дай-ка ту вещь, о которой шла речь. Юрк. Сăмах çукран сăмах туса, хайласа пĕр-пĕр ытти япаласем çинчен тапратса калаçа пуçлаççĕ. Ильм. Чипер пурăнăр, килти сăмаха яла кайса ан калăр, ялти сăмаха киле килсе ан калăр. (Из наставления новобрачным, произносимом родителями жениха). Яргейк. Ялти халап ялтах юлтăр, килти сăмаха яла ан кăлар, теççĕ (различие между словами „халап“ и „сăмах“). Ходите во свете. Акă сăмах çине килнĕ чух калам... N. Каласа хурас терĕм те пĕре (хотел задеть его на словах), сăмах айне пулса карĕ (или: пулчĕ т. е. не успел во время сказать), тепре тапратмарăм. Орау. Темскер каласшăнччĕ эп, сăмах айне пулса карĕ. || Пересуды, сплетня. С. Дув. Кĕтӳ хăван арăмсен мĕншĕн сăмах пĕтмест-ши? N. Лайăх утсем юртат — çулсем юлат, пирĕн савни каят — сăмах юлат. Ск. и пред. 8. Халăх шав-шавĕ пĕр вĕçлĕ, шав-шав сăмахĕ çĕр тĕслĕ. Т. VI. 47. Çын сăмах(ĕ) тăрăх ан кай. (Из моленья). Ала 72. † Ырă пике пек хĕрне сăмах хыççăн çухатрăн. (Плач невесты). Байгл. † Сăмах хыççăн çӳресе пуçăм шыва юхайрĕ. (То же). Ст. Шаймурз. † Тусăм! пире кăçал мĕн пулчĕ, хушăмăрта сăмах вылярĕ. || Слух, молва. N. Мĕн сăмах илтĕнет? Çĕнĕрен халапсам мĕн вулаççĕ? Орау. Вăл сăмах пĕтĕм яла сарăлнă. Распустили слух по всей деревне. || Бранное слово, брань. Якейк. Ялти сăмах пире тивет (нас бранят). Ib. † Пирĕн çони çонатлă, çитмен çĕре çитерет, илтмен сăмаха илттерет. С. Айб. † Тусăм, çын сăмахпе ан сивĕн, хамран сăмах илтсен тин сивĕн. Трхбл. † Çын сăмах(х') хыççăн кайса ан сивĕн, хамран сăмах-сăмах илтсен тин сивĕн. (Сăмах-сăмах — это двойное употребление [повторение] выражает упорное повторение чего-либо. Сăмах — неприветливое, враждебное слово). Изамб. Т. Пирĕн ялсем вĕсене сăмахпа пустараççĕ (аптăратаççĕ). N. Е сăмахĕ айне кĕнĕ пулсан. Пазух. Атăксенĕн хĕрĕсем пирĕн сăмах айĕнче. N. Атте мана савмарĕ, сăмахпала çӳретрĕ, анне мана пит саврĕ, пушмакпала çӳретрĕ. Сунчел. † Ăçта çӳресен те лайăх çӳре, сăмах ан ил, тăван, ху çине. N. Ху çын аллинчен пăхакан пулăн, сăмахсăр татăк çăкăр та çиеймĕн. Чăв. к. † Çичĕ ют килне кайсассăн, сăмах айĕнче пурăнатăп. (Хĕр йĕрри). Ib. † Аттепеле анне хушшинче пĕр сăмахсăр пӳме ӳстертĕм. Трхбл. † Çакă атте-анне килĕнче пĕр сăмахсăр пӳме ӳстертĕм. (Сăмахсăр ӳстертĕм — япала, т. ыт. те — означает чистоту, свободную от всяких неприятностей; сăмахлă, спорный, а более всего = ылханлă, кĕвĕçлĕ). Собр. † Çичĕ ютран сăмах килсессĕн, пирĕн хута кĕрес çыннăм çук. Сред. Юм. Сăмах айĕнче порнас полать çав. Приходится терпеть брань, ругань. АПП. † Манăн кăмăл пит çемçе, çичĕ ют сăмахне йăтас çук. || Упрек. Бюрганский. Эпир уншăн кӳршĕ-аршăсенчен темĕн чухлĕ сăмах та илтнĕ пуль та, çапах та тытăнмастăпăр (т. е. не принимаемся за чӳк). N. Сăмах тĕкет. Упрекает. Изамб. Т. Халех сан пирки сăмах илтсе вырт. Уже с столь младых лет ты навлекаешь на нас чужие покоры. N. Çын сăмахĕ айĕнчен кăларăп. || Ссора. Ст. Шаймурз. † Эпир савнисемпе пурăннă чух хушăмăртан сăмах тухминччĕ. || Речь. Кан. Сăмахсем тухса каларĕç. Туй. Кашни кĕмессерен мăн-кĕрӳ сăмах калать: вăл йăнăшас пулмаст, йăнăшсан, ăна пырса хăлхаран тăваççĕ. N. Вăл вăрăм сăмах каларĕ. || Уговор. N. Ку ĕç сăмах çинче тĕрĕс тăмалла пултăр, тесе, пригăвăр тăвас тенĕ. N. Унта вĕсем пуху мĕн шухăшланине çырас терĕç. Пуху хăй сăмахĕ çинче тăрать. || Совет, мнение. Юрк. Унăн сăмахне итлесе, хайхисем ачине ашшĕ патне илсе каяççĕ. N. Эсир аму каланă сăмахсене итлĕр. Кив.-Ял. Эсĕ ман сăмаха итле (слушайся). || Пожелание. Якейк. † Ыр (привольно) çияс та, ыр ĕçес, ыр сăмахсăр каяс мар (ятлаçмасăр-тумасăр). || Дело. N. Орăх сăмахпа килтĕм. Я пришел по другому делу. N. Мĕн сăмахпа (по какому делу) килтĕн тата, Симун? — Мĕн сăмаххи паллах. N. Мĕн тăван унпа? тет.— Сăмах пурччĕ, тетĕп. || Обещание. Ерех 21. Сăмаха каллĕ-маллĕ тума юрамасть (надо держаться данного обещания и пр.). || Заклинание, наговор. Магн. М. 154, 155. Ăшăтакан сăмах, приворотное заклинание; сивĕтекен сăмах, отворотное заклинание. || Загадка. Курм. Сăмах яр.

сăмах вылят

говорить без осторожности, не серьезно; бросаться словами. Орау. Ах, ман çав сăмаха вылятакан çынпа тарăхас килет-çке; мĕн йăла-ши вăл чипер калаçса ларнă çĕртех сăмаха урăх çĕрелле илсе каясси. || Сплетничать. Бес. на м. г. Çынсем хушшинче сăмах вылятни (сплетни). Ib. Çын çинчен сăмах вылятса çӳрени.

сăмах вăрла

подслушивать. Сред. Юм. Çăмах вăрлани — çын сăмахланине вăрттан илтелесе тăни. Сăмах вĕçтер, сплетничать. КС.

сăмах пар

позволять говорить, дать слово. || Промолвить слово. N. Ку çамăрк хуçа вара çав тĕрлĕ ырă арăмне те пĕр сăмах та паман (ни слова не сказал). || Причитать над покойником? N. Унта вара тупăка вырттараççĕ те, сăмах параççĕ. || Обещаться, дать обещание. N. Ӳлĕмрен те нихăçан та çын япалине илмессе сăмах панă.

сăмах ту

уговориться, решить сообща. Разум. || Упрекать. N. Вăл пуçтартăр та, çитĕр те, эсир сăмах ан тăвăр (не упрекайте). Собр. † Эпир ĕçрĕмĕр, çирĕмĕр çак килте, кайран сăмах ан тăвăр (не упрекайте). || Бранить. Турх. Курайман çын çисе сăмах тăвать.

сăмса

(сы̆мза), нос. ТММ. Название носа и его частей: 1) самса, нос; 2) сăмса шăтăкĕ, ноздря; З) сăмса кимĕрчекĕ,— кăмăрчакĕ, — кимĕреки, перегородка носа; 4) сăмса çуначĕ, края носа около ноздрей; 5) сăмса лупашки, желобок под перегородкой между ноздрями; б) сăмса кучĕ, место около ноздрей, внизу; 7) сăмса кучĕ, переносье (Чебокс. р.); 8) сăмса тĕпĕ, переносье (М.-Яльчик. р.); 9) сăмса кăкĕ, переносье (Ибрес. р.); 10) сăмса тӳрчĕ, хребет носа, спинка; 11) сăмса каçанĕ, хребет (М.-Яльчик. р.); 12) сăмса тăрши, хребет носа (Ибрес. р.); 13) сăмса вĕçĕ — кончик носа; 14) сăмса çийĕ,— тӳрчĕкĕ, спинка хребта, 15) сăмса лапчăкĕ, переносье (М.-Яльчик. р.); 16) сăмса карчĕ (Алик. р.). ЧС. Чăвашсем: сывмар çынăн сăмси сулахай енелле пăрăнсан, çын вилет, теççĕ; сылтăм енелле пăрăнсассăн, сывалать, теççĕ. Б. 13. Сăмса айĕнчи курăнмасть, вăрман урли курăнать. Трхбл. Виçĕ юпапа аслăк тăрать. (Сăмса). Пазух. Çакă ялăн хĕрсене сăмса тăрăх пăхтартăм. Выçăхакансем 26. Сăмсана çурать. К.-Кушки. Сăмса йӳçсе тăрат. (У меня) насморк. Шибач. Сăмса питĕрĕнсе ларчĕ (при насморке). Хурамал. Лаша йĕпене сăмсипе туртать, теççĕ. Собр. Сăмса питĕрнсессĕн, тăман пулат, теççĕ. Орау, Туппăрн-и? — Тумпан. — Сăмсу айне пулчĕ пуль (наверное, тут же под носом лежит, а ты не замечаешь). Городище. „Сăмси туртмасть. Не ходит к кому-либо после нанесешшх неприятностей“. N. Сăмса питĕрĕнсен (если заложит нос), çумăр çăват, теççĕ. Коракыш. † Ула лаша утлантăм, улăх тăрăх чуптартăм, çакă ялăн хĕрсене сăмса тăрăх пăхтартăм. Ib. Хайхи усал тухрĕ те калать: эсĕ паянах тамăка кайрăн, тет. Сред. Юм. Сăмсана йытта касса парам (говорят, когда в чем-нибудь уверены). Ib. Сăмсапа ӳсрет, чихает. Ib. Сăмсапа тортакан тапак, нюхательный табак. N. Хресченĕн хăлхи илтмен. Калаçма вăл хулăн сасăпа, сăмсапарах калаçнă. О сохр. здор. Тата вăл ӳслĕке те ерет (малтан сăмсаран ӳсĕрет). Скотолеч. 34. Вара сурах сунаспа аптăраса тек сăмсаран ӳсĕрет. СТИК. Пĕчĕкçĕ ачана пĕр-пĕр япала парса илмесен, ăна кирлĕ мар, тутлă мар, çиместĕп, тесе, илмесен, ăна: сăмсу айĕнчи тутлă, тесе калаççĕ. Орау. Япалана куç умăнче выртнă çĕртех, хăш чухне, асăрхаймасăр шыраса çӳреççĕ. Çавăн пек чухне тепри: ак кунта вĕт (япалу), сăмса айне пулнă, тиççĕ. СПВВ. Сăмса ăшши туса лартрăм (избушку). Тим.-к. -† Картлă-картлă пашалу, карчĕ тăрăх çу юхать. Çиес килет — пĕçерет, пĕçернине мĕн пĕлен, сăмсу таран пусса çырт. КС. Сăмсаран шаклатас (слабее, чем шаклатас = шаклаттарас). Юрк. Самсана шăшлакан тапак пуракĕ хуппи çумне çыпçăнсан, йĕпе пулат. Изамб. Т. Пирĕн хамăр хушшăмăрта та тарçă тытсан, ăна сăмсипе çĕр сухалаттарасса çитеççĕ. Собр. Хывнă кун килти çын сăмсан (= сăмсапа) ĕсĕрсен, тепĕр çав вăхăтчен вилет, теççĕ. Ст. Чек. Сăмсана пăрат, çиленсен çын сăмсине пăрат; кăмăлне кайманнине илтсен, çын сăмсана пăрат. Ib. Сăмсине картса ярас. Надо ему зарубку зарубить, чтобы не забыл (о беспамятных и пр.). Альш. Сăмсана кӳ! пырса çапăнат. Отрыгается в носу. N. Сăмсана тавăрчĕ, сделал ядовитое и прямое замечание по чьему-либо адресу. N. Самсаран тĕрт, почти то же, что сăмсана тавăр. Кильд. Эпĕ уна çыпăçас мар та, манăн сăмсама йытă çитĕр. Н. Седяк. Сăмса кĕçĕтсен, çын вилнĕ. (Примета). Сятра. Сăмса тортса çурат (= çывăрать), храпит. Ib. Амĕш ачине мĕн те пуса парат пулсан, ача: ку пĕчиккĕ, аван мар, тесен: сăмсу айĕнчи пысăк, тутлă, тет. ГТТ. Сăмсана тăсса çӳрет. || Сопли. N. † Çакă ялăн хĕрĕсен сăмси (сопли) юхать, курмастри? Пшкрт. Сăмсине йоктарса çӳрет (сопливый). Ib. Сăмсапа лапăртаса лартнă (соплями). Шибач. Сăмса тохать (сопли). N. Чăн асли яланах сăмса айне тирпейсĕр тытат, тет, пĕрмай сăмсине юхтарса çӳрет, тет. Якейк. Ачайăн сăмси тохнă, шăлса ил-хе. Шурăм-п. Ан макăрса тăр кунта, юха-сăмса. N. Пĕчĕк ачасем сăмсисене (или: сăмсине, или: сăмса) шăла пĕлмеççĕ. || Клюв. Дик. леб. 39. Елиса пиччĕшĕсем хĕвел тухнă чух, акăш пулса, хăйсен юратнă йăмăкне вырттарнă куçлă-куçлă хутаçа сăмсисемпе хĕстерсе тытнă та, çӳлелле, пĕлĕт патне çитех явăнса вĕçсе улăхнă. || Мясистый отросток на клюве индюка. Сред. Юм. Кăркка сăмсине тăсса антарчĕ. || Носовая часть судна. Сунт. Прахут, сăмсине майĕпе тăвалла çавăрса, пристăнь çумне пырса лартĕ. || Краюха (хлеба). БАБ. Сĕтел çинче выртакан çăккăра илчĕ те, варринчен пĕр сăмса касса илсе, сĕтел çине хучĕ. Якейк. Сăмси, краюшка. Собр. Çын аллинчи кукăль сăмси пысăк курнат, теççĕ. || Особые зарубки на жертвенной лепешке. Менча Ч. Çимĕçсене кăмакана хывиччен, пĕр хăпартуин аяккине алăпа виçĕ мăклĕ тăваççĕ те, ăна сăмса теççĕ. (Ака пăтти). ДФФ. Пашалу хĕрне пĕр енчен пурнепе пиллĕк чĕпĕтсе картлатьчĕç, ăна „сăмси“ тетчĕç. С. Тим. Пилĕк сăмсалă, варринче хĕреслĕ пашалу (употребляется при жертве хĕрт-сурт'у). || Небольшой пирог из белой муки. Сред. Юм. Ib. Сăмса. Так назыв. в Ковалях, Урмар. р. маленькие пирожкн, приготовляемые у татар. || Часть ручки посуды, напр., ковша и пр. Собр. Пĕчиçиç курка — сар курка, аври сăмси — шур ылттăн. || Передний угол лезвия топора. Кора-к. † Пушăт касма карăм та, пуртăн сăмси катăк пулчĕ. || Мыс. Хорачка. Сăмса, мыс. N. Çапла ишсе пынăçем, эпир сăмса çине пырса кĕтĕмĕр. || Грива. Пшкрт. Çа сăмсара молкаç выртатьчĕ. КС. Сăмса, угол леса, поля. См. хĕрт-сурт'у). || Небольшой пирог из белой муки. Сред. Юм. Ib. Сăмса. Так назыв. в Ковалях, Урмар. р. маленькие пирожкн, приготовляемые у татар. || Часть ручки посуды, напр., ковша и пр. Собр. Пĕчиçиç курка — сар курка, аври сăмси — шур ылттăн. || Передний угол лезвия топора. Кора-к. † Пушăт касма карăм та, пуртăн сăмси катăк пулчĕ. || Мыс. Хорачка. Сăмса, мыс. N. Çапла ишсе пынăçем, эпир сăмса çине пырса кĕтĕмĕр. || Грива. Пшкрт. Çа сăмсара молкаç выртатьчĕ. КС. Сăмса, угол леса, поля. См. __сăмсак_.

сăмсалан

проростать (картофель, зерно). Изамб. Т. Сăмсаланнă, начал пускать ростки (картофель, а шăтнă — когда появляются более длинные ростки). КС. Акнă тырă сăмсаланать. Календ. 1906. Вăрлăха малтан тăварлă шыв çине яраççĕ, вара сăмсаланнине анчах акаççĕ. || В перен. знач. N. Вăл кăшт сăмсалана пуçласанах, хăш-хăш çынсем ăна кăмăл тăва пуçланă. КС. Çавсем çĕр илнĕ çĕре сăмсаланатех çав (старается войти в пай при покупке). Ib. Пур ĕçе те сăмсаланас пулать. Надо приниматься за различные отрасли. Ib. Çын пĕр-пĕр ĕçе сăмсаланать.

сăмса тăрри

кончик носа. Т. IV. Сăмса тăрри кĕçĕтсен, çын вилет, теççĕ. Ст. Чек. Сăмса тăрри кĕçсен (= кĕçĕтсен), çын вилет.

сăн

(сы̆н), внешний вид, облик, лицо, наружность; красивая внешность. Ал. цв. 45. Ун витĕр пăхсан, хĕрĕн сăнĕ ватăлмасть, хитреленсе, çамрăкланса пырать. Якейк. † Майра сăн пек пирн (= пирĕн) варлич, эпĕр тохса кайнă чох пăхса тăрса йолĕ-ши, выртса йăванса йолĕ-ши,? Ib. † Апи тунă сăнăмпа хĕрсем куçне йоримарăм, улпут куçне йорăп-ши. (Солд. п.). Ib. Кăмакая шораттăрç те, сăнĕ кĕч (= кĕчĕ), атту ним манер çокчĕ. ТЬ. Атă тăхăнч (= тăхăнчĕ) те, çын сăнĕ кĕч (= кĕчĕ). Ib. Молча кĕрсе шор кĕпе-йĕм тăхăнч те, çын сăнь кĕч. Ст. Шаймурз. † Сайра вăрман çинче юр тăмаст: шухăшлă чĕрере сăн тăмаст. Собр. Тĕлĕкре эрех ĕçсен, çын сăнĕ каят, теççĕ. Шибач. Сăн кĕрсе кайрĕ. Никитч. Митюк тата çын сăнне яриччен, ураран ӳкиччен, никăçан та ĕçмен. Микушк. Вăл çапах сăна хытарса (скрывая страх) кĕнĕ те, ик алса туль ылтăн тултарса тухнă. Суждение. Сăна ӳкерет (безобразит), куç-пуçа тĕксĕмлетет. (Ĕçкĕ). Макс. Чăв. К. I, 59. Пире мĕн кĕçĕнтен, ай, çын çинĕ, пирĕн сăн ӳкмесĕр, ай, мĕн тутăр? N. Сăн кĕре пуçланă, стал поправляться (лицом). Абаш. † Эпĕр ăшран колянни сăнтан пăхсан палăрмаçт. Капк. Эрех вырăнне краççин ĕçнĕ те, вилет вĕт... Этем сăнĕ те юлмарĕ. ЧП. Сутă сăнăм. N. Сăнне янă, потерял прежнюю красоту. Пшкрт. Сăнтан тохнă, стал некрасив, пал с лица; потерял облик человека (стал негодяем). Стал(а) старорбразным(ой). N. Вĕсемшĕн çамрăк чухне ватă сăн кĕресрен хуйхă. Юрк. † Пирĕн çамрăк пуçра сăнсем çук, сăнсем пулмасан та ăссем пур, калаçса йăпатма чĕлхем пур. Тим. † Пĕввĕр те пур, сăнăр та пур. Сала 206. † Пирĕн çамрăк пуçра мĕшĕн сăн çук? Кĕçĕнтен хуйхăпа та ӳснĕрен. Т. Григорьева. Сăна сĕтел çине хумалла мар, теççĕ. (Послов.). АПП. † Шур укçу çине ан пăх, аппа, сăнă юлĕ ун çине. N. Пуçăма çыхсан, сăнĕ каять (платок потеряет свою красоту). || Румянец. Тим. † Курнитсара çыру çырнă чух, хĕвел çути ӳкрĕ пит çине; çĕнĕ уйăхра тунă савнă тус, хĕрлĕ сăнĕ ӳкрĕ пит çине (на ее лице играет румянец). С. Айб. Хриттуна сăн кĕнĕ (появился румянец), тет. || Цвет. Эльбарус. Симĕс сăн çĕр çине ак хăçан ӳкет: йорсем кайса пĕтме пуçлаççĕ, çырмари çорхи шыв та выйсăрланса карĕ. Ib. Хальчен çĕр шап-шар йорпа витĕнсе выртнăскер, халь ĕнтĕ темĕн тĕрлĕ, анчах симĕс сăн ытларах, во порне те çĕнтерет. Кн. для чт. 144. Куккук ытла пĕчĕк кайăк мар. Унăн сăнĕ кăвак пулать. Кам. Враг. † Аккăш килет сассипе, кăвак чечек çуттипе, хĕрлĕ чечек сăннĕпе. Абаш. † Симĕс кĕпен сăн каять. Кайин, кайин, кайтăрах: пиççи вырăнĕ (место рубахи, где опоясывают поясом) йолатех. Собр. † Хусан арчи — сăрлă арча, илсе сăнне ямарăм. || Вид, образ. Ала 60. † Хам тăвансем аса та, ай, килнĕ чух сăнăсем пĕр ӳкрĕç те куç умне. Н. Якушк. † Ах, аннеçĕм, аннеçĕм, мăшăр витре илсе шыва ан, шыв çине ман сăнăма пăх, шыв çинче манăн сăн пулмасан, эпĕ çуккине çавăнтан пĕл. Турх. Çамрăк сăнĕпеле çамрăк ӳсет, çамрăк ĕмĕрĕ иртет те, сăнĕ ӳкет. Якейк. Пиçнĕ çырла сăнĕ пор (у красавицы). N. Вăл Настяна сăнĕпе кĕлеткине тăвас тесех тунă та, ăсне кĕртсе çитериман. В. С. Разум. КЧП. Çакă çыннăн сăнĕ пур та, ăсĕ çук. У этого человека красота есть, да ума нет. N. Ман килти сăн йохса тохрĕ. Регули 982. Ним сăн те (ним ĕç те) çок. || Изображение. Синерь. Вĕсем хĕрлĕ тăн шăтăкне кайнă та, вăсем тăнтан ача сăнĕ тунă та, унăн куçне тăхлан кĕртсе лартнă. || Портрет. А. Турх. В. С. Разум. КЧП. Коридорта Луначарскипе Якăвлĕв сăнне (нельзя: сăнĕсене) çакрăмăр. Н. Сунор. Ман пата хăн (= хăвăн) сăна ӳкерсе яр. N. Çакă сăнăма асăнмалăх патăм савнă тусăма. N. Хам сăна ӳкерттерсе яр, тенĕччĕ. Сан сăмаха итлесе, пĕр тенкĕ парса ӳкерттертĕм. || Сходство. Регули 1389. Пăластăк ашшĕ сăнĕ пор. || Отражение. Янтик. Сирĕн урай пит таса-çке: сăн курнать саçим (зеркалит, т. е. отражает предметы, как в зеркале). Ачач. Хĕвел пĕрре тĕксĕм çутă пĕлĕт татăкĕ айне кĕрет те, пĕлĕт татăкне хура сăн çапать. Çутт. 157. Уйăх та тухрĕ те, хăй сăнĕпе шывра выльляма пуçларĕ, N. Эсир: шур хут сăнĕ çапнă, тетĕр (т. е. побледнел от сидения над книгами); ăна шур хут сăнĕ мар, вăл пирĕн ачасене епле те пулин вĕрентес тесе тăрăшнин сăнĕ çапнă, теççĕ. N. Вара вăйлă халăхăн культурĕн сăнĕ вĕсем çине ӳкет, вĕсене хăш чухне витĕрех çапса тухать. Шурăм-п. Ача, урай çинче те, тата урай пит çутă пирки аялта урайĕнче ларакан пукансенчен, сĕтелсенчен сăн ӳкет. Ib. Ман каллах ун патне шалти пӳлĕме кĕрсе, сăн курăнакан пукансем çине ларса курасси пулмарĕ. || Зеркало. В. Олг. || Маска. Çеçмер. Хăш чохне ачасам аташса çӳресе çорçĕр те иртсе каять. Хăшĕ тата сăн тăхăнаççĕ. Сăнсем полаççĕ качака евĕрлĕ, вăрăм коккăр мăйракаллă, çăмламас.

сăн-сăпат

лицо, наружность. Т. VI.2З. Шăмминчен-шаккинчен, сăнĕнчен-сăпатĕнчен, ӳтĕнчен-тирĕнчен, ури тупанĕнчен кĕнни пуç тӳпинчен тухтăр. (Куç чĕлхи). N. Ӳтĕнчен-тирĕнчен, сăнĕнчен-сăпатĕнчен, шăмминчен-шаккинчен, епле килнĕ, ăçтан килнĕ, çапла тухса кайтăр. (Из наговора). Ал. цв. 15. Епле ĕнтĕ манăн хамăн хуйхăллă ĕмĕрĕме санăн сăнна-сăпатна курмасăр, çемçе сăмахусене илтмесĕр ирттерес. Истор. Анчах тĕтре виттĕр сăнĕ-сăпачĕсене лайăхах курайман. СПВВ. ТМ. Сăн-сăпат = çын тĕсĕ, сăнĕ. Ск. и пред. чув. 14. Унăн сăнĕ-сăпатне амăшĕ пăхса тăранайман. См. сăп-сăват.

сăн сăпатлă

имеющий (красивое) лицо. Сборн. по мед. Эх, пулать мĕн çын та: хĕп-хĕрлĕ, нар пек, çап-çутă сăн-сăпатлă.

сăнсăр

(-зы̆р), безобразный, бесстыжий. А. Турх. Янтик. Ытла пит сăнсăр у (безобразное на лицо), епле çын юраттăр ăна. СПВВ. МА. Ай, сăнсăр, сăнĕ тайçта кайса кĕнĕ. СПВВ. ФИ. Сăнсăр — каланă сăмаха сăмах çине хуман çын. Кама 21. Тавлашса ан тăр кунта! Кайса ларт! Кайран калаçăпăр. Эпĕ санăн аннӳ пулатăп пулĕ, е кӳршĕ арăмĕ-и? У-у-у-у, сăнсăр! (бесстыжий!).

сăнсăрăн

(-зы̆р-), сердито. Слеп. Çав çын кирек мĕнтен те тискер, сăнсăрăн пăхать. Янейк. Сăнсарăн пăхса çӳрет. Смотрит сердито.

сăна

ы̆на), наблюдать, примечать, подмечать, испытывать. Т. VI. 11. Вăл ларса каяс лашана хапхаран тухнă чухне хăш урине малтан тапратассине сăнаççĕ... Микушк. Ялта çамрăк çын питĕ нумай, сăнамассерен пĕри вилет. Шурăм-п. Хайхи эп сăнанă çăлтăр яр-р-р! çутă ӳкерсе, куçран çĕтрĕ. Баран. 17. Петĕр телейне сăнамалла тетеллĕне тинĕсе яр. Ст. Чек. Ку çапла пулнине çынсам сăнаççĕ. Ачач 43. Юри сăнамаллах. КС. Эпĕ чăнах та, сăнасшăнах, тушах (то же) вилеççĕ (скот), тесе, кайса илтĕм (привел знахаря). Дик. леб. 48. Патша Елиса ăçта кайса çухалнине сăнах тăрать. Юрк. Пысăк çынни, ăна-кăна сăнаман пек пулса, нимĕн каламасăр иртсе каять. Кан. Çулталăк хушши килте сăнаса усрамалла тунă. Скотолеч. 3. Сывă лаша хăй тавăрашĕнче мĕн сас-хура пуррине лайăх сăнаса, итлесе пăхкаласа тăрать. БАБ. Кунта та вăлсем пĕр-пĕр усал ĕç тума килмерĕç-и-ха, тесе, сăнаса (наблюдая) тăра пуçларăм С. Алг. † Вăрман хĕрипеле тилĕ юртат, лайăх кайăксене сăнаса. N. Хуралçăсем (охотники?) сăнамасăрах иртсе кайнă. N. Акă эсĕ ăна юри сăнамаллăх (в виде опыта) туса пăх-ха. N. Туса пăх-ха çапла сăнамаллăх. N. Сăнаннисем, приметы (о погоде и пр.). Бюртли. Вăрмана пырсан, унăн сăнанă юмансем патне пыра-пыра кулачă таткаласа пăрахатьчĕ.

сăнар

вид, образ, облик. Хып. № 16-17, 1907. Пĕрин çумĕнче тепĕри киленет: пурте пĕр сăнар (т. е. похожи друг на друга). Трхбл. Ашшĕ сăнарĕ пур. Имеет образ отца, т. е. похож лицом на отца. Ib. Унта çын сăнарĕ юлман. В нем не осталось облика человека.

сăнарлă

(сы̆нарлы̆), похожий. Городище. Ашшĕ сăнарлă. Похожий на своего отца. Юрк. Çав çынсенĕн йăхĕсем халĕ те пулин мăкшăран пулнисем мăкшă сăнарлă (подобные по виду), çармăсран — çамрăс тĕслĕ, чыканран — чыкансем пек хуп-хура питлĕ, хуп-хура кăтра çӳçлĕ, хура куçлă. N. Мăкшăсем хутлăхĕнче хура сăнарлă çынсем чăвашран мăкшă пулнă çынсенĕн йăхĕсем. N. Çиçĕмсем... ешенкер сăнарлă çутăпа çутатаççĕ. Тюрл. Ачи ашшĕ сăнарлă (похож на отца). Сред. Юм. Çын сăнарлă мар. Не красив по наружности.

сăнчас

(сы̆нџ̌ас), поползень, птица из семьи дятлов. Шатра-к. (Татаркас. р.). Б. Олг. Сăнчас: хĕлле пӳрте кĕрет, шăнсан: тӳрчĕ куакрах, кăккăри хĕрлĕрех, сала-кайăк пак. Шибач. Сăнчас — симĕс (птица). Нюш-к. Сăнчас, хăрăк юман касса ярсан, çын умнех пырса хуйăр хушшинчи хурта çиет. Тата сăнчас мăйăра юман хуйри хушшине хĕстерет те, хуппине таккаса шăтарса, тĕшшине çиет. Сăнчас кĕсьерен пысăкрах. Сăнчасăн пĕсехи кĕсьенни майлах сарă.

сăпайлă

красивый, скромный, сдержанный, СПВВ. Х. Сăпайлă; сăпайлă çын, сăпайлă çӳрет (= илемлĕ, аккуратно, хорошо). Стюх. Сăпайлă, скромный, сдержанный.

сăпă

(сы̆бы̆), скромный, сдержанный; жеманный. ТММ. Сăпă хĕр (желанная) çиме лармаст, тет, ларсан — шăммине те хăвармаст, тет. Хурамал. Сăпă хĕр сухан çимен, тет, çие пуçласан — хуппине хăварман, тет. Ib. Сăпă çын — çынна лайăх пек курăнасшăн çӳрекен çын. N. † Сăпă хĕр сухан çимест, курсан — хуппине хăвармасть; сăпă хĕр вăйя тухмаст, тухсан — кĕре пĕлмест. СПВВ. ЕС. Сăпă — пит йăваш, ăслă, ĕçчен, лайăх çын. СПВВ. ТМ. Сăпă тесе чипер таса тумланса йăваш çӳрекен çынна калаççĕ. Сред. Юм. Сăпă — кто мало ест. Ib. Пит сăпă çын ô, вôçех çиеймест (нет аппетита). Ib. Кô çын пит сăпă, воçах апат çиеймес. (Сăпă тесе апат нăмай çиеймен çынна калаççĕ). Альш. Хĕрсем вĕсем пит сăпă пулаççĕ (бывают сдержанные): çын калаçнă чух нимĕн чĕнмесĕр лараççĕ Тюрл. Выльăх сăпă, этем сăпă. (мало ест, малоедка). VS. Сăпă, воздержанный (çын). Ib. Сăпă пурăнас. Баран. 5. Хуçа хĕрĕ сарă хĕр, сăпă сăмах каласа, пыллă сăра ĕçтерет.

сăрлат

жужжать. Кн. для чт. 152. Хăмăшлăхрах ӳпресем сăрлатса вĕçсе тăраççĕ. || Дрожать, мозжить, ныть. Ачач 9. Сирĕн ăшăрсем çавăнтах сăрр! сăрлатса илнĕ пек пулаççĕ. Альш. Пĕтĕм çан-çурăм сăрлатса карĕ (от страха при катаньи на качелях; при катаньи с крутой горы). Сред. Юм. Ôсал япала тунă тенине (çын вĕлернĕ тенине) илтсен, пуç сăрлатса каять (волосы стают дыбом). Ib. Хăранипе ман çан-çôрăм сăрлатса карĕ (пробежали мурашки). Ib. Мана çулĕ çĕртенех тĕртсе яма тапăнчĕ те, манăн хăранипе пĕтĕм чôн сăрлатса кайрĕ. Ib. Пĕтĕм ӳт сăрлатса кайрĕ (пит тăрук хăраса кайсан калаççĕ). О сохр. здор. Тата пăртак тăрсан, çан-çурăм сăрлатма тытăнать (у отравивщегося спорыньею). Янтик. Ах, пит хăрарăм: пĕтĕм çан-çурăм сăрлатса карĕ! Ib. Çан-çурăм сăрлатса анчах ларать сивĕпе! || Дребезжать. КС. Усал çава сăрлатса янăрать (дребезжит). КС. Çурăк чан сăрлатать (дребезжит). См. чăрлат. || Гудеть. КС. Мăн чана çапсаçсăн, сăрлатнă сасă илтĕнет (гудящий призвук).

сара

(сы̆рă), пиво. Хурамал. Тĕлĕкре сăра ĕçсен, йĕпе пулать, тет. Сред. Юм. Тĕлĕкре сăра кôрсан, çăмăр полать, тет; кĕмĕл окçа корсан — сиввĕ полать, тет; какай корсан — выльăх вилет, тет. Панклеи. Чӳклес омĕн пĕтĕм халăха çитеслĕх сăра туса хатĕрланă. N. Сăра сакки сарлака, тет. (Послов.). Трхбл. Сăра кучĕ сарлака. (Поговорка). Пазух. Тăванпала тăван калаçаççĕ, йӳçĕ сăрана тутлă тăвасшăн. Вишн. 75. Сăра çапах эрехрен авантарах, вăл çынна выçăхтармасть, ăна ĕçсен, сайра-хутра хытă ӳсĕрлетĕн. М. Васильев. Онта сăра лартаç, пашалу, хоплу пĕçереç. Аттик. Вĕсем çимĕке темĕскерле кĕтсе илнĕ пек, сăрасем лартса, эрехсем илсе хатĕрлесе, тĕрлĕ çимĕçсем пĕçерсе, савăнса кĕтсе илеççĕ. Ib. Чăвашсĕн авалхи йăла пур: сăра пички пуçламассейрен, малтан пĕр çын ĕçеччĕн, кĕлтăваççĕ. Орау. Качча кайнă хĕр туйĕнчен кайран ашшĕ-амăш патне сăрапа пырать. Сăрапа кайнă чухне тĕл пулакан çынна пичке анинчен (= çăварĕнчен) çĕрпе (цевкой) сăра ĕçтереççĕ. Ĕçекенни вара: тур пач сăрана, туртрăм лайăх, тит кайран. Альш. Вăл (она) вара, сăрапа кайсан, укçа пуçтарат вĕсен (у них). N. Туйсам патнелле сăра тумалла пуль те-ха... Халĕ пурнăпăр-ха пуккаль. Актай. Унтан кайран Бура-Бĕрхĕ авланчĕ, тет. Авлансан, кусем сăрапа кайрĕç, тет. Н. Карм. Урпа сăри, ячменное пиво. Сĕт-к. Квакал сăмси лапрара, пирĕн тота сăрара. N. Пĕр витре сăра ăсса тохам-ха. N. Вăл йĕтес сăрине ĕçимарăмăр. N. Сăри сăра иккенне пĕлнĕ пулсан, арăмма илсе килнĕ пулăттăм, тулккĕ арăмма илсе килмерĕм, пĕччен килтĕм. (Шутка). || Пирушка. Янтик. † Хĕрсем çырлара, эпир сăрара. N. † Сарă инке сăрара (в гостях), çырă инке çырлара, хура инке хуранта, лутра инке луткара. БАБ. Кĕркунне пĕрре, кĕрхи сăрара, пирĕн пата ăратнесемпе пĕрле çак тукатмăш-карчăк та пырса ларнă. Курм. Кантăр сăри, выльăх сăри, пирушка. Ib. Çĕн-çын каять сăрапа, поса сăрипа каять, кантăр татнă чохне кантăр сăрипа.

сăрăхтар

понуд. ф. от гл. сăрăх. Хурамал. Ĕне лачака шывне сăрăхтарса ĕçет (= хуллен кăна тути виттĕр ĕçет). Ib. Тирĕк мунчалинчен шыва сăрăхтарса тăкас (выжать). Шибач. Сăрăхтар, немного выпустить воду из самовара. N. Çĕр çинчи усал çынсем унăн çĕприне те сăрăхтарса ĕçĕç. || В перен. знач. Кан. Пайтах çын вăйне сăрăхтарнă. Ib. Сунталри статьясем пирки мĕн-мĕн калаçнине сăрăхтарса илесси. Ib. Потрешчĕка хĕстерсе сăрăхтарса хăварас вырăнне инçпектăр пулăшса, майлаштарса хăварчĕ. Ир. Сывл. 26. Çĕнĕ тĕнче енелле кăмăлсене сăрăхтарать. || Ударить, вытянуть. СПВВ. Хулăпа сăрăхтараççĕ. || Гнать, катать. Стюх. Сăрăхтар-ха! Гони-ка, катай-ка! (Гов. во время езды на лошади).

сăрхăн

(сы̆рhы̆н), стекать, сочиться, просачиваться, течь. Изамб. Т. Çĕвене ярсан, çĕве сăрхăнат. Если свернувшееся кислое молоко влить в мешок для получения творога, то вода стекает. Толст. Шыв пĕрер тумламăн сăрхăнса курка тулли пулсан... Хастарлăх З2. Утнăçем сăрхăнса тумласа пычĕ. Календ. 1906. Çĕнĕ чӳлмекре шыв пит час сăрхăнать. Ib. Тата кашни ял тавра, кашни кил тавра канав алтса çавăрас пулать, унта вара шыв йĕпе-сапа хыççăн сăрхăнса анать те, çĕр часах типсе каять. Кан. Çиелтен кăвакăн-симĕсĕн курăнакан çу майлă йăлтăртатса юхать, сăрхăнать. Ст. Чек. Шан сăрхăннă. Вода из чана или из кододы вся утекла. КС. Ăсла сархăнса юхать (вытекает понемногу, капая, не свободно, с трудом выделяясь из того материала, который положен в шан). Ib. Ала виттĕр сăра сăрхăнать (просачивается). Сред. Юм. Тăлана пôсса кӳртсен, шывĕ сăрхăнтăр тесе, патак çине авăрласа лартаççĕ. || Впитываться. Каша. Шыв çĕре сăрхăнат (впитывается). Вишн. 69. Çапла çăмăр шывĕ çĕре ӳксен, çав тĕрлĕ тăпра витĕр çĕр айнелле сăрхăнса анать. Сред. Юм. Ĕнер çунă çамăр тавна (давно) сăрхăнса пĕтнĕ. || Иссякать. N. Çырма сăрхăнса пĕтсе выртать (иссякает). || Исхудать. КС. Лаша сăрхăнчĕ (или: туртăнчĕ). Орау. Çак уйăхра пĕре сăрхăнас пулать ĕнтĕ (придется поработать до истощения). Ib. Ай-ай, çын сăрхăннă! Чир ахалех иртмест çав. N. Эсĕ пит сăрхăнса кайнă-çке. Мĕн пулнă сана.

сăсăл

(сы̆зы̆л, сŏзŏл), костный мозг. Хурамал. || Пористая гниль внутри древесины. Ишлей-Покровское. Сăсăллă йăвăç, дерево с пористою гнилью внутри. || Отруби. Зап. ВНО. Кулаç пĕçернĕ чух сăсăл ярсан, кулач шурă пулать. Ib. Çăнăх сăсăлĕ, отруби. Календ. 1911. Ăна шывпа пăтратса çăнăх е сăсăл сапса парсан, аван. ЧП. Аслă шывсем тăрăх армансем, урпапа тулă авăрать: мамăкĕсем вĕçеççĕ çӳлелле, сăсăлĕсем лараççĕ тĕпнелле, çавсем çĕмĕреççĕ хул тĕпне. Хурамал. Тулă çăнăхне аласан, ала çине юлнине сăсăл теççĕ. О сохр. здор. Апла тăвас тесен, хĕллене самаскăпа е тăмпа хутăштарнă сăсăлпа икĕ чӳречине те, пĕр шăтак хăвармасăр, лайăхăн сĕрсе лартас пулать. Ib. Çăнăхне авăртса килсен, сăсăлне уйăрмашкăн татах алапа алатпăр. СТИК. Çăнăх алласан, сăсăл пухăнат. N. Сăсăл пĕрчи пек сĕвĕне пуçлать. Хурамал. Тулă сăсăлĕ, ыраш сăсăлĕ, отруби. || В перен. знач. М. В. Шевле. Куçран сăсăл вĕçсе тохрĕ, т. е. перепугался. Трхбл. Сăсăлĕ вĕçрĕ, хăрарĕ. N. Хăй халăхĕн сăсăлне çапла вĕçтернĕ. СПВВ. ЕС. Сăсăлĕ вĕçнĕ = пит хăранă, сиксе ӳкнĕ, сехĕрленсе кăвакарса кайнă çын. Орау. Вăрланă лашана илнĕ тесе çыпçăнса, сăсăла вĕçтерчĕç вит. Ib. Вăрмантан тухсассăнах икĕ кашкăр ик енне ӳкрĕç те, лаша патĕнчех пыраççĕ. Шăльсене йĕрсех пыраççĕ. Сăсăлăм вĕçрĕ пĕтĕмпе. ТММ. Сăсăл вĕçтер, сильно напугать.

сăтăр

(сы̆ды̆р, сŏдŏр), вред. Ст. Чек. Сăтăр — çăмарта вăрлани; кушак сĕт-турăх çисен: ах мур, сăтăр тусах çӳрет, теççĕ. Якейк. Йăтă çăмарта йăтма, хор-чĕпписам тытма пуçласан: сатăр тума вĕреннĕ, теççĕ. Ib. Кошак сăтăр тума вĕреннĕ (кошак апат-çммĕç, сĕт-çу çима вĕренсен калаççĕ). О земл. Кĕрхи тырра ана çинче шыв тăни çĕртсе пит нумай сăтăр тăвать. О сохр. здор. Тусан ăша кĕрсен, çынна пит нумай сăтăр тăвать. Ib. Пирĕн сывлăха сыхлас тесен, пĕр-пĕрне сăтăр тăвас пулмасть, пулăшса юратса пулăшса пурăнас пулать. Хурамал. Çынна ахалех мĕн сăтăр тумалла (зачем вредить)?. Стюх. Сăтăр турĕ, напроказил, испортил. Пшкрт. Сăтăр ту = сал ту. Истор. Анчах Глинскийсем халăхшăн тăрăшма мар, хăйсем халăха сăтăр туса пурăннă. N. Темĕн тĕрлĕ сăтăр пур, курайман çын сăтăрне çитни çук. || Разорение. Хорачка. Вольăк вилет или что — сăтăр полчă. || Грабеж. Питушк. Ай ман картана çĕмĕрнĕ, сăтăр туса тохнă. Шел. 20. Пӳлерсене час-часах питĕ сăтăр тăватьчĕç. Истор. Половцсем вырăссем хыççăн пырса, пур çĕрте те сăтăр туса (грабили) çӳре пуçланă. || Озорство. СПВВ || Злой, вредный, озорной. Пшкрт. Сăтăр çын, пет сĕмсĕрленет, пет толашат, ялтан ытлашши тума хытланат. Хорачка. Сăтăр çын, сăтăрлат çынна, пустой петая кӳртет. Ст. Чек. Тухрăмăр та сăтăр килет.

сăтăр

(сыды̆р), тереть. Чăвашсем 35. Икĕ йывăççа пĕр çĕре сăтăрса, вут кăлараççĕ. Собр. Куçă тĕкне сăтăрсан пĕр тĕкĕ тухсан, хăй тăванĕ килет, теççĕ. Кан. Чыстиех вăйсăрланса çитсе, хырăмĕпе юра сăтăрса йăнăшать. КС. Кусатран урапана сăтăрать. || Натирать, обтирать, потирать, растирать. N. Ман алла амальпе сăтăр-ха (потри мне руки). Латыш. Ачине арăк çине хурать те, кĕлте çыххипе сăтăрса çапла каласа ларать: тыр вырнă чух ача кĕлте çыххи нишне кайнă, вăл ниш тухтăр. Хурамал. Çипе ăвăспа сăтăраççĕ (шаркнуть). Скотолеч. Малтан тăлапа сăтăрас пулать (растирать). Туперккульос 75. Типĕ тутăрпа сăтăраççĕ. Гладить. Юрк. Чи юлашкинчен хĕрĕ ларакан çĕре çавăтса пырсан (кобылу — кĕсре-выльăх), чĕлпĕрне çине тăхăннă тумтирийĕн тӳнтер енĕпе тытса, хĕрне (невесту) виç тапхăрччен тыттарат. Вăл та çапла тумтир аркипех тытса парат. Виç хутчен çапла сăтăрса тытса парсан, выльăхне вара кĕрӳшĕ каллех витине хупса хурат. ППТ. Вара чӳклеме пĕлекентерех çын куркапа çав ăсса улăхнă (принесенную) шыва ăсса илет те, çурăм тăрăх сăт(ă)ра-сăт(ă)ра: çырлах! çырлах! тесе, шыв ярат. (Уй чӳкĕ). Сунт. Кив самаскă лайăх уйăрăлтăр тесен, ăна вĕри утюкпа пусса сăтăрса тухмалла. || Скоблить, сгребать. Т.-И.-Шем. Çтена çинчи çуртисем çунса пĕте пуçласан, вĕсене çтена çинчен икерчĕпе сăтăрса илсе, хывнă чашчă çине пăрахаççĕ. ТХКА 72. Вăрман хĕрринче шĕшкĕ-качкине пĕтĕмпех сăтăрса пĕтернĕ. Эпĕ шала кĕтĕм. || Мазать (замазкой). || Проводить черту (по земле). Череп. || Рвать. Сред. Юм. Пĕр карман нăх (= нăк) сăтăрса тôхрăм (= татса тôхрăм). КС. Çĕмĕрт сăтăрас, срывать (особенно). Орау. Паян эпĕр хăмла сăтăртăмăр (снимали хмель). || Тащить, волочить. Чхĕйп. Çав хĕртнĕ чула тĕпелтен пуçласа пӳрт таврала сак тăрăх сăтăрса (= сĕтĕрсе) çавăрнă та, тула тухса вилнĕ çын хыççăн утса янă. Ир. Сывл. 24. Тапаланать малалла „букçир“ тенĕ япала, пилĕк паршă сăтăрса. Альш. † Çулă пăтта хайăрнă, хур тукмакне сăтăрнă. См. сĕтĕр. || Драть, загребать. N. Ку çын икçĕр тенкĕ сăтăрат (загреб, сгорстал), тет те, килне каят, тет. Юрк. Пирĕн улпутсем жалованье пит лайăх сăтăрнă. || Убежать, удрать. Ст. Чек. Ачасем хуçаран хăранипе киле сăтăрнă. || Бить. Хурамал. Çитменне тата, этемсем ака тунă чух лашисене çапла çапаççĕ тесе, упана пыра-пыра чăпăрккапа сăтăрнă тилĕ. || Уничтожать. П. Сормово. Салтак хĕçе сулса ячĕ, тет те, вăрмана сăтăрса касса анчах тăкрĕ, тет. N. Пулемйотпа сăтăрса тăкаççĕ. N. Сисмен хутран хай хулана çĕмĕре пуçланă, вара пĕтĕмпе çĕмĕрсе (сăтăрса) тухнă. || Склонить на свою сторону. Юрк. Вырăссем вĕсене хăйсем алли айне туртса иличчен, кĕсем (эту) хăйсем енне сăтăрса илме тăрăшнă. || Вытирать. Ст. Чек. Типĕ япалапа хытă пусса шăлса илес. || Волочить. КС. Сăкманне сăтăрса пырать (волочит).

Сăх

то же, что сăхă, жадный. Якейк. Эп апата сăх мар. Я ем мало, т. е. не жаден к еде. Шибач. Сăх çын = пит ĕмĕтсĕр çын.

сăх

(сы̆х, сŏх), клевать. Çамр. Хр. Çакăн пек çанталăксенче йăвăç турачĕсем ниçта сăхми вырăн юлми шăнса пăрланса лараççĕ. Сред. Юм. Чăх толă пĕрчи сăхать (клюет). Якейк. Чăх-чĕппи çăмарта шăнчен (= ăшĕнчен) тохиччен валтан çăмартая сăхать. N. Çавăнта сана вĕçен-кайăксем пыраканĕ пĕри сăха-сăха кайĕç. КС. Хур сăххăрĕ. Гусь ущипнул. Буин. Карташне кĕрсен, эпĕ ăна ятăм та, сăхасран хăраса часрах пăлтăр алăк патне чупса кайрăм. Изамб. Т. Çын вилет — усем çăхан пек сăхса илеççĕ (попы). || Кусать, жалить. Орау. Тутана шăна сăхса шыçтарчĕ. Ал. цв. 13. Чĕтĕресе кайса, чĕрине темĕскер сăхнă пек, йĕрсе ярать. || Рук. Календ. Прокоп. Урнă йытă çыртсан, çĕлен сăхсан, пĕр хăрамасăр часрах çыртни вырăнти юна çăварпа сăхса илсе, сурса пăрахас пулать. || Жечь (о крапиве). Тораево. Карта витĕр кăшкăртать. (Вĕтрен сăхни). || Давить гнид гребнем или двумя ногтями. N. Сăхмассерен пĕр-ик шăрка вĕлерет (гнид убивает гребнем). || Бить. КС. Вăл та пулсан пырса сăхатех. И он тоже бьет (о малосильном или ребенке в драке). || Делать отметку. КС. || Колоситься. Собр. † Ыраш пуçах сăхнă чух çара аллăн ан тытăр. Баран. 27. Ыраш икĕ эрне ешерсе ларать, икĕ эрне пуçах сăхать, икĕ эрне шăркине тăкать. || Вышивать глазки (об узоре). См. тĕрĕ. Нюш-к. Тĕрре сăхса тухман-ха, теççĕ. Вăл тĕрĕ куçĕсене симĕс, кăвак, чакăр, е хĕрлĕ лартса тухман тени пулать (отдельные участочки узора еще не вышиты). Якейк. Эп паян икĕ масмак сар симĕс сăхрăм (сар-симĕспе туса тохрăм). Сред. Юм. Сарлăх кăтай тĕрленĕ чôхне, тĕрлесе пĕтере пуçласан, варрисĕне пăртак чиксе тôртмалли йолсан: пăртак сар сăхмалли йолнăчă, теççĕ. || Сглазить, подумать или сказать о том, что кто-нибудь много ест или пьет. Орау. Такăш сăхса чыхăнтарчĕ, чыхăнса пĕтĕмпе антăхсах карăм (зашелся от кашля). N. Эсĕ сăхрăн пулĕ мана? (Говорит в шутку поперхнувшийся). СПВВ. Х. Сăхса пăхса тăрать çинине Сапăнсассăн, пĕри-пĕри сăхрĕ пулĕ, теççĕ.

сăхăн

зариться, жадничать. Шорк. Темскер çын патне пырса сăхăнса çӳрет вара çав (жадничает).

сăхсăх

креститься, класть на себя крестное знамение. Юрк. Эпĕ — тутар муссульман, эсĕ — тĕне кĕнĕ çын, сăхсăхса ил, тет тутарĕ. Йӳç. такăнт. 8. Урлă-пирлĕ сăхсăханчи туса, кăмака çумне кайса ларать. || Молиться. Чхĕйп. Авалхи чăвашсам нихçан та турра сăхсăхман.

сăхсăхап

„ей богу“ (клятвенное слово). Н. Мертли. Ну, Марье, сăхсăхап, çын пуçтарăннă та трактăр патне! Ну, Марья, и собралось же, ей богу, народу к трактору!

сĕвем

(сэ̆вэм), нитка около метра в длину. Канаш. р. М. Васильев. Сĕвем — пĕр хăлаç çип. Чукалы. Сĕвем, четверть (шит). СТИК. Сĕвем, нитка длиной около двух локтей. Ib. Пар-ха мана пĕр сĕвем çип. (Не надо смешивать с „сум“). N. Сĕвемне çитерсен, çиппине шач! тутарса тӳлет. N. Тата вырăссем калаççĕ: халăхран пĕрер сĕвем çип — çарамас çынна пĕр кĕпе, теççĕ. Сред. Юм. Çиппе арланă чôхне сĕвемĕн-сĕвемĕн пĕтĕрсе арлаççĕ. Н. Седяк. Унтан вара пытарма пынă çынсене икшер-виçшер сĕвем çĕлен çип параççĕ. Ib. Сĕвем — пĕр çип. Чуратч. Ц. Вара патша çак чăваша пĕр сĕвем пурçăн çип пачĕ, тет. Бгтр. Вилнĕ çын çинче панă çипсенчен пурте тан пулсан, çын час вилет, тет, тан пулмасан час вилмест, тет. (Вилнĕ çынна пытарса тавăрăнсан, пӳртре пур çынсене пурне те виçшер сĕвем çип парса тухаççĕ. Етрух. Вара çăл кутне виçĕ сĕвем çĕлен çип вĕçĕмрен чăса-чăса пăрахаççĕ. ЧП. Сĕвем-сĕвем симĕс пурçăн. N. † Пурçăн сĕвем — вăрам сĕвем, пирĕн ĕмĕрсем пит кĕске. (Хĕр йĕрри). Юрк. Мăскал-мăскал сарă пурçăн, сĕвеме вăрăм килинччĕ.

сĕвĕрт

то же, что сĕвĕр. Юрк. Сĕвĕртет, ăшша уçăлтарат. N. Ун çиллине сĕвĕртсе яман пулсан, вăл вĕсене вĕлерсе пĕтернĕ пулĕччĕ.— Кĕвĕсем. Вуникĕ килĕ урлă тусăм турăм, çын тăшманĕ кĕрсе сĕвĕртрĕ.

сĕлеке

(сэ̆л'эгэ), слюна. Изамб. Т. Сĕлекине юхтарса çӳрекен çынна сĕлеке тесе ят параççĕ. Чуратч. Ц. Çăвар тути пит кайнă, епле сĕлеке (слюнявый) чуптунă. Шурăм-п. Ай-й-ай ача, тутлă шăрш кĕрсе кайрĕ, пĕтĕм çăвара сĕлеке тулчĕ те, ĕненни пек чут юхса анатьчĕ. Тогаево. † Çав Анаткас хĕрĕсен йăрпи-ярпи сĕлеки. Шарбаш. Турă çына тăнран тунă. Ăшне чун хутас (прибавить), тенĕ. Чунĕ хунь çумĕнче пулман, çавăнпа ăна илме айăка кайнă. Çын кĕлткине пăхма йăтта хăварнă. Çав вăхăтра шуйттан пынă та, йăтта шăнă парса çына хунь сĕлекипе лапăртанă. Йăтă шăнă çиса пăхиман та, турă таврăннă. Çына лапăртаттарнăшăн йăтта: сана пур çын та ваттăр, çима шăнă анчах патăр. Çына тепĕр хут тăвасран, унăн ӳтне тавăрса чун хутнă, çавăнпа çынсен сĕлеке, сăмса юхать. N. Эй, сĕлеке çăвар (слюнявец), сĕлекĕне ан сирпĕт. (Говорят брызжущему слюной при разговоре). Сред. Юм. Сĕлеке тота, называют тех, у кого из рта течет слюна. Толст. Вăл хăйĕн çынна вĕлерекен сĕлекине шыва юхтарнă.

сĕлĕх

(сӧ̆лӧ̆х), пиявка. Шел. 64. Сĕлĕх пекех сăхать вăл. СПВВ. ИА. Усал юн ĕçме çын ĕнси çине сĕлĕх лартаççĕ. СПВВ. Сĕлĕх — сĕлĕп, усал юна ĕçекен шыв кайăкĕ. Ядр. Сĕлĕх çитĕнет. См. сĕлек, сĕлĕк, сĕлĕп.

сĕлкĕш

(-г гэ̆-), невеселый, грустный, скучный. Скотолеч. 34. Вăл (овца) апата начар çиет, сĕлкĕш (салху) çӳрет. К.-Кушки. Мĕн сĕлкĕш тăран? Что ты грустен. Альш. Пĕр икĕ кунтанпа сĕлкĕш çӳрет (ходит грустныЙ). СПВВ. ИФ. Çын, пĕр-пĕр нуша пулсан, пит сăмахламас, ун çине пăхсан шелçеççĕ пулат. Темĕскерне халь вăл ку яхăнта кăлăх сĕлкĕш çӳрет, теççĕ. Зап. ВНО. Сĕлкĕш пулнă. (Говорят про человека, когда он начинает расхварываться). Ст. Чек. Ку çын ма сĕлкĕш ларат (хуйхалă, салху ларат). N. Ăна юхса выртакан шыв пăтранса, йывăçсем сĕлкĕш, турачĕсене усса, тискер, ют çынна кĕтсе илнĕ чухнехи пек туйăнать.

сĕлтĕ

(сэ̆лдэ̆), щелок. СПВВ. ЕХ. Сĕлтĕ = кĕл тăрри. Рак. Пуçа мунчара сĕлтĕпе çусан, пуçри лĕкĕ пĕтĕмпех тухса ӳкет. N. Пӳрте, пăлтăра, сахалтан та эрнере пĕрре, вĕри сĕлтĕпе çăвас пулать. Собрн. по мед. Выртса пурăнакан тумтирсене те вĕри сĕлтĕпе çуса тасатмалла. Календ. 1907. Çиелтен шурă, таса пире сĕлтĕ çинче çуса хурас пулать. Ib. Чирлĕ çын тумтирне уйрăм тытас пулать. Çума сĕлтĕпе çăвас пулать. О земл. Кĕл витĕр вĕри шыв ярсан, вăл поташ сĕлтĕ пулса анать.

сĕм

(сэ̆м), темный. Ск. и пред. чув. 78. Вăрман тĕлне хуп-хурах сĕм пĕлĕтсем капланчĕç. || Дремучий. Чураль-к. Сĕм вăрманта çеклĕлĕх йывăç тупаймăн. (Ут хӳри). Сред Юм. Сĕм вăрман, большие непроходимые леса. Батыр. Тĕлĕкре сĕм вăрманра çӳресен, вăрçа кĕмелле пулат, теççĕ, типĕ япала курсан, ырлăха пулат, теççĕ. Такмак. Утмăл çухрăм сĕм вăрман урлă каçрăмăр. Трхбл. Сĕм вăрманта сĕт вĕрет. (Кăткă тĕми). Регули 896. Сĕм вăрман, сĕм ойпа тохрăмăр. || Совершенно. Регули 895. Сĕм пĕччен порнать. Ib. 877. Сĕм коçне кисе кăтартмарĕ. Ib. 898. Сĕм те пĕлмест. Кильд. Ăна никам та паллайман, вăл сĕм ют çын пулнă. СТИК. Сĕм тăварсăр, совершенно без соли. Изамб. Т. Сĕм пĕлми выртăть (когда крепко спит, или в бессознательном состоянии и пр.). Сĕт-к. Сĕм тĕттĕм, сĕм соккăр. N. Тăпри, шывĕ, чулĕ — пурте хутăшах пулна, йĕри-тавра сĕм тĕттĕм хупăрласа тăнă. Сред. Юм. Сĕм тĕттĕм, совершенно темно, ни зги не видно. N. Сĕм тĕттĕмре хăйсен йышĕсене хăйсем паллаймасăр пĕрне пĕри вĕлере пуçланă. СПВВ. БМ. Сĕм тĕттĕм, сĕн тĕттĕм, тьма. О сохр. здор. Хăшĕ-хăшĕ тата сĕм ватăличчен пурăнаççĕ. Хорачка. Так йорлаччă вăлсам сĕм пĕлми. Сред. Юм. Сĕм те пĕлмес. Ничего не знает. Шарбаш. Сĕм те пĕлмеç. Ничего не знает. Бгт. Сĕм куçсăр, совершенно слепой. (Хăрах куçсăр, кривой). N. Вăл пĕр çулталăк хушши сĕм куçсăр пулса пурăннă. Кан. Кун пек çĕленĕ куçпа пурниччен, ĕлĕкхи пекех сĕм куçсăр пурнам, тесе шухăшлатăп. Ала 92. Анчах унăн (у него) пĕр тăнĕ те пулман, сĕм ухмахах пулнă вăл. ЙФН. † Сĕм арăмсăр сĕм ухмах пак, туссăр йышсăр тунката пак. N. Сĕм ухмаха тухрĕ. Кан. Сĕм шур илнĕ куçлисене те тӳрлетейреççĕ-ши? Якейк. Сĕм хĕлле (тăр хĕлле) пирĕн пӳртре пурăнма япăх. N. Халĕ сĕм кĕркуннене çитрĕмĕр те, килтен те тухас килмест. Ск. и пред. чув. 5. Тухса кайрĕ сĕм çĕрле Акăр ялне хăнана. Сам. 29. Илемсĕр, сĕм тĕксĕм, салху пурнăçра этем тивĕçне те тытса тăрайман. || Самый (для выражения превосходной степени). Якейк. Вăрă пирĕн ялти сĕм лайăх лашая çаклатса карĕ. Собр. Сĕм çук çыннăн та (у самого бедного), вилсессĕн, ним юлмасан, катăк пурттипе, катăк çĕççи юлнă, теççĕ. (Послов.). Собр. Пирĕн пичче сĕм пуян та укçи пур. О сохр. здор. Сĕм ватăличченех, до самой глубокой старости. N. Сĕм авал эпĕр пурнакан Раççей вырăнĕнче те вĕçĕмсĕр тинĕс шавласа выртнă. К.-Кушки. Сĕм хура, чисто черный. Буин. Сĕм хура, полный мрака. ТХКА 48. Çапла пĕрре сĕм тĕттĕм пулсан, вăрмана лашасем яма тухса карĕ пирĕн атте. Ib. 49. Пӳртрен тухрамăр. Сĕм тĕттĕм. N. Эпĕ сĕм ухмах мар.

сĕмлен

сознавать, чувствовать. Тюрл. Çав çын она пăртак сĕмлекет полас, çавăнтан итса пăхас. || Смекать, соображать. ТММ. Кĕнекесем вулатпăр, тĕнче ĕçĕсем çинчен сĕмленме пуçлатпăр. Ib. Пăру калча çине çĕмлене пуçланă. Теленок начинает смекать, догадываться об озими. Ядр. Сĕмленет пăртак. Немного начинает смекать (в работе). || Расчитывать, надеяться. Пшкрт. Вăл сăрая сĕмленсе (ĕмĕтленсе) каять. Он и идет туда из-за пива. || Недоумевать. Капк. Мĕскер кунта? сĕмленсе пыратăп хам теллĕн.

сĕмсĕр

(сӧ̆мзӧ̆р), без сознання; бессознательло; бессознательный. Пшкрт. Вăл выртат сĕмсĕр (или: нимĕн сĕмсĕр, без чувств). || Нахальный, наглый, бессовестный. Хурамал. Сĕмсĕр çын тесе вăтанман çынна калаççĕ. Ядр. Питĕ сĕмсĕр (так и лезет, хочет стащить). СПВВ. ГЕ. Сĕмсĕр е пуçтах тесе кирек мĕнле чунлă япалана та калаççĕ: акă пĕр çын çимелли япалана тула хурса пăхса тăрат, тăнă çĕрех çавăнта е сысна, е йытă пырат, хăваласан та каймаçт, ăна вара сĕмсĕр теççĕ. СПВВ. ЕС. Сĕмсĕр = пуçсăр, кĕмелле мар çĕре ирĕксĕр кĕрекен. Изамб. Т. Сĕмсĕр çын чĕнмесĕрĕх хăнана каять. И. С Степ. Сĕмсĕр, нахал. Ск. и пред. чув. 97. Сĕмсĕр-пуçсăр вăррисем турăран та хăраман. || Неразборчивый. Трхбл. Сĕмсĕр сысна! (Пит чикĕнекене калаççĕ). Ск. и пред. чув. 73. Сĕмсĕр сысни çухăрать, пĕтĕм яла çĕмĕрет. || Жадный, завистливый. Сятра, Хорачка. СПВВ. ИА. Сĕмсĕр — çын япалине юратать. СПВВ МА. Сĕмсĕр (пилсĕр) — япаларан тăрана пĕлмен çынна калаççĕ. СПВВ. ФИ. Сĕмсĕр — пит ĕмĕтсĕр çын. N. Сĕмсĕр пушă хирте, сивĕ, тĕксĕм чулсем çинче ырă сунакан ларнă. N. Ялсем тăрăх суту-илӳ туса çӳрекенсем тата сĕмсĕртерех. || Дикий, суровый, молчаливый, ни на что не обращающий внимания. Якейк. || Глуповатый. Бичурино. Сред. Юм. Кăçта çапкаланса çӳрен эс ôнта, сĕмсĕр карти. СПВВ. ТМ. Усал, ухмах çынна , сĕмсĕр çын теççĕ.

сĕмсĕмекке

сĕмсĕмеккĕм, неизв. сл. Ск.и пред. чув. 24. Юманкапа юлташĕсем тĕттĕм пирки чарăнчĕç. Сĕмсĕмеккĕм, сĕмеккĕм, çав карчăка çи! терĕç. СТИК. Пĕчĕкçĕ ачасене йăпатса, вăсемпе аппаланса выляса ларакан çитĕнне çын пĕчĕкçĕ ачанăн аллине тытат та, унăн пурнисене урăхла ят парса ак çапла калат: акку ак — паш-пӳрне (пуç-пурне), акку — палан-ӳте (шĕвĕр п.), ӳте-тирек, сĕмсĕмеккĕм, качаккине папакки.

сĕн

(сэ̆н), понуждать, навязывать, настойчиво предлагать, навяливать. Якейк. Изамб. Т. Çав осал лашая ма сĕнсе çӳреп эп. Ib. Ан сĕн пустой, çавах илес çок эп. КС. Ытла трук ан сĕн (ытла трук ан хупăрла). Не понуждай слишком настойчиво. Ст. Чек. Нимĕне юрăхсăр пирне тек сĕнсе çӳрет (навяливает). Шурăм-п. Хырăм выçнă пулмалла, пурте сĕнмесĕрех çиме пуçларĕç. || Сулить. Толст. Пĕлĕтре вĕçсе çӳрекен тăрнана сĕниччен, малтан алла касăя тыттар. Утăм 17. Ирĕк тĕнче пур халăха ырлăхне сĕнет. Начерт. 158. Сĕнсе ил, брать с усилием. || Угощать, настойчиво. Хорачка. Хурамал. Тилĕ упа патне хăнана пырсан, упа ун умне çарăк çулçи пырса купаларĕ, тет: сĕнсе çытарма алă çок, тет, сĕнмесĕрех çи, тет. СПВВ. Сĕнмесĕрех ĕç, çи. || Страдать, нуждаться? N. Çити-çитми укçапала сĕнсе çӳремелле ан пултăр. См. вилнĕ çын кĕперри. || Направляться, побрести в известном направлении. ЧС. Эпир такçантан тин, çăмăр çуса чарăнсан тин, ăн кĕрсен, килсенелле тăрса сĕнтĕмĕр (= сĕнкĕлтетрĕмĕр, сулăнтăмăр). (Майра пасарĕ, Сĕнтĕр вăрри).

сĕнк

(сэ̆ҥ'к, сӧ̆ҥ'к) подр. Утиханию, успокоению, впаданию в забытье, задреманию. Н. Уз. Пăртак сĕнк пулчĕ-ха! Немножко затих и уснул (говорится о ребенке, который часто плачет). Сред. Юм. Пăртак выртам-ха, каймалла полаччин, тесе выртрăм та, сĕнк полнă кайнă (задремал). Ib. Пăртак выртса сĕнк пôлам-ха тесе, тин çиç выртнăччĕ, килсе те тăратрĕç, сĕнк полаччинех. Янтик. Çул çинче канса ларакан матка халь сĕнк пулнă (впала в забытье). Ib. Эпĕ сĕнк пулайнăччĕ, мана килсе те вăратрĕç. . Трхбл. Сĕнк пултăм, вздремнул. Тюрл. Ларнă çĕртех сĕнк пулса карăм (задремал). Хăр. Паль. 4. Пальля, çул çинче ывăннăскер, пĕр тăлăплă çын çумне тĕршĕнсе сĕнк пулса кайнă. Çутт. 158. Хăй: ытла та ывăнтăм! тет те, сĕнк пулса хытса каять. || Забытье. МПП. Сĕнке кайнă, задумался. N. Йăвăр шухăшсем кăна сĕнке янă.

сĕнк

(сэ̆ҥ'к), опустить, склонить голову. Юрк. Этем пуçне сĕнксе пит кăмăлсăр çӳренине курсан, вăл унтан ыйтат: этем эсĕ мĕншĕн пит кăмăлсăр çӳретĕн? тет. Ib. Сукмак тăрăх пуçне сĕнксе малалла ута пуçларĕ. Толст. Пĕр вунă кун иртсен, Дружок сĕнксе çӳре пуçланă. Вăл ĕçми те, çими те пулнă. Шел. 26. Асапланса, ахăрса, пырать сĕнксе Ессепе. Сам. 35. Ерçерум тавраш... Çӳллĕ, чуллă сăрт, юрпа витĕннĕ — лараççĕ шăпăрт, кăвак уярта тăраççĕ сĕнксе. Орау. Сĕнксе (опустив голову), тĕкĕлтетсе пырать пĕр ӳссĕрскер, пĕтĕмпех çемĕçнĕ. || Дремать, „клевать носом“. N. Тин сĕнксе кайнăччĕ. Я только задремал было. Городище Б. Сĕнксе ларат (тăрат). Сидит (стоит), погрузившись в дремоту. Ib. Мĕн сĕнксе тăран? Что ты дремлешь? Что ты спишь. Орау. Сĕнксе ăйăхласа ларать, теççĕ ларнă çĕрте сулланса çывăрса ларакан çынна. Хурамал. Çын тĕлĕнсе (задумавшись) çывăрнă пек ларнă чух, сĕнксе ларать, теççĕ. Альш. Сĕнксе ларат. Клюет носом (о засыпающем). В. Олг. Сĕнксе ларат, хомканкаласа ларат (пьяный). Н. Уз. Сĕнксе ларат. Сидит (то-и-дело) закрывая глаза от дремоты. Якейк. Сĕнксе. Ларать = ăйхăласа ларать. Янтик. Иван сĕнксе ларать (полусонливо сидит). Слеп. Аран сĕнксе ларать, кĕлеткине те çĕклимаçт. || Поплестись. Капк. Илсе сĕнкрĕ килелле. Слеп. Атя отăпăр, сĕнкĕпĕр.

сĕнкĕртет

(сэ̆ҥ'гэ̆рдэт), еле шагать, еле ходить, плестись. СПВВ. ИФ. Ватă çын сĕнкĕртетет, хулен утать. Ib. Пĕр-пĕр ватă çынна: ав ĕнтĕ тек сĕнкĕртетсе çӳрет, теççĕ. Череп. Сĕнкĕртетсе çӳрет. Чуть ходит (напр., старик). Ст. Чек. Сĕнкĕртетсе çӳрет (тесе) ӳсĕрĕлсен хăйне хăй çӳрейми, хăйне хăй пĕлейми пулса çӳрекен çынна калаççĕ. СТИК. Аран-аран сĕнкĕртетсе çӳрет (еле-еле ходит. Говорят про слабого человека или про того, кто только-что начинает поправляться от болезни). Ib. Сĕнкĕртетсе çӳрет, ходит и не может разобраться в окружающей обстановке. Ib. Кĕнеке вулакан виçе юпи çинче ларакан ачана шуйттансем сĕнкĕртетсе çӳресе шыранă. || Болтать, говорить вздор. Альш. Сĕнкĕртетет çавăнта кирлĕ мара. Что-то слышал, но передает неправильно.

-сĕр

аффикс отрицания прилагательных и существительных, „без“. См. -сăр. БАБ. Пирĕн ял пысăк та, ахаль те, ялта пĕр-пĕр чаплă мар çын вилсен, хăшĕ-хăшĕ ик-виçĕ эрнесĕр те пĕлмеççĕ. Кан. Суккăрсене пулăшассисĕр пуçне, суккăр пуласран сыхламалли тĕлĕшпе те ĕçлемелле.

сĕр

(сэ̆р), цедить, процеживать. Ст. Чек. Авал çынсем тĕттĕме çутăличчен çĕр хута алапа сĕрнĕ, тет. Вара вĕсене пĕр çын ку асапран хăтарнă, тет. Календ. 1903. Сĕтне никçан та сĕрмеççĕ, лайăх витсе хумаççĕ, тăпра, çуп-çап кайса пĕтет. Изамб. Т. Сăра юçсе ĕлкĕрсен, ăна сĕреççĕ. Ходар. Сăрине туса йӳçтерсе сĕрсен... || Фильтровать. || Бродить рыбу, ловить бреднем. Изамб. Т. Атмапа пĕр çын çырма хĕринчен сĕрсе çӳрет. Ib Полă сĕр, бродить рыбу. N. Унтан пичче тата тепре сĕрсе кăларчĕ. || Вылавливать, напр., клецки, салму из чашки. ||В перен. смысле. Хурамал. Сĕрсе çӳрет ял çинчи сăрана, теççĕ нумай ĕçсе çӳрекен çынна. Янтик. Сĕрсе çӳрет (так говорят про человека; который любит угощаться у людей; но сам не угощает).

сĕркĕç

(сэ̆ргэ̆с, сӧ̆ргӧ̆с), сĕркĕч (сӧ̆ргӧ̆ч), сĕркĕчĕ', терка у спичечной коробки. || Смычок. Ст. Чек. Урас-к. Сĕркĕç киле каяс, тет, купăс кунта юлас, тет. Шел. 20. Купăссене тытатьчĕç, сĕркĕччине сĕретчĕç. || Копотун; тот кто копошится за делом, не спешит. СПВВ. ГЕ. Сĕркĕчĕ — акă çын сăра ĕçме каят, вăл киле тавăрăнма тытăнсан, ура çине тăрсан та тепĕр çавăн чухлĕ тăрат. КС. Мĕлле çавсем хăнисем, сĕркĕç çынсем, тухса кайма пĕлмеççĕ.

сăреке

(сэ̆рэгэ), бредень для ловли рыбы в летнее воемя. Ёково. N. Эпир пĕрре лаша кӳлтĕмĕр те, сĕреке хурса пулă тытма карăмăр. N. Икĕ çын сĕрекен икĕ вĕçĕнчен туртса пыраççĕ, эпир пулине хăваласа пыратпăр. Пĕр пилĕк-улттă сĕрсен, пирĕн пĕр витре пулă пулчĕ. Альш. Ăшăкрах çĕрсенче тата сĕрекепе сĕреççĕ пулăсене. Сĕрекене мишук евĕрлĕрех çинçе тĕплĕ тунă. Çăварĕ унăн сарлака, пĕр ик-виçĕ пичетни пур-тăр. Икĕ енчен икĕ çын сĕрсе пымашкăн патакран тытмалли тунă. Çав патаккисене пуç-чиккĕн тытса пынипех леш сĕрекийĕн çăварĕ карăнат та, унта пулăсем кĕрсе пыраççĕ. Вăл мишук пек тăсăлса пыраканнине сĕреке хӳри теççĕ. Сĕрекене лайăх йышши хаклă йĕтĕн çипписенчен тăваççĕ. СПВВ. ЕХ. Сĕреке — пулă тытаканни. Унпа иккĕн сĕреççĕ.

сĕрелте

(-дэ), вид, облик, подобие. Б. Крышки. Утиялăн сĕрелти çех юлнă. От одеяла осталось лишь подобие. Сред. Юм. Ôна лайăх туса памасан та, пăртак сĕрелти çиç пôлсан та йорать. Б. Крышки. Унăн (пальтон) сĕрелти кайнă. Оно (пальто) потеряло вид, облик. Ib. Унăн çын сĕрелти те çук ĕнтĕ. Он потерял образ (человека, напр., после болезни похудел и пр.)

сĕрен

вид, облик, подобие. Завражн. Хăççан сана çын сĕренĕ кĕрĕ-ши? Когда ты примешь человеческий облик? (Укор). См. сĕрелте.

сĕрен

назв. обряда изгнания из жилищ душ умирающих. Н. Седяк. Кĕçнерникун каçпа ачасем „сĕрен тăваççĕ“. Ăна ак çапла тăваççĕ. Пухăнаççĕ çамрăкрах ачасем, пĕр-пĕрин хушшинчен начальниксем хурса пĕтереççĕ: пĕрне старшина тăваççĕ, голова тăваççĕ, староста тăваççĕ, казначей тăваççĕ, возовой тăваççĕ, музыканщик тăваççĕ, йăвăçран шатăрмак тăваççĕ, шатăртаттарса çӳреме. Унтан вара вĕсем хулăсем илсе килĕрен çӳреççĕ, çăкăр, çăмарта, укçа пуçтарса. Килсе кĕрсенех: сĕрен! тесе ушкăнĕпе кăшкăраççĕ, тата хулллисемпе: чир-чĕр кайтăр, тесе çапаççĕ. Купăс калаççĕ; шатăрмакпа шатăртаттараççĕ, ташлаççĕ. Хуллисем вĕсен пилеш йăвăççи пулать. Çак ачасем çĕрле çӳреççĕ. Пĕр-пĕр килле килсе кĕрсен, вĕсем хăйсем сăра ăсаççĕ, хăйă хăйсем çутаççĕ, сăрине те хăйсемех ĕçтереççĕ. Хуçасем голова’сем умĕнче, старшина умĕнче тĕк çех тăраççĕ ура çинче. Сăра ĕçкелесен, ташласан, вĕсене хуçасем параççĕ: укçа казначей’е, çăкăрне возовой’а, çăмартисене çăмарта пухакана параççĕ; вара хуçасене пуççапса тухса тепĕр киле каяççĕ. Пурин патне те çӳресен, вĕсем ялăн анат вĕçне тухса, çăмартисене пĕçерсе чӳклеççĕ те çиеççĕ. Укçисене валеçсе илеççĕ. Хăйсем вут урлă каçаççĕ, шатăрмакĕсене те çунтараççĕ. Ялта çăмарта, çăкăр, укçа пухса çӳренĕ чух тутара курсан, хуллисемпе голова'па старшина хушнă тăрăх хĕнеççĕ. Тутарсенчен укçа ыйтаççĕ; укçи пулмасан, тӳпеттейне илеççĕ. Сĕрене çапла тăваççĕ. ЧС. Пирĕн таврара пур чăваш ялĕнче те авалхи йăлапа сĕрен тăваççĕ. Ăна чир-чăр тасалтăр тесе тăваççĕ. Сĕрен эрне тенĕ чухах, сăрасем туса, пурне те хатĕрлесе, сĕрен кунĕ ĕçĕпĕр-çийĕпĕр тесе, хавасланса кĕтсе тăраççĕ. Ib. Тата ачасем сĕренте, кăшт катса çӳреме тесе, майăрсем, хĕвел-çавăрнăшсем, хура-мăйракасем, канфетсем илеççĕ. Сред. Юм. Сĕрен тесе мункун чухне килĕрен килле патаксĕмпе çапса çимĕçсĕм пуçтарса çӳренине калаççĕ. Етрух. Чăваш хушшинче епле сĕрен пуху пулни. Сĕрен пуху пулнă мункун эрнинче, е кĕçкерникун, е шăматкунсенче; тунă уна акă çапла: çамрăк авланман ачасем питĕ нумай пухăнаççĕ. У ушкăн çинче пĕри пĕр çĕклем хулă çĕклесе çӳрет, ытти ачасенче те пĕрер хулă чăвăклаттарса çӳреççĕ юрăпа. Чи малтан пуçланă чухне пур ачасем те уя тухса вут питĕ выйлă хураççĕ: вутти урлă пур ачасем те сике-сике каçаççĕ, урлă та пирлĕ, вара сĕрене шатăртаттараççĕ, юрласа; унта вара яла тавăрнаççĕ те, килĕрен юрласа шатăртаттарса сĕрене çӳреççĕ. Пĕри унта такмакпа çăмарта пуçтарса çӳрет. Юрри усен (вĕсен) акă çапла: „Пире сăра памасан, пички пăкки хуçăлтăр, пире чăкăт памасан, ĕне сĕтне типĕттĕр, пире çăмарта памасан, чăххи, кучĕ питĕрĕнтĕр!“ теççĕ. Хуллипе чăвăклаттараççĕ, сĕренĕпе, шатăртаттараççе: çапла хапхаран килсейрен кĕрсен юрлаççĕ; кăшин хулли хуçăлсан, у (вăл) тата çĕнĕрен хулă çĕклесе çӳрекенрен илет, вара кил хуçи кил карти варне сĕтелне усем пырас уммĕн хатĕрлесе лартать, унта пĕр витре сăра лартать, виçĕ çăмарта хурать, чăкăтне те, кулачĕне те хурать, пырса кĕрсен сăрине унтах ĕçсе яраççĕ, çăмартине, чăкăтне, кулачне сĕрен пуçĕ такмакне чикет, вара каллех чăвăклаттарса сĕрене шатăртаттарса килĕрен киле çӳреççĕ. Çӳресе пĕтерсен, каллех вут хĕрне тухаççĕ, çĕрле унта вара такмакран сĕрен пуç çăмартасене, чăкăтсене, кулачсен — пурне те пĕр пек валеçсе парать ачисене, унта çисе пĕтерейменнине ывăтса пĕтереççĕ: киремете çитер куна, тесе, киле илсе таврăнмаççĕ. Унтан вара хуллисене вут хĕрне пăрахса хăвараççĕ. Сĕрене ӳлĕм валли пуçтарса хураççĕ. Ялта ачасем пĕр-пĕрин патне хăнана çӳреççĕ савăннипе вара кайран. Çапла чăвашсем киремете хисеплесе савăнаççĕ. Нюш-к. Сĕрен — назв. обряда, который заключается в следующем: на пасхе вечером парни ходят по деревне и под окнами поют: просят яиц и пр. Если не дадут ватрушек и пирогов, то говорят: пусть печь обвалится; если не дадут яиц, то говорят: пусть куры не несутся. Максимкино. Сĕрен бывает в субботу на пасхальной неделе. „Сĕрен каласа çӳреççĕ“. Сĕрен будто бы трещотка, которая трещит: „чăр-чар“. СПВВ. Сĕрен или вирĕм, особое игрище. N. Кашни ял чӳк тума тапратиччен чăн малтан сĕрен тунă (как бы начало всех жертвоприношений). Ст. Яха-к. Унтан вара пĕтĕм сĕренте çӳренĕ халăх уя, ял тулашне, сĕрен пăрахма каяççĕ. ЧС. Мункун эрне тенĕ чух ачасем ашшĕсене атăсем илтереççĕ, сĕрен хăваланă чух ташлама тесе. Ib. Сĕрен пур ялăн та пĕр вăхăтрă килмес: хăш ялта мункунта тăваççĕ, хăш ялта акана тухас умĕн тăваççĕ, хăш ялта çимĕкре тăваççĕ, тата хăш ялта аслă уй-чӳкре тăваççĕ. Н. Ильм. Мункун иртсен тепĕр кунне тунтикун прик-виç ача пĕр çĕре пухăнаççĕ те сĕрен тăваççĕ. Унта ытти ачасем пухăнаççĕ. Вĕсем вара касă тăрăх çăмарта пухма каяççĕ. Çӳресен-çӳресен, пĕр-пĕр пӳрте кĕрсе пĕр-пĕрне чир-чĕр кайтăр тесе çапаççĕ... Унтан вара масар çине кайса сĕренне çĕмĕреççĕ те, вилнисене хываççĕ. Янш.-Норв. Пирĕн ялсем тата уй-чукĕ тунă каçах (в день уй-чук’а) сĕрен тăваççĕ. Вĕсем çав сĕрен тунипе: ялти усал-тĕселсене хуса кăларатпăр, теççĕ. Альш. Ача-пăчасем, çамрăксем, пĕрин патĕнче пăтă пĕçереççĕ, Чӳклеççĕ. Каçпа сĕрен хăвалаççĕ. Пурте патаксем, шăпăрсем, çавасем илеççĕ, тет. Шăк-шăк, шăн-шăн! пурин çуртне урам тăрăх шаккаса тухаççĕ, пĕр чăхха хире хăвараççĕ. ППТ. Пирĕн таврара чăваш ялĕсем кашни çул сĕрен тăваççĕ. Çав сĕрене вăсем кашни ял тĕрлĕ вăхăтра тăваççĕ: хăшĕ Питравра уй-чӳкĕнче тăваççĕ, хăшĕ çимĕкре, анчах мĕшĕн апла тунине пĕлместĕп. Пирĕн ялăн хамăрăн мункунта тăваççĕ. Ib. Мункун ернинче ытларикун ачасем тăрсассăн ирех апат тăваççĕ те сĕрен хăвалама хатĕрлеççĕ. М.-Яуши. Чăвашсем тата сĕрен тăваççĕ. Вăл сĕрен мункун ыран пулать тенĕ чух тапранать. Вара шăматкун ир пĕр çын патне пухăнать. Унта вара ват çынсем пуçтарнаççĕ. Вара унта ваттисем тĕрлĕрен ĕçлĕ çын уйăраççĕ: касак, улпут, касначчей. Тата унта ачасем те пуçтарнаççĕ, темĕн чул нуммай. Вара касакĕ ачасенчен ыйтать: сирĕн хăнкăла йĕнни пур-и? Ачасем пурте шанкăран хăнкăла йĕнни туса пыраççĕ çав пӳрте. Ĕçлĕ çынсем ачасенчен ыйтаççĕ: хăнкăла пур-и йĕннисенче? теççĕ. Ачасем хăнкăласем чикеççĕ, йĕннисем çине кăтартаççĕ. Çав вăхăтра ваттисем сĕтел хушшинче лараççĕ сăра ĕçсе. Унтан виç çавра юр юрлаççĕ. Тата ваттисем ачасене вăт çапла кăшкăрма хушаççĕ: сĕрен. Тата тепре: хăнкăла! тесе кăшкăраççĕ. Хăнкăлана хăнкăла çиять, таракана таракан çиять, теççĕ ачисем. Унта шăпăр калаççĕ, ташлаççĕ. Касакăн аллинче улăмран тунă нухайка пур, çав нухайкапа кил хуçисене виçшер çапать, уна вăл, чир-чĕр кайтăр тесе, çапать. Унтан ачисем пурте ӳксе пуççапаççĕ кил хуçине: каçар, тесе. Ачисем вара кашни пӳртрен çу, сĕт, çăмарта, кĕрпе пуçтарса çӳреççĕ, ваттисем хушнă тăрăх яльпех çапла çӳресе пĕтереççĕ. Ваттисем кашни пӳртре сĕтел хушшинче лараççĕ. Ун чух вара вĕсен сăнĕсем вилнĕ çын сăнĕ пек пулать, куçĕсем хĕп-хĕрлĕ пулса каяççĕ. Вара çав каçах ял тулашĕнчи çырмана кайса пуçтарнă кĕрпепе пăтă пĕçерсе çияççĕ пурте. N. Малтан сĕрене лашасем ячĕç. Асан. Сĕрен, изгнание покойников. Ст. Яха-к. Пирĕн ялсем тата мункун тепĕр кунне, тунтикун каç, вилнĕ çынсене хывса сĕрен тăваççĕ. || Название инструмента, похожего на шăппăр, пузырь. Слеп.

сĕрĕх

(сэ̆рэ̆х), так называют человека со слабым телосложением. СПВВ. МС. Сĕрĕх тесе кăкăрсăр ачасене калаççĕ, начар, хĕн курса ӳсекен ачасене калаççĕ: ку сирĕн ача ытах сĕрĕх-ĕçке, теççĕ. N. Сĕрĕх çын, человек некрепкого сложения. Срв. нишлĕ.

сĕтел

(сэ̆дэл, сӧ̆дэл'), стол. Юрк. Вĕри икерчине сĕтел çине çиме пырса лартсан (когда подала на стол). Ib. Вăл ырă ăшă кăмăллă çын пулсан, сĕтел хушшине çиме ларма чĕнĕччĕ. Ib. Сĕтел хушшине кӳртсе лартрĕçĕ (меня). Ib. Вăл чĕнсен те, эпир унăн сĕтелли хушшине кĕрсе ларса çиес çук-çке. Альш. Лартаççĕ сĕтел пуçне сак çине (хозяев). Н. Седяк. Пӳртре упăшки турăш патĕнчи сĕтеле каять, хĕрĕ тĕпелти сĕтеле каять. N. Ашшĕпе-амăшĕ сĕтел пуçĕнче тулли куркасемпе кĕтсе лараççĕ. Ст. Чек. Сĕтел тулли çимĕçсем (или: çăккăр) хатĕрлесе лартнă. Çĕтел тулли ĕçкĕ-çикĕ тултарса лартнă. N. Сĕтел хушшинчен тух. Выйди из-за стола. N. Сĕтел турт, выставить. || Парта. Трхбл. Уччилникре ачасем сĕтелсем хушшинче лараççĕ || Стойло. Пазух. Пирĕн лашисем лаша пек, сĕтелте тăракан лаша пек.

сĕтĕрĕн

волочиться, ташиться, плестись. Буин. Хур ман кĕпене çыртнă та, çуначĕпе çапса, сĕтĕрĕнсе пырать. Юрк. Чăхă хӳринчен улăм пĕрчи сĕтĕрĕнсе çӳресен, çын вилет. N. Унăн хӳри сĕтĕрĕнсе çул тăвать. Юрк. Урапи тухса ӳксен, тĕнĕлĕ те çĕре ӳксе сĕтĕрĕне пуçлат. N. Вăл кĕç-кĕç сĕтĕрĕнсе пырать çулпа. N. Япалана ӳркенсе йăвăрланса сĕтĕрĕнсе ан тăвăр, а проворно, хавхаланса, спокойно тăвăр. N. Йытă вырăнĕнче сĕтрĕнсе çӳрет. || Шляться, бродяжничать. Кн. для чт. 19. Çӳрĕçĕ ял тăрăх сĕтĕрĕнсе, усал çынпа çыхланĕç. Ib. 14. Кунта сирĕн пеккисем нумай сĕтĕрĕнсе çӳреççĕ. N. Кайтăр, сĕтĕрнтĕр! См. _кăптăр-каптăр. КС. Сĕтĕрн! Проваливай. Ib. Тухса сĕтĕрнчĕ. Провалился, убрался. Истор. Вăл вăхăтра сĕтĕрĕнсе çӳрекен çынсем пит нумай пулнă.

скамье

(скамjэ), скамья. Череп. Скамье çинче йывăр çын (беременная женщина) ларатьчĕ.

-скер

ĕскер, частица, прибавляемая к прилагательным и причастиям. Старое значение этого слова — вещь, предмет. Кратк. кат. 1788 г. Чарать мана торă ни оçăлă, ни вурттăн никамран нимĕн тортса илме, топнă ускер (найденную вещь) йышăнтарас мар, таракан çынна пытарас мар, çын сохаланине, çаран е япала пакчине хувăн выльăхпа çитарас мар... Чăв. чĕлх. грамм. 95. Манăн икĕ юлташ: пĕри Ваççа, пилĕк çултанпа тăлăх ӳснĕскер, килĕнчен вуннăра чух тарнăскер; тепĕри польăк хĕрĕ Анна, Мускавра артистсен шкулĕнче вĕреннĕскер. Ib. Пулса çитнĕ ыраш уйĕ, ылттăн пек сап-сарăскер, тинĕсри пек хумханать. Ib. Çынсем, шала юлнисем, тĕлĕнсе хытса кайнăскерсем, пĕрне-пĕри куçран пăхса илчĕç. ТХКА 74. Аннерен пĕр-ик-виç утăмра пĕчĕк вилĕ пытарнă. Тахшин ачискер вара, ăна пĕлмерĕм.

спайлă

опрятный, обходительный. Изамб. Т. Спайлă çын.

стайлă

(стаjлы̆), статный. Альш. Пирĕн ялăн хĕрĕсен стайлă иккен пĕвĕсем. ТХКА 92. Туй пуçĕ Прамун, питĕ стайлă, кĕрнеклĕ çын маларах тухрĕ те, такмак пуçларĕ, туй халăх шăп пулчĕ, пурте итлеççĕ. || Неудобный. Сĕт-к. Ку ĕç стайлă мар. || Точно, понятно. N. Попа стайлă çыртарăр.

çав

вон тот, вон этот (означает предмет более отдаленный). Панклеи. Карчăкки: тор! тор! çав йытта çапса пăрах-ха, старик! тет. Регули 745. Çавна исе пар. Ib. 639. Çав сохалсăр старик (çав старик сохалсăр) салтакра çӳресе. || Этот, тот (упомянутый раньше). Чаду-к. Вăл каланă: пирĕн апи çук, çавна (её) шыраса çӳретĕп, тенĕ. Шурăм-п. Михаля: çавна кайса илес-ха, тесе, чупса кайрĕ те... Альш. † Ватта-вĕтте мĕн илем, çамрăксене çав илем. Ib. Елшелин те, таçтан килет шывланса хай Чăнлă юппи, çав тăрат шывланса. Вишн. 71. Çавсем (эти названные предметы) пурте çĕреççĕ те, шыва каяççĕ, шыв вара çавăнта шăршлă пулать. Ib. 61. Çав çинин мĕн кирлинчен ытлашши çăва каять те, ун йышши çын мăнтăрланса каять вара. Изамб. Т. Тепĕр кунне ирхине: çав Михалян (у этого Михайлы) виç сурăхне илсе кайнă, тенине илтрĕмĕр. СТИК. Çавăн (у этого человека) хĕрне калаçаççĕ (= çавăн хĕрне килĕшмешкĕн калаçаççĕ). Юрк. Çав вăхăтра (в это время), мĕскерлескер-тĕр (какая-то личность), пĕр çын, алăка уçса, еррипе кăна кĕрет те. Орау. Çав вăхăтра çынсам ун патне мĕн пулнине пĕлме пырсан, аçа çапса та вĕлерчĕ, тет. N. Эпĕ калах çав лашана пăхатăп. Я опять ухаживаю за тою (же) лощадью. Т. VIII. Çав каçхине, в тот вечер (в упомянутый вечер). Байгул. † Хура вăрман хĕрри хурлăханлă: хура чĕкеç лармас — çав хуйхă (вот в чем горе). || Такой (ставится вместо пропущенного собственного имени). Артюшк. Çав, çав çĕрте вăкăр пур. В таком-то месте есть бык. N. Çав тытнă. Такой-то покойник поразил болезнью. || Иногда подчеркивает подлежащее. Ст. Ганьк. † Таппăна (ловушку) ăçта хуратăн? — Юман тăрне хуратăп.— Юман тăрăнче мĕн лекет? — Сарă-кайăк, çав лекет. || Соединяется с наречием авă. Юрк. Пĕр тăван та пĕр пулмаст, теççĕ чăвашсем, авă çав сăмахсем пирĕн тĕп-тĕрĕс ĕнтĕ. Ib. Пирĕн йăха, пирĕн киле ырă кин килсе кĕменччĕ... — Авă çав тĕрĕс иккен, тет хунямăшĕ. || Заключает в себе ссылку на прежнее, указывая на факт, который вытекает или является последствием предыдущего или следствием других наличных обстоятельств. По-русски здесь могут стоять разные обороты. Сĕт-к. Кĕрконне, çав Ваçок кайсан, Ольон пит коллянатьчĕ. (Здесь „çав“ не указ. местоимение). ППТ. Çыннисем те тата, пурте, чăнахах, чир-чăр тесе пуль çав, ăçта тĕл пулнă, унта çаптараççĕ (позволяют бить себя прутьями, во время „сĕрен“). || Иногда употребляется для большей яркости и картинности изложения. БАБ. Старик кăна: мĕн чухлĕ пулĕ ĕнтĕ санăн вăю? терĕ, тет. Ку калат, тет: нумаях мар: çак çĕр варрине пĕр ылттăн юпа лартсан, çав юпаран тытса çĕре çавăрса ярăп çав, терĕ, тет. Шурăм-п. Шалти пӳлĕмри чӳречесем çинче сарă, хĕрлĕ, кăвак чечексем пур çав. N. Тăнă та çак çын (встал), вăл тăриччен пӳрт пулса ларнă (построилась) çав, пăхмали те çук (очень хорошая)! ППТ. Вăсем çапла, çăмартана, тепĕр иккĕ-виçĕ çăмарта çиесчĕ тесе, хăвăрт хыпса яраççĕ, анчах урăх лекмес çав вара. См. еще прим. в Оп. иссл. чув. синт. II, 232. || Иногда выражает согласие (соотв. русск.: да, конечно, разумеется). СТИК. Çапла, пурăнма питĕ хĕн çав пирĕн пек çынсене (çав придает выражению оттенок соглашения и грусти). Изамб. Т. Энтри ухмахланнă темест-и? — Çапла, тет, çав. Усен ăрăвĕ çав. || Употребляется для выражения подтверждения слов собеседника. Юрк. Апла ĕнтĕ, пулĕ çав (ну да), теççĕ итлесе ларакансем. Альш. Карчăк калат: кай çав (ну да, ступай), аранчĕ (немного) сана та парĕç, тет. Сред. Юм. Çырмара çан чôл шыв йохнă çĕрте те пĕрмай çав шывва кĕрсе çӳрет. Шывпа йохса кайтăр çав (в конце повышение голоса). || Хотя, правда. Т. VII. Амăшĕсем: хĕрĕм, пурăнма аван-и? тесе ыйтаççĕ, тет. Хĕрĕ: аван та çав, эпĕ тăнă çĕре ялан кĕтӳ хăвалаççĕ, тесе калать, тет. Изамб. Т. Тепле унпа ĕмĕре ирттермелле.— Ирттерĕн çав! Не знаю, как с нею прожить век! — Ничего не поделаешь, проживешь! (т. е. таково положение вещей). || Изамб. Т. Эсир миçен çав? А вас сколько человек? А велика ли ваша семья? (Так спрашивает человек, уже знакомый с семьей). || Ставится в безразличных и неопределенных ответах. Трхбл. Аван çывăртăн-и? — Çывăрнă çав ĕнтĕ. N. Мĕшĕн сахал ĕçлерĕн? тет.— Ĕçĕ сахал мар та, çурмалла ĕçĕн çав ĕнтĕ вăл (условия работы исполу известны): çурри ăна, тет. || Уж. КС. Апат телĕшĕнчен ашшĕ хĕрĕ çав (уж). || Соотв. русск. частице же (произносится с оттенком раздражения). Йӳç. такăнт. 7. Пĕçер ху тата, пĕлен пулсан! Пулать çав арçын (бывают же такие мужики)!. || С вопр. част. „и“ соотв. русскому что ли это. N. Сирĕн ялсем-и? — Çук, чураппансем-и çав, кушкăсем-и... (Они) из вашей деревни? — Нет, не то черепановские („черепановские что ли это“), не то кошкинские... Альш. Çапла пулчĕ çав пирĕн ĕç! Вот такие-то у нас были дела... (Заключает рассказчик повесть о том, что с ним случилось). || Дело в том, что... (заключает в себе возражение или противоречие с предыдущим). N. Эсĕ мĕшĕн ăна театăра ертсе каймарăн? — Унăн укçа çукчĕ çав. N. Эпĕ ăна хамах кӳлсе парăттăм та, манăн алă ыратат çав. Основу çавăн см. особо.

çавах

тот же; тот же самый. N. Вăл та çавах пулĕ çав. И он будет таким же. || Так же. Г. А. Отрыв. Туррине те çавах (так же) каланă, киреметне те çавах каланă. || Опять, все равно, тоже, также. N. Вăл та çавах ерçмест. || Однако, всё-таки. N. Эс мана: контан каçимăн, терĕн те, эп çавах каçрăм. Ст. Яха-к. Тепĕр кунне вара кашни килтен çавах пĕрер çын та пулин каят. См. çапах.

çав тĕрлĕ

такой. Ст. Чек. Çав тĕрлĕ çын. Такой человек. || До такой степенн. N. Çав тĕрлĕ ĕçлесе те вăл ăна юраймарĕ. Баран. 54. Çав тĕрлĕ тарса, çав тĕрлĕ хăрушă çулсем тăрăх çӳресе, лашисем епле чăтнă иккен?

çавă

(?), невыясн. сл., встреч. в выраж. СТИК. Çавă çарри темĕскер. (Йĕрекен ачана ачашласа, пуçĕнчен шăлса, тĕлĕнсе калат пысăк çын).

çавăнта

(-да), тут, там; туда. В. С Разум. КЧП. Ăçтан илтĕн, çавăнта кайса хур. Откуда взял, туда и положи. Юрк. Çавăнта, çĕнĕ çын чухне, хунямăше шыв йăтса кĕме хушсан, карташĕнчи пусран витре шыв ăсса кӳртсе пама ӳркенекен, çын-и вăл, этем-и? (Гов. свекровь).

çавăнтан

(-да-), оттуда., В. С. Разум. КЧП. Ăçтан килсе кĕтĕн, çавăнтан тухса кай. N. Вăл хăй юрлă çын пулнă та, пĕр кӳлĕрен пулă тытса тăранса пурăннă, çавăнтанах кӳршĕ çыннисене те пулăшнă. || С тех пор. Кан. Çавăнтан çĕр мĕлюн патне яхăн патшалăх каçарнă. N. Çавăнтан вара Макар хăй килне хăй пăхса тăнă.

çавăр

(с'авы̆р), вертеть, вращать; перевертывать, навертывать. ЧС. Ашшĕ унăн сăмахне итлесе тараса (колодец) патне пынă та, каткана (бадью) çавăрса улăхтара пуçланă. Ск. и пред. чув. 99. Чупать ав вăл васкаса, урисене çавăрса. Собр. † Кăвак лашасе кӳлер-и, хĕврисене çавăрса тӳлер-и. N. Ăçта выльăх-чĕрлĕхĕн пуçне те çавăрса лартат (ие). Бугульм. † Пĕчĕкçĕ çĕлĕк, çавра çĕлĕк, çавра-çавра ларта пĕлмерĕм (не мог надеть как следует). Кан. Пуслăх пек рычак тытнă та, çавăра тăрать (так и вертит, угрожающе). || Повертывать, размахиваться (чем). Макс. Чăв. К. I, 60. Кĕтĕм эпĕ хура, ай, вăрмана, пуртă çавăрайми йывăç пур (так как лес очень густ, то нельзя размахиваться топором). N. Енне-енне çавăрса тăратса. Образцы. Самар çуни — сарлă çуна, çаврайăттăм пӳрт умне. || Повернуть; завернуть. Тайба-Т. Пĕчĕккеççĕ лаша — турă лаша, çунине çавăрса хуринччĕ (а если бы повернула!). Çутт. 31. Шкула кĕнĕ чух урисене çавра-çавра пăхса тасатать. Изамб. Т. Лашана хапха патне çавăрса кил. Заверни лошадь к воротам. Бур. † Кил-йышĕ килте пулинччĕ, хирĕç тухса илинччĕ; лаши матур пулинччĕ, вăр çавăрса ларинччĕ (надо: лартинччĕ). N. † Çавăрма çук сылтăм хула, ытарма çук савнă сар хĕре. || Перевертывать (настроение; одежду, при перешивании). Баран. 42. Йытă улашни выçă кашкăрăн чĕрине шарах çурать, пĕтĕм ăшчиккине çавăрать. N. Халата çавăрса çĕлетрĕм. || Обращать внимание. N. Псков, Новгород таврашĕнчи юçлĕх çĕрсене типĕтсе çереме çавăрĕç. N. Унăн чирлĕ выртакан вырăнне канмалли вырăна çавăрĕç. Т. VII. Ĕлĕк пĕр арăм чире хывнă тет те, çемйисем хире кайсан: турăçăм ырлăха çавăрччĕ! тесе юрласа çӳрет, тет. || Возвращать назад, привести (о судьбе). N. Хăçан та пулсассăн вăл сана киле çавăртăр (пусть вернет домой). N. Темлерен çавăрăнăп-и анчах. Пазух. Кĕркуннехи уçăма тур ут пусĕ малашне. Ан йĕр-ха, атте-анне, турă çавăрмĕ-и малашне. Н. Карм. † Çӳлĕ тусем çинче çавра кӳлĕ, çил çавăрса кӳртрĕ пĕр çулчă; пирĕн тăвансемех пит аякра, тур çавăрса кӳчĕ пĕр çĕре. Календ. 1907. Çĕре çапла тума, çапла ĕçлеме нумай расхот та, вăй та тухать. Анчах ун вырăнне, тухнă расхота, пĕтнĕ вăя çавăрса, нумай усă кӳрет. Ерех 16. Нимле те алла çавăрма çук, ытла йывăр çул килчĕ. Янтик. † Ах йыснаçăм Якку пур, сана пулас марччĕ, такçтан турă çавăрчĕ. Альш. Пулăçăсене ку ача калат: турă çавăрнипе татах çаврăнтăм çав (опять пришлось здесь пройти), тет. || Кружить, бушевать (о буре). Сред. Юм. Ах тор, паян тăман çаврать (буран кружит). Епле çӳрет çôл çӳрекен çын! Коракыш. Çанталăк пит кансăр пулнă, çил-тăман тем пек çавăрнă (бушевала пурга). N. Айĕн-çийĕн çаврать (буран). Кан. Час-часах çил-тăмăн тухса çавăрать. || Кружить голову. АПП. † Хӳмесем çинчен ан çӳрĕр, çамрăк пуçăра çавăрса. N. Тем хам пуçа хам çавăрса порнап. Янтик. † Çын сăмахĕ хыççăн ан кайăр, çын сăмахĕ пуçа çавăрать. Полтава 14. Çамрăк илем анчах мар хĕрсен пуçне çавăрать. N. Мĕкĕтепе Петĕр, вĕсен пуçне такам çавăрнă пек, карчăк сăмахне итлесе, тумтирсем, çĕлĕксем тăхăнаççĕ те, чупаççĕ хупаха. || Обдумывать. Ск. и пред. чув. 21. Лайăхрах ыйтса пĕлем, ăспа пуçра çавăрам, унтан вара ĕненем. || Проплыть вокруг. N. Ку шӳкке пулат, тет те, кăна хăвалать, тет. Пĕтĕм кӳле çавăраççĕ, тет. || Обернуть. Сборн. по мед. Тутăр татăкĕ илсе, ăна кача-пӳрне çумне çавăрса. N. † Йори илтĕм çут пиçхи, çавра-çавра çыхмашкăн (обернув вокруг), йори килтĕм çак хоçа патне, çавра-çавра поплеме. || Украсть, присвоить. N. Иван: эпир сутăçсем пулă сутма пурсан, пуллине ак çапла çавăратпăр, тет. Хăй сутăç умĕнчен лушкипе çăва йăлт хăй патне пуçтарса илчĕ, тет. || Обойтись (в течение известного времени). Тим. † Алăкран тухми çӳпçи пур, аллă пилĕк сурпанĕ пур, аллăшне парне парсассăн, çул çавăрма çитĕ-ха, пилĕкĕш хăне (= хăйне) юлĕ-ха. || Обходить, подносить. Мусир. Çитмĕл курка çитмесен, çавра куркапа çаврас (обнести), тет; çавра куркапа çавăрăнмасан, тимĕр куркапа тивертес, тет. || Собирать в одно место. Ст. Чек. Хĕрĕм, кĕтĕве çавăрса хăвар-ха. Дочка! собери-ка стадо в одну кучу. || Рыть. В. Буян. Çав шăтăкра патша ывăлĕ çĕр тĕпĕнче хăйăр çавăрнă. || Свить (гнездо). Сред. Юм. Çерçи йăва çавăрнă. Воробей свил гнездо. Баран. 150. Пурте йăва çавăрса чĕпĕ кăларăççĕ. Ib. Тилĕ... вĕçен-кайăксен çĕре çавăрнă йăвисене шыраса тупать. || Строить (дом). Сред. Юм. Ô çын халь çорт пит çаврать. Он теперь строится во всю (строит дом, усиленно занят постройкой дома). Кан. Халĕ вăл пĕр уйăх хушшинче килне çавăрса çитере пуçларĕ (стал достраивать), пӳртне тимĕр витнĕ. N. Пӳртсем лартрăр-и? Кил-çорт çавăртăр-и? Çуртăрă-йĕрĕре çавăртăр-и? Кил-картиш çавăрайрăр-и? Построились ли вы? (Так спрашивают в разных говорах погорельцев). N. Кусем хăйсем пĕр тĕрлĕ ял çавăрса пурнаççĕ. || Городить. Пазух. Тимĕртен анкарти эп çавăртăм, йĕтемиине шăвăçран сартартăм, юпине ылттăнран, ай, ларттартăм. Альш. Кив çурт çинче (на прежнем месте деревни) анкартисем çавăра-çавăра, тыта-тыта пĕтернĕ. N. Пирĕн атте картишне шурă хăвапа çавăрнă. Якейк. Холая чолпа çавăрнă. Город огорожен каменною стеною. || Класть (печь). Изамб. Т. Кăмака çавăрас. || Точить (о токаре). КС. Йĕке çавăр, вытачивать веретено; чашăк çавăр, вытачивать блюдо. || Обойти. Бюрг. † Анкарти тулашĕнче мулкаç вылят, пĕр çавăрса пулма-çке (= пулмаст-çке). N. Эпĕ çĕр çинче çӳрерĕм, пĕтĕм çĕре çавăрса тухрăм (обошел всю землю). || Вышивать. N. Мĕн ĕçлетĕн, тăхлачă? — Йывăр тĕр (тĕрĕ, узор?) çавратăп. || Оторачивать. Алших. † Çипирккене хăнтăрсем эп çавăртăм. || Отделывать. Тим. † Пурçăн пиçиххи ярапине çавăрса пулмарĕ укапа. Пуянăн та сарă ачине çавăрса пулмарĕ çамрăк чух. Бур. † Ука кирлĕ çухана (вар. суха) çавăрма; хайла (уменье, сноровка) кирлĕ юрăсене юрлама. Ib. Тулĕсене пурçăн туртăр-а (у „тарай енчĕк“) ăшĕсене ука çавăрăр-а? Срв. Оп. иссл. чув. синт. I, 177. Лашм. † Улача кĕпе аркине çавра-çавра тыта пĕлмерĕм. || Закруглять. Альш. † Эпир ларас вырăна çавăрса тунă иккен тенкелне. || Увлечь, seduire. N. Ăна час çавăрма пулать. Её легко увлечь. Алешк.-Сапл. † Ылттăн ука çуха çавăрать, маттур ача сар хĕр çавăрать. АПП. † Вăрман хĕрринчи сар-кайăк, сала çаврас сасси пур... Тим. † Пирĕн савнă туссем ялта мар, сире çавăрмашкăн эпир мар. || Расположить к кому-либо; склонить. КС. Ун кăмăлне çавăрсан, тем чул та сăпаççипа калăттăмччĕ сана. N. Халăх кăмăлне çавăрас шухăшпа, вăл комиссияна (= комиççие) халăхран та суйланă çынсене кӳртмелле тунă. Бюрг. † Хамăн тенĕ тантăша пĕр çавăрса пулмарĕ мулпалан. N. Вăл патшалăхра мĕн те пулсан нумай вĕтĕ-вĕтĕ çĕр тытакансем туса, вĕсене хăй енне çавăрасшăн. Кубня. † Ай-хай савнă тусăм, хура куç! çавăрса пулмĕ-ши хам çумма? Юрк. Сирĕнпе пĕрле ĕçсе çиме пире çăкăр-тăвар çавăрчĕ. Ib. † Килес çукчĕ эпĕ çак киле, сирĕн çăкăр-тăвар çавăрчĕ. || Уговорить, убеждать (сильно раздраженного). Сред. Юм. Темле çиленнĕ çынна та хай маййăн çаврать (может уговорить). Альш. Унтан çавăра-çавăра хай хĕре йӳнерех хака килĕшеççĕ те, çураçаççĕ. Орау. Калаçкаласа аран-аран çавăртăм (уговорил). Альш. Карчăк хĕр тупать, карчăк каччă çавăрать. || Привлечь на свою сторону. Кан. Ку ĕçе пĕччен майлама çăмăлах мар, Ортяккова çавăрар. Кан. Ку кооператив халăха çавăрма (привлечь) пĕлменнинчен килет. || Ловко говорить, говорить обстоятельно. N. Халĕ вĕсем вĕсене хирĕç пит аван çавăрса çыпаçтараççĕ (ловко отвечают на выпады их). ТХКА 58. Ăслă, тăнлă çынсем аван, сăмаха çавăрса, ырă кăмăллă калаçнине илтсен, илемлетсе шăнкăл-шăнкăл шыв юхнă пек шăкăлтатса, кăмăла-чĕрене пусарса, лаплантарса, пит ăслă, вырнаçуллă, çыпçуллă çырнине вуласан, калаçнине илтсен, ах, вара, çавра-çил пек, ман шухăш кĕвĕçпе явăнать. КС. Ăна хирĕç лайăх çавăрса хучĕ. Ловко отпалил (ответил) ему. N. Çавăрса калаçаймаçт. Шемшер. † Йори килтĕм çак хоçа патне, çавра-çавра поплеме. Конст. чăв. Çапла сан пек çавра-çавра каласа ăнлантаракан пулнă пулсан, капла пулас çукчĕ эпир, терĕç. Лашм. † Пĕчĕкçĕ çĕлĕк, çавра çĕлĕк, çавра-çавра ларта пĕлмерĕм; çак тусăм килсен, çавра-çавра калаçа пĕлмерĕм те, калаçа пĕлментен сивĕнчĕ. || ЧП. Выртрăм, ăйхăмсене çавăраймастăп (не могу уснуть) || Спеть куплет. Кильд. † Пĕр çавăрса илсе пĕр юрлăтăм, ăшăмра мĕн пуррине калăтăм. Кĕвĕсем. Чĕкеç килет сассипе, çавăрса юрлать юррине. || Уплетать. Кан. Нимрен ытла, кĕселе атте юратсах çавăрать. || Иногда выражает силу, ловкость, законченность действия. СТИК. Çавăрса çырт, укусить.

çавра-çил

вихрь. Полтава. Çавра-çил пек варкакан ăшчиккине вăл шанса Кочубее кăтартнă. Хурамал. Çавра-çил мăкăрлантарса вĕçет (крутя пыль). Чураль-к. † Пирĕн тăвансем çавра-çил: курас-пуплес тенĕ чух çавăрăнчĕç-кайрĕç тепĕр майлă. N. Çавра-çил çавăрса илсе улăхса кайнă. Шибач. Çавра-çил тĕлне полсассăн, çын хирĕç вăрăнса вилет. См. хирĕç вăрăнни. Сред. Юм. Çавра-çилпе шуйттансĕм вăйăç каласа ташласа пыраççĕ, тет. Шурăм-п. Çавра-çилсем çавăрăнса çӳреççĕ (в засуху). Т. VI, I. Çавра-çил амăшĕ, çавра-çил хаярĕ... Çавра-çил килли амăшĕ, — килли; çавра-çилпе çӳрекен çунатлă ырă...

çавра хăйра

круглое точило, вращающееся на горизонтальной оси. Макс. Чăв. К. I, 56. Çавра хăйра аврине çавăрма та çыннăр çук. Кив-Ял. † Çавра хăйра çавăрма, çавăрма та çын çук-тăр. (Вăй юрри).

çавăрăн

çавăрн, çаврăн (с'овы̆ры̆н, с'авы̆рн, с'авры̆н), вертеться, вращаться. Чураль-к. Ылтăн пахчара — ылтăн тенел; ылтăн тенелте — ылтăн урапа; çав урапа епле тенел тавра çавăрнать, çавăн пекех çав хĕр ăшчикки çав ачашăн çавăрăнтăр. (Из наговора „хĕрсен пуçне çавăрмалли“). N. † Çӳлĕ ту çине арман лартрăм çиле хирĕç çаврăнма; кăçал пире, килес çул сире, тĕнчи çапла çаврăнат. Ск. и пред. чув. 11. Вутăн йĕри-тавра старик выртать çаврăнса. || В перен. смысле. Альш. † Ай-хай çинçе пӳçĕм, çамрăк кăкăрçăм: çаврăнат-çке купăсăн майĕпе. IЬ. † Кĕмĕл çĕрĕ, ахах куç, çавăрнат пурне майĕпе, ай-хай пуçăм — çамрăк пуç, çаврăнат хĕвел майĕпе, ах кăкăрçăм çамрăк кăкăр, çаврăнат купăс майĕпе. Синьял. † Вăта пурнери кĕмĕл çĕрри пурне майпе çавăрнать; йăс шăнкрав пек сассăм пур, купăс майĕпе çавăрнать. || Повертываться. N. Юрă сассипе хула çавăрăнса ларассăн туйăнать. N. Ку кашкăр хăш енне хăвăрт çавăрнайманнине, вĕреннĕскер, пĕлнĕ пулнă. N. Ку пĕрре çапат, тет те, тепĕр енелле çаврăнса ларат, тет (изба). N. Ман енелле çаврăнса тăр. Шорк. Малтан хăй, окçа çок тесе, йĕрет, кайран эпĕ окçа паратăп: ме, ил, тетĕп, вăл манран çавăрна тăчĕ. Сам сначала плакался, что денег у него нет; потом я ему предлагаю, а он взял да отвернулся от меня (выражение недоумения, неожиданности). N. Çаврăнса кайтăр! Чорт с ним (чтобы его перевернуло). || Кружить. С. Айб. † Ĕнтĕ çил çаврăнать, çил çаврăнать; çĕмĕрчипе хăви авăнать. Юрк. † Шурă Атăл хĕрринче шурă хăйăр, паян çаврăнса çуна юр пекех. N. Сасартăках пĕр ушкăн вĕлле хурчĕ вĕçсе пынă та, ун тĕлĕнче çаврăнса тăра пуçланă. Альш. † Улăхрăм çӳлĕ ту çине: тир хуранĕ вĕрет çаврăнса. Вĕрет, вĕрет, çавăрăнаймаст, ман кăмăлăм сиртен тăранаймаст. || Кружиться (о голове). НТЧ. Вăл çапла, çиес килет тесе чарăнсанах, манăн пуç çавăрăнса кайрĕ (закружилась). Курм. Шывра çапла шухăшласа тăнă çĕртрех пуç çаврăнса килчĕ те, весерле кайрăм-ӳкрĕм. Баран. 56. Аялалла сирпĕнсе аннă чух ик-виç хут вĕл-вĕл çаврăнса илнĕ те, лаши-мĕнĕпе вĕçлĕ чул çине пырса çапăннă. Кĕвĕсем. Пĕр çырмасăр шурă хут варланмас, пĕр шухăшсăр çамрăк пуç çаврăнмас. || Свертываться. Çутт. 68. Чĕрĕпсем хăранипе иккĕш те йăпăр-йăпăр çăмха пек çавăрнса выртрĕç. || Объехать, обойти. НТЧ. Чĕнсе çавăрăнсассăн, киле тавăрăнать. Когда объедет всех с приглашениями, возвращается домой. N. Эпĕ çĕр çинче çӳрерĕм, пĕтĕм çĕре çавăрăнтăм. Ага 70°. † Утлан утланасса, ай, сар утна, çаврăн Хусанах та хулине. М. Сунч. Вара пур юмăçсем пухăнса ял тавра хĕрсене сухаласа çаврăнма хушрĕç. С. Айб. † Кĕçнерникун çунă юр çинче йĕс таханлă ут йĕрри пур. Йĕс таханлă ут йĕррине йĕрлесе, çеçен хирте виççĕ çаврăнтăм. N. Пĕре йăвăç (или: пӳрт и пр.) тавралла çавăрнтăм. Я обошел раз вокруг дерева (или: дома и пр.). || Сделать круг. Изамб. Т. Йĕкĕт тепĕрре çавăрăнчĕ те (на пашне), ашшĕпе пĕрле апат çиме ларчĕç. || Ворочаться (о лежачем). Рак. † Хамăр савнă туссем те ăсăма килсен, кĕске çĕре виççе те халь çаврăнатпăр. || Кружиться (о суводи). N. † Наратла çырми — çич çырма, çич çырмара çич кукăр, пĕрех кукăр çавăрнать. Кан. Хăвăртрах çавăрăнакан кукăрсенче, пур çĕртепе пĕрех, шыв тăрать. || Развеваться. Альш. † Ман пуçăмра хрансус явлăк уйăхран çӳле çаврăнтăр. || Окружать. Шемшер. † Хора порçăн пиçиххи пилĕк тавра çавăрнать: воник çыххи — ал çыххи, аллăм тавра çавăрнать. || Катиться. С. Дув. † Хура вăрман виттĕр тухнă чух, çавра çĕлĕк юлчĕ çаврăнса. Трхбл. Шăл урайне, тантăш, тасарах, кĕленче çăмарта çаврăнтăр. || Размахиваться. Буин. † Çаврăнайса утă, ай, çулмашкăн çави аври вĕрене пулинччĕ (вар. çави аври кирлĕ вĕрене). || Обращаться. Собр. † Вĕрене курка сарă курка нумай çаврăнчĕ аллăмра. || Быть около (кого), вращаться. Изамб. Т. † Пĕчĕках та пĕвĕм, çамрăк чĕрем, çаврăнайинччĕ сирĕн умăрта. || Возвращаться периодически. Рак. † Атте-анне килĕнче (вар. килне) хăна пулар (вар. пулар-а), уйăхпала (вар.-палан) хĕвел пек çаврăнса. Хурамал. † Эпир вылясси-куласси çулталăкра çавăрнать (возвращается через год). Альш. † Пятам, пянам килне хăна пулăр, уйăхпала хĕвел пек çаврăнса. || Приходить обратно, возвращаться. Альш. Ĕмĕр пулсан, çаврăнăпăр, хĕвел пекех çаврăнса. N. Хĕвел епле çаврăнат, эс те çавăн пек киле çаврăн. N. Çак çăкăра çиме тепĕр хут темиçе патша (= патшалăх) урлă, аслă шывсем урлă çаврăнса килсе çимелле ту. Эй сĕт кăкăри, пилле! теççĕ те, вара ывăлĕ амăшин кăкăрне: кăкăр сĕчĕ, пилле, çавăр! тесе чуптуса илет. (Салтак ăсатни). Б. Яныши. Пăртак тăхтасан, çомăр каллях çавăрăнса пирĕн çиялла пура (= пыра) пуçларĕ. || Вернуться домой (напр., из похода). || Приходить, наступать (о времени). Толст. Чăнах та çав вăхăт çавăрăнса çитнĕ. || Обвиваться. Альш. † Çĕр çырлисем ӳснĕ чуне тĕрлĕ курăка çавăрăнат. Ib. † Çĕр çырлисем ӳснĕ чухне тĕрлĕ курăкпа çаврăнат. || Превращаться. N. Ăна сут тунă чух, вăл айăпланса тухтăр, унăн кĕлли çылăха çавăрăнтăр. N. Çĕр çинчи чечек çынна çавăрăнĕ. N. Шыв юна çаврăннă. || Переходить (во что). Юрк. Тытăннă калле тутара çаврăнма (переходить в татары). Баран. 165. Çурçĕр енелле кайнă çемĕн сăрт тинĕсленсе пырать, тӳрем çĕре çаврăнать. Ib. 100. Чипер пăхса ӳстере-ӳстере, начар йăхах авана çаврăнса пырать. || Уходить обратно. Панклеи. Пĕр опи çавăрнса карĕ (ушел обратно). N. † Туйăма курма килнĕ тăшманăм çаврăна туха кайтăр-и? Хир-б. Мирон шарламарĕ, эпĕ шутларăм: ку çавăрăнса каять пулĕ, терĕм (я подумал, что...). || Перемениться. N. Çанталăк сивĕрен улшăнса ăшă енне (çур енне) çаврăнса пырат. N. Тĕнче çаврăнат çав вăл. Времена переменчивы. || Итти окольною дорогою. Альш. Çула хиртен каяççĕ, типĕ çулпа çавăрăнса. Ib. Эсĕ çавăрăнса-çавăрăнса кай (кружным путем). N. Çав çын трахтир паччĕн, арман паччĕн çавăрăнса çитеччен, лешĕ ун валли пӳрт тутарнă, лаша, ĕне, сурăх, качака илсе панă. N. Леш тĕл пулнă çын каллех таçтан çавăрăнса ун умне тухрĕ, тет. || Расположиться, стать благосклонным. Юрк. † Ютран тунă тус час çавăрăнмас (не скоро расположить его к себе). N. Чуптумасăр хĕр çаврăнмĕ. Микушк. † Сирĕн кăмăлăрсем пит пысăк, вунă сăмах каласа çаврăнас çук. Тим. † Пирĕн савнă туссенĕн кăмăлĕ пысăк, курса калаçмасан çаврăнмас. Пазух. Çумăр çăвать — йĕпетет, хĕвел пăхать — типĕтет; пиртен тантăш сивĕнет, кайран хăех çаврăнать. Тайба-Т. † Кĕмĕлех те çĕрĕ ахах куç, çавăрăнат-ĕçке çыру майĕпе; пирĕнпе те тантăш, ачасем çаврăнат-ĕçке уллах майĕпе. || Поддаваться уговорам, соглашаться. Ильмово. Вара каччи çаврăнать те, хĕрне курасшăн пулать. Потом жених соглашается и высказывает желание повидать невесту. Альш. Çавăрăнĕ-ха çапла тусан, капла тусан. || Увлечься. N. Во час çавăрнать. Её легко увлечь. || Перестать сердиться. Шибач. Эп никçан та çавăрăнмастăп (не откладываю гнева, не перестану гневаться, сердиться). Кан. Кашкăр çилли çавăрăнман, çавăрăнма та шутламан. Ib. Неушлĕ, ниепле те çавăрăнмĕ (не простит)?... Хамăрăн вĕт... Чем люди живы. Çавăнтах ун çилли çаврăннă. ЙФН. Ват çын сăмахĕ час çавăрнмасть. (Может значить: 1) не ясно говорит, 2) не скоро проходит гнев). Синьял. † Эп савнинчен сивĕнтĕм, калла çавăрнать ан тийĕр (т. е. мое расположение не вернется). || Быть красноречивым (о речи). Альш. Авă, эсĕ ватă çын ватă çынах: санăн чĕлхӳ-çăвару çавăрнать мĕн каласне, епле каласне (т. е. ты знаешь наговоры). N. Чăваш юрри вырăнне çавăрăнман чĕлхе-çăварпа вырăсла юрлаççĕ. || Выводить мотивы. Çатра-Марка. † Симĕс пĕкĕ авăнмаç, çамрăк кăккăр çавăрнмаç (юрлаймасть). КС. † Юрла пĕлмен кăккăр çаврăнмĕ (грудь не выведет мелодий). Ib. Кĕсле çавăрнмасть, кĕвĕ лайăх тухмасть (не точно производится мотив). Юрк. † Симĕс пĕкĕ авăнмĕ, турти çумне çыпçăнмĕ; пирĕн çамрăк кăкăр çаврăнмĕ, ватă çумне çыпçăнмĕ. N. † Мĕн çамрăкран хуйхă курнăран, çавăнпа кăкăр çаврăнмас. Ск. и пред. чув. 26. Манăн кăкăр çавăрăнмасть, пысăк хуйхă курнăран. || Навиваться, виться. Юрк. † Пирĕн хирĕн варринче çаврăнса ӳсет пĕр тулă. Ib. Унăн кăтрисем çаврăнса ӳснĕ, явăнса ӳкнĕ. || Строиться. Микушк. Эпир кĕнĕ кил-карти, эпир тепре киличчен, хула пулса çаврăнтăр. (Такмак). || Переходить на чью сторону (метаф.). Юрк. Аптăранă енне, халтан кайнăскерсем, тытăннă лешсем енне çаврăнма (они). || Побывать. Альш. Ан хĕс куçна, хамах пĕлеп, çаврăнăп-ха каçпарах. || Пребывать. Микушк. † Эпир ларнă вырăна хĕрт-сорт ларса çаврăнтăр. (Такмак). Собр. Пĕчикçеççĕ, çап-çаврака, пӳртрен пӳрте кĕрсе çӳрет, нихçан та çаврăнса тухаймас. || Заниматься. N. Çу хута терлĕ-тĕрлĕ ĕçпе çаврăнса пурăнса эпĕ, Петр Алекçейĕвичран урăх нимĕн çинчен те ыйтса пĕлеймерĕм. || Удосуживаться. Тим. † Çырла пиçтĕр аллăм çаврăначчен (пока я удосужусь). || Накопляться (о делах). Альш. Праçник тесен те вăл хăйĕн ĕçĕ çавăрăнса килекен тĕлте, е пĕр ĕçрен тепĕр ĕçе тытăннă чух, пулан праçнике кăна калат, е пĕр-пĕр тĕлтен пурăннă пурăнăçра пĕлме кирлине кăна астăват. || Беспокоиться. Чураль-к. † Чун савнине курмасассăн ăшчик вăр-вăр çавăрнать. N. Хамăра тохса кайнине шотласан, питĕ ăшчик çавăрнать. Абаш. † Калла-малла шотласан, ăшчик вăр-вăр çавăрнать. N. † Ай-хай çамрăк пуçăм, айван ăсăм, çавăрнат-çке шухăш майĕпе. N. † Шукăшла-шукăшла ларсассăн, шукĕшĕ майпе пуç çавăрнать. || Употреб. в качестве вспомог. гл. Çутт. 143. Шăшисем хуппине йĕри-тавра кăшласа çавăрăннă. Абыз. Качча тухакан хĕр каларĕ, тит: атте, эп пĕрер курка парса çавăрнам-ха, тит.

çавăрăнăç

çаврăнăç, çавăрнăç, кружный, окольный путь, крюк (гов. о дороге). Альш. Çавăрнăç-çавăрнăç кайма хушат, тет, стариккине. Ib. Асту, çаврăнăç кай (кружным путем). К.-Кушки. Тӳрĕ каян пăх çиен, çавăрнăç каян çу çиен. (Послов.). Тюрл. Çавăрнăç кайсассăн, çу хыпатăн; тӳр кайсассăн, пăх хыпатăн. Собр. Пӳклерен каян пăх хыпать, çавăрăнăçран каян çу хыпать, теççĕ. (Послов.). || Оборот, принятый речью. Хурамал. Сăмах çавăрăнăçпе (к слову) каларăм. Ib. Ачасене эпĕ çапла каласа хутăм сăмах çавăрăнăçпе (сăмах ункайĕпе). Шихаз. Çапла калаçкаланă чухне, сăмах çавăрăнăçпе, анне вĕсене: тăхлачисем, ал тымар тыткалама тĕшмĕртетре тен эсир? терĕ. || Поворотливый. ЧП. Кайăк чĕрелĕ ача ум çине çаврăнăç чĕлхелĕ çын (красноречивый, мягкоречивый, привлекательный) кирлĕ.

çавăрса ил

окружить, захватить. N. † Анкартине çывăхарнă хĕрсене çавăрса илсе пулмарĕ. Баран. 54. Хыçалтан хир енчен икĕ тĕлтен поляксем çавăрса илнĕ (крепость). N. Ку вилнĕ çын каптăрт! кайса ӳкет, тет. Хай старик патшана çавăрса илет те, калат: мĕнле, патша, эсĕ капла салтак çапса вĕлеретĕн? тет. N. Ибрахим, майпа анса, лашана мăйран çавăрса илчĕ, тет. N. Хулана çавăрса ил. ЧII. Хапхăр умĕнче хурăнлăх, çавăрса илĕрсем кашăклăх. Альш. Ку ухмах пĕр суйламасăр-тумасăр пĕр пĕчĕккĕ шапине çавăрса илет те, çарăк çине лартса каят. N. Карл I малтанах халăха юри кăна ирĕк ыйтнă ирĕксене панă та, хăй халăх хушшинчи матур çынсене çавăрса илсе пĕтерме пуçланă. Кратк. расск. 28. Сасартăк вăйлă çавра-çил тухрĕ те, çурта çавăрса илсе çĕмĕрчĕ-пăрахрĕ. Кан. Ют качакана хӳререн çавăрса илнĕ. Ib. Елен инке çĕрне те çавăрса илесшĕнччĕ кăсем. Çутт. 154. Хăш чух çунакан туратсем хуçăлса анаççĕ, вут çулăмĕ вĕсене çавăрса илет те, тăçта çитех çӳлелле уткăнса каять. N. Ăна пур çĕртен те инкек-синкер çавăрса илĕ. Орау. Вăл кунти халăха хăй аллине çавăрса илесшĕн тăрăшнă. М.-Яуши. Çурлипе тырă çавăрса илсен (когда захватим хлеб серпом), перекетне пар. (Моленье). || Охватить глубоко, осмыслить, понять. N. Вăл хăçан-та-пулин пуç тавра виçсе çавăрса илсе шухăшланă-ши (подумал-ли хоть когда-нибудь более или менее основательно?). Баран. 59. Япалана вăл (он) час ăнласа, çавăрса илнĕ (соображал, понимал). || Схватить за (что). Ст. Чек. Çухинчен çавăрса илнĕ (или: тытнă), схватил за шиворот. Баран. 58. Карап хӳрине хăй çавăрса илнĕ. || Отрезать путь. Сред. Юм. Кĕтӳ тыр çине кайнă та, кĕтӳçсем арран çавăрса илчĕç (отрезали путь). || Собирать в одно место. Ст. Чек. Кĕтĕве çавăрса ил, собери стадо в одно место. Сред. Юм. Выльăхсем пĕтĕмпе тыр çине кĕрсе кайнă та, кĕтӳç арран çавăрса илчĕ. || Переносно — охватить, овладеть (напр., искусством пения). Турх. † Пĕр çавăрса илсе пĕр юрлăттăм, ăшăмра мĕн пуррине калăттăм.

çавнашкаллă

подобный этому, такой. Сам. 61. Унăн кăмăл çавнашкаллă — çын куççулне курасшăн.

çаврашки

то же, что çаврашка (с афф. З-го л.). Чотай. † Вĕрене шулчи çаврашки кĕмĕл шутне ӳкес çок, çын хорланă кĕлетки тин мохтава тохас çок. Чăв. к. Çавăрса хунă çаврашки, кӳлсе хунă труйккă.

çак

(с'ак), вешать. Абаш. Çӳçĕнчен поталăхран çакнă. Повесили (его) за волосы к потолку. Ал. цв. З. Çав тимĕр алăк çăри уççисене патша хĕрĕ пиçиххийĕ çинче çакса çӳрет. Ишвк. Старикки пĕр юмантан токмак çакса ячĕ те, токмак çилпе силленсе йоман çомне çапăнать. N. Ялавне питĕ васкаса кăларса çакнă ку! Кто-то („этот“) что-то уж очень поторопился вывесить флаг. Ала 19° Виçĕ чĕлĕ ил те, юлашкине йывăç туратĕнчен çакса хăвар (сухари). Альш. † Ĕнтĕ ятăр кайнă, чапăр кайнă кĕмĕл çакнă хулана. (Вероятно, описка вм. çапнă, где чеканят серебро). N. Витре ăшне курка çакаççĕ. || Начать варить в котле. СТИК. Вут чĕртсе, хурана çакса ятăм. Затопил очаг и поставил похлебку или что-нибудь другое. (çакас имеет в этом случае смысл не повесить, а начать варить, напр.: яшка çакрăн-а-ха? (Начала варить?) Сиктер. Вут чĕртсе хурана çакса яраççĕ. || Носить. Чăв. й. пур. 24. Вăл вăхăтра унăн çине çакмалăх та тумтирĕ пулман. N. Ĕлĕк хĕрарăмсем кĕмĕл çакса çӳренĕ. || Водить. Рак. Лешне хупа пĕрле илсе тухмарăн-ам? — А мĕн çакса çӳрес ăна кунта илсе туха... || Посадить (на спину). Букв. 1908, 17. Катуç чăлхине хывнă та, Маруçа çурăм хыçне çакса шыв урлă каçара пуçланă. || Байгул. Чăхă улăм пĕрчи çаксан, çын вилет, теççĕ. (Примета).

çакăнтар

(-дар), понуд. ф. от гл. çакăн. N. Çав кӳлĕ хĕрринче ĕлĕк пĕр çын сăра тунă, тет, сăрине туса пĕтерсен, хуран çеклисене çакăнтарса хăварнă (оставил висеть), тет. Баран. 65. Кам çĕнтерчĕ? Кама кам хытăрах çакăнтарчĕ? тесе ыйтнă.

çаклат

зацепить, задеть. N. Хапха юпине ан çаклат. Ib. Эпĕ ăна туяпа уринчен çаклатса ӳкертĕм (уронил). N. Хайхи çын мунчалине салатса çав çеклĕрен çаклатрĕ, тет те, пăяв явма пуçларĕ, тет. || Запереть на крючок. || Захлеснуть. Скотолеч. 6. Вĕрен вĕçне пысăк йăлă туса çыхмалла та, çав йăлăна лаша мăйне тăхăнтарас пулать, вĕренĕн тепĕр вĕçне, лашанăн кайри урисем хушшипе кăларса, кайри ури пакăлчакĕнчен (сыппинчен) çаклатса илес пулать, унтан вĕрен вĕçне лаша мăйĕнчи йăлăран çаклатса туртса çыхас пулать. || Пришивать. Календ. 1907. Посылкă çумне тата „сопроводительный бланк“ тиекен хут çаклатса параççĕ. || Набрать. Çутт. 31. Урисемпе пылчăк çаклатса кĕрсе урайне варалатьчĕ. || Заполучить. ППТ. Пĕчĕккисем çăмартана кушиле хăйсен аллисене епле-те-пулин çаклатаççĕ те, чикке, çăмарта çинĕ çĕре, каясшĕн хастарланаççĕ. N. Пăхăр-ха, хайхи еплине çаклатнă (напр., девицу или вещь). || Украсть, свиснуть, хапнуть. Кн. для чт. 8З. Тепĕр хут хай Йăкăнат хуçанне пилĕк пус мар, тенкĕ çаклатнă. Анчах тенкĕ те нумаях пыман. Якейк. Çаклатмасăр он ончоль окçа штан топас-ка, конешнă çаклатнă. Ib. Ку, ача, плотнă çаклатнă полмалла, пĕр хĕлте арман тăратса лартрĕ.

çамлан

погибнуть. Ир. Сывл. 26, Сив хĕл иртсе çамланчĕ, ырă çуркунне куç умнче. См. çам. || То же, что çапкалан? N. Таçти çын кунта çамланса çӳрет.

çан-çурăмсăр

страдающий болями во всем теле. Беседы. Çан-çурăмсăр пулнă çын. N. Çан-çурăмсăр пултăм. Не могу двигать ни одним членом.

çан

скл. основа местоим. çавă; то же, что çавăн (род. п. от местоим. çав, тот). Сред. Юм. Çан чôл çын çакăнта пôрнĕ-и ô, он пик пôлсан эп такçанах тохса кайнă онтан.

çантискер

(-δиы-), тамошний, тутошний. Орау. Ăçти çын-ши ку çын? Етĕрне панчискер мар-ши? — Çантискер пулмалла, çанта çапла калаçаççĕ.

çанка

(с'аҥга), то же, что çамка, лоб. Изамб. Т. Шăтăк чавнă чухне çын пуç шăмми тухсан, çанки çине пăхаççĕ — турă çырни паллă-и? тесе. Турă миçе çул, миçе кун, миçе сехет пурăнмаллине çыннăн çанки çине çырнă, теççĕ. Вĕсем унта çырнă пеккине кураççĕ. ЧП. Чĕмпĕртен илнĕ чăн мерчен, çанкама çапрĕ сăрăсем. Собр. † Çырмасăр шур хут хуралмĕ, çанкасе çырни çухалмĕ (вар. çанкасене çырни çухалмас). ЧП. || Лысый. Изамб. Т. Çанка! çавна та памас. (Иначе: ĕне çуланă çанка).

çанталăк

погода. См. çавăнтавлăк. Çамр. Хр. Çуркунне йĕпе çанталăксем пулаççĕ. ТХКА З. Çанталăк пĕр килмест çав. N. Çанталăк уçă та типĕ тăрать. Погода бывает холодной и сухой. N. Ирхине хĕвел тохать — çанталăк ăшăтать, каçхине хĕвел анать — çанталăк сивĕтет. ГТТ. Çанталăк тӳрленнĕ, тӳлек çанталăк. N. Çанталăк йосо халĕ. N. Кунта çăмăр çăвать, çанталăк ирсĕр тăрать (грязь). N. Кунти çанталăксене çырап. N. Çанталăк сивĕ пулчĕ, мана сивĕ ленкрĕ (простудился). Анат-Кушар. Ай-ай, çанталăк темĕскер ăшăтмарĕ-çке. Что-то все стоят холода! Вопр. Смоленск. Хĕвел пĕлĕте ларсан, çанталăк йĕпене каять. Ib. Вĕтĕ çăмăр çусан, çанталăк авана каять. Н. Шинкусы. Çав вăхăтра çанталăк ăшăтнă пек пулнăччĕ. ЧП. Кăçал çанталăксем уяр пулчĕç. Баран. 101. Çанталăк ăшшалла кайсан. N. Калчана кайнă вăрлăха типĕ çĕре аксан та, вăл тикĕс, час шăтса тухĕ тесе, шанма çук, çанталăк уяра кайсан, калчана кайнă вăрлăха акни килĕшмест. В. Олг. Çанталăк сивĕтсерчĕ (= сивĕтсе ячĕ). Пшкрт. Çанталăк ояртат (оярат). М. Сунч. Çанталăк уяр тăрсан, чăвашсем çăмăр учукĕ тунă. Юрк. Вĕт çумăр çусан, çанталăк авана каят. Скотолеч. 19. Сивĕ çанталăкра, ăшă çанталăкра. В холодную, в теплую погоду. СВТ. Лайăх ăшă çанталăкра тула илсе тухса çӳреме юрать (ребенка). К.-Кушки. Çанталăк ĕеленсе кайрĕ, кайса килес, теттĕм. Разыгрался буран (зимою), а то я хотел было съездить. Регули 407. Паян (лайăх, сивĕ) çанталăк. Капк. Тулта çанталăк арçури пекех ахăрать (о вьюге). Орау. Çанталăк ахăрчĕ, настала бурная погода. Шибач. Çанталăк йосаннн. N. Çанталăк пăсăлса çитрĕ. О сохр. здор. Хĕлле пит сивĕ çанталăксенче. Шурăм-п. Çанталăк сухăмланат, становится прохладнее. Ib. Çанталăк ăшăтса кайнă пек пулчĕ. Орау. Çанталăкки çавăрнсах карĕ. Испортилась погода. Якейк. Çанталăк сивĕтсе праххăр ялтах. Стало совсем холодно. Ib. Çанталăк сохăмлатрĕ. Стало прохладно. Ib. Çанталăк мĕлле паян. Какая погода? Тораево. Ухмахăн амăшĕ ухмаха ырçа айне хупăрĕ, тет, çине сĕлĕ тăкăрĕ, тет, унта чăхсам ярчĕ, тет. Чăхсам тĕпĕртеттерсе çияççĕ, тет. Ухмах ырçа айĕнче: çанталăк тĕпĕртетет, тесе шухăшлат, тет. || Климат. Орау. Кунта çанталăк пит типĕ (здесь климат сухой), пĕр нӳрĕк те çук. || Страна. Пшкрт. Онта çанталăк пет йосо. Ib. Чоллă çанталăк, чоллă вырăн. Ib. Йот çанталăкра (на чужбине) çамрăк ăсна ан çухат. Ib. Çанталăкра корса çӳренĕ. N. Кунти çĕр тискер çанталăк. N. Çанталăк вĕçĕ-хĕрринчи халăхсене пурне те салам яратпăр. || Солнце. Шурăм-п. Çаксене пурне те хатĕрличчен çанталăк кăнтăрларан та иртсе каять. || Вселенная, небесное пространство, видимый мир, земной шар. N. Пулине хурана ятăм та, хуран мана çу пачĕ. Çуне çурта çутрăм та (засветил), çанталăк та çутăлчĕ (рассвело). Ал. цв. 6. Малалла кайнă çемĕн çанталăк кун çути пек çутăран çутă пулса пырать. Н. Сунар. Çанталăк, каç пулса, тĕттĕмленех-тĕттĕмленех пынă. Хорачка. (В поминки) çорта çутнă чоня калаччĕ: тĕттĕм çанталăкă çутă полтăр, рая ток! теччĕ. Ib. Çанталăк тытакан торă. Синьял. Икĕ пăт тулă пур, çанталăкпе акса çавăрнăп. (Куç пăхни). С.-Устье. Икĕ пĕрчĕк тулăм пур, çанталăк тавра сапса çавăрăнăп. (Куç). Н. Сунар. Икĕ пăт тулăм пур, çанталăка йĕри-тавра сапса çавăрнăп. (Икĕ куç). Собр. Çăл патне çитсен, хайхи ачасем: илме тухăр! тесе кăшкăрса каланă. Вара хайхи шыври ăстарик тухса илсе, аялти çанталăка илсе кайнă (увел в подземный мнр). Алик. Кайсан-кайсан, çĕлен çури çынна калать, тет: куçна хуп, çăварна кар! çапла каласан, çынпа çĕлен çури аялти çанталăка анса кайнă (в подземный мир). Ib. Çавна каласан, çынпа çĕлен çури çӳлти çанталăка хупарнă (на землю). Синерь. Иван аялта çӳрет, тет: пит аван, тет, çанталăк (под землю). Череп. Çанталăк = çут тĕнче, тĕнче. Янш.-Норв. Çак çутă çанталăк, этот свет, белый свет. Юрк. Çут çанталăк = тĕнче. Сорм-Вар. Корăкран лутра, çанталăкпа тăпă-тан. (Çул). С.-Устье. Курăкран лутра, çанталăка витĕр кайĕ? (Çул). ЧС. Ача çуралсан, унăн ятне эрне иртечченех хурсассăн, вăл ача ку çанталăкра нумаях пурăнаймаç. N. Çанталăка шăнăçами (= шăнăçайми) пусăк салам. Торп-к. Çанталăкра виççĕ çук. (Пĕлĕт çине хăпарма пусма çук, шывăн турат çук, кайăкăн чĕчĕ çук). Янтик. Пирĕн патăрти çын, Ишеке турра пуçапма кайнă чухне, Ишек панчи ялта чӳречерен шыв ĕçме ыйтнă, тет: çыннисем ак çапла каланă, тет, кăна: пуш мар хал), çанталăк сармалла, тĕнче пĕрмелле, лаç лартса чан çапса хĕр хухлетмелле, тесе каланă, тет. (Çанталăк сармалла = пиремеç тумалла; тĕнче пĕрмелле = кукăль тумалла; лаç лартса чан çакса = кӳме лартса хăнкрав çакса). Собр. Çăвăнчен çурта ятăм та, çанталăкĕпе сарăлчĕ. Альш. † Ама хĕрĕ пуличчен, ăмăрт-кайăк пулас мĕн, тăват кĕтеслĕ çанталăка (светлое пространство под землею) сарăлса вĕçсе çӳрес мĕн. N. Çанталăк çĕмĕрлсе анать пулĕ, терĕмĕр. Собр. Çанталăкри уйăхĕ пĕтĕм çĕре çĕр туса тăрат; уйăх çутă пулмарĕ, хĕвел çутă пулайрĕ. Ib. Çанталăкри хĕвел пĕтĕм çĕре кун туса çутатса тарат: çĕр çинчи халăх ăшăнат, çĕр çинчи тырпул пиçет те, тулат. N. Çурçĕр енчен уяр çанталăк килет. Ст. Чек. Çанталăк пĕрĕнсе çитет (собирается дождь). Н. Байгул. Тăваткăл шур тутăр вĕçтернĕ чухне уяр çанталăк пĕлĕт туртрĕ.

çап-çамрăк

очень молодой. Дик. леб. 51. Ун умĕнчи вун-пĕр акăшран ытарма çук илемлĕ, çап-çамрăк вунпĕр çын (одиннадцать молодцов), патша ывăлĕсем, пулса тăраççĕ. N. Тĕсне пăхсан вăл çап-çамрăк. По внешности он совсем молодым кажется.

çапкалан

удариться, биться. КС. Кайăк: çапкаланать, лăпăртатать, латăртатать (бьется). ГТТ. Лаша хӳрипе çапкаланса илчĕ. Лошадь хлеснула (себя) хвостом. Шел. II. 59. Вăл та аллисемпе çапкалана-çапкалана юрлать. Янтик. Сымар çын кăрават çинче çапкаланса ниçта кайса кĕреймес. Тяптяево. Çапкаланса выртать, тет (пьяный). N. Пыма çăмăлланчĕ. Йĕлтĕрсем яка çулпа выляса, çапкаланса анчах пыраççĕ. Ст. Чек. Ухмаха ернĕ çын çапкаланат, çынна çулăхат, кирлĕ-кирлĕ мар сăмах калаçат. Баран. 89. Çил-тăвăл улать; çуна еррипе шуса, сулкаланса, çапкаланса пырать. || Колотиться. Ст. Чек. Тапакпа çапкаланса пурăнат-çав. Промышляет табаком кое-как. || Околачиваться. Икково. Ĕçсĕр çапкаланса çӳрет. Шатается без дела. N. Çирĕм сакăр кунтан ытлашшийĕ унта-кунта çапкаланса çӳресе иртрĕ. Сред. Юм. Çапкаланса çӳрет тесе ĕçсĕр ним тума аптăраса çӳрекене калаççĕ. ЧС. Ăста кирлĕ унта пушартан хăраса кăларса янă выльăхсем çапкаланса çӳреççĕ. Орау. Пĕр ухмахĕ ăрамра çапкаланса, унта та кунта пырса перĕнет. На улице металась какая-то одурелая личность. N. Пĕр пӳртрен тепĕр пӳрте куçса çынсем патĕнче ĕçлесе çапкаланса çӳретĕп. Беседы. Ял тăрăх çапкаланса, йăваланса çӳретпĕр. || Запутаться (о хлебе в поле). Тюрл. Тырă пит çапкаланнă (= пăтранса пĕтнĕ, вăррисем юхса пĕтнĕ).

çапкаланчăк

(-џ̌ы̆к), шатун, кто шатается без дела. КС. Е-е, çапкаланчăк, вăсем хушшинче мĕн çапкаланса çӳрет-ши? (трется?) СПВВ. ГЕ. Çапкаланчăк тесе нимĕн ĕçсĕр çапкаланса çӳрекен çынна калаççĕ. СПВВ. ТМ. Çапкаланчăк — ĕçсĕр сĕтрĕнсе çӳрекен çын. || Скандалист. СТИК. Çав çын ӳссĕринче питĕ çапкаланчăк, урăлсан унтан йăваш çын тупаймăн. || Запутанный, беспорядочный. Сред. Юм. Тыр пит çапкаланчăк, веç ôрлă-марлă выртса пĕтнĕ: епле вырмалла-ши ôна? СТИК. Кăçал тырă питĕ çапкаланчăк, теççĕ епле пуçтарăпăр (çапкаланчăк — беспорядочное расположение то в одну, то в другую сторону, относительно хлебов).

çапса тат

избить. Сред. Юм. Çапса татăп! [Пит çапса ӳтӳ таллĕ (= татăлĕ) тессине калаççĕ. Ругань]. Ib. Çапса татăп (изобью), ил терĕм эп сана çын япалине!

çаптар

понуд. ф, от гл. çап. || Заставить стучать. Сред. Юм. Пôкан çаптарать. (Удары при гадании стулом). || Заставить отбивать (косу). N. Хăшĕсем пĕлтĕр çулнă çавасене тимĕрçе илсе кайса çаптараççĕ. || Наметывать (копну). Собр. † Утмăл купа утăра йĕкĕр капан çаптартăмăр. || Бить, сечь (розгами, кнутои), пороть. N. Пĕр ачине карта урлă каçнă чух хуçи уринчен ярса тытнă та, туртса антарса çапма тапратрĕ. Çаптарсан-çаптарсан, ачана киле янă. Симб. Атте вара мана çаптарма чарăнчĕ. Б. Яныши. Апи мана çаптарни. N. Çынсем ытла вĕрипе сивĕ шыва переççĕ, ачисем час кӳрсе килмесен, кайран çаптарса та илеççĕ (бьют). Ск. и пред. чув. 34. Тепĕре ури тупанне пĕççи айĕн çаптарса шатлаттарса илет те. N. Атте мана тата хытăрах çаптарчĕ (еще сильнее). Чăв. й. пур. 24°. Клавасем пырса пит хытă çаптарнă. Янтик. Çавăн матки паян ачине хытă çаптарчĕ. Скотолеч. З. Пушăпа çаптар (но тут же çап). ЧС. Вĕрентен тытса тăракан çыннисем луçа çавăта пуçларĕç, пĕри хыçалтан хулăпа çаптара пуçларĕ. БАБ. Амăшсем пит хытă тытса çаптараççĕ. || Бить масло (на маслобойке). Эпир çур. çĕршыв 28. Тата уйрăм кĕрпе çурмали арман пур, çу çаптармалли машшин пур. Пир. Ял. Пурте Çăл-пуçне çу çаптарма килеççĕ. || Парить (в бане). Орау. (Мулчара) Хветĕре çаптарсан, çан-çурăм канлĕ пулаканччĕ. || Набивать, запрашивать цену. N. Теçеттинине мĕн хакпа илетĕр? — тетĕп. Вунтăватшар тенке çаптарать. Ăçта кайса кĕрес тетĕн, илес пулать, тет. || Околачиваться. Янтик. Айта, çаптарса çӳрер-ха урам тăрăх. Ib. Наччас çаптарса килтĕм Иван патне. Ib. Ну паян кунĕпе çаптарса çӳрерĕмĕр хулара (погуляли весело, геройски, без всяких стеснений). || Придать ткани окраскою пестрый цвет. КС. || Сняться (в фотографии). К.-Кушки. Патрет (-рэт) çаптарса яр (карттăчкă çаптарса яр). Снимись и пришли портреть (карточку). N. Хам кĕлеткене çаптарса яратăп. || Обивать (чем). М.Тув. † Пирĕн Тумкă хула пек: тулне тутăр çаптарнă, ăшне ылтăн кустарнă, çулне чукун сартарнă. || Валять. Альш. Шап-шурă çăмран кăçатă эп çаптартăм. Ib. † Хура çĕленĕн тирне сӳсе илсе йĕпкĕн хура шĕлепке çаптартăм. С. Дув. † Хура çĕлен тирĕнчен хура шĕлепке çаптартăм. || Говорить смело, сказывать. Ст. Чек. Тутарпа вăл тутарла çаптарат, ирçепе ирçелле. Кан. Унтри çак сăмахсене çаптарнă пирки, ялсовет членне кĕме тивĕçлĕ çын мар. Ск. и пред. чув. 81. Хушăлкасен мăн-кĕрӳ, хăй такмакне вăл калать, хăй аллинчи сăрана тăка-тăка çаптарать. Слакбаш. Сăмах ункайĕпе çаптарат (или: çаптарса хурат). Задевает в речи попутно, проезжается (на чей-либо счет). Шурăм-п. Юмах та аван çаптарать (сказки сказывает). || Неосновательно возражать. N. Хăшин çинчен тӳрех: ним ĕмĕтленмелли те çукскер, тесе, çаптарса хунă. N. Сан пеккисемпе эпĕ калаçмастăп та! Тесе çаптарса хучĕ юлашкинчен. || Держать чью-либо сторону, стоять на стороне кого-либо. Тайба-Т. Хăй майлă çаптарат. Делает так, как ему выгодно. Кан. Пуянсем майлă çаптарма тытăннă. || Пропечатать, продернуть. Кан. Сан çинчен (о тебе) хаçат çине çаптарап. N. Тата каçет çине çаптарĕç. || Телеграфировать. N. Юпа тăрăнчипе çаптарса ярăр: ашшĕ сывмар, тесе. Трхбл. Телеграм çаптарас, подать телеграмму.

çарăн

то же, что çаврăн. Б. Олг. КС. Эс çарăнтăн-и ыраш çăнăх патне? — Çарăнтăм, пыртăм эпĕ, çĕр хĕрĕх пус та вонă пус кĕлеччĕ (= просят). Пшкрт. Вăл сомак килет çарăнса. В. Олг. Лайăх çарнат çын тарашĕнче, çамçа сăмахпала (приветливый, у КС — çынна вашават).

çар-пуç

çар пуçлăхĕ, çар пуçлăх, полководец, воевода. Якейк. Çар пуçлăхне йорама чĕкеç чĕлхеллĕ çын кирлĕ.

çара

(с'ара), голый. Г. А. Отрыв. Çара ура кĕллипе çӳреме йăлăхтарчĕ мана. Чураль-к. Уйра çара çатма ларĕ. (Йĕтем). Орау. Таçта тупнă (илнĕ) кăсем ку çара сыснасене. СТИК. Эй, çара çăвар, сан суеççӳ хыççăн кайса шыва кайса та вилĕн. Болтун, верь-ка тебе! Ib. Çара çăвар, сан çăмăлкăна кам пĕлмес. || Исключительно, один только, сплошь, в чистом виде; сплошной, чистый. Сĕт-к. Çара чăваш вĕренет. Учатся одни чуваши. Ск. И пред. чув. 59. Салтак картусĕ çара лапра çеç. Баран. 131. Çара хăй кăна тăм пит сайра пулать. Т. II. Загадки. Пĕчĕк пичче çара йĕп витĕннĕ. (Чĕрĕп). N. Вăл ялта çара чăваш пурăнать. N. † Çара порçăнран пиççи турăм, ĕмĕрлĕхе çыхма мар, наччаслăха çыхма. Собр. † Акка, санăн тухью çара кĕмĕл, мĕн тăрассине пĕлетре. КАЯ. Сăхманĕ çара юнлă сĕлеке (весь в кровавой слюне). N. Унăн ăшчикки çара çу. О сохр. здор. Хура-халăх çавăнпа çара çăкăр çинĕ чух вăрахăн çисе-çисе ларать. N. Поçĕ çара йон (чĕп-чĕрĕ йон, поçĕ йонлă). N. Çара сĕт, одно молоко, без примеси воды. Кратк. расск. Пĕтĕм ӳтне-тирне, çанне-çурăмне çара суран анчах туса пăрахнă. N. Лаши тавра çара ярапа çеç. Лаши тавра йĕс тавраш та ярапа çеç. Толст. Эпĕ халĕ ырхан, манăн çара шăмă анчах. Ой-к. Иван лаши çинчен сикрĕ-анчĕ те, курăка утмăл пăт туртакан хĕçпе касмала шăлчĕ те, çара (= пĕтĕмпе) хуп-хура юн пулса юхса карĕ, тĕт. Якейк. Пичĕ-куçĕ çара тосан. Шурăм-п. Хăй çара юн çех, тет. N. Çурăхсем çара тăм кăна киле тавăрăнатьчĕç. N. Çавăнпа çаран çара лачака кăна. Ст. Чек. Ку вăрманта çара юман кăна (состоит сплошь из одного дуба). Орау. Çара чей (без хлеба) хырăма выçтарать. Ск. и пред. чув. 18. Каçхи хĕвел ылттăн пек, йывăç витĕр курăнать; çара вĕçен-кайăк пек, унăн çутти вăйă вылять. Ярмушка-к. Пăхăртан тунă (çара пăхăрах). (Кумган) сделан из чистой меди. N. Çара кĕркунне варринче (в позднюю осень), йĕпе-сапа витĕр, Гай ятлă ял патнелле пĕр ватă çын çывăхарса пынă. || Поляна, луг на возвышенном месте. Пшкрт: тӧβӓрӓ с'ара. Ib. Мăн анаçи мăн çорлине контак çакса хуаратпăр, мăн çарари мăн çавине контак çакса хуаратпăр.

çара-уралă

, çара-оралă, , босый. Панклеи. Çав отма çол тăрăх пăр çара-оралă çын йĕрĕ пырать.

çарăлтаттар

понуд. ф. от çарăлтат. N. Çумăрлă кун (в дождливую погоду) урам тăрăх пĕр çын çарăлтаттарса темĕскер (надтреснутым голосом) кăшкăрса пырать: выртан-тăран вак-тĕвек пуçтарать.

çарран

(с’арран), босиком. Сред. Юм. N. Вăл çарран, çĕтĕк-çатăк тумтирпе, ырă çын куç умне курăнма вăтанса, вăрă-таркăн пек тарса çӳрет. Тюрл. Хăшĕ-хăшĕ: çарран намăс, тесе, атăсем тăхăнса тухаççĕ. N. Çула ачасем урам тăрăх çарран, çара-пуçан чупса çӳреççĕ. Собр. Атăпа пулин те, çарран çӳреп, урапа пулин те, çарран çӳреп. (Атă пăти).

çартсăр

без утора. || Переносно — глупый. СПВВ. ФВ. Çартсăр çын тесе айвантарах çынна калаççĕ. Вăл çарта ларайман, калаçнă чух та çăвара мĕн килнине персе ярат, теççĕ.

çатрака

(с'атрага), трущобник, кустарник. || Мелкие деревья с сучьями, сухие, без листьев. КС. || Хворост мелкий. Тюрл. Çатрака — холă таткисем. Кожар. Вăрмантан çатрака торттарса кил. Якейк. Çатрака = шанкă, хăрăкки, чĕрри — пор тĕсли те пор. Шибач. Çатрака — çапă тăрри. Микушк. Çатракаран кĕпер хывтартăм, карлăкне куршанакран тутартăм, мана курайман шатра (рябая) инке каçнă чух çăтăр-çатăр туса ишĕлинччĕ, тесе. || Ветвистый. Кан. Çатрака çăкамçăм, эс тата мĕн курăн? Сĕт-к. Оммоççи пит çатрака, оммоççи торачсене çатрака пиркн хуçма та кансăр. || Спутанный (о волосах). КС. Çатрака çӳç мулчара час уçăлмасть. || Густой, частый, дремучий? Кустарниковый, трущобный? КС. Çатрака вăрман виттĕр тухрăмăр. Прошли через чашу. Орау. Таçта çатрака çĕре исе кĕрсе карĕ ĕнтĕ (завел нас в трущобник, в лесу). || Вспыльчивый, горячий, сердитый. Орау. Пĕчĕк Хеветĕр пит çатрака япалаччĕ, ним туса та юрама çукчĕ. N. Çатрака çын — çатăркка. || Назв. накожной болезни. Яргуньк. Манăн çатрака тапса тохрĕ (крапивная лихорадка).

çатрашка

то же, что çатрака, трущобник, кустарник. Çатра-Марка. Вăрмана кĕтĕм — çатрашки, яла кĕтĕм — çын сăмах (-h).

çатта

хулиган, драчун, шарлатан, озорник. СТИК. Эй вĕçкĕн, çатта! Ст. Чек. Çатта = выляса çапăçкаласа çӳрекен. Ib. Çатта салтак, драчун (салтак — здесь в переносном смысле). Ib. Çатта — кĕрмешсе, çапăçса çурекен çын. Çатта салтак, человек, который вечно дерется, ворчит. || Прозвище мужч. Альш.

çекĕл

(с'эг'э̆л'), вертлюг. V. S. Кĕлте кӳрекен çекĕл. Вута-б. Çекĕл, крюк (у сабана). Сред. Юм. Çекĕл, крючок. Н. Седяк. Çекĕл, çекĕл, çеклетлĕш, йĕрĕх туртмăш, хутлатмăш. (Хăмăт). Сред. Юм. Çекĕл сăмсаллă çын! (Так называют человека с крючковатым носом).

çемçе

(с'эмз’э), мягкий. N. Çемçе çĕр, мягкая земля; çемçе шыв, мягкая вода. Собр. † Çинче çырма, çемçе шыв, пурçăн хуттăрне йăтаймаçт. N. Ку кĕнеке çемçе, çи хурас пуль. Рук. календ. Прокоп. Çемçерен çемçе пĕçерсе тăрсан, çемçе çăкăра нумай çиетĕн (съешь), теççĕ. || Нежный. Ёрдово. Юр кайса пĕтсен, çĕр çине çемçе, симĕс курăк шăтса тухса, хура çĕре витсе лартать. НТЧ. Çемçе чĕлхе-çăварпа сана кĕлтăватпăр. Орау. Çемçетерех калани. || Слабый, хилый, вялый. СРВВ. Т. Çынсем час-часах калаçасса пĕр тĕрлĕ калаçаççĕ, тăвасса урăх тĕрлĕ тăваççĕ, пуринчен ытла çемçерех калаçакан çынсем çапла тăваççĕ. ЧП. Кăçал илнĕ çĕнĕ çын ĕçе çемçе пулайчĕ (не выдерживает работы). N. Ĕç-хĕл тĕлĕшĕнчен наян, çемçе ан пул. Бугульм. † Ырă та кинçĕм (хĕр ячĕ), ĕçе çемçе пулминччĕ. Лашм. Ĕçе çемçе пулмин лайăхчĕ (сноха). Янтик. † Пасар кулаç — тул кулаç, варри пăшлăк пулайрĕ; йыснаçăмах çавă пур, ĕçе çемçе пулайрĕ. Ст. Чек. Çемçе ураллă, слабый, невыносливый (человек или лошадь). N. Çемçе куçли (слабый глазами) хисепĕ те çук, хăш-хăш килре çемйипе куçсăр. Календ. 1903. Сывă, таса куçлă çын чăваш хушшинче ĕлĕк сахал пулнă, хăшин пĕрте курмасть, хăшин кăшт анчах курать, çемçе куçли хисепĕ те çук. || Мягкость. Абыз. Куккăр туя кут çемçи (кăнчалаççи).

çемçе кăмăллă

чувствительный. Н. Карм. См. хавшак чĕреллĕ. КС. Çемçе кăмăллă (скоро умиляется, скоро расстраивается, жалостливый). Урож. год. Çемçе кăмăллă ку çын, мĕнле ӳснĕ сарăскер, салтак пекех тӳрĕскер.

çепĕç

(с'эбэ̆с'), ласковый, мягкий, нежный. И. С. Степ. Çепĕç — „красноречивый, нежный, мягкий“. Юрк. † Савнă-ах та пуçăм, хура куçăм, калаçăрсам çепĕç чĕлхĕрпе. СПВВ. † Килекен тăванçăм килми пулчĕ, çавăраймăп-ши çепĕç чĕлхемпе. Ib. Çепĕç — çемçе: çепĕç чĕлхеллĕ, çепĕç калаçать, çепĕç тыткалать. Кан. Ха, епле вăл çепĕç. || Нежно. Чăвашсем. Çыннăн чунĕ тухсанах, часрах чĕрĕ çăмарта ывăтаççĕ, ăна хĕвел тухăçĕ еннелле ывăтаççĕ. Вăл çăмартана ак мĕншĕн ывăтаççĕ: çăмартана çĕмĕрлесрен хăраса епле çепĕç тыткалаççĕ, çын чунĕ те çавăн пĕк çепĕç пурăнмалла çĕре кайтăр, теççĕ. Çав çăмарта пек чысланса пурăнмалла пултăр, теççĕ. || Осторожно. Чăв. Ялĕ. Çи-виттине пĕр васкамасăр, çепĕç витме кирлĕ. СПВВ. Çăмартана çĕмĕрĕлесрен епле çепĕç тыткалаççĕ, çак çын чунĕ те çавăн пек çепĕç çĕре каймалла пултăр. (Говорят, бросая яйцо по смерти человека).

çерем катăкĕ

дерн. Б. Янгильд. Çын кунта та килĕ, тесе, пĕр çырмана çерем катăкĕ айне (под обвисший дерн на обрыве) пытанса выртрăмăр.

çеремлĕ

покрытый травой, дернистый. ЧС. Вăл çын çеремлĕ йăран хушшинче выртать. ЧП. Аслă çул хĕррисем çеремлĕ.

çерçи

(с’эрз’и), воробей. ТММ. Çерçисем ушкăнĕ-ушкăнĕпе вĕçсессĕн, ыраш акма вăхăт çитнĕ, теççĕ. Альш. Çерçи, ампар айĕнчи, хăйне ăрасна, хирти — хăйне ăрасна. Хирти — „вир çапаканни“. Варманта-мĕнте пурăнать. Хĕвел-çавăрнăшне те пит çиет. Бюрг. Сенĕк тăррине вут хутăм, çерçипелен пăтă пĕçертĕм; атя, пăяхам, пăтă çиме... Никит. Ыран пирĕн шывпа вылляс пулать, е киремете çерçи чӳклес пулать, вара çăмăр, çăвать (сказал старик). N. Çерçисем чĕвĕлтетсен, йĕпе пулать, теççĕ. СПВВ. ЛП. Çерçи — салакайăк. N. Çерçи пуç пек юр çăват, т. е. хлопьями (салакайăк пуç пек). Орау. Çерçи йĕрри пек тăва пуçларĕ ачи (начал писать). Хурамал. Çерçи пуçĕ пек юр çăвать (крупный снег, у КС. салакайăк пуç пек). Сред. Юм. Ялта çерçи выçă вилмест, тесе, ялта çын выç вилмест тесе калассине калаççĕ. Ib. Юр çерçи пуç пек çăвать (лапка юр çусан калаççĕ). Юрк. Çерçи пуçĕ пек юр çусан. || Летучая мышь. Ядр. р. || Дощечка (м б. диск), которую бросают во время игры вверх. Орау. Çерçие (дошечка) çӳлелле ярсан, вĕлтĕртетсе каять. Абыз. Ачасем çулла çӳхе хăмая çӳлелле ярса (вĕçтерсе) вылляççĕ, çав çӳхе хăмая çерçи теççĕ. См. вĕлтĕртет, вĕçтĕрмечĕ. || Реnis (у маленьких). Тюрл.

çеçке

(с’зс’кэ), цветок растения. СПВВ. КЕ. Çырла авăрисен, çырла пуласси çурăлсан, шап-шар чечек пулат, çавна çеçке теççĕ. Орау. Çеçкене кайсан, çеçкере савăнтар (пчел). N. Сатра çеçкесем çурăлчĕç. N. Çеçке хĕрри тăрринче. Микушк. Йĕтĕн çеçки, цвет льна. Тиханьк. Йитĕн кăвак çеçкея ларчĕ (лен зацвел). См. омма çеçки. П. Федотов. Пирĕн çуни çунатлă, çунат айипе çил вĕрет çеçке пек хĕрсенĕн кăмăльшĕн. С И. Иванов. Ултă уралă хуртшăн турра кĕлтăватăп, çеçке вăхăтĕнче çеçкерен çеçке çӳремешкĕн лайăх кун-çул пар. Çутт. 144. Чечек çеçкисем юр пĕрчисем пек вĕлкĕшсе вĕçсе анчĕç. Чертаг. † Сарă çеçкене ларнă хăяр тытăнать... Якейк. Хăяр пирн сар çеçкея тахçанах ларса. Ib. Кăçал хăяр çеçки лайăх та, хăяр та нумай. Орау. Хăяр сар çеçкенĕ ларнă (= чечеке ларнă, зацвел). Ib. Хăяр çеçке çулчи сарăхнă (кушăрканă, стали шероховаты). ЧП. Аслă çулăн икĕ аякки сар çеçке. Кĕвĕсем. Çĕмĕрт çеçки хăвана явăнать. Ib. Çĕмĕрт çеçки çурăлать те, çĕмĕрт çеçки çурăлать, вăрман витĕр курăнать. Сала Ib. Ĕнтĕ çил çаврăнат, çил çаврăнат, çĕмĕрт çеçки çӳçене явăнат. Ала 105. Чĕн пушипа çĕре çапрăм, çĕр мана çеçке пачĕ, çеçкине вочаха хотăм: пот! терĕ, çат! терĕ. Абыз. Уй-уй урлă каçрăмăр, урпа çеçки çутипе. N. † Шап-шурă иккен çырла çеçкисем. Пазух. Çырла çеçке çурсассăн, килет парлак илемĕ. Альш. † Хĕрлĕ-хĕрлĕ пĕрлĕхен: çеçки витĕр курăнать. || Листья ягоды. N. † Çырли çĕре тивмерĕ, çеçки çĕре тивейчĕ. || Ботва, зелень корневых растений. Т. II. Загадки. Мучийĕ аялта, сухалĕ тулта. (Кăшман çеçки). В. Олг. Паранкă çеçки, побеги и ботва (то же и у огурцов). КС. Кишĕр çеçки, хăяр çеçки, улма çеçки (вся зелень картофеля). Çарăк çеçки, зелень репы. Ib. Çеçкене кайнă, (картофель) пошел в литвинью (отрицательное качество). Ib. Кăçал улман çеçки ытла вăйлă, çампа улми сахал. Сĕт-к. Омма çеçки, стебель картофеля с листьями. Завражн. Олма çеçки, росток, ростки картофеля. Абыз. † Пахчи-пахчи çĕр-улми, сысна çияс сасси пур, çийин-çийин çийи-ке, пире валли çеçки пур. Кан. Пĕр çеçкерен З—4 улма анчах тухать. Сятра: параҥгы̆ с’эс’кэ jарза лардат (или: шы̆дат). N. Улма çеçки, литвинья. Н. Седяк. Çеçкесĕр çарăк, хӳресĕр карăк. (Арман чулĕ). || В перен. см. СПВВ. ЕС. Çеçке = пит илемлĕ, тăваткăл питлĕ-куçлă çын. N. Хывнă чухне акă çапла каласа хываççĕ: эй тăванăм, çеçкем, хăçан курăшăпăр, хăçан пĕрле палашăпăр, хăçан калаçăпăр. || Яз. имя женщ. Рысайк. || Фамильное прозвище мужч. Козыльяр.

Çеçтепи

повидимому, первоначально — имя женщины. Теперь так называют девочку или девушку. (Ласковое слово). КС. Корак. Ыр çын хĕр — çеçтепи. (Кăвас калаки).

çывăр

(с’ывы̆р), спать. Орау. Çĕрĕк час çывăрса карăн-и (скоро-ли уснул)? Час çывăртăн-и, скоро-ли лег и уснул вообще. Ib. Каç çăвăнса выртсан, эп лайăх çывраканччĕ (обыкновенно спал хорошо). Ib. Микулай çывăрма пĕлмеçт (очень работящ). Орау. Çывăрнă-çывăрман паян кунĕпе пуç ыратса çӳрет. Ib. Çывăрса пăх-ха унта, хăна йĕке-хӳресем çиса ярĕç. Попробуй-ка там поспать, там крысы съедят. Ib. Эп çывăрса кайман. Эп çывăрман-ха. Я еще не уснул. Ib. Эп çывăрмасп-ха. Я еще не сплю; я пока еще не буду спать. Ib. Çывăрасси те пулас çук та, çапах та, выртса пăхам-ха, çывăрса каяйăп-и. Ib. Ма çыврас мар? Укçашăн пурнап пулсан, çывăрматтăм. N. Нуммай çывăрман çын нуммай пурнать, тет (ватăлачченех пурăнать, тет, до преклонных лет). Кожар. Çывăртăр-и мĕн? Букв. 1908. Вара вăл выртнă та çывăрнă. Ib. Вăл хăва айне выртнă та çывăрах кайнă. N. † Хĕрне парса ятăн ĕнтĕ, канлĕ ыйăхна çывра пар. N. Эпĕ акă пĕр уйăха яхăн çывăраймастăп (страдаю бессонницей). N. Халь выртсан та çывăраймастăн (не уснешь; безлично). N. Ку нумай çывăрнипе ĕнине кĕтĕве яраймасăрах юлнă. N. Çывăрнă пулмалла, çыврать пулмалла. N. Çывăрса пыраççĕ. Едут и спят. ТХКА 52. Майпе кĕрĕр. Çывăраççĕ пирĕн, вăратас мар çемьене, атьăр. N. Хăш ыйăха çывраççĕ. Пир. Ял. Çывăрма пĕлмесĕрех тырăпа сутă тунă. В. С. Разум. КЧП. Эпĕ çывăрса ларан тăманана пăшалпа персе ӳкертĕм. Янш.-Норв. Хусантан çывăрса иртсе каяс марччĕ. Не проспать бы Казань (не проехать бы Казань). Ib. Çывăрса, Хусантан иртсе карăм. Ib. Хусантан çывăрса иртсе карăм. Ib. Çывăрса апатран юлас марччĕ. ТХКА 53. Çакăнта, урайне аçамсем сарса парам, çӳресе ĕшентĕр пуль, выртса çывăрăр. Тогаево. Лопасра пĕр çын та çывăрман, порте йомах итлесе, колса, ахăлтатса лараççĕ. Орау. Выртса çыврар-им? Ляжем что-ли? N. Тĕттĕм пулсан пурте выртса çывăрчĕç. N. Эсĕ çывăрмах выртнă-и? Ты лег уж совсем спать? N. Ыррăн çывăрса кормала мар. N. Эсĕ çывăрмалла выртнă-и? Ты уже совсем лег (спать)? || Ночевать. Шурăм п. Кĕнервăрри çыннисем çӳрекен çынсене çывăрма ярса, лашапа тавар турттаракансене кĕртсе чылай укçа тупкаланă. Ивановка. Акă çавăншĕн сана ӳлĕмрен никçан та çывăрмалла ямăпăр, тенĕ. N. Çывăрса кай. Останься ночевать. || Соncubare, coire, rebus venereis operari. || Онеметь (о членах). N. Ора çывăрчĕ. Нога онемела (пересидел или перележал ногу). Кан. ЬIраш амăшĕпе антрасан, тата час-часах ал-урасем çывăрса пĕлми пулаççĕ. || Сваливаться (о шерсти). Сред. Юм. Çăма лайăх миххе чышса хôрсан, кайран миххи çинче выртсан, çăм çыпăçса каять. Çавна: çывăрнă, теççĕ. || Запекаться (о крови). Орау. Сăмсаран юхса тухнă юн çывăрса ларнă. || В перен. смысле. N. Юрамасан юнăм çыврать-ĕçке. С. Айб. † Кĕçĕнтен хуйхăлă эп ӳсрĕм те, юн çывăрчĕ çамрăктан (= çамракран), ай, чĕрене (об отсутствии веселого настроения). См. çăвăр, çур.

çын

(с’ын, с’ин), человек. См. этем. Вишн. 61. Çын чирлесессĕн, унăн варĕ, тата пыршисем çинĕ апата сывă çыннин пекех çĕртме (переваривать) пултараймаççĕ. N. Çын ăшне кĕрсе тохмалла мар. (Послов.). Н. Карм. † Ай-хай турă çыннисем, хырса çуса каймаççĕ хурисем! Хырса çуса кайсассăн, ман пуçсем ырă курмĕ-ши? Ала 54. Эпĕ çынсем çине тилмĕрсе пăхрăм та, вĕсем мĕнле çынне палларăм (понял, что это за люди). Орау. Унăн иккĕмĕш арăмĕ пит аван çын пулнă, тит. Ib. Çынни аван, умпа çăккăр çима пулать (гов. о женихе, невесте и пр.). N. Çынсенĕн пурин те вилмелле, эсĕ — çын, çавăнпа санăн та вилмелле. Все люди смертны; ты — человек, следовательно, ты смертен. Сред. Юм. Улмерен ôн пик çынпа çыпăçма тор ан хоштăр. Не дай бог вперед с таким человеком связаться. Сред. Юм. Пирĕн пик çынсĕм вилсе пĕтсен, пиртен вара вăниккĕн пĕр така пусакан пĕчик çынсĕм порнмалла, тет. Шорк. Çын латти те çук. Не похож на человека. Альш. † Ах, милиньккăй, Хусанăн кантурĕ, эсир иккен çыннăн матурĕ (вы молодцы из молодцов. Застольн. песня). Ib. † Чун савнине илмесен, ӳсес те мар çын пулса. Регули 1270. Çынсерен (çынтан) пĕрер сом паратпăр. Мы платим по рублю с человека. N. Çын ĕмĕлки те полмĕ. Сред. Юм. Çын сăнĕ тесе пит нăмайччен чирлесе выртса орăх сăнлă полсан, пит хăраса сăнран кайсан, калаççĕ. Якейк. Çын сăнне пĕтернĕ. Дошел до крайней нравственной испорченности. N. Эпир кунта çын сăнĕнчен тухрăмăр. Мы здесь потеряли человеческий образ. (Из письма чувашина, ушедшего на заработки в прежнее время). Ал. цв. 28. Халĕ тата, эпĕ çын сăнлă чухне, юратсам мана. N. Унтан вара аллине çуни (умывший руки) пĕр çынсăр пушă пӳрте кĕрет (входит в пустую избу, где нет никого). N. Эп çынсен умĕнче нихçан та тутарла калаçман. Я никогда не говорил публично по-татарски. (Çын умĕнче — значило бы „при людях“). N. Лайăх пĕлнĕ çынсем — 1) хорошо знакомые люди, 2) близко знакомые люди. Кан. Çынна пăхсан, пĕрне тин юрăхлине тупрĕç. N. Арăмĕ хирĕç тухнă та: ĕçлекен çыннусем ăçта? тенĕ. N. Шурса кăвакарса каяççĕ, вĕсен çын тĕсĕ те юлмасть (так что на них и лица нет). ЧП. Çынна çисе çын пĕтмест. Альш. Пукравччен Пукрав валли хулана кайса тырă сутасчĕ: укçа кирлĕ, теççĕ çынсем. Етрух. Тата сирĕн килшчикки (= кил ăшчикки) таса мар, сире çын пăснă (вас испортили), сирĕн уна тасаттарас пулат, тет. (Чăваш чирĕ). N. Çыннăнни пек, çыннăннĕ пек, похожий на принадлежащий человеку (или другому человеку). || Люди, общество. Ала 27. Кунта пĕр маях çын килет. Сюда все время люди приходят. Ау 10. Эпĕ лере ялан çын хушшинче пурăнтăм (все жила на людях, т. е. в обществе других). N. Çын çинче çын пек пулмасассăн: кам ывăл-хĕрĕ? тесе ыйтаççĕ. Н. Якушк. † Ах аттеçĕм, аннеçĕм, эсир ăçта — килĕрте, ачăр ăçта — çын çинче. Кубня. † Ялта савнă тантăш пулмасан, тухассăм килмест çын çине (не хочется бывать на людях). N. Çын çине тух, водиться, общаться с людьми. || Прочие люди. Собр. † Шухăшламан чух çын пекех (как все), шухăшла пуçласан, пуçсем çавăрнаççĕ. N. Вĕсем те, çынран юлас мар тесе (чтобы не отстать от прочих), тăрăшĕç; çул иртсе çӳрен куçне те çын ĕретлĕ курăнĕç. Емельк. Çынна çитмен çын. || Нередко передается по-русски словами другой, чужой, в смысле другой человек, чужой человек. N. Çынна усал ан сун, хăна йывăр пулĕ. Якейк. Çын çине шанать. Надеется на чужой карман. Çĕнтерчĕ 44. Вăл пур çинче çын айне кĕмĕп-ха, çын хури (= хурри) пулмăпăр. Пока он жив, меня никто не обидит. N. Тапак çынран анчах туртса пурнатăп. Я курю только чужой табак. В. С. Разум. КЧП. Эсĕ çавă сăмаха каламасан, ман çын мар вара (если ты не скажешь этого слова, ты для меня чужой). Г. А. Отрыв. Çын çинчи (вар. Çынти) — йывăç çинчи (т. е. до чужого горя никому нет дела. Послов.). N. Çын çинчи — йывăç çинчи: çыншăн çын кам васкакан пур? Сред. Юм. Çынтан илтнипе йăмахлать. Говорит только по слухам. Ib. Эсĕ шывва (= шыва) кĕме кайсан, эп те пырап, çынтан йолмастăп эп апла. Ib. Тар-чир çынтан çынна сикет. Тиф переходит от одного человека к другому. Ib. Килте ăсĕм те пирн пикех пôрнаççĕ те, çын çине тохсан, ăсĕм çын аллнпе кăвар туртаççĕ (чужими руками жар загребают), ôлпôт-хуçа пик çиç çӳреççĕ. Учите детей. Ачана хăнана та пит илсе çӳрес пулмасть, апла вăл çын тăрăх сĕтĕрнсе çӳреме вĕренет (привыкнет шататься на людях). Чăв.-к. Эпир çын хăюлă пулас çук, савнă сарă хĕре илес çук. N. Çак приккашчăк, ирĕклĕхе кĕрсе ӳкнипе, çынсен вăйĕ тăрăх анчах пурăна пуçланă. Собр. Çынăн (çыннĕ) картара теççĕ. (Послов.). Арçури. Çитмен пурнăç пирки-çке, çын куçĕнчен пăхатпăр. Ведь мы бываем в зависимости от других вследствие недостатков и нужды. Якейк. Çын корнă-корман карта тытса лартрĕ. Никто не заметил, хак поставил загородь. Ib. Çын сисиччен кил çавăрса лартрĕ. Никто не заметил, как он построился. Ib. Йăван çын сисиччен аланса пăрахрĕ (кăларса, вăрласа илни çинчен). Йăван аланнине (= авланнине) çын та сисмер. М. Тув. † Манăн савни ял урлă, калаçасси çын урлă (с ним или с нею приходится сноситься через других лиц). Сред. Юм. Çынна çисе çӳрет. Распространяет дурную славу о других. || Порядочный человек. Пазух. Эпир çынсем ăшне те халь кĕриччен, алăри ачасем те, ай, ар пулĕç. Ib. Кăвак кăвакарчăн, ай, çурчĕ çук, çын пек пулас тесен те, халь телей çук. N. Тавтапуç (сана?) çыру ярса тăнăшăн. Эсĕ çыру янипе эпĕ те çын пек пултăм. Нюш-к. Матки çын турĕ уна, теççĕ. Его сделала человеком (т. е. исправила) жена. Орау. Кăна тăхăнсан, çын манерлех пултăн, ĕнтĕ. Ала 70. † Аттепеле-анне канашлаççĕ, пире çын ĕретне кӳртесшĕн. Лашм. † Хуллен еррипе пурăнса, кĕрсе пулĕ-ши çын çине? С. Тим. Атте-анне пирĕншĕн мĕшĕн йĕрет?! — Çын тĕрлĕ çын çине кӳртесшĕн (хотят оставить нас после себя порядочными людьми). Бур. † Çынсем çинче çын пек пулам тесен, пирĕн турă панă телей çук. N. Хăвăн анкартинче тăватă капан тырру йăтăнса ларат, çапах та çын ĕретне кĕрсе пурăнаймастăн, тесе ларатăп хам ăшăмра. Изамб. Т. Çын евĕрлĕ пул. Веди себя хорошенько, как другие люди, по-людски. Сред. Юм. Çын пик лар! (Ачисĕне: чипер ларăр, тессине калаççĕ). N. Тĕрмене пăхса тăракансем çын евĕрлĕ пулчĕç; япаласем илсе пырсан, кӳртмеççĕ те: хушман! тесе çех кăçкăраççĕ. Собр. † Ай-хай, пуçăм, çамрăк чунăм, ыр çынсем тавра çаврăнать: ыр çын çине кĕрсе пулми? тет. N. Ман ача куккăшсем патне кайнă та, ăна, çын вырăнне хурса, лайăх пăхман, çавăнпа вара ман ачанăн кăмăл хуçăлнă (обиделся). В. С. Разум. КЧП. Хăй ырă çын пек утса çӳрет, хăйĕн ăшĕнче нимĕн те çук. Ходит как будто хороший человек, а у самого внутри пусто. Тим. Çын йĕркелĕ пурнас — жить по-людски. || Взрослый человек. СТИК. Çын кут çӳлĕш ӳсмен, пысăккисене хирĕç кăшкăрат, чĕлĕм туртат. (От горшка два вершка, а большим перечит, курит; говорят малĕньким детям). || Муж. N. Санăн çынну паян ирхине ста карĕ? Куда пошел твой муж сегодня утром? || Иногда обозначает мужчину. || Супруг или супруга. Собр. Ăна вара хăйĕн çынни тăват, тет (овладевает им). См. çĕлен. Ст. Чек. Çынпа çӳрет, знается с чужим мужем или женою. || Супружеская чета. N. Ĕлĕк пĕр вăхăтра пĕр ялта арлă-арăмлă çын пурăннă, вĕсем мĕскĕн çынсем пулнă. || Личность. Янгильд. Çул каякан çын карĕ ăнчах, Микита патне аслати çитрĕ те, калать: ма тăратрăн эсĕ вăл çынна? Вăл этем мар, вăл осал, вăл мантан вăтăр çол мăшкăласа çӳрерĕ. || О членах семьи. N. Исир çырнă: матку посылкă ячĕ, ашшĕ ячĕпе янă пулсан та ил эсĕ уна, тесе çырнă... Мĕле исир пĕлместĕр кам ячĕпе ярасса пĕр килти çын. || Хозяин. К.-Кушки. Айăп лашинче, çыннинче мар. Этому виною лошадь, а не ее хозяин... N. Çавăнпа чăвашсен те çынсеренех (в каждом доме), шкулра вĕренсе тухнă çынсем пулма кирлĕ. || Заказчик; посетитель. ТММ. Тимĕрçĕ çынсăр тăмĕ, арман çынсăр тăмĕ, юмăç çынсăр тăмĕ. (Поговорка). || Народ. Изамб. Т. Унта çын! унта çын! таçтĕлти те пур-тăр. Народу-то там! Со всех, поди, сторон. Юрк. Çăкăрсене, кулаçсене, хăпартусене, хуплусене, куклĕсене, пашалусене чăвашсем ытти çынсем пекех пĕçереççĕ. Толст. Вăл халăх çыннисем (эта народность) хăйсен чĕлхипе анчах калаçаççĕ. || Изображение человека, чучело человека. N. Юртан çынсем тăваççĕ. Сред. Юм. Ĕлĕк çын чирленĕ чухне киреметсĕне (киреметям) чустаран çын туса панă, тет. = Отпечаток человека. Сред. Юм. Çын ӳкерни. Хĕлле ачасĕм (таса йор çине лап выртса хăйсĕне йор çине ӳкереççĕ т. е. получаетс я отпечаток фигуры). || Житель. Хорачка. Перĕн Чикме çыньă первой тохса соха патне, Йӳрйӳрĕн эрне каран (спустя неделю после Юрьева дня). N. Кăшт калаçкаласан эпĕ ыйтрăм: вырăсла калаçма пит ăста-çке, ăçти çын пулатăн капла эсĕ? терĕм.— Чĕмпĕр кĕпĕрни, Пăва уясĕ, ялĕ Пăрăнтăк, терĕ. || Населенная территория. N. Кăрмăш çыньпе (с’ин’бэ) Етĕрне хошшинче. Между Курмышским и Ядринским уездами. || Употребл. в чувашизмах. Орау. Çынну (к нему) патне пырса перĕнеймăн: тумланнă, такăш тийăн. К нему и не подступишься: разодет, подумать, что невесть какое важное лицо. Шибач. Пĕр-ик эрнерен çын полать вара (чĕрĕлет). КС. Унта пурăнсан, çын пулат вăл (оправится). Ib. Эп ăна çын турăм (поставид на ноги). Чăв. й. пур. 35. Ăна кӳмесен çын пулаймĕ, кайран мана асăнăн, тенĕ. Альш. † Çын ăшне кĕрсе çитсессĕн (когда приду в возраст), мана атте уйăрать. (Хĕр йĕрри). N. Пур тăванĕсем те ăна чиртен чĕрĕлсе çын пуласса сунман. Изамб. Т. Мана, ик ачаллĕ çынна, кам илет. Кто возьмет меня (замуж), у меня, ведь, двое детей. Юрк. Арăмĕ, халиччен чей ĕçмен çын, тытăннă савăнса сăмаварне лартма. Янтик. Туйăм, туйăм, туй халăх, киле пырсан, çын пекех. N. Çын айне ан юлăр. Не давайте себя в обиду. ТХКА 82. Кĕçĕн ывăл пур ман, Ваньă ятлăскĕр, шкула каять вăл. Аслисем çын пулаççĕ ĕнтĕ.

ватă çын

, ват çын, старик (старуха).

çĕнĕ-çын

молодушка. Янш.-Норв. После венчанья свадьбы-самокрутки (украдкой) молодых встречают дома со столом, полным кушаний (полное ведро пива, непочатый каравай, непочатый „чăкăт“), чтобы жизнь была счастливой и полной. Затем происходит бросание денег для умилостивления йĕрĕх’ов (см. йĕрĕх) около „Итем-карти“. Муж вносит жену в избу на руках (арăмне пӳрте çĕклесе кĕрет) и сажает на лавку. Мать и отец жениха в это время сидят на лавке, держа в руках по ковшу пива (пĕрер курка сăра тултарса). Потом отец жениха приветствует его (тав тăвать), говорит ему наставление, советуя жить в согласии с женою и желает быть многочадным (ачаллă-пăчаллă пул). Потом он наливает опять ковш и подает сыну, последний выпивает со словами: тав сана, атте! Мать жениха говорит то же, что и отец, к со словами: „кинĕм, тав сана!“ выпивает наполненный ковш, потом подает невестке; невестка выпивает со словами: „тавсана, пăянам!“. Çавăнтан вара ашшĕпе амăшĕ ывăлин арăмне кин теççĕ. Кинĕ упăшкин ашшĕне пăятам тет, амăшне пăянам тет. Потом приводят скрипача (вăйçă) и начинают свадьбу (туй тума), и идет пляска. Сначала пляшут те, которые ездили за невестой. В это время один из участников входит в избу с горстью муки (хăрах ывăç çăнăх) и разбрасывает ее (сирпĕтсе ярать). Сам (хăй) берет покрывало (пӳркенчĕк) с невесты и убетает из избы. После этого молодушку зовут „çĕн-çын“. Потом последняя принимается угощать гостей пивом (çынсене сăра ĕçтерсе çӳреме тытăнать).

çын ачи

дитя человека (гов. о молодежи). ЧП. Çын ачисем пиртен кулаççĕ. Янтик. † Пиреех те çырнă çын ачи, лартăр халĕ çулĕ çитиччен.

çын илни тăрăх така чӳк туни

назв. свадебного обряда и моленья. Т. VI, 40. Çын илнĕ тăрăх така чӳк туни килĕшпе валле, теççĕ. Валле тăватăп турра, килĕшпе çын илнĕ тăрăх тĕспе асăнатăп, витĕнетĕп, чӳк, çырлах.

çынăскер

какое-то подобие человека. N. Эпĕ тивĕçсĕрскер, паянхи кун çынăскер, çын пек çеç те мар, выльăхран та ытла юрăхсăрскер.

çын ăслă

толковый. С. Тим. † Çичĕ-ют ачине каятăп, çын ăслăрах пулинччĕ.

çын вĕçăн

через посредство другого лица или других лиц. Орау. Çав ĕнтĕ çав, çын вĕçĕн япала (посредством другого или других) ху илнĕ пек мар, лартаççĕ (обманывают) пулмалла (напр., молоко, купленное через посредство других лиц, может оказаться плохим).

çын кусси

встречается в следующем обороте: Çĕнтерчĕ 54. Сĕт ĕç-ха. Ĕнтĕ каллех пĕчĕк ача пек тытăнтăн пуль ĕсĕклеме. Çын кусси ăçта кусатăн (за людьми разве угонишься)? Ĕç-ха, ĕç!

çын куçне юлни

зависимость от людей. N. Çын куçне пулма турă ан хуштăр.

çын кăлетки

изображение человека. || Образ человека. CТИК. Çын кĕлетки те юлмарĕ ĕнтĕ, пăхма хăрушă; мĕн пурăннăçем пĕтсе пырат (чахнет). Пултараймаст пуль (не поправится, наверное).

çынла

по-человечески, как человек, подобно человеку. СТИК. Мĕнле ку тупăлха (дудка из таволги) çынла юрлама пултарат? Ачач 19. Çапла шухăшсемпе пысăк çынла утса пырать Тимуш хăйсен кил-хапхи патнелле. Ст. Чек. Çынла çын мар. Кĕçĕн.

çын лăстăкĕ

(чит. лы̆сты̆к), человек, человечишка. СТИК. çавă та çын лăстăк вĕтĕ. То же человек! (Гов. с жалостью). Ib. Эй мăнтарăн çын лăстăк... эс тумалли япала мар вăл (где тебе бедняжке это делать).

çынлăх

сколько требуется для человека. N. Икĕ çынлăх апат чиксе кай. Возьми с собой еды на двоих. Изамб. Т. Тăватă çынлăх çăкăр ил. || Человеческая природа, свойство. ЧП. Тăвансам мана пăрахас пулсан, тухат ман çамрăк пуç çынлăхран (перестану быть человеком). Баран. 67. Сана персе вĕлерес пулĕ (убьют), е çĕмĕрсе çынлăхран кăларса пăрахĕç. Утăм. Тăлăха питрех те мĕн асап çынлăха кĕмешкĕн çĕр çинче. N. Çынлăхран хама хам кăларни. N. † Кунтан, тăванçăм, мана та пăрахас пулсан, манăн пуçăм тухĕ те çынлăхран. Ст. Чек. Хĕне-хĕне, шăмми-çаккисене амантса пĕтерсе, çынлăхран кăларнă (изуродовал, обезобразил). Ib. Ун çинчен усал калаçа-калаçах, (ăна) çынлăхран кăларчĕçĕ (опозорили клеветой). Ib. Ку мĕнле тĕлĕнмелле çын сирĕн, ухмах-им вăл? — Унăн ăсĕ çавăн чухлĕ çав ĕнтĕ, ăна пĕчĕкçĕренпех, вăрçа-вăрçа, хĕне-хĕне, пăсса çынлăхран кăларчĕç. Календ. 1907. Пурна-киле ĕç шухăшне те пăрахать, вăл çынлăхран тухать: машшина пек, ăçталла янă, çавăнталла кайма вĕренет. N. Хăй таса çын пуласшăн, хай ачана çынлăхран кăларчĕ. N. Ашшĕ-амăшĕ умĕнче те, упăшки умĕнче те çынлăхран тухать вăл.

çын сăмахĕ

сплетня, пересуд. Т. VI. Тĕлĕкре вăрман курсан, çын сăмахĕ, теççĕ. Янтик. † Çын сăмахĕ хыççăн ан кайăр, çын сăмахĕ пуçа çавăрать.

çын-çынни

чужой человек. Юрк. Сред. Юм. Çын-çынни, люди не из своей семьи. Даже могут невестку на первых норах называть „çын-çынни“. Ib. Çын-çыннипе порнни кăçта ху çемйӳпе порннине çиттĕр ĕнтĕ. Ib. Эп çын-çыннипе порнса коркаланă ĕнтĕ, тор ан хоштăр ô çын-çыннипе порнма.

çын-çи урлă

через человека, через людей. Цив. † Ман çийĕмри шур кĕпе çын-çи урлă курăнать-çке.

çын-çиекен

людоед; сплетник. Утăм. Халлапри çын-çиекенĕн çич çухрăмлă аттипе пынă пек пырать.

çын çурри

возраст З5-45 лет, человек средних лет. ЧП. Пĕчĕкçĕ чухне ырра çырманнине çын çуррине çитсен çыртăр турă ырра. Собр. † Çуралнă чух çырман ырра çын çуррине çитсен çыр, турă. Альш. † Эпĕ килтĕм, ырă çынсем, сирĕн патра, çын çуррине ӳссе çитнĕ чух. N. † Ай-хай, пуççăм, çамрăк пуç, çын çуррине çитсен хур пулчĕ?

çын тунă тымар

назв. раст. Рак., Кайсар. Çын тунă тымар (= çӳçлĕ тымар). Н. Седяк. Çын тунă тымар; çак курăк тымарĕ пĕр сажень каять çĕре, тымарне пылпа йӳçĕтсе чирлĕ çынна ĕçтереççĕ. Хурамал. Çын тунă тымар, назв. растения. Çавăн тымарне вĕретсе ĕçсессĕн, тухатмăш туни самайланать, теççĕ. Çав курăка: пĕр çĕртен пĕр çĕре куçса ларать, теççĕ.

çын чунĕ

человеческое существо. Дик. леб. 41. Вăл çурта акăшсене пĕр çын чунĕ те илсе кĕме юраман.

çын чĕппи

детёныш человека, человеческое порождение (гов. с иронией). Йӳç. такăнт. З6. Курап-курап, çын чĕппи. Ĕç ĕнтĕ, çын чĕппи — халь тулли!

çыпăçтар

(с’ыбы̆с’тар), приставить, прилепить, приложить (к чему). Сĕт-к. Ачач 81. Çунатсем кăна çыпăçтармалла. Таçта урапи-мĕнĕпех вĕçсе кайĕччĕ. Скотолеч. 7. Кайри урисене хырăмĕ çумне çыпăçтарса, вырта-вырта йăваланать (лошадь). N. Вăл аллисене хире-хирĕç çыпăçтарса тытса тăнă. Он стоял, сложив руки ладонями вместе. Орау. Пăтана икĕ вĕçне авса пĕр çĕре çыпăçтартăм. Якейк. Йк йопая пĕр çĕре çыпăçтарса тăратнă (составили вместе). N. Лаши ăна тапнă та, кĕтессе сыпăçтарса хунă. Якейк. Çортсене пĕр-пĕрин çомне çыпăçтарса тунă (постройки надворные построены сплошь). Изамб. Т. Пăлтăр çумне кĕлет çыпăçтарса лартаççĕ. В. Олг. Ĕç çомне çыпăçтар, к работе приставить. КС. Епле те пулсан ăна ĕç çумне çыпăçтарас. N. Майĕпе çыпăçтарса çырман (нескладно написано). Тюрл. Çыпçтарса çăвать (шолтран ӳкет), идет крупный снег. СТИК. Çыпăçтарса калаçат. Умно говорит. Чăв. й. пур. 5. Çапах хай сăмахне ĕнентерет, çыпăçтарат. N. Хăшĕ пур, калаçма тытăнсан, чăвашла виç сăмах каламассерен пĕр сăмахне вырăсла çыпăçтарать. Сред. Юм. Сăмах маййăн çыпăçтарса хотăм (если в разговоре он скажет то, что его собеседнику не хочется слышать). || Приписывать. N. Йывăр çын пулсан, тĕк тăмалăхран ют çынна çыпăçтаракансем пур. Бур. Йăкăнуç ачасемпе выртма кайнă пулнă. Ачисем, усалскерсем, пĕрне тытса хĕненĕ, Йăкăнуçĕ вăл вăхăтра çывăрнă пулнă. Вара ăна, пурĕпĕрех, çыпăçтарчĕç, хĕнекенсем çумне.

çыпçанкă

(с’ипс’аҥгы̆), пиявка. Персирл., Тиханьк. Якейк. Çыпçанкă пĕвере порнать. Вăл шорă, çинче. Шăва кĕрсен онтан пит сыхланмалла, вăл часах çын ӳтне кĕрсе ларать. Çампа ăна çыпçанкă теççĕ.

çыпçуллă

то же, что çыпăçуллă. Альш. Çыпçуллă сăмах калат. Говорит не зря, а к делу. Сред. Юм. Çыпçуллă çын тесе çынпа лайăх йăмахлакан çынна калаççĕ. || В смысле наречня. Сред. Юм. Çыпçуллă йăмахлать тесе, çынпа йăмахланă чох ôна пĕрте хирĕçтермесĕр, çавăн пик сăмахлаçан, калаççĕ (кто разговаривает толково). Ст. Чек. Çыпçулă калаçат (хорошо, складно, плавно; чисто, разборчиво). Ib. Çыпçулă ĕçлет. Альш. Сăмаха пат персе ямас, çыпçуллă кăна калаçат. Завражн. Лайăх, çыпçуллă поплет. ТХКА. Пирĕн асатте тутарла пит ăста, çыпçуллă пупленĕ. Наш дедушка хорошо, умело говорил по-татарски.

çыпçусăр

(-зы̆р), неприличный, непристойный, неприятный, неосновательный, нескладный. Сред. Юм. Çыпçусăр тесе çынпа сăмахласа килĕштереймен çынна калаççĕ. Ib. Çып çусăр çын тесе çынпа йăмахласа çын кăмăлне çавра пĕлмен çынна калаççĕ. СПВВ. МА. Çыпçусăр! Эсĕ ĕмĕрне те çын çумне çыпçаймăн. Килĕштерсе пурăнаймăн.

çыпçăн

(с’ипс’ы̆н), приставать, прилепляться, прилегать. N. Утĕм-тирĕм шăммăм çумне çыпçăнса ларчĕ. Альш. Вăл пирĕн малти çаранлăхпа Хирти-Кушкăсен çыпçăнса каяççĕ лерелле Мертлĕ енелле, вăрманпа (Малăй картпа), Ес-кӳл хутлăхĕпе. Ib. Виçĕ ял пĕрле çыпçăнса ларат унта (вместе расположены, спдошь, под-одно). N. Страшникки, ăнран кайса, урапа çумне çыпçăнса тăрать. ГТТ. Ăçта та пулин пасар таврашне çыпçăнас пулать (пристроиться на квартиру поближе к базару). N. Хăш йытă пит çыпçăнать. Бгтр. Шăнасам хытă çыпçăнсан, çăмăр пулать, теççĕ. Могонин. Эпĕ турăран уйăрлатăп, киремет çумне çыпçăнатăп. Истор. Халăх та: патша авлансан тен ĕçе çыпçăнĕччĕ, тесе, авланасса кĕтсе тăнă. N. Мĕле те пулсан тăрăшăр çынсем çумне çыпçăнма. N. Чăрпуççисем çыпçăнса çӳреççĕ. || Прижаться. Изамб. Т. Эпир те хăранипе пĕр-пĕрин çумне çыпçăнатпăр. || Придираться. N. Анчах çак ĕçлĕ çын ыйта-ыйта çыпçăнмаллах çыпçăна пуçланă. N. Çак путеке ун çиесси килнĕ те, вăл ун патнелле çыпçăна пуçланă. || Соire. О сохр. здор. Тата хĕрарăмпа та çыпçăнас пулмасть.

çыр

(с’ыр, с’ир), обрыв, края оврага, яр, откос берега. Пазух. Çурхи шывсем юхать, çырсем юлать. ГТТ. Типпе юлнă (на низком сухом берегу) пристăнь çырта ларать. В. Байгул. Халăх çыр пек тăрат. Народ стоит как обрыв. (повидимому, соответств. русскому „стоит стеною“). Сятра. Пăраххот çаплах çыр панчанах карă (или: çыр çомăпа). N. Ахаль те тарăн çырсем, варсем тата тарăнланса юлчĕç. ЙФН. † Çыр хĕрĕнче çĕр çырли, пиçсе çитсен, çын курать. Ib. † Хура çыр хĕрĕнче хурăн çырли, пиçсе çитсен, çын курать. КС. Çыр хĕрне ан пыр, шыва кайăн. СПВВ. ЛП. Çыр = çыран. N. Атăл çырĕ, крутой берег, гористый берег Волги. Ёрдово. Çырма шывсем пурте пĕр шыв çине пухăнаççĕ те, вара çыр таранах шыв юхать. || Крутой овраг, по дну которого протекает ручей. Якейк. Çырта шăва кĕтĕмĕр. ||Берег. Якейк. † Çыран толли шу йохать, çырне йăвăр килмĕ-ши. Байг. † Атăлĕсем тулăх, шывĕ çыртан, ишес пулсан, епле ишĕп-ши? || Островок. Беляева. || Черта. Юрк. Ахтирекле вылянă чухне ачасем каçсан: çыр урлă каçсан тивертрĕ, теççĕ.

çыру

(с’ыру, с’иру), scriptio, scriptura, письмо, писание. Шел. П. 63. Тутар çырăвĕ пек çыруллă, пысăк чулсем выртаççĕ (лежат плашмя). С. Айб. Çук, эпĕ çыру вулама пĕлместĕп. Сенчук. Хамăр ялсен, ай, ачисем çыру çыран тиек пек. Юрк. Эпĕ çыру таврашне вулама ӳркенместĕп, çыру кĕнеке мар. Ib. Армана пынă чăвашĕ çыру пĕлекен çын пулнă! N. Çыру ярах тăр. Почаще пиши (из письма). N. Час-час çыру яр. (Из письма). N. Çырап çыру юратса, шурă хута хуратса. N. Ман çырува илетни, çук-и? Çырса яр. Юрк. Мĕншĕн çыру ямасăр тăратăн? Ib. † Хамăр ялăн ачисем çыру çыран тиек пек. Орау. Йăванăн çырăвĕ килнĕ. Пришло пнисьмо от Ивана. N. Ванюкăн çырăвĕ çук (не шлет писем): вилнĕ пулĕ, теççĕ. N. Елекка çырăвĕ (от...) пур-и, çук-и?. N. Çакă çыруран сывă юлатăп. N. Çыру ăшне канверт чиксе яр. КС. Сана çыру килнĕ. На твое имя получено письмо. N. Василийрен çыру илеп, эпĕ те ярап. N. Çыру ямастăр вуç та. Совсем не пишете. N. Апрелĕн 27-мĕшĕнче çырнă çырăвăртан урăх çыру илмен. N. Çыру ячĕ те, хăйне курса калаçнă пекех пулчĕ. ТХКА 25. Кăвак хупăллă çыру. Кан. Çырăва ăста вăл. Он мастер писать. N. Çыру вĕççĕн калаçас вĕçне юлтăмăр. N. Çеркейĕн вилнĕ çыру килчĕ. Пришло письмо о смерти Сергея. || Ученье; грамота. ЧС. Эпĕ ĕнтĕ халĕ çапла, çырува кайман пулсан, киреметсенчен пĕчĕккĕ чунехи пекех хăраса пурнăттăмччĕ, тесе шухăшлатăп. N. Килес çул кай çырува. N. Мана, çыру пĕлмен çынна, тепле çырмалла. N. Çырăва каякан ачасене килĕшӳсĕр ан çӳретĕр. || Буквы, письмена. Юрк. Ку çырусем вырăсли пек мар. Н. Якушк. Шурă хут çине çырнă хура çыру (письмо, буквы). || Записка. N. Çырупа укçа пуçтарса çӳрет (о нищем и пр., на бедность). || Рукопись. N. Ку çырусене (рукописи) эпĕ пит нумай çынсенчен ыйтса çыртăм эсĕ хушнипе. || Чертеж. Баран. 147. Кун пек план çинче çурт вырăнĕ пĕчĕкçеççĕ тăваткал çыру пулса ӳкет. || Обыск (предбрачные документы при церковном браке). Цив. † Пупран çыру илместĕр, хĕрĕр тухса каяс пек (готовится). Собр. † Хапхăр умне шăлма атьăр (идемте), курăк шăтса тухас пек; çыру илсе хумастăр, хĕрĕр тухса килес пек. Богдашк. † Çыру туса памастăр, хĕрĕр тухса каясшăн. || Кон, предел, межа, черта. Изаиб. Т. Малтан çыру çыраççĕ. Унтан кам малтан пемеллине шăпа тытаççĕ (в игре). Ib. Кукăрта (чижик) çырăва кӳртсен. || Судьба. Собр. † Пăхăрсамăр турă патĕнчи çырăва, чун патĕнчи тăвана уйăрат.

çыруç

çыруçă (-з’ы̆), знаток письма, писарь, делопроизводитель, секретарь. Кильд. † Çӳлте шур хут вĕçкелет, паллаймарĕç çыруçсем. Бур. † Çутă иккен уйăхăн çăлтăрĕ, çыруçă иккен Иванăн пĕр хĕрĕ. АПП. † Эпĕ каятăп çыруçа, ваттисене вăрçтарса. Пазух. Çыруçăсем çыру, ай, çыраççĕ, çырусем çине выртса макăраççĕ; çыруçăсем мĕншĕн макăраççĕ? Малти ĕмĕр кĕске пулнăран. N. Ушкăнăн çыруçи. Эпир çур. çĕршыв 22. Канашра виçĕ çын лараççĕ: председатĕл, член, çыруçă (секретарь).

çыран хĕрри

обрыв, крутой берег. N. Çыран хĕрринче, в воде у берега (шыв хĕрринче, на берегу, на суше). ГТТ. Кимĕ çыран хĕрринче шывра тăрат (у берега). Кимĕ шыв хĕрринче çыранта ларат (на берегу). Шывра, çыран хĕрринче, пĕр путса вилнĕ çын выртнă (в воде). Пăраххут çыр хĕррипех пырат (у берега). Пăраххут çыр çуммипех пырат (почти касаясь берега). N. Кослакка панче пăраххот ту çăммипех пырать (близ откоса горы). N. Çирĕк хыçĕнче, яш хырлăхра, чи чăнкă çыран хĕрринче. Янтик. Çыран хĕррине шыв тухни (зажора). N. † Çыранăн та хĕрри çырлалăх.

çырă

(с’ыры̆), темноватый; каштановый (о волосах). Трень-к. Шорк. Çырă, каштановый цвет волос. Ерк. 10. Кăтра хĕриллĕ çырă çӳç, тăрăхла тĕксĕм хура куç. СПВВ. ВА. Çырă çын, русый. ЙФН. † Вăрман урлă каçрăмăр çирĕк çинчен куç каймарĕ; çакă яла çитрĕмĕр, çырă хĕр çинчен куç каймарĕ (не мог оторвать глаз). || Шатен(-ка). ЙФН. † Ай çыр аки, çыр аки! хамах çырă тесе, ăва (= ума) тухса ан тăр-ха. Санăн çырру çĕр çырли. Ст. Ганьк. † Вăти касра çичĕ хĕр, çиччĕшĕ те çырă хĕр. Ib. Çырă хĕре кам савĕ? Савсан, савĕ çырă ача. Г. А. Отрыв. † Çырă варли ӳстертĕм, çерккăл (зеркало) çине пăхтарса. Бгтр. † Пирĕн пахчара сакăр хĕр, сакăрăш те сап-сарах, эпĕ илесси çырăрах, çырăрах та хурарах. Орау. Çырă çын — ни хура, ни сарă çын. Хурамал. Çырă — почти темный, переход от „сарă“ к „хура“. Ib. † Эпир çырă, эсир сарă, тăвансем, çыртăр турă пĕрле пурăнма. || Пепельный, пепельного цвета. Уганд. || Ачач 50. Таса çырă куçĕсем. || Кличка собаки. Коснары.

çырлах

(с’ырлах, с’ирлах), помиловать; быть принятой (о молитве, жертве). Хăр. Паль,. 29. У-ух, епле аслати кĕрлет! çырлахтăрах... Юрк. Çырлахтăр (турра панă выльăх силленни). Букв. 1886. Турă кăна çырлахтăр. Избави бог! Сиктер. Килĕшпе, ачам-пăчампа çырлах. N. Ват (= вот) пирĕн чăвашсем çăмăр чук тунă чух çапла чӳклеççĕ чĕкету, çырлах; тепе киремечĕ, çырлах; хĕрлĕ çыр, çырлах камалсăр, çырлах; хурхан-вар, çырлах; мĕн пур киреметсем, пӳхампарсем, хĕвел ашшĕсем, çĕр ашшĕсем пурте кĕлĕре пулăр, теççĕ. ЧП. Ах тур, çырлах, лашисем, пĕкĕрен çӳлĕ пуçĕсем. N. Çырлахах, турă! тетĕп: мĕн аслăш пулĕ апла тĕнче? N. Турах çырлахтăр. Могонин. Эх, çырлахах, тур. Русак. Çырлах, турă, ӳкрĕм — пуççапрăм, пĕр турра асантăм, витĕнтĕм. Ан пăрах, турă, çырлах, турă. (Моление). КАЯ. Çапла чӳклесе пĕтерсен, чӳкки-кĕлли чипер çырлахса кайтăр тесе, выртса çывăраççĕ. (Тайăн сара). Вырăсла пурăнакан çын (т. е. тайăн сăрана) ĕçсессĕн, е сăхсăхса ĕçсессĕн, чӳк çырлахмасть, теççĕ. ЧС. Йăваш, тӳлек çӳремесен, чӳк çырлахмас. N. Вăлă (источник) акă мĕлле чӳклесен çырлахĕ: пилĕк çăмарта, салат, пĕр çăкăр сăмси ил те, çав çăла кайса яр, вара вăл çырлахĕ. См. çăл. СЧЧ. Пичче каларĕ: эпĕ каятăп (опускать мимĕр в прорубь), анчах мимрине çулăрах тăвăр; çулăрах тусан, хытăрах çырлахĕ, терĕ. (Жертва воде при шыв титни). Ходар. Ку çырлахран (так!) пуçласа чăсарах (протяжнее) каламалла (молитау. Чӳклеме). Т. VI. 27. Çырлах, ырă хĕрт-сурт, çырлахсам ĕнтĕ, ырă хĕрт-сурт, çырлаха парсам ĕнтĕ, ырă хĕрт-сурт. И. С. Степ. Çырлах, прими. ППТ. Хăш çулне шалт тĕлĕнмелле, выльăхсем хускалмаççĕ те, тата силленессе те час силленеççĕ. Вара хăйсем те: ай-ай! кăçал час çырлахăрĕ, тесе, пит хавасланаççĕ. N. Итлемесен, чӳкĕсем çырлахмасран хăранă. КАЯ. Эпĕр каялла çавăрнса пăхрăммăр та, çырлахтарах, турă! темле йăтă, пуçне çулелле каçăртнă, куçĕсем вут пек ялтăртаттарса, сĕлекине юхтарса, пирĕн çие уткăнса килет. Сактер. Чӳклекен: çырлахрĕ, тесе, пусма тытăнать (быка). || Помириться, примириться. Бгтр. Лешсем: вил шапапа анчах çырлахатпăр, тесе калаçаççĕ, тет. || Пропасть, погибнуть. Перев. Рак хăй çакăнта çырлахассине хăех пĕлсе тăрать ĕнтĕ те (рак знает, что ворон его сьест), калать. СТИК. Куршĕсем пуртта илсе карĕç те, илсе килмерĕç, çавăнтах çырлахрĕ вара. || Помилование. СПВВ. Турăран çырлах пултăр, этемрен сиплĕх пултăр. || Моленье. СПВВ. ПВ. Çырлах тăвас турра.

çыртăн

(-ды̆к), объедок со следами зубов. В. Олг. КС. Çын çыртăкне çиес килмест. Сĕт-к. Çыртăксам (недоеденные куски хлеба) ан хăварнă полтăр. ТММ. Çыртăк, кусок, часть откусанная, что уже во рту и оставшаяся.

çыхă

(с’иhы̆), связка, пучок, пачка, букет. Изамб. Т. Пĕр çыхă пушăт илтĕм. Дик. леб. З6. Елиса çав тĕксене пуçтарса пĕр çыхха çыхнă. Баран. 75. Ib. Хĕрĕсем аллисенче çыххи-çыххипе чечек тытса тăраççĕ (держат букеты цветов). N. † Хора порçăн пиçиххи пилĕк тавра çавăрнать, воник çыххи — ал çыххи.. алăм тавра çавăрнать. || Узел, завязка. N. Вилнĕ çынна шăтăка антарсанах пĕри шăтăка кĕрсе, вилнĕ çын тупăкне уçса, ун ури çыххисене, пыр-çыххине, пиçиххине, йĕм-кантăрине салтса тухат. || Плетенка (лука). N. Сухана, ыхрана çыххăн (плетенкамн) кухняна çакса хучĕç. || Кандалы, оковы, цепь. N. Эсĕ ăна, халĕ тĕрмере çыхăра лараканскере, пырса пăхмăн-и вара? N. Пĕр кун çыхăра выртрĕ (сумасшедшая). Ала 96. Эпĕ ку таранччен мĕн курмарăм: çыхăра выртăрăм, аллăм-урам хытса ларчĕ, ĕçлимасăр та пурăнтăм, тимĕрлерĕç, тимĕрте лартăм, мăйăм-куçăм суранланса пĕттĕр, ним усси те пулмарĕ. || Пеленка, пеленание. Альш. Пирĕн ача тăхăр уйăх тĕрмере ларчĕ (в утробе матери), çичĕ уйăх çыхăра выртрĕ.

çи

(-с’и), есть, кушать. КС. † Ма çияс мар, ма ĕçес мар, тăван-çи патне килнĕ чух. N. Чирлĕ çын апат çийи-çими пурăннипе пит вăйсăрланать. Альш. † Атте-анне, пирĕншĕн ан йĕрĕр, пирĕн çиес çăкăр кунта çук. Ib. Çими тунă-и мĕн сана? N. Йыт çитăр кам! Чтобы вам пусто было! (Говорит человек, которому все не дают сосредоточиться на работе). Изамб. Т. Кăнтăрла усем уйран çине çăкăр тураса çинĕ. Ib. Хăта çи-ха, çи-ха! Халь те пит хытă çие-тĕп. Хăна аллине тыттарса: çи-ха! курма лартман, çиме лартнă, теççĕ, Ст. Ганьк. † Хура вăрман хухине эп çимесĕр кам çийĕ? (Эп çимесĕр — кроме меня, кто будет есть — эпĕ ĕнтĕ ăна çиекен). N. Эсĕ апат ăçта çиес тетĕн? Где ты будешь столоваться? Эсĕ паян апат çта çиен? Торп-к. Çийин — çийĕ, çимасан — юлăн. Если она сьест тебя, то сьест, а не сьест — так жив останешься. Имен. Сами варне çитсен, кашкăрсем тохрĕç те, лашана çия поçларĕç. Юрк. Малтан, çиес уммĕн эрехне черкки çине тултарнă чухне, кăшт кăна тултараш пек пулса еррипен кăна тултара пуçлат. Ib. Çинĕ çемĕн çиес килсе тăрат. Ib. Анне, эпĕ сана темĕн чухлĕ пăрçа çирĕн-тĕр, тесе шухăшлаттăм. Ib. Çиекен пӳлĕме кĕрсен, ку та сĕтел çинчи çимĕçсене пиллесе илсен, тытăнат ларса ĕçсе çиме. Орау. Апат çимĕш пулса ларать. Притворяется, будто не хочет есть. Ib. Çия-çия чупать, таçта васкать ку. Ib. Çиса тăрансан, нӳхрепе леçтермеллеччĕ, кирлĕ чухне исе килтермеллеччĕ, вара пăсăлмастьчĕ. Регули 560. Манăн çияс килет. Ib. 246. Виç кон çимантан ырханланса кайрĕ. Ib. 802. Çималли пор пирĕн. Ib. 15. Ик кон çимасăр порăннăччĕ. N. Çиес килменçи пулать тата! Букв. 1904. Манăн тата ытларах çиесси килсе кайрĕ. ФТТ. Çинĕ çĕре пырса кĕрсен, хунямăш пуласси ăна юратмасть, усал сунать, теççĕ. N. Çапла çине-çине çие-çие ку тарçи мăй таранчченех çисе тăрансан... N. Çиессĕм килес пулсан та, санран ыйтмăп. ТММ. Çиекенни пĕлмест, тураканни пĕлет! (Çиекенни пĕлмест, укçа тытаканни пĕлет). Янтик. Эс ытла снаях çие тăран (то-и-дело ешь), никçан та хырăм выçмас пуль сан. Ст. Чек. Çиме пире пулăшакан тесен, шуйттан та: мана та чĕнеççĕ, тесе хĕпĕртесе çиме пырать, тет. N. Пĕр эрне çиман пек. Словно неделю не ел. Хăр. Паль,. 30. Кашкăр çиессинччĕ! Сĕт-к. Çийимичченех çирăм. Я наелся до отвала. N. Паян çинĕ, ыран çимен. (Говорят о живущем впроголодь). N. Эп укçа илместĕп, çималах пурăнатăп (из-за хлеба буду жить), кĕлемей. С. Айб. † Шăмак кĕпçи çимелĕх, çăвар тути ямалăх. Сунт. Çимелли кунсем нумай малалла. Çутт. 152. Çапла чип-чипер çӳрекен ача йăт çĕмĕрчĕ çинĕшĕнех вилнĕ. Кан. Çавăн çинчен апат çие-çиех аттесене каласа пама пуçланăччĕ (начал было). Утăм. Çиес пулатьчĕ, ма çимерĕн? (Говорят гостю). Халапсем 14. Ку, выçнăскер, пĕр çăкăрне пĕре çийӳçĕм чысти çисе ярать. ТХКА 5З. Ларса çийĕр-ха пăртак. Ib. 5З. Купăста пурччĕ. Тăварланă купăстапа çитерем-ха сире, тет. || Грызть. К.-Кушки. Шăши çăкăр ăшне çисе кĕрсе кайнă. Мышь въелась в хлеб, т. е. проела в нем такую дыру, что и сама ушла в нее. || Сосать. N. Анне, эпĕ санăн кăкăр сĕтне çисе ӳсрĕм. Трхбл. Ача чĕчĕ çиет. Ребенок сосет грудь. || Промывать (берега). N. Шыв кукăрĕсенче шыв кĕрлесе тăрать те, вара çырана таçта çитех темĕн тăрăшшĕ çисе каять. N. Ванданкă ĕнтĕ тӳрех юхать, çыран мĕн çимест. Епир çур. çĕршыв 26. Вăл çурт, çурхи шыв çырана çисе пынă пирки, ишĕлсе аннă. || Протирать, изнашивать. Самар. † Аслă çул çийĕсем тумхахлă, ырă ут чĕрнисене çав çиет. Бугурус. † Пушмак тĕпне чул çиет. || Раздражать. Шел. 70. Хĕвел шевли... куç çутине çисе тăрать. N. Эсĕ унăн куçне ватпа сĕр, вăл куçне çинине сиссе шăлса илĕ те, шурă илни кайса сана курĕ. Орау. Чӳречене кар халĕ, хĕвел çути куçа çиять (в глаза светит). Кан. Кĕрхи сивĕ çил, курăнмасăр пит-куçа çисе, çурçĕр енчен кăнтăрланалла вĕçет. Кан. Куçа çиекен сарă чечексем ырă кун сунаççĕ пуçсене тайса. КС. Тĕтĕм куçа çиет. || Чесаться. КС. Çан-çорăм çиять, мулча кайса кĕрес-ха. Кан. Таса мар, хура, тарлă кĕпе-йĕм ӳте çиса, паçăр каланă пек, пăсма пултарать. Шибач. Каç выртма çитрĕ (на ночлег) те, хоçи майри калать: санăн, тет, отнă çын, тет, çӳренĕ çын, тет, санăн çан-çорăм çать полĕ, тет. Верно, тет, çать, тет, тем пекчĕ кĕрес, тет, мольчана, тет. || Делать боль сердцу. N. Нумай ман чĕрене çирĕн. || Испытывать, получать побои. N. Ай-хай çамрăк пуçăм, çинçе пӳçĕм, хăш хулара патак çийĕ-ши? КС. Паян чышкăсам çикаларĕ, курăнать, вăл. Сред. Юм. Кашни кон патак çиет. Каждый день получает побои. N. Çын патакне çиесси хырăмра уласа тăнинчен те йывăр, курăнать, çав. N. Ача-пăчаран патак çиме мар, йывăртарах сăмах илтме те пит хĕн. || Какое-то действие в игре касакла. Торп-к. Çичĕ хутчен тытимасан касакне çияççĕ. Çинĕ чухне ун çине сурса пĕтереççĕ (в игре касакла). || Забирать, захватывать, запахивать (межу). Орау. Йăрана çиса, анана пĕтĕмпех ансăрлатса хăварчĕ, çĕр çăхань! Пăх-ха, ун мĕн сарлакĕш те, ман мĕн сарлакĕш? || Пользоваться (чем), получать доход (от чего). N. Шалу çиçе пурăнать. Получает жалованье. N. Пĕччен виçĕ ят çисе порнат. Якейк. Шеремет анине воник çол çиса порăнтăм; тохса карĕ, ним тума та çок. КС. Хăйсем темиçе çĕр теçеттин çĕр çисе пурăнаççĕ. Сред. Юм. Пенçи çисе порнат. N. Çĕр çисе тăракан улпут, помещик. || Уничтожать. О сохр. здор. Çав тĕтĕрни ерекен чирсене унта пĕтĕмпе çисе пĕтерет. N. Пуринчен ытла юра çил çисе ярать. || Точить (о черви). Ст. Ганьк. Сар каччăн шăлне çăварне хăçан та хăçан хурт çирĕ, инкек çирĕ, çавăн чухне инкек çитĕр, хурт çитĕр. || Губить, погубить (человека). N. Пуринчен ытла хресченсене çĕр сахалли, çĕр вакланса пĕтни çиет. Ск. и пред. чув. 96. Ы-ых, Сетнер, астăвăн: манăн хĕре эс çирĕн! БАБ. Ах! хур турăр эсир: мана та пĕтертĕр, хăр пуçăра та çирĕр. N. Хĕрарăмсемпе явăçса çӳресен, ху пуçна та ху çийĕн! N. Вăл хĕрарăмсем хыççăн кайса хăй пуçне çинĕ. || Есть, бранить, ругать. Истор. Çавăнпа Дмитрий ӳтне куçарттарсан та, халăх ăна çиме чарăнман. || Одолевать (о горе). Сред. Юм. N. Ашшĕ-амăшĕ Ванюка урăх хĕре çураçрĕç, ирĕксĕрлесе çураçрĕç... Хуйхă çирĕ Ванюка. || Дышать (чем), вдыхать. Кан. Çĕрĕпе тусанлă сывлăш çисе выртаççĕ (дышат пыльным воздухом). || Жадно глядеть. Алших. † Алших хĕрĕ тиейса, куçпа çисе ан ярăр. ЧП. Хĕрлĕ улма тиейсе, хыпса çăтса ан ярăр; Аксу хĕрĕ тиейсе, куçпа çисе ан ярăр. Тăв. З. Туйипе куçа çисе тăракан сакăр кĕтеслĕ аттине çат-çат! çатăлттарать. || Пастись. Н. Карм. † Кăвак лашасене те çиме ярсан, анкарти пĕр хыçĕнчи çулпа яр. (Çиме яр — также: подпусти к корму). N. Вăкăрусем акараччĕ, ашакусем вăсем патĕнче çисе çӳретчĕç. Регули 682. Утсене çималли корăк пор конта. || Сплетничать, хаять, осуждать. N. † Хĕр çинчен хĕр çиекен хăй те каччă аллинче. N. Çисе çӳрет. Чăв. к. Ай-хай пуççăм, çамрăк пуççăм, çын çименни юлмарĕ. N. Чĕлхене çыртсан, çын çиет, теççĕ. N. Мана çисе мухтанакансем намăса юлса çын кулли пулччăр. Сред. Юм. Мана çиеççĕ. Про меня говорят дурное. Михайлов. † Килхушшинчи ват юман, пур кил кайăк ун çинче; пӳрте кĕтĕм — ман çинче, мана çиман çынĕ çук. Ст. Шаймурз. Çиекен çынсем тек çиччĕр, ӳт пĕтсен те, чун юлĕ. N. Çын çинине, пур хуйăха ура айне таптăпăр.

çитер

(-дэр), понуд. ф. от гл. çи; кормить, выкармливать, питать. N. † Чохăн çын хĕрĕ полтăм та, тем чол çына çитертĕм. Изамб. Т. Эпир майĕпе çитерсе Елчĕк хирнех тухса кайрăмăр. N. Çитиччен, эсĕ ăна хурусене çитерсе яр. НАК. Туйя кӳлсе каяс лашисене ашшĕсенчен вăрттăн утă пăтратнипе, сĕлĕпе çитерме пуçлаççĕ (ребята, парни). Бгтр. Ялта чăвашсем выльăх çитерме хупнă чухне ахаль тӳрех хупмаççĕ. Ст. Шаймурз. † Йĕпкĕн хура лаша эп çитертĕм, ĕнтĕ сутмалăх мар, кӳлмелĕх. Ау 43. Тетĕш (старший брат) ухутана кайсан, йинкĕш çитерекен ăйрине çапса вĕлерет. Кан. Лаша ситермелле кайнăскер, вăрманта васкамасăр ĕçлерĕ.

çи

(с’и), верх, поверхность. ЧП. Çӳлĕ ту çийĕсем кăлканлă. Хурамал. † Аслă улăх çийĕ сарă хăмăшлăх, сарă хăмăшсем çийĕ сарă-кайăк. N. † Хапха юпи — хырă юпа, пĕр хĕвелсĕр йăлтăртатат; ют ялсенĕн ачисене курсан çийĕм чĕтĕрет. (Хĕр йĕрри). Юрк. † Кӳлмешкĕн пар ут пулинччĕ, çуни çийĕ виттк пулинччĕ. Г. А. Отрыв. † Çийĕм тулли кăвак сăхман, çурхи çăнтан тунăскер. Пазух. Леш айккинче выртать-çке пăлан пăруш, курмастăр-им, çийĕсем пасарнă. || Часто встреч. в сложении. ТХКА 55. Сирĕн ялсем вăрманран тӳрĕ вĕренесене, хурамасене, туйрасене касса, урапа çисем (= çийĕсем) тăваççĕ. || Одеяние, одежда. N. Чăн малтан пур çын та, пур халăх та, тутă пулма, çи питĕрме (тумланма), авантарах пӳртре пурăнма тарăшать. БАБ. Çи те пулмасан, пыр та пулмасан, çырлана анчах кайăттăм, тесе каларĕ, тет, ĕлĕк пĕри. (Поговорка). Пухтел. Çишĕн, ради одежды. Тим. † Йăмăк кĕпине тăхăнсан, кĕрӳ кăмăлĕ уçăлчĕ, хурри çийĕ шуралчĕ, çĕтĕк çийĕ питĕрĕнчĕ. Кĕвĕсем. Ĕнтĕ умăр çутă та, çийĕр хĕрлĕ, вăтанатăп куçăртан пăхмашкăн. || Часто употребляется в значенин послелога, переводимого по-русски предлогами на, над. N. Çия çĕнĕ кĕрĕк тăхăнсан. N. Кам пирĕн çира урипе çӳлелле. (Шăна). N. Çире пĕр типĕ вырăн та юлмарĕ. На нас не осталось сухого места. Альш. † Мăкăр-мăкăр çын сăмах, пирĕн çирĕн мар-ши çав. Шурăм-п. Хĕвел пăхать шăратса; çиран тар шăпăр-шăпăр юхать. Альш. Хăнасем килнĕ тумланса. Хĕп-хĕрлĕ те çап-çутă çире. N. Тахăнса яратпăр йĕпелех: çире типет. Н. Сунар. Ма çийăма шу сапрăн. КС. Сăхманна çийăнтан пăрахмасăр çӳретĕн. N. † Çийĕмĕрте шур кĕпе, арки вăр-вăр тăвать-çке. N. Çийĕнтен тар юхаччен ĕçлетĕн. Орау. Ман çия ан вырт эсĕ. N. Ман çира (надо мною) йĕкел ӳкрĕ. N. Пăшал етрисем (пули) хамăр çирен (над нами) уласа ирте-ирте каяççĕ. Регули 1119. Ман çиран мăн çын (ватă çын) каçса кайрĕ. Михайлов. † Урам хушшинчи ват çăки, пур ял кайĕк ун çинче, яла тухрăм — ман çире, пур усал сăмах ман çире, мана çиман çынĕ çук. Шорп-к. Малтан, тохсанах, çил те пирĕн çиялахчĕ (= çиеллехчĕ), кайран яла орлă çавăрнчĕ те, пирĕн паталла пыримарĕ. Янтик. Ун çийĕнче пур. Она беременна. Н. Сунар. Вăл çăла (источнику) каланă: лайăх юхса кай, санăн çина (= çине) çӳпĕ-çапă ан ӳктĕр, тенĕ, тет. Ст. Чек. Ылттăн кашта çийĕне (= çине) ылттăн арча илсе хур. Бес. чув. 9. Эсĕ, Микулай, ман çине питех ан çилен-ха; эпĕ ăна ахаль кăна. N. Çăварĕсене пĕлĕт çинех янă. N. Эсĕ ман çине ан кӳрен. N. Чыстă çĕнĕ атă çинех те подмётка çаптаратпăр. Рак. † Хура вăрман çине пас тытнă. Толст. Унччен те пулмасть, суккăрри йăран çине такăнса та ӳкрĕ, тет. Никит. Тĕттĕм ял çине хупласа илме пуçларĕ. Деревня стала покрываться мраком. Кан. Сунт. Пăкă çине çапнă тимĕр пăта та тухса ӳкет. М.-Чолл. Улăх ман çине (= çие). Влезь на меня. Пазух. Кирек сахăрна пар, ай, пылна пар, кил шухăшĕ ӳкрĕ пуç çине (я задумался о доме). N. Çӳлĕ тăв çине эпĕ хăпартăм, çăмăр шывĕ çине эп ярăнтăм. К.-Кушки. Унтан Манкăлтăкне михĕ çине вырттарнă та, Атăл хĕрне илсе кайнă. Альш. Тăранттас çине улăхса лартăмăр. Истор. Ачасем, яланах чăн малтан тăшмансем çине хăвăр кĕрĕр. Якейк. Эп сана алăк çине çыртарттарăп (дам писать). Кан. Кашни тавар çине хакне кăтартса хут çыпăçтарса хумалла. Сенг. Ана çине çитрĕмĕр те (пришли на загон), выра пуçларăмăр. N. Кайсан-кайсан, çитрĕç пĕр кĕпер çине (пришли на мост). Б. Яныши. Мана юман çине веххă тытса тăрма хушса хăварчĕç. Меня оставили на дубе, велев держать веху (вешку). Малды-Кукшум. Тарсассăн, вăрмана çитсен, вăсам пит лайăх курăк çине çитрĕç (пришли на место с очень хорошею травою), тет. N. Çаран çине (на луга) çитнĕ те, выртса çывăрнă. Чăв. й. пур. 20. Паттăр çине паттăр тата тупăнат. На богатыря найдется другой богатырь. Ск. и пред. чув. 14. Иртрĕç çимĕк вăййисем, тухрĕ халăх ут çине (на сенокос). Ib. 96. Сетнер амăш ахлатса сĕтел çине пуçтарчĕ. Кан. Хаçатсене улăмран тунă хут çине çапма пуçланă. Газеты стали печатать на бумаге из соломы. ТХКА 105. Шăла çыртса, мĕн пур вăйпа ывăтрăм пурта тикăр çине. Орау. Атăл çине ĕçлеме кайнă. N. Пĕрин çине (в одном письме) вунпилĕк пус укçа янă. Кан. Ĕлекçи çине кил-çурт куçараççĕ (переводят). Тораево. Тинĕс çине çитсен... Кан. Укçине тавар çине ярса пĕтернĕ. Деньги истратили на товар. Пазух. Уйрăлнă чух эпир те уйрăлтăмăр, кантăр çине ӳснĕ те пуса пек. Кан. Ункă шывĕ Çалав (= Çавал) шывĕ çине юхса тухать. Ib. Вакун çине кĕртнĕ чухне 9 лаша вырăнне 11 лаша пулать-тăрать. N. Каçа эпĕ ăна стаккана янă шыв çине ярап. Янтик. † Анне мана çуратрĕ, шур пӳспелен чӳркерĕ, сăпка çине вырттарчĕ. Ала 6. Апат çинă чух апат çине пĕр симĕс шăна пырса укрĕ, тет. Юрк. Кĕрпене сивĕ шыв çине ярса пĕçермеççĕ, тӳрех вĕресе тăракан шыв çине ярса пĕçереççĕ. М.-Чолл. Патшан пуçĕ мăй таран çĕр çине кĕрсе карĕ, тет. Альш. Иван çăпата кантри таран кĕмĕл йĕтем çине анса каят, тет. Скотолеч. 6. Пилĕк стаккан йӳçĕ кăвак çине пĕр стаккан тăвар ирĕлтерсе параççĕ (лошади). N. Пир хутаç çине чиксе çĕлесе яр. Зашей в холщевый мешок. Панклеи. Тоххĕр (= тухрĕ) те, кӳме çине ларса карĕ (солдат). Баран. 107. Ват ама (матка) çинех çамрăкки тухас пулсан, иккĕш çапăçа пуçлаççĕ. N. Такмак çине тултар. Микушк. † Пĕччен тăрна вĕçет улăхалла, хăва çине ӳкет (спускается в тальник) — кăшкăрать. Бгтр. Хĕвел тухса пĕлĕт çине (в облако) ларсан, çав кун çăмăр пулать, теççĕ. Кан. Бедуинсем çине (в бедуинов) тупăсемпе пенĕ. N. Усем çине пертермеççĕ. В них стрелять не позволяют. Сĕт-к. Ку çӳпçе пирн сонаска (салазки) çине вырнаçас çок (не уместится). Баран. 20. Пирĕн çие килсе кĕчĕç ушкăнпа. Ib. 36. Сиен çине сиен курса пынă. || Средн. Альш. † Тăхăр ял хĕрĕ пĕр çĕрте, тăхăр ял хĕрĕ çийĕнче пирĕн ял херĕ илемлĕ. || Относительно, о, об. Бур. † Пăшăл-пăшăл сăмахсем, пирĕн çире мар-ши çав. См. çинчен. || На средства (чьи). Якейк. Эп она хам çиран вĕрентрĕм. Я учил его на свой счет. Вăл она хăй çинчен вĕрентрĕ. Он учил его на свой счет. || Выражает повторение. Бес. чув. 6. Çапла унăн ялан ĕç çине ĕç тупăнса пымалла пулнă. Дик. леб. 48. Вăл усал сăмах çине усал сăмах, темĕн те пĕр каласа тăкнă. Кратк. расск. 19. Эсир мана апла хуйхă çине хуйхă (горе за горем) тăватăр-çке (причиняете), тенĕ. СТИК. Унта çынсем питĕ тачă ларса тухнă: ял çине ял, ял çине ял пырат. N. Хĕрарăмсем ватнă çине ватаççĕ. N. Халĕ пĕтĕмпе туй çине туй, пулать. Теперь все играют свадьбы: свадьба за свадьбой. || Выражает непосредственное следование во времени. N. Çав сăмахсем çине (лишь только были сказаны эти слова) тилĕ чупса çитнĕ. Кратк. расск. 27. Ку иккĕмĕш тарçи сăмахĕ çинех тата виççĕмĕш тарçи чупса та çитнĕ. N. Ача çине (на поминках по умершем ребенке) чăхă анчах пусаççĕ, е çăмарта кăна пĕçереççĕ. N. Вилсен, çын çине выльăх пуссан... N. Ĕç çине çитетпĕр. || В придачу к... N. Кĕсри çине 80 тенкĕ панă (придачи?). N. Эпĕ çине икĕ картăчкă илтĕм. Н. Сунар. Хуняшшĕ хĕр çине (в приданное за дочерью) нумай тавар панă. Торп-к. † Пичи мана йоратать, ола кĕсрине парас, тет, çине тьыха парас, тет. || Употребл. в чувашизмах. Чума. Унтан, тăватă кун çине кайсассăн (на четвертый день) вара ăна пăртак çăмăлтарах пулнă. N. Хăна хурлăх пулас çине вăтанăçлă ан пул. Не будь стыдливым во время... Ст. Чек. Аçу çурчĕ çын çине кĕрĕ. Дом твоего отца достанется чужим. Юрк. † Улма йывăç лартрăм çул çине, савнă тусăм юлчĕ çын çине. Ib. Кун чухлĕ ача-пăчасем çине (на такую уйму детей) епле çын сана качча пырас?! Никам та пырас çук-çке! N. Эсĕ этеме чунне çухатас çине пултарман, Эсĕ ăна хăвăн сăмаху тăрăх пурăнса ĕмĕрхи чĕрĕлĕхе кĕмешкĕн пултарнă. N. Кам выçă, вăл килĕнче çитĕр: айăпа кĕрес çине пуçтарăнмалла ан пултăр. N. Сире вăтантарас çине калатăп. N. Эпир пĕтес çине иккĕленекенсен хисепĕнчисем мар. Качал. Хĕре калать кучĕрĕ: манăн çине кала: çакă çăлчĕ, тесе. Кучер говорит девице: скажи на мени, что я тебя спас. ЧП. Сире савмас çине, те, килместĕн. N. Унăн ачи-пăчисем пĕтес çине анчах пулччăр. Яргуньк. Ваньккă çиттĕрĕ-кĕчĕ, тет, çаксем çине. Сред. Юм. Çын çине тохма вăтанать. Стыдится бывать в обществе людей. Яргуньк. Çав кукша карчăкăн упăшки, ула кайăка çапас тесе, карчăк пуçĕ çине çапрĕ, тет. N. Халăх çине тухма пултарать, хутсем çине алă пусма та пĕлет, тенĕ. N. Çитменни çине (вдобавок) куланайĕпе аптăраса çитрĕмĕр. Вомбу-к. Ăснă сăра çине, пиçнĕ яшка çине ĕçме-çиме аван полтăр. (Сăра ĕçме кайнă чохне çапла каласа яраççĕ). Бугульм. † Ял тавра тытнă укăлча ял çине хула пулинччĕ. Кан. Çавăнта вăл çĕре тавлашакан ялсем çине, çĕр çитменлĕхне шута илсе, ятак пуçне валеçмелле туса панă. Ib. Вăл вăрман виçĕ ял çинĕ юлчĕ. Этот лес остался во владении трех деревень. Ск. и пред. чув. 35. Сăмахĕ çине тăчĕ-тăчех (сдержал свое слово) çамрăкрах вăтам çынĕ. Альш. Хай каллах чăваш тумтирĕ çине тавăрăнар-ха. Опять вернемся к вопросу о чувашском костюме.

çинче

(с’ин’ζ’э, с’ин’џ̌э), вм. çийĕнче— в, на (чем), на поверхности (чего). Качал. Йăвам çинче çăмартам, çăмартам çинче чĕпĕм пур. Регули 1120. Çĕнĕ сăхман он çинче (на нем) паян. Ib. 1117. Йăвăç çинче ларать. Ib. 183. Вăл киле килнĕ çĕрте, çол çинче, окçа топрĕ. Самар. † Ула-чăпар кĕпесенĕн шурри çинче, камăн алли витĕр тухнă-ши, çинче (= çинçе), пĕрти, пилĕклĕ, хура куçлă, камăн арки çинче йăванса ӳснĕ-ши? N. Пăрусем сĕлĕ çинче çӳреççĕ. Орау. Масар çинче унта-кунта анчах пытарнă вилнĕ çын тăпри тĕмисем курнаççĕ. На кладбище видно несколько свежих могильных холмиков. Ib. Масар çинче юр айĕнчен хĕлле пытарнă вилнĕ çын тăпри куписем туха пуçларĕç. На кладбище показались из-под снега свежие могильные холмики. Ib. Атăл çинче кĕпер тунă çĕртре ĕçлеççĕ. Четырлы. † Лаша вăйĕ пӳлмере, кристянсем вăйĕ çĕр çинче. К.-Кушки. Кам унта сăмавар çинче курăнат? Кто это там на поверхности самовара (т. е. отражается) Ib. Кам унта ларат сăмавар çинче? Кто это там отражается на поверхности самовара. N. Вăл (он) хăй сăнин кĕлеткипе куç-кĕски çинче (в зеркале) пăхакан çын евĕрлĕ. Шинар-п. Пӳртĕнче тăта вĕсенĕн алăк панче пĕрене çинче пĕр шăтăк пулнă. О сохр. здор. Вĕсен ырашĕ çинче тата пукра та нумай пулать. Собр. Çĕр çинче çуралать, вăт çинче тĕне кĕрет, шыва курсаннах вилет. (Тăвар). Б. Ильгыши. Йăви çинче çăмарти пур, çăмарти çинче мĕн пур? — Çăмарти çинче чĕпĕ пур.— Чĕппи çинче мĕн пур? — Чĕппи çинче йăпах тьыха пур. Никит. † Виç ял çинче виç варличчĕ, илес тени пĕреччĕ. (Солд. п.). Собр. † Ушкăн-ушкăн тупăлха, ушкăнĕ çинче пĕри шупка. N. Çав хуранта пăта çара çу, сĕт çинче пĕçереççĕ, çăмарта та нуммай яраççĕ. Кан. Укçа шăпах тавар çинче тăрать. Все деньги в товаре. Ib. Ытти заметкусем çинче вак ĕçсем çинчен çырнă. ТХКА 71. Вакун çинчех, тырă илсе тавăрăннă чух, атте вилнĕ, тет. N. Хирте пулă çинче тулли пучахсем те, пушшисем те пур. N. Эс янă пиçмо çинче çирĕм пус окçа илтĕм. Орау. Такана çинче пăрçа кустăраççĕ, те пăрçа куккăли тăвасшăн, темскер. Н. Карм. † Уйрăлнă чух эпир уйрăлтăмăр, кантăр çинче ӳснĕ пуса пек. Юрк. Йĕс кĕлетре шăналăк, шăналăк çинче сарă хĕр. N. Ыраш çинче çӳпĕ нумай... N. Ыраш çинче пукра пур. Ядр. Виçĕ кун халсăр выртрăм та, тăват кун çинче (на четвертый день) чĕрĕлтĕм. N. Икĕ кон çинче. N. Кайран вара ăричаксемпеле çапса аран виçĕ кун çинче (на третий день) вĕлерчĕç, тет, çакна. (Из сказки). СВТ. Шатра таврашĕнчи ӳт тăхăр кун е вунă кун çинче (на 8-ой иди 10-ый день) пит хытă хĕрелме тытăнать. N. Икĕ витре ĕçсен, виçĕ витре çинче (когда выпьют 2 ведра и принимаются за третье). Кан. Малтан шыв çинче ишсе пырать. N. Çăвĕпе сирĕн е хĕвел çинче, е çумăр çинче, е сивĕ çинче çӳрес пулать. || Над. N. Хĕвел: эп ир тохрăм та, каçчен çĕр çинче çӳрерĕм, тет. N. Калакла çăмарта çинă чухне çăмартана чашăк çинче тытса çияççĕ. N. Шу çинче кайăксам вĕçсе çӳреççĕ. N. Сĕтел çинче шăнасам вĕçсе çӳреççĕ. Якейк. Алăк çинче хонар çакăнса тăрать. Над дверью висит фонарь. Сорм-Вар. Хура хĕр сасси ял çинче (раздается над деревней, или по деревне). Торп-к. Ывăлĕсем пырса пăхнă та, алăк çинче шĕшлĕ тăнине курсан, çĕн çĕре витрех тарнă, тет. || При, при наличии. Сала 275. Анне çинче пурăнтăм шурă сĕт çинчи хăйма пек. Али 70°. Патшапала çанат ячĕ çинче аттепеле анне ячĕ пур. N. Эпĕ сан çинче ырă куртăм, халĕ эпĕ кин аллине юлтăм — йĕп çине юлтăм. БАБ. Вилле пăрахса кӳрше кайса çывăраймастăн вĕт. Хăрасан та пулин ун çинче (при покойнике) иккĕшĕ çĕр каçнă, тет. Сред. Юм. Пит чирлĕ выртакан çын выртнă пӳртре хăй сӳнтермесĕр ларсан: çинче ларнă, теççĕ. Сунч. † Атте-анне çинче пурăннă чух тивлетлĕччĕ пирĕи пуçăмăр. Полтава 11. Хамăр пурнăç пур çинче усал çылăх пулас çук. N. Сарă лашам пор çинче, пока у меня есть Савраска. N. Хăвăнта хастарлăх пур çинче ан ӳркен. N. Çак тĕрлĕ пулман пулă çинче унтн çынсем ялан пулă кăна çиетчĕç. Хора-к. † Тунти пасар пор çинче хĕр пăхмасăр илес мар; çак ял хĕрĕ пор çинче пер (= эпир) те арăмсăр порнас çок. || Из. Собр. Шыва витре çинче ĕçсен, çылăх пулат, тет. || Из-за. Ала 16. Çавă хĕр çинче вăсен тавлашу пулнă. Тораево. Кайнă чух вăл виçĕ усал такмак çинче тавлашнине курнă. Ib. Эсĕ пире сут туса пар, эпир çак такмак çинче виçĕ çул тавлашатпăр. Синерь. Вăл вĕсене каланă: ма эсир вăрçатар? — Вăлсем каланă: курăнман калпакпа курăнман атă çинче, тенĕ. || Иногда употребляется при обозначении времени. N. Вилнĕ çыннăн ӳтне ир çинче (на утро) пытармалла пулсан... N. Ир çинче каллах иртерех тăраççĕ те, уя каяççĕ. N. Авăн çинче кайнă (во время молотьбы). N. Данил вилчĕ авăн çинче. Истор. Пĕрре Владимир çывăрнă чух Рогнеда ăна кăшт кăна çĕçĕпе чиксе вĕлереймен, лешĕ çинче (во-время) вăранса çĕççине туртса илсе ĕлкĕрнĕ. || Среди, в. Кан. Çирĕм пилĕк ача çинче начаррисем те пулнă. Ачач 65. Кантуртан килнĕ хута çав кунах халăх çинче вуласа кăтартнă. N. † Ялĕ-ялĕнче хĕрĕсем каччă çинче палăрмасть; хамăр ялсан хĕрĕсем укçа çинче палăрмасть. Ау 269. † Тăват пилĕк пăрат (брат) çинче эпĕ кăна ытлашши. N. † Ах аттеçĕм, аттеçĕм, пилĕк чуну çинче эпĕ пултăм ытлашши. Турх. † Нумай ача çинче, ах, ӳсрĕмĕр, анчах пире ырă кун пулмарĕ. N. Ертел çинче пурте пулат. Альш. Çитмĕл тĕслĕ кун çинче çил-тăвăл кун килĕ. N. Халăх çинчи шута ăста пĕлекен çын сайра анчах. Собр. † Кӳрĕш-арăш çинче пурăнтăм, пĕр йăвари çăмарта пек. (Хĕр йĕрри). Ст. Ганьк. † Куçна шурă илсессĕн, хĕрсем çинче килĕшмест. || При названии городов и пр. на вопрос: где? Н. Сунар. Кам кайма охота çанти купир çинчи чипер Анастаçи ятлă хĕр сăнне исе килмешкĕн, уна çĕр тенкĕ парăпчĕ. (Из сказки). Панклеи. Вăсам çинчен Сорăмра мар, Кăрмăш çинчи чăвашсем, Самартисем те пĕлеççĕ. Ib. Сорăм çинче. Панклеи. Çакăнта мăн хола полнă. Çав хола çинче вăрçă тохса кайнă. Вăрçă тохсанах, холине çĕр çăтнă. (Из сказки). || На обязанности, на ответственности. Актăй. † Ĕçес, çияс хуçа çинче, пупляс, юрлас пирĕн çира. Угощенье на хозяине, а беседы и песни на нас (т. е. как бы составляют нашу обязанность). Ст. Ганьк. † Сакăр пирĕ — сарă сыппи, пилĕке çитми тусан арăм çинче. || О, об, относительно. N. Мĕн пур сăмахĕ — юмахĕ те пăрусем — вăкăрсем çинче анчах.

çи-пуç

внешность, наружность, внешний облик, одежда. КС. Çию-пуçу хуп-хура. Ib. Çина-пуçна тирпейлĕ тыт. Ib. Çийăнтан-пуçăнтан пахса пĕлĕç. Чăв. й. пур. 30. Çине-пуçне юрăхлă тумтир тăхăнман. КС. Çию-пуçун ним тирпейĕ те çук. Кратк. расск. 16. Çине-пуçне тирпейлесе, ырăрах тумтир тăхăнтартнă. Ерк. 11. Ашшĕне çеç калать — ыйтнийĕ пулать, çийĕ-пуçĕпе пĕрле кăмăлĕ те тулать. О сохр. здор. Çи-пуçпа урасене пĕр-пĕр япала тăхăнса тухма кирлĕ. М. Тув. Тумкă лаши — тур лаша, çийĕ-пуçĕ çара шуç. ЧС. Пуçра сывлăх пулсан, çи-пуçшĕн çын вилмеçт. Ib. Ырă пурнăçпа пурнаймарăм, çия-пуçа ырă тумтир кĕмерĕ, çын çине нумаях хутшăнаймарăм. || Одежда (то, во что одет). Городище. Ку çи-пуçпа çын куç умне курăнма намăс. Н. Исаково. Пирĕк хуçа майри пит лайăх çын: çи-пуçа та çусах парать. Наша хозяйка славный человек: стирает нам и белье. Ала 88°. Ачи-пăчисене çи-пуç тумлантарма та çук пулнă вĕсен. N. Çи-пуç нумай юлнă. N. Вăл халĕ те, пĕр тăлăха пăхса, çине-пуçне тирпейлесе пăхса усрать. N. † Лайăх çын ачине кам юратмĕ çине-пуçне лайăх тăхăнсан. Шел. II. 59. Çи-пуç та лайăх. Альш. Тумланнă лайăх: çире-пуçра — сукна, карттус, атă. Яргуньк. Çийăмра-пуçăмра татăк çук, ыр çын куç умне тăрăп. (Алшăли). Беседы на м. г. Куланай та, хырăç-марăç та парас пулат, çие-пуçа та питĕрес пулать (одеваться), çурчĕ-йĕрĕ те кирлĕ. Изванк. Çийă-пуçă аван пултăр. Одежда и внешность была бы приличноЙ. Ib. Ай-ай, апай, ай! апай, эсĕ нуммай çи-пуç туса, мана хĕрхенсе нумай усă эсĕ турăн. N. Çине-пуçне çĕтĕк-çатăк çакса çӳрекен. ЧП. Çийăр-пуçăр ыр улпут пак.

çил

(с’ил’), ветер. Шумш. Çĕр çинче çил, вот, шу хăватлă, теççĕ. N. Ĕлĕк килте атей-апай калатьчĕ: кашкăр хăш ойăхра çилпе тăранать тетчĕç. N. Паян çил вăйлă. N. Çил çине кăларса, типĕтсе хур. Вынеси иа ветер, высуши и убери. Пухтел. Пĕр çил те çук. Совсем нет ветра. Изамб. Т. Кăçкăрсан та, çиле хирĕç (против ветра) нимĕн те илтмеççĕ. Ib. Пире çил майĕпе (по ветру) хыçалтан усĕр çын сассисем илтĕне пуçларĕç. N. Кашни конах ирсĕр çил тăратĕ. Ежедневно бывает сильный ветер. Сред. Юм. Çил тохакан çăвар пор, тет, çав çăвар конче (= кутĕнче) карчăк сыхласа ларать, тет, вăхчи-вăхчипе çав карчăк çил çăвар пăккине уçса пăхать, тет те, хăш чохне туххăмах питĕрсе лартать, тет, тепĕр чохне çил пит вирлĕ пырса çапăннипе нăмайччен питреймесĕр тăрать, тет. Çапла карчăк çил çăварне питреймен чохне çĕр çинче çил вăйлă пôлать, тет, вара. Ib. Пĕчик ачана тôла илсе тохсан, çил хыпать те, хăрăлтатакан пôлать. Ib. Çил туллать, бушует ветер (гов. прн сильном ветре). Ib. Паянхи çил сăкман витĕрех касать (гов. о пронизывающем ветре). N. Çил çăварĕнчех пурăнатпăр. Мы живем на самом ветру. АПП. † Çирĕк çулçи çил пулчĕ, хурăн çулçи хут пулчĕ. N. Утни-юртни сисĕнмеçт, шыв пек юхать, çил пек вĕçет (урхамах). Якейк. Çил пек каять (пырать). Несется, как ветер. Чуратч. Ц. Хуçа лаша кӳлтерчĕ, тет, пĕр мих çăнăх, саккускă, эрек, илчĕ, тет те, Ваçкă патне çил пек карĕ, тет. Ст. Чек. Ку хурчăка чĕпĕ çине çил пек вĕçсе анчĕ. Сĕт-к. Çил вĕçтернĕ тосан пак тăвăп. Сделаю как пыль, носимую ветром. Т. VI. Эй турă, çилпе çакланнине çилпе сир. (Из моленья). Орау. Навус айĕнчи пăра (лед) айккисенчен çил çиса, юпа пек, юпа пек тăратса хăварнă, навусĕ тăррисенче çĕлĕк пек тăра-тăра юлнă. Ib. Çил çӳл енчен вĕре пуçларĕ. Подул верховой ветер. Ёрдово. Çав сехетрех çил йăвашлансан, прийомне чакарас пулать (на обдирке). Ib. Çил енчи чӳречесем пурте сĕмĕрлсе пĕтнĕ. Ib. Çил çине ан лар, вĕрĕлĕн (снова простудишься). Ib. Катка çил çинче ларса (стоя на ветру) пĕтĕмпех шултăркаса кайнă (рассохлась). Ib. Çил вĕрекен çĕрте (на ветру) ӳсекен йăвăç начар пулать. Ib. Пӳрт уммĕнче (в сенях) çывăрсан, çил тимĕ-ши (не продует ли?). Ib. Атăл çинчен (с Волги) çил вĕрет. N. Çилĕн çунат çук, шывăн турат çук. N. Çил çинче ан çӳре. Не ходи на ветру. Завражн. Çил хирĕçлеччĕ. Регули 1211. Он пак çилте каçмалла мар Атăлпа. Ib. 1079. Çак çилте каçмалла мар Атăл орлă. Бел. Гора. † Йĕтĕн пирĕ кĕпине сил вĕртмешкĕн тухрăмар (чтобы проветриться). Шор-к. Малтан, тохсанах, çил те пирĕн çиялахчĕ; кайран ял орлă çавăрнчĕ те, пирĕн паталла пыримарĕ. Скотолеч. 13. Çил тивмен çĕре (где нет ветра) тăратас пулать (лашана). N. Хăньтю пулсан, лашана çил çинче тăратма (оставить на ветру) юрамасть. Юрк. Çил пăркаланса вĕрсен, çумăр пулат. О сохр. здор. Çума юраман тумтирсене ялан çил çине кăлара-кăлара çакас пулать. Ib. Сивĕ çил çинче тăрсан, если побудешь на холодном ветре... Ib. Тарланăскер, çил çинех ларнă. В. Ив. Çитменнине тата çилпе сăвăрнă чух е çил килмест (не бывает ветра). Пазух. † Кĕпер çине шыв кĕрет, йĕтĕн кĕпине çил илет. СТИК. Çил вылят. Ветер гуляет свободно. Сунч. † Çӳлĕ тусем çинче çил вылять, çилĕ çĕре ӳксе çухалать. Арçури. Ват юмана çил ватнă, çĕмĕртсене çĕмĕрнĕ. Нюш-к. Хăрăк (беспорядочный) çил çăмăр çăвас вырăнне вĕрет. N. Хаяр çил, резкий, пронзительный ветер; назв. духа (его просят охранять хлеба от такого ветра). || В перен. см. N. Тата хăшĕ халăхшăн пит тăрăшас пек туйăнать, анчах унăн пуçĕнче çил çӳрет. N. Эсир апла çиле анчах калаçатăр (говорите на ветер, .т. е. попусту). Бюрганский. Эсир эпĕ каланă сăмахсене ан манăр; манăн сăмахсем çиле ан пулччăрччĕ. N. Пĕр апат çиетпĕр те, иккĕмĕшне çил хыпса тăратпăр, тенĕ салтак. N. Çил вĕрет — образное выражение; о тебе сказано, а ты не замечаешь. || Назв. божества 2-го-разряда. Сред. Юм. Н. Карм. Çиле така параççĕ, çил амăшне путек параççĕ. (Учук). Магн. М. 6З. Çил ашшĕ,— амăшĕ — хаярĕ,— инкекĕ,— синкерĕ,— çыхчи,— çоначĕ. (См. там же стр. 84, 89, 91). || Часть мельницы. Торх. См. арман.

çил-арманĕ

ветряная мельница. Тюрл. Çил арманĕ. Она шуйттанпала канаш тытнă çын арман тумашкăн, шуйттан кăтартса панă çынна: çапла ту, çапла ту, тесе. Вара çын каланă она, туса пĕтерсессĕн çав армана: чăрăшăн çулчи тăкăнать, хырăн çулчи тăкăнать, санăн арман полать, онччен эп авăртам, тенĕ. Шӳйттан кĕтсе выртать она. Çанпа арманăн перекет çок. Ib. Тыррăн-поллăн ĕрехне (= перекетне) яраканни çавă (çил-арман). КС. Çил-арманче авăртсан, çăнăх тухăçлă пулмасть, теççĕ. К.-Кушки. † Хирте çиччĕн çӳреççĕ, çил арманĕ пураççĕ, çил арман пураса пĕтсессĕн, ыраш пулат, тиеççĕ.

çил-хăван

ветрогон; бездельник, легкомысленный. Трхбл. Çил-хăван — çăмăл ăслă çын, ĕçсĕр çӳрекен. || Яз. имя мужч. Иревли.

çын çилли чирĕ

назв. болезни. ЧС. Чăвашсем: çын çилли чирĕ пур, теççĕ. Вăл çакăнсан, пит шăнтать те пуса хĕстерсе ыраттарать, теççĕ... Кам-та-кам пĕр-пĕр çĕрте ятлаçнине курсан, çинчех, çиллисем ан çакăнччăр тесе, пĕр тăвар шăлĕпе пĕр ывçă кĕл кăларса тăкмасан (вĕçтермесен), вăл çынна çын çилли çакăнать вара, теççĕ вĕсем... Тата вĕсем кĕл вĕçтерес вырăнне пĕр курка шыв кăларса сапсан та юрать, теççĕ. Çын çилли ан çакăнтăр тесе, кĕл вĕçтернĕ чух, е шыв кăларса сапнă чух калаççĕ: çавăнпа çавсем вăрçнă çĕрте çӳрерĕм; çавăн çилли çакăнчĕ пулĕ, е унăн çилли çакăнчĕ пулсан та (кунта вăрçаканĕсенĕн ячĕсене калаççĕ), сирĕлтĕр, çак кĕл епле вĕçсе каять, çавăн пекех вĕçсе кайтăр, теççĕ. Çын çилли çакăнсан, вĕсем вĕревçе илсе пырса вĕртеççĕ, вĕртсен вара, каять, теççĕ. (Рассказ чувашина о том, как лечил его вĕрĕвçĕ от çын çилли). Вăл малтанах пĕр курка шыв илсе, ман пуç тавра темĕскер пăшăлтатса каласа виççĕ çавăрчĕ те, чӳрече виттĕр тулалла тăкрĕ. Çапла виççĕ курка пуç тавра çавăра-çавăра тăкрĕ. Унтан вара пĕр сăра курки шыв илчĕ, унта тăвар ячĕ те, шĕшлĕпе хайăрса, шывĕ çине сура-сура вĕре пуçларĕ. Вĕрме ак çапла пуçласа кайрĕ: е пĕсмĕлле, пĕр турă! Турăран ырлăх, этемрен сиплĕх; кун таврăнать — таврăнтăр, çĕр çаврăнать — çаврăнтăр; Атал урлă, Сăрă урлă килнĕ юмăç-карчăк, çавă вĕрет, çавă сурать... тет. Тата урăх та нумай каласа кайрĕ те, пурне те илтеймерĕм. Вĕрсе пĕтерсен сăра куркинчи таварлă-сурчăклă шывне мана ĕçме пачĕ. Шывне çăвара чикме çук, тăварлă, çапах та пулсан ирĕксĕрех ĕçсе ятăм.

çилĕ ӳкни

„Падение гнева“. Ст. Чек. Çилĕ ӳксен, çилĕ ачасам çине вăрçакана хирĕç пусан ӳкет; анчах ача вăл çын çине çиленсен, е унпа вăрçсан, ун çилли ӳкмест. Çилĕ ӳкнĕ çынна вĕрсе тӳрлетеççĕ, е çывăрса тăнă чухне çăвартан шывпа пĕрĕхеççĕ.

çилĕм

(с’ил’ э̆м), невод. Н. Карм., Хорачка. Корамыш. Çилĕм, невод; бывает длиною от 100 до 300 сажен, шириною З саж. Регули 13. Пол тытма вăл çилĕм исе карĕ. N. Атăл çине пĕр çын полă тытма çилĕм карнă, тет. Альш. Çилĕме шултăра çипрен çыхса тăваççĕ. Ăна сĕрнĕ чухне шывăн икĕ хĕрринчен урлă-каçах туртса пыраççĕ. Сĕвере, Етременре туртаççĕ çилĕме. Ib. Пулăçăсем пулла тытаççĕ: çилĕмпе, тетелĕпе, атмапа, шакпа, сĕрекепе, маратапа.

çилленчĕклĕ

то же, что çилленчĕк. Якейк. Санашкал çилленчĕклĕ çын сахал поль, пĕр сăмах каламалли те çок, кăçкăрса тăкать! См. çиленчĕк.

çиллес

гневливый, сердитый, грозный. Беседы на м. г. Çиллес, хăех çиелле тухасшăн тăракан çын пулас пулмаст. СПВВ. Çиллес çын, вспыльчивый человек. См. çиллемес.

çилли

(с’ил’л’и), встреч. в выраженни: Алă-çилли, сила, имеющаяся в руках. Ст. Чек. Алă-çилли хытнă ĕнтĕ, вăл утă çулма пултарат. Алă вăйĕ кĕнĕ ĕнтĕ, утă çулмалла (çулма пултарат). Ib. Ал-çиллилĕ çын çапсан, хытă ыраттарат, çавă пулат алă-çилли.

çиллĕ

озлобленный. N. Çиллĕ çӳреместĕр-и? Не злобитесь-ли? || Вспыльчивый. Сред. Юм. Çиллĕ çын тесе пит час çиленекен çынна калаççĕ. См. çилĕлĕ.

çимĕк

(с’имэ̆к), назв. праздника, семик. Орау., К.-Кушки. Байглыч. Çимĕк, последний четверг перед троицей; в этом день проводили обязательное поминовение умерших. См. Магн. М. 185. Н. Седяк. Çимĕке чăвашсем эрне каç тăваççĕ, тройтсă умĕн. Çак каç вилнĕ çынсем киле таврăнать, теççĕ. Çăмарта пĕçереççĕ, кашни вилнĕ ачана пĕрер, çак çăмартасемпе выляса çӳрет, теççĕ. Хурăнташсене пуçтараççĕ, вара ĕçеççĕ, çиеççĕ. Хурамал. Çимĕке, акана иртерех пĕтерсессĕн, вырас çимĕкĕ умĕнчи кĕçнерникун тăваççĕ, акана час пĕтереймесессĕн, вырăс çимĕкĕ (троица) хыçĕнчи кĕçнерникун тăваççĕ. Аттик. Вĕсем пуринчен ытла çимĕк тенине мункун иртсен çичĕ эрнерен виçĕ кунччен пĕтĕм ĕçĕсене пăрахса уяççĕ. Тайба-Т. † Çимĕк çите пуçласан, хĕр пуçтарăнат урама; Хăят (назв. ярмарки в с. Кияти) çите пуçласан, хĕр саланат урамран. Сред. Юм. Çимĕке вилĕсĕм пыраççĕ. (Çимĕк ыран чôхне, ратил ыран тенĕ чохне, вилĕсĕм хăйсĕм вилнĕ киле пыраççĕ, тет). Якейк. Первайхи çимĕкчен çиччĕ шăва кĕрсен, е çич тьыха корсан, çын тепĕр çолталăкчен лайăх порнать, теççĕ. Ib. Çимĕкре пусăк пир кĕпи полсан та, çĕнĕ полтăр, мăнконта çĕтĕк полсан та, шорă полтăр. Регули 1198. Çимĕк тĕлĕнче килимарĕ вăл. Ib. 1188. Çимĕкренпе сумар выртать. Ib. Çимĕкчен онта порнатăп. СПВВ. ИА. Çимĕкрен чăваш хĕрĕсем вăйя тухаççĕ (начинают устраивать хороводы). Шурăм-п. Çуркунне, çемĕкчен шыва кĕме пуçларăн пулсассăн, çичче çитиччен кĕр, ахаль лайăх мар. Çимĕкчен е пĕртте кĕрес пулмасть, е çеччĕ кĕрес пулать. Ильково. Çимĕк виç эрне юлсан, çамрăк ачасем выляма пĕр-пĕр пушă вырăна тухаççĕ. N. Çимĕк çитеччен çиччĕ шыва кĕрес пулать, теççĕ. С. Дув. Çимĕк вăййи çичĕ эрне каç выляни килĕшет. Собр. † Çимĕк çич кун, терĕçе, çимĕк çич кун, терĕçĕ, ма çич эрне килмен-ши, ма çич эрне килмен-ши. ТХКА 34. Çимĕк сăрн ĕçме кăçал эпĕ хам арăмпа кукки патне карăм. Утăм № 1, 29. Çимĕкелле çав кĕриччен тавлашăва татасах, терĕç, çук çын ытла пит кӳтнĕрен пуянсем: чарасах, терĕç. Т. И.-Шем. Вилнĕ çынсене çимĕкре хывас йĕрке. Çимĕк çитес умĕн вилнĕ çынсене сăра туса хураççĕ. Вăл сăрана çимĕкре ĕçмелли сăраран ăрасна тăваççĕ. Унтан çимĕк умĕн кĕçнерникун ирех икерчĕ пĕçереççĕ. Чăн пирвайхи икерчине хуçа арăмĕ алăк патне чашкăсăр, çуртасăр, ахаль анчах вилнĕ çынсене хывать, унтан икерчине çемйипе ларса çиеççĕ. Сăра тунă чух та, ăсли ĕлкĕрсен, ăслине малтан вилнĕ çынсене хываççĕ, унтан хăйсем ĕçеççĕ, сăра сĕрнĕ чух та çапла тăваççĕ. Кăнтăрла сулăнса каçхи апат енне кайсан, кашни килĕре хăйсен çемйисемпе мункунти пекех алăк патне çуртасем çутса сĕтел лартса хываççĕ. Пĕр-пĕр килĕрен уйăрăлса тухнисем малтан тĕп çурта кайса тĕпри вилнĕ çынсене хываççĕ, унтан хăйсен килĕсенче хăйсен çемйинчи вилнĕ çынсене хываççĕ. Унтан каçхи апат тĕлĕнче кашни килĕрен икшерĕн, виçшерĕн лаша кӳлсе урапа çине, тарантас пуррисем непременно тăрантас çине минтерсем хурса ларса, лакăмпа сăра илсе, эрек илсе, масар çине каяççĕ. Масар çинче ăратни-ăратнипе хăйсен вилнĕ çыннисене пытарнă тăприсем патне пырса хываççĕ. Кашни ăратне хăйсен вилнĕ çыннисене ытти çынсен вилнĕ çыннисенчен ăрасна çĕре — пурте пĕр çĕре пытараççĕ, çавăнпа çимĕкре кашни ăратне хăйне ушкăн пуçтарăнса хываççĕ. Хываççĕ тӳрех çĕре, çимĕçпе пĕрле тата, камăн пурри, симĕс сухан хывать, унтан эрекпе сăра хываççĕ. Кашни татса пăрахмассерен вилнĕ çынсене асăнса: çавăн умĕнче пултăр, çавăн умĕнче пултăр, эпĕр асăнатпăр, эсĕр ан асăнăр, сĕт-кӳлĕ пултăр умăнта, теççĕ. Унтан вара çавăлтех ăратнипе ларса ĕçсе çиеççĕ; ĕçеççĕ ӳсĕрĕличченех, вара çĕрле пулас умĕн таврăнаççĕ. || Троица. Череп. СТИК. Çимĕке (к тронце) пурте сăра тăваççĕ. Ib. Çимĕк иртсен хыт-сухана тухаççĕ. Т. IV. Çăва çине çимĕке кайса, вилнĕ çынна асăнса ĕçсе-çисе юрламасан, ташламасассăн, вăл выртнă чухне те хурлансах выртат (ему бывает горько), теççĕ. || Назв. однодневной ярмарки. N. Çимĕк нумай полат: Микон-кон (9 мая) çимĕк, Хораç-ту (Вознесение) çимĕк, Явăш-кон çимĕк (за три дня до троицы) Троски-кон çимĕк (в день троицы). Якейк. Сар-кайăк, сар-кайăк, йăмăксене кортăн-и? Корсаттăмч, калаçсаттăмч, çимĕкрен çимĕке чопатьчĕç. В. С. Разум. КЧП. Халăх утать çимĕке хуп-хура та шап-шурă. || Назв. рыбы. Шибач. См. çимек пулли.

çип

(с’ип), нитка. Шорк. Çип, нитка (род. п. çипĕн — с’ибэ̆н’, дат. — вин çипе — с’ибэ). Альш. Ăна (т. е. маратана) та йывăç хулăсенчен тăваççĕ, мунчаларан, çипрен мар. N. Пĕр ӳкемре тăватшар çипĕн икĕ вунна. Пĕтĕмпе пĕр ӳкемре сакăр вуннă (80 ниток). Сред. Юм. Çип, çиппĕн (çипĕн), çиппе (çипе). Ib. Эп паян ик йĕке çип арларăм; ко эрнере пôрĕ вонпилĕк йĕке арларăм. Ib. Çип кăçтан çинçе, çавăнтан таллат (= татăлать): мĕн порĕ те (всего на все) пĕр ача çиçчĕ, ô та пôлса вилсе выртрĕ (и тот помер). Ib. Çиппе (пряжу) кăмакана хăвсан, саралнă пулсан: пиçнĕ, теççĕ, саралман пулсан: пиçмен, теççĕ. ЧП. Шурă мамăк çиппи. Пус. Инки! инки! шур çип кĕпи тĕртсе пар. СТИК. Кăçал сӳс ăнмарĕ: пĕрте çипе пымаст (авăрланă чух кĕскен-кĕскен туртăнат). К.-Кушки. Çип туртса тухнă, сметано (сшито) на живую нитку (на живушку). Ib. Пиншака çип туртса тухни-ха эс? Сметал ли ты пиджак? N. Çип татма та вăй юлмас; До того обессилеешь, что не можешь перервать нитку. N. Урлă çип (при тканье — нить утока). Бгтр. Çип хывнă (сначало было написано „хунă“) чух сарă çын пырсан, çип лайăх пиçет, теççĕ; хура çын пырсассăн, лайăх пиçмеçт, теççĕ. Ягутли. Хĕрарăмсем кăнчала арлама пăрахса çип çума тытăнаççĕ. Якейк. Çип çăмхаласа пĕтертĕмĕр те-хе, комман-ха. Ib. Çип çăмхалама пуçларăмăр (кăшкар çине). Кăшкар çине çамхалаççĕ, комаççĕ, колчалаççĕ, кĕр виттĕр илеççĕ, хĕç виттĕр илеççĕ, куç хăваççĕ, тĕртеççĕ. Кищаки. Çип сарри кăларни. (Малтан çип çине вĕри шыв яраççĕ, унтан кайса кивеççĕ. Это же в Яншихове назыв. çип сурчăкĕ кăларни). Ib. Çип пĕçерни' или 'Çип хывни. Малтан кĕллĕ шывпа йĕпетеççĕ те унтан кăмакана улăм сарса, кăмакана пăрахаççĕ е чӳлмекпе лартаççĕ; сахал хутăр чухне хуранпа та пĕçереççĕ, пĕçернĕ çиппе кайран çăваççĕ. АПП. † Хамăра курайман тăшмансен, çип пек çинçе çĕртен татăлтăр. || Шнур. Альш. Çип çапнă пек тӳп-тӳрĕ лартса кайнă вăл хурăнсене (березы посажены совершенно прямыми рядами). || Отвес. Мыслец. N. Çип — тӳрĕ йĕр ӳкерекен хатĕр.

çип-çĕлен

красный тонкий червь, длиною от одного до полутора вершка; водится в болотах. Б. Аккоз. Çип-çĕлен çын ăшне кĕрет теççĕ; нумайăн кĕрсен, çынна вĕлерме те пултарать. Ст. Чек. Çип-çĕлен, червячок, неболыной, тонкий, живет в стоячей воде; попав в тело человека, вызывает опухоль. Слеп. Çип-çĕлен орана сăхать, тирет, шыçса каять (т. е. нога); орашне (= ора ăшне) шăтарса кĕрет. ДФФ. Тата ăншăрт ӳкнипе, çил хаярĕ ленкнипе, ие çыпăçнипе, е çип-çĕлен кĕнипе чире каять, тесе ĕненетчĕç. КС. Çип-çĕлен лаша хӳринчен (из конского волоса) пулать, теççĕ: урана кĕрсе каять те, ура юхакан пулать, теççĕ. Хурамал. Çип-çĕлен ăшăк шывра пурăнать. Вăл шурă, çип пек пулать, çурă аршăн тăршши; пĕр шит тăршшисем те пулаççĕ. Вĕсем çырмара хур-чĕпписем ăшне кĕреççĕ; хур-чĕпписем вара нумай пурăнмаççĕ, вилеççĕ. Шывра çӳренĕ чух çын урине кĕрет, теççĕ. Вăл ӳт ăшĕнче çиялтан кăна çӳрет. Ăна вара чăхха пусаççĕ те, чăхă ӳпкипе çавна çыхаççĕ; çип-çĕлен пулсан, çав ӳпке ăшне тухать, теççĕ.

çирĕм

(с’ирэ̆м, Пшкрт. с’эрэ̆м), двадцать. Орау. Хутран-ситрен çирĕм — сирĕм пĕр çулхи те пулатьчĕ. Ib. Алра çирĕм пурне пулинччĕ, кашнине çĕрĕ тăхăнăттăм, тесе каларĕ, тет, тутар майри. Жалко, что на руках не 20 пальцев, на каждый палец надела бы по перстню,— сказала жена купца. Кн. для чт. I, 28. Вăл (воробей) пĕр сехетре хăй йăви патне çирĕме яхăн вĕçсе пырать. Я. Турх. Çирĕм пусалла. Ib. Çирĕм иккелле панă пулĕччĕ. Отдал бы копеек за двадцать. ЩС. Çирĕм пус (у др. çитмĕл пус), двадцать копеек. N. Çирĕм пилĕк пус, двадцать пять копеек. Орау. Пуçĕнче çирĕм пиллĕк çитмест. У него в голове не достает „двадцати пяти“ (т. е. он глуп, дурак). Юрк. Эсĕ миçе çулта? — Эпĕ çирĕм пĕрте (мне 21-ый год). N. Михели, авланнă çын, çирĕм саккăрта пулнă (двадцать восьмой год), Элекçей — вунпилĕкре (15-ый год). Б. Яныши. Пĕрре сорăхсам çитарма кайсассăн, çав тăвайккинчен çирĕм пĕр пус поçтартăмăр. N. Çирĕм пĕрмĕш, двадцать первый. Бюрг. † Çирĕм пĕрти ачасене çыраççĕ-çке шур хут çине. Капк. Ну, юлташсем, халь икĕ енчен те çирĕм , пĕршер. Мĕн тăвас?! N. Çирĕмрисем (по двадцатому году), вунтăххăртнсем (по девятнадцатому году). || Монета достоинством в 20 коп. М. Тув. Апай мана: хĕр пăх, тер, вуник тальăр çакнине; вуник тальăр çакни мар, вуник çирĕм çакни çук. || Мера пряжи, Сред. Юм. Ман хôтăр виç çирĕмлĕ пôлчĕ. См. çип çирĕмĕ. Ib. Çиппе çирĕмпе шôтлаççĕ.

çирĕммĕш

(с’ирэ̆ммэ̆ш), двадцатый. || Поминки на двадцатый день после смерти. Сред. Юм. Çын вилсен, çирĕммĕш кôнĕнче çирĕммĕшне тăваççĕ. См. çирĕмĕш.

çиç

(с’ис’), только. См. çеç, çех, кăна, анчах, тульккĕ. Сред. Юм. Çăнăха çôрмаран çиç çôртарнă. (Пит шôлтра тусан калаççĕ). N. Ним ĕçлемесĕр уссăр пырла пурăнса, çын хăйне хăй пĕтерме çиç пуçлать. N. Чĕркуççи таран пĕтĕмпе шыв çиç.

çит

(с’ит, с’ит’), достигать, доходить, доезжать, добираться, прибывать. М.-Чолл. Кăвак кашкăр калать: ан, çитрĕмĕр (слезай, мы доехали). N. Манăн (или: мана) киле çитесси инçе мар. Мне недалеко до дома. N. Вĕсем хулана пилĕк çухрăм çитсе кĕреймен. Они не дошли до города пяти верст. Сĕт-к. Орапая йăвăр тиярăмăр та, аран лăчăртаттаркаласа çитсе (çитрĕмĕр). N. Çитейместпĕр халĕ. Мы пока еще не доехали (до дома и т. д.), еще довольно далеко. ЧП. Икĕ усламçă килеççĕ, тарăн вара çитеççĕ. Çитин-çитмин мĕн тăвас, тавар илмесĕр юлас мар. Тим-к. Пуп çав вăхăтра киле çитнĕ, Украк часрах тухса тарнипе пупа çитсе çулăнса вара киле тарнă. Регули 1158. Вăл ман пата çитрĕ. Ib. Сан пата çитиччен килтĕм. Ib. 1127. Эп чӳркӳ патне çитрĕм. Чӳркӳ патне çитичченех шу тăрать. В. С. Разум. КЧП. Кĕркури çитнĕшĕн хĕпĕртесе, киле çитрĕç. Дошли до дома, радуясь тому, что Г. прибыл домой (с военной службы). Б. Яныши. Тăррисем хитре йоррисене йорлама çитеççĕ (прилетают). Баран. 86. Эпĕ хам çитес тенĕ çĕре çитсе пыраттăм. Изамб. Т. Пăр (град) карттус çине ӳкет те, пуçĕ патне çитеймест. Хора-к. † Ати кил-хошши çитмĕл отăм, çитмĕл отăма çитсессĕн атин килĕ полĕччĕ. (Свад. п.). Истор. Çар ертсе çӳренĕ чух вăл пĕр çĕртен тепĕр çĕре вĕçен-кайăк пек час çите-çите ӳкнĕ. N. Ыран тăват сехет тĕлнелле, завтра, приблизительно часам к четырем (тăват сехете — значило бы, чтобы в четыре часа быть здесь). || Догонять. Яргуньк. Кайсан-кайсан, çав лашана çите пырать (начал догонять), тет. Чураль-к. Лăпăрлă карчăк çите килет (догоняет, настигает), çӳхеме те çисе ячĕ, хама та çисе ярать. || Заставать, настигать. В. С. Разум. КЧП. Эпир авăн çапнă чух çăмăр çитсе çапрĕ. N. Ăшăмри чĕрем хускалчĕ, вилĕм хăрушăлăхĕ çитрĕ мана: хăраса чĕтĕресе тăратăп. Баран. 22. Вĕсем (гнус, насекомые) выльăха чĕрĕлех çисе ярасса çитеççĕ. || Доходить числом. Çутт. 142. Йăвăç пахчи пысăках мар, вăтăр ӳлмуççие анчах çите пырать (приблизительно доходит до тридцати корней). Чĕр. чун. яп. й-к. пур. 11. Сакăр пине çитсе перĕнет вĕт вĕсен шучĕ. N. Чĕмпĕртн чăваш шкулĕ те, 1862-мĕш çулта пĕр ачаран пуçланса 1870-мĕш çулта 9 ачана çитсе, шкул хисепне кĕнĕ. N. Пилĕк тапхăрччен хĕрĕхшер хут, хĕрĕхе пĕрре çитми суран туса çаптарнă. Арзад. 1908, 54. Инке пĕр купăста йăранĕнчен 15 пуç, тепринчен малтанхине З пуç çитейми каснă. Кратк. расск. 26. Эпĕ çĕр çинче çӳре пуçлани çĕр вăтар çул ĕнтĕ; çапах аттем-аннем çулĕсене нумай çитеймест манăн кун-çулсем, тенĕ. Орау. Вун çичче çитесси манăн тата пĕр уйăх; вунçич çул тултарма манăн пĕр уйăх çитмест. Мне недостает до семнадцати лет одного месяца. Регули 906. Воннă ут патнех çите пыратьчĕ. Было лошадей с десять. || Дожить, „достукаться“. N. Тĕнче тăрăх кайма патнех çитрĕмĕр ĕнтĕ, тенĕ Иван Петрович, хăйĕн юлашки ĕнине хырçăшăн илсе кайсассăн. Дожили (достукались) до того, что пришлось итти по миру, сказал Иван Петрович, после того, как увели у него последнюю корову за подати. N. Ситмĕле çитрĕм. Мне исполнилось 70 лет. Савруши. Çапла ĕнтĕ юлашки кун патне çитеççĕ (наступает...). N. Вилĕм ĕçне çитетпĕр. || Переходить, заражать (о болезни). Трахома. Упăшки чирĕ алшăлли тăрăх арăмне те çитрĕ. || Посетить, побывать. N. Ваçан çав арçын-юмăç патне те çитнĕ (посетил). Курм. Эпĕ Москова та çитнĕ. Я был и в Москве. N. Миçе хулана çитрĕмĕр, хамăр ял этемми курман. Во сколькях городах побывали, а своих деревенских не встретили. N. Халер аллă яла çитнĕ. Холера посетила пятьдесят селений. Кан. Кун пирки ĕç сута та çитсе пăхрĕ. Это дело побывало и в суде. Юрк. Виç-тăват çул хушшинче ку виç-тăват приказа çитет (перебывал в трех-четырех приказах). Ib. Çитнĕ çĕрте çырла темĕн чухлехчĕ. || Исполняться. N. Шухăшланă шухăш та тепĕр чухне (иногда) çитмес. N. Ун урлă калани çитнĕ. Шорк. Эпĕ шухăшлап та, çав авалхи çынсем сомаххи ман тĕлĕн (в отношении меня) çитсех пурать. Б. Яуши. Кушак çул урлă каçсан, ĕмĕтленнĕ ĕмĕт çитмест, теççĕ. (Поверье). Ала 62°. † Сирĕн пиллĕх пире çитес пулсан, ирхи сывлăш шывпе ким юхтăр; сирĕн пиллĕх пире çитмесен, Шурă Атăл çинче ким лартăр. || Доставаться; постигать. Хĕн-хур. Çынна хĕн-хур тăвакана тивлет çитмест (не даруется). Ст. Ганьк. Çав ылттăн хурт пылне хăçан та хăçан йӳçĕ çитерĕ, çавăн чухне çак çынна йӳçĕ çиттĕр. N. Мана мĕн çитсе ларчĕ, çавна эсĕ те асăнтах тытса çӳре. Ман çине çитни сан çине те çитмелле. N. Ĕçе тӳррипе тумасан, сирĕн çине ун çилли çитĕ. N. Сан суту пĕр сехетрех çитрĕ, тийĕç. N. Ăна та мĕн те пулсан çитĕ-ха. N. Кам пире çитнĕ инкекрен хăтарĕ-ши? || Достигать апогея. Орау. Эх, мăнтарăн çанталăкĕ! Пирĕн кун-çул çите пуçларĕ (какая благодать весною). Кан. Ак çитрĕ пурнăç. Альш. Ял çыннисем тиркешмесен, çитнĕ манăн пурăнăç. Ала 103°. † Ати лаши — сар лаша, кӳлтĕм тоххрăм чопмашкăн. Хампа ларттрăм сарă хĕр, сарай тавра çавăрăнтăм, ĕмĕр çитнĕн туйăнчĕ. || Доставать, быть достаточным, хватать. Альш. Пурне те çитнĕ чыс (угощене). Никам кăмăлĕ шăранмасăр юлни çук. Ib. † Улма йывăççине пас тытнă, ан чарăрсем, тăвансем: пире чыс çитнĕ. (Застольная песня). N. Кĕнеке çитмен пирки (от недостатка) сан патна вулама çӳреме тивет. Истор. Эсир мана кашни килĕрен виçшер кăвакарчăн, тата виçшер çерçи тытса парăр та, çитĕ (и довольно). N. Сире сахалпа çитес çук (малого количества вам недостаточно), сахалтан та (самое меньшее) сире пĕр пăт кирлĕ. N. Эх, çитмен пуранăç, мĕн чухлĕ çынна эсĕ тĕттĕме хăвартăн! N. Ачасемпе калаçса пăхасчĕ пирĕн, ун чухне мана ĕмĕр çитнĕн туйăнĕччĕ вара. ССО. Таванăмсем! пытанса выртасси çитĕ ĕнтĕ! О сохр. здор. Тӳшек питне малтан каланă пек вĕри шывпа вĕретсе тасат, вара çатрĕ те (вот и всё). N. Эпĕ мĕн çитменшĕн хамаăн чи çывах çыннăма сирĕн аллăра парăп? Чем люди живы. Симунăн вара пурăнăçĕ çитсе тăра пуçланă. Семен стал жить в достатке. Изамб. Т. Мункунта укçа илни çитмес (недостаточно того, что...), çăмартине те, хăпартуне те пухса çӳреççĕ (попы). Ib. Çитменнипе лашана сутса ятăмăр. N. Çитменнине тата атти (анни) пырса кĕчĕ. Ой-к. † Пус-кил арĕм сӳс тĕвет; эп те тĕвем, терĕм те, кисип çитмеç, терĕ, тет. Кисип илме карăм та, йăтти хăр-хам! терĕ, тет. Регули 247. Окçа çитменрен (scr. çитменирен) çӳремест вăл. Он не путешествует потому, что у него недостает денег. Ст. Шаймурз. † Шур кăвакал чĕпписем кӳл-кӳл урлă, сĕлĕ сапса сĕлĕ çитмерĕ. Н. Сунар. Халĕ ĕнтĕ, ватăлсассăн, ĕçлеме вăй çитейми пуçларĕ те, вăл мана хăваласа ячĕ, тенĕ. Н. Сунар. Вăл ĕлĕк çамрăк чухне аван ĕçленĕ те, халĕ, ватăлсан, унăн ĕçлеме вăйĕ çитейми пулнă. Качал. Патша хĕрĕ курчĕ, тит те, çакна, калать, тит: ма килтĕн, Йăван, тесе каларĕ, тит. Эпĕ пĕтни çитмеçт-и? Кай, атту пĕтетĕн эс те, тесе каларĕ, тит (она). Пазух. Сирĕн пек ырă çын, ай, умĕнче тата тутлă чĕлхем, ай, çитмерĕ. Кожар. Пичĕшин, кахаллипе ĕçлемесĕр пурăнса, çиме те çитми пулнă. Его старший брат стал скудаться едой. Юрк. Чиркĕве кĕрсен, çав аллинчи çуртисене кашни турăш умне çутса ларта пуçлат. Пурин умне те пĕрер çурта лартсан, пĕр турăш умне лартма çурта çитмест. Ib. Сана уйăрса пани çитмен халĕ. Мана мĕн чухлĕ патăр? N. Пурăнăç çитмен пирки выçăллă-тутăллă пурăнса аран ӳскелерĕм. ЧС. Ачасене татах тем çитмес: кушилти çăмартана капăр (вдруг, сразу) тăкса яраççĕ те, пĕри те пĕри илес тесе, сыранса ӳкеççĕ. N. Вăл панипе çитмерĕ. Данного им не хватило. N. Саххăрпа çитет поль. Сахару-то, поди, достаточно (т. е. больше не надо). N. Ĕлĕк пирĕн нихçан та çиме çитместчĕ. Якейк. Эс мана окçа тыр вырнăшăн кĕт çитимирах патăн (не додал). Ib. Çорт лартма Иванăн хатĕр çите пырать. Иван почти что приготовил материал для стройки. Яжутк. Çулталăкне çĕр сумпа çите. Будет достаточно ста (ассигнованных) рублей в год. Юрк. Çĕнĕ-çын чухне хунямăшне пĕр витре шыв карташĕнчи пуссинчен кӳрсе пама ӳркенекен çынна, халĕ тата таçтан аякран та пулин ирĕксĕр тултас пулат. Ахаль те чăлах япалана, наяна, çитнĕ те... тытăнат хуняшшĕне: пус та туса памарĕ, тесе, вăрçма. Собр. Ĕçсе çитнĕ, тек ĕçсе капан тăвас çук, теççĕ. Йӳç. такăнт. 37. Ну, кум, ан ятла çисе те, ĕçсе те çитрĕ. Манăн каяс ĕнтĕ, питĕ ĕçсĕр пултăм. || Касаться. N. Лашине куритене çитмеллех кăкарман. || Сравняться. Янш.-Норв. Тĕр таврашĕнчен вара ăна çитекенни те çук: ăна хуть те мĕнле тĕр пуçласа пар, вăл ăна пĕр самантах тума вĕренет. Собр. Тӳрĕ пурăннине ним те çитмĕ, теççĕ. (Послов.). N. Ача-пăчана ху куç умĕнче тытнине нимĕн те çитмест. N. Вĕсен çулчисене, кăларичченех (до вырытия корнеплодов), татманнине нимĕн те çитмест (лучше всего не рвать). N. Нумай тĕрлĕ суран пур, чĕре суранне çитеймест. N. Эсир ăçта мана çитме! Тăв. 37. Ну-у, кăна уш ан кала та. Ваньккана Кирукăн çитме питĕ инçе. N. Ку Якор патне çитес çок. Ему с Егором не сравняться. С. Айб. † Нумай пĕтет, сахал çитет, пĕрле тăнине мĕн çитет? || Приближаться. N. † Хăят çите пуçласан, хĕр пухăнать урама; Хăят çитсе иртсессĕн, хĕр саланат урамран. СТИК. Эс миçере? — Çирĕмре.— Эй сана салтака кайма вăхăт çите пырат иккен! (Выражает близость солдатчины, не указывая на приближение во времени). || Успевать, подоспевать. С. Айб. † Савнă тусăм аса килнĕ чух çитеймерĕм эпĕ чыспала. БАБ. Ку тукатмăш хĕвел аннă вăхăтра вилчĕ те, çĕрле пулса çитиччен ун вилни çинчен пĕтĕм ял пĕлсе çитрĕ. Собр. † Пире курайман тăшмансенĕн куçĕ ăçтан курса çитет-ши? Орау. Иванĕпе Макарĕ çитнĕ те унта (уж там, везде поспевают шедьмецы)! В. С. Разум. КЧП. Вăл килессе кĕтех тăрса урока çитеймерĕм. || Вернуться, обратиться на... N. Хам тунă йăнăшсем хамах çитрĕç, вĕсем пуçăм çинчи çӳçрей те йышлăланчĕç. Нижар. † Кайăк-хур пырать картипе, кайри мала иртминччĕ: эпир çакăнта ĕçсе çисе юрлани хамăр хыçран çитминччĕ. || Наступать. Юрк. Çитес пин те тăхăрçĕрмĕш çулта. В будущем 1900 году. Орау. Çитес хĕлте (будущею зимою) кĕлетне кăлараймăпăр-и-ха, сыв пулсан! Четырлч. Çитнĕ çулхи (наступившего года) куланай пулат, çак парăмсене тырă пулнă çул пурне те ытаççĕ. Якейк. Пирн те каяс çиттĕр поль. Поди и нам наступила пора уходить. (уезжать). СТИК. Çитес вырсарникун, çитес эрнере, çитес уйăхра. (В этих выражениях „килес“ не употребляют). Ib. Çитес праçникре тата килĕр. Кан. Етĕрнери эрех савăчĕ-çуртне çитес кунсенчех юсаса çитереççĕ (кончат ремонтировать). ТХКА. Тăхти, çитес çул клевĕр лартам-ха, сана вара клевĕр пăтти пĕçерсе парам, клевĕр кукли туса çитерем. Чхĕйп. Вара вăлсам çитес каç, юпа тăвас тенĕ чух, пĕр пĕчĕк сĕтел, тата тепĕр пĕчĕк пукан туса хатĕрленĕ. ГТТ. Ваттисенче вилнĕ. Умер (-ла) в старости. N. Анчах вăл вăхăт çитсех çитмен пулĕ ахăр (видно еще не совсем наступило). N. Ача çурални сакăр кун çитсен (когда исполнится в дней со дня рождения ребенка). ЧС. Манăн асанне вилни пилĕк çул çитет ĕнтĕ. НАК. Киле каяс вăхăт çитерехпеле, когда уже приближалось время отъезда. || В качестве вспомог. гл. N. Новгород пĕтĕмпех пĕтсе çитнĕ. Баран. 107. Тинех вара вĕллере йĕрке килсе çитет (наступает порядок). N. Вĕренсе çитсе кĕнеке вулăр, хытă çĕре кăпăк тăвăр. Ала 62. Пурте ларса çитсен, когда все усядутся. Ib. 80. Ĕçсе-çисе çитсессĕн, вырттарса çывратрĕç старике. Чăвашсем. Çутăлса çитсен, когда рассвело (-ет). Пĕтĕмпе тĕттĕм пулса çитсен, когда совсем потемнело (-ет). Виçĕ пус. 17. Начарланса çитет. В. С. Разум. КЧП. Микулай ӳссе çитнĕ. О сохр. здор. Пирĕн ĕçе çавăн пек: тасалса та çитме çук (т. е. не находишь времени привести себя в порядок). N. Çамрăк ачасем салтака кайиччен нумай вĕренсе çитеççĕ. N. Мĕнле ку чиновниксем, улпутсем пит „кăмăллă“ пулса çитрĕç? N. Килсе çитнĕ. N. Пурăнсан-пурăнсан, хай чир чиперех пусмăрласа çитет. N. Начарланнăçем начарланса çитнĕ. Чума. Вăй-хăвачĕ пĕтĕмпех пĕтсе çитнĕ (у нее). N. Выльăхсем самăрланса çитрĕç. Цив. Çырмана лашасене тытма пырса çитрĕ. Н. Сунар. Вăл ман пата чупса çитсе (подбежав), мана калар. Бес. чув. 4—5. Ун çинчен: ку пуйса çитрĕ, теме те юратьчĕ. N. Кунта халăх пайтах пуçтарăнса çитнĕ иккен. СВТ. Тата ача пĕр-пĕр чирпе чирлĕ пулсассăн та, сывалса çитиччен ăна шатра касма юрамасть, теççĕ. Альш. † Ӳссе пĕвĕм çитсессĕн, эпĕ усал пултăм-и? (Хĕр Йĕрри). N. Вĕсем мана эпĕ аптăраса çитнĕ вăхăтра кклсе тапăнчĕç. N. Курăк ирхине чечеке ларса çитет. N. Сан хаярлă-хунтан хăраса çитрĕмер. N. Сывлăшăм пĕтсе çитрĕ. N. Шăп тăват сехет тĕлне килсе çитрĕ. Пришед ровно в четыре часа (секунда в секунду, без опоздания). || Быть готовым (доходить до того, что...). Юрк. Хăшне пăхнă, ăна, юратлипе ытараймасăр, чуп-туса илессе çитетĕн. Н. Шинкусы. Тем парасса çитнĕ. Был готов отдать не знаю что. См. ахаль ту. БАБ. Юман хăй тĕреклĕ, çирĕп те, кăмпи те хăватлă теççĕ, курăнать; таçтан илессе çитеççĕ сассим (готовы взять откуда бы ни было). || В чувашизмах. Четыре пути. Çитĕнсен евчĕсем ăçтан çитнĕ унтан (отовсюду) пыра пуçларĕç. N. Ăçта çитнĕ унта, куда ни пойдешь — всюду... N. Ăçтан çитнĕ унтан, со всех сторон, отовсюду. ТММ. Ăçтан çитнĕ туйăма, кушак пуç пек хыпама.

çитер

понуд. ф. от гл. çит; доставить, довезти. Шурăм-п. Лаши аран утать, Ишеке ултă сехетрен тин çитерчĕ. Регули 81. Ман онта çитерес, онтан вăлсам исе каяççĕ. Б. Ятгильд. † Пичче мана усатса яр, уй-хапхи патне çитерсе яр. Юрк. Часах Карачăмне хыпар çитереççĕ. Кратк. расск. 20. Сывă халлĕн сан патна çитермесессĕн, санăн умăнта эпĕ ĕмĕрех айăплă пулăп, тенĕ. Пазух. Çичĕ тавлăк хушшинче çитмĕл киле çитерчĕ. Альш. † Чĕнтĕрлĕ кĕпер урлă каçарăр, çитес çĕре çитиччен çитерĕр. || Доносить. N. Ман сăмаха итлемесессĕн, сан çинчен уеса сăмах çитерĕп, тенĕ. || Доставлять. Тайба-Т. Кан. Хаçат-шурналсене вăхăтра çитерсе памасть (не доставляет). || Заставлять ходить, отсылать. N. Сĕтел кутĕнчен сĕтел кутне çитерет. Заставляет ходить от стола к столу (в канцелярии, не обьяснив толком, куда надо обратиться). || Удовлетворить. N. Вĕсен кăмăлне мĕнле çитерес-ши? || Сделать так, чтобы было достаточно. Юрк. Хуларан килнĕ тăванĕ укçапа таврăннă-тăр, тесе шухăшласа, хулара пурăнсаттăм, хулари пурăнăç пит кансĕр пулчĕ: куллен укçа кирлĕ, ниепле те укçа çитерсе пулмаст. Ирĕксĕр киле килтĕм. Кунта эсир ялта аван пурăнатăр пулĕ? тет. N. † Сиртен ытла савнă çыннăм çук, çитмен пулсан çитерĕр. Такмак. Çитмен пулсан çитерĕр, ытла пулсан ан айăплăр. || Ск. и пред. чув. З6. Çавăн пек хитре хĕре те тиркесессĕн, çын кулĕ. Çитменнине чĕлхи-çăварĕ тата ытла çитерет. || Истратить до копейки. Кан. Гата ӳсĕрличчен ĕçсе икшер лашапа урам тăрăх чупса çӳреççĕ. Çапла пĕтĕмпе 600 тенкĕ укçана çитереççĕ те, çĕрне кăлармасăрах, киле (домой) пăрахса тараççĕ. || Напастись. N. † Пирĕн аттен виç ывăл, ăстан калош çитерес (где напасешься на них калош!). || Исполнить. N. Вăл санăн ĕмĕтленнĕ ĕмĕтне çитертĕр. N. Халĕ ĕнтĕ вăл сирĕн пӳрнĕ ырăлăхне çитерсе пачĕ. N. Хăй çинчен каланине те туса çитернĕ (quaecumque de ipso praedicta errant implevit). || Доводить до... N. Хăйне хĕнесе суранлантарса пĕтернĕ те, вилес патне çитерсе пăрахса кайнă (избили чуть не до смерти, бросили и ушли). Орау. Ма апла нумайччен тытать-ши вăл? Çур-çĕре çитересех темеçт-и? Зачем он так тянет? Не хочет ли просидеть до двенадцати? N. Алла çамка çине, кăкăр çине, тата хул-пуççисем çине çитерменни аван мар. || Довести до конца (время). Яргуньк. Килте çав ача амăш макăрса çулталăк çитерчĕ (проплакала год), тет. Яжутк. Шăнкрин вара çулталăк çитерсе тухрĕ, тет. Толст. Пĕчĕкçĕскере, ниепле те урана çитерсе пусаймарăм. || Успевать. Изванк. Ĕлĕк пирĕн ялта кунран-кун выльăхсем нумайçем нумай вилсе пыраччĕç. Пытарса çитерме те çукчĕ (не успеваешь хоронить). || В качестве вспомог. гл. К.-Кушки. Епле эсĕ сехете ку кунччен упраса çитертĕн? Как ты сберег до сих пор часы? Кан. Халăх хушшинче ĕçлесси майланса пырать, çулталăк хушшинче таврари хресченсен выльăхне кăтартса çитернĕ. Изамб. Т. Эсĕ ку япалана киле çĕклесе çитереймĕн (не донесешь). ППТ. Шăтăкне çăварĕ патне чавса çитерсен (когда дорыли), тахçан та ан çухалтăр тесе, пĕр патак лартса хунă. Н. Карм. Кашкăр çиленсе çитнĕ те, калать: сана тавлашса çитереймĕн (с тобою не наспоришься). N. Пурне те тӳссе çитерекен (претерпевший) çăлăнĕ. N. Унăн пур йăнăшĕсене те кам пĕлсе çитерĕ. Тораево. Хăнисем тĕлĕннĕ: ку ухмах йăван ăштан тупса çитернĕ (откуда он все это достал). N. Вĕрентет пире вырăсла: пĕтĕмпех пĕлсе çитерейместпĕр (всего-то не познаем). Ала 98°. Кашнă çын килне кĕрсе çитеримастăн полсан (если не имеешь времени заходить в каждый дом), çынсен алăкĕсем патне анчах пырса чĕн.

çитменнине

кроме того, сверх всего, вдобавок. N. Çитменнине тата паян эпир кунĕпех выçă, шăлт вăйран супрăмăр ĕнтĕ, тенĕ. N. Çитменнине тата унта кайсан авланас пулĕ, пĕчченçине пит кансĕр... Истор. Çитменнине çанталăк сивĕтнĕ. N. Эсĕ мана çитменнине шеллерĕн тата, каламарăн. Ск. и пред. чув. 36. Çавăн пек хитре хĕре те тиркесессĕн, çын кулĕ. Çитменнине чĕлхи-çăварĕ тата ытла çитерет.

çитсе кур

побывать (где). ТХКА. Пирĕн асатте тăлăх пулнă, тет те, вăл таçта та çитсе курнă, тет. Баран. 50. Суворов темиçе вăрçа çитсе курнă. Ib. 191. Вăл пур çĕре те çитсе курса пĕлнĕ çын. || Посещать. Баран. 151. Пăланне кӳлсе, вăл тундрă тăрăх çӳрет, кирлĕ çĕре çитсе курать.

çичĕ

(с’иџ̌э̆, с’иζ’э̆), семь (употребляется только как определение). Шел. 16. Шурă акăш пулчĕç те, çичĕ тинĕс леш енне вĕçсе карĕç виççĕш те. Альш. † Çӳлĕ тусем çинче виçĕ хурăн: ан касăрсем çичĕ пуртăпа. N. Ваттисем çичĕ сыпăка çитмесĕр хĕр (невест) парса хĕр илмен, тиркенĕ. АПП. † Самара кайрăм саккăрпала, çичĕ çитмĕл (семь раз семьдесят) хĕрсем пур тесе. N. Çичĕ çухрăм, семь верст. Лашм. † Хура кăтра çăрхисем çăрхаланине çичĕ çунатлă кайăксем çитеймеççĕ. Т. VI. 49. Çавна та кала пĕлменни çичĕ те пиллĕк (т. е. 12) курка ĕçмелле. N. Çичĕ тинĕс сутти (scr. тин-тин сутти), за тридевять полей. ЧП. Çичĕ тăван хушшинчен турă мана хурлăха çырайчĕ. Ib. Çичĕ хурăн. Сред. Юм. Чăвашсĕм: тĕнчере пирĕн çĕрсĕр пуçне тăта çичĕ тĕнче (семь миров) пор, теççĕ. Менча Ч. Çичĕ тĕслĕ (семи родов) тыррăм-пуллăмпа сана асăнатпăр, витĕнетпĕр. (Моленье). Торп-к. Ĕлĕк пĕр çын пуян пулнă, тет, çавă пуян вилнĕ, тет те, ăна путармашкăн çиче ял çынĕ пуçтарнă, тет. Альш. † Ах тетĕçĕм Ехрим, çитмĕл пуян ăшĕнче çичĕ пуян тетеçĕм. N. Çичĕçĕр сакăрвунă икĕ çул, 782 года. Н. Тим. Çичĕ çырминче çеçки пур та, çырли çук.

çичĕш

семь из них. || Поминовение на З-й день. Чăвашсем 29. Унтан вара тепĕр каç (на другой вечер после похорон), çичĕшне тăватпăр тесе, пĕр сурăх пусса, тата икерчĕ пĕçерсе хываççĕ. N. Çын вилсен вара, ăна пытарни З кун иртсен, çичĕшне тăватпăр, теççĕ. Çичĕшне тунă чухне чăхă пусаççĕ, вăй çитекенни путек пусать. См. çиччĕш.

çиччĕш

, çиччĕшĕ, семь из них. || ГТТ. Уйăх çиччĕшĕ, тăххăрĕшĕ. См. уйăх. || Поминки на седьмой день посде смерти. ЧС. Татьянă вилни виçĕ кун иртсессĕн, пĕр путек пусса, çиччĕшне турĕç. Аттик. Вилни çич кун иртсессĕн, çиччĕшне тăваççĕ. Çиччĕшĕнче ялан, арçын вилĕ пулсан та, хĕр арăм вилĕ пулсан та, сурăх пусаççĕ. Н. Яха-к. Çын вилсессĕн çичĕ кунтан çиччĕш тăваççĕ (род поминок). М. Сунч. Чăвашсен, çын вилсен-тусан, ăна хăйсен йăлипе тирпейлесе пытараççĕ те, çиччĕш тăваççĕ. Çиччĕш тесе ак мĕшĕн калаççĕ ăна: çын вилсен, ăна пытараççĕ те, виçĕ кунччен масар çине çичĕ хут кайса килеççĕ; çичĕ хут масар çине кайса килнĕрен пумилккине те çиччĕш теççĕ. Унта хывма тесе, çимĕçсем, сăрасем эрехсем илсе каяççĕ. Сред. Юм. Çын вилсен, çиччĕмĕш кôнĕ çиччĕшне тăваççĕ. N. Ăна пытарни виçĕ кун иртсессĕн, çиччĕшне тăваççĕ. Çиччĕшне тунă çĕре е сурăх пусаççĕ, çук-çынсем пĕр чăхă пусаççĕ; вăл ашĕсене çав каçах çисе яраççĕ, çисе ярайманнисене тăкаççĕ. N. Унăн çиччĕшне виçĕ кун иртсен тăваççĕ. Унăн çиччĕшĕ çине чăхă пусаççĕ, вăй çитекен така пусать, унăн çиччĕшне тунă чухне çавăн пекех куймаксем пĕçереççĕ, е чăхă, е така пусаççĕ те, çав каçах çисе пĕтереççĕ, унăн ашне хăварма юрамаçть, теççĕ. Чхĕйп. Унтан вара, пытарас ĕçне пĕтерсен, çиччĕшне тунă; çиччĕшĕ — вăл çын вилсен виçĕ кунтан асăнас вырăнне пулнă. (У автора Чхĕйп. сказано в одном месте что „çиччĕш“, бывает через, три дня после смерти, а в другом — „çиччĕш“ то же самое, что обряд „вилнĕ çынна елĕк ватăсампа, ашшĕсемпе, пур тăвансемпе ертсе яни“, что не всегда может быть, ибо последний обряд бывает после „юпа“, а „юпа“ совершается лишь в определенное время года).

çу

(с’у), лето. См. çăв. Н. Сунар. Çапла вара виçĕ çу (кĕтӳ) пăхнă (пас стадо), виçĕ хĕл тарçăра пурăннă. Баран. 161. Кунта хĕлле пулманпа пĕрех. Çу пит вăрăм килет. Юрк. Хĕлле чипер усраса, çăва кăларнăшăн. N. Çу варринче çумăр хыççăн хăвăрт тулса ыткăнать. ЧС. Иртнĕ çура (в прошлое лето), ыраш вырма тухсан... НТЧ. Çăва тухсан (когда наступит лето), пĕр вĕçĕ картара пултăр, пĕр вĕçĕ хирте пултăр. Хĕле кĕрсен, карта тулли тăччăр (скотина. Из молснья „ĕне ырри“) N. Çын калать, тет: халĕ тупас çук уна тепĕр çусăр (до другого лета, раньше другого лета), тесе каларĕ, тет. Якейк. Хăш-хăш çура çак çырма типсе лармасть. О сохр. здор. Кирек кам та вăл ĕçе пĕр-ик-виç çура вĕренсе çитет (может выучиться за два-три лета). Н. Лебеж. † Çăва тухса килнĕ чух (при наступлении лета) эсĕ ачăна уйăран. (Хĕр йĕрри). Шăна чир. сар. 8. Çу иртнĕ çĕрелле (к концу лета), кĕркунне, тепĕр тĕрлĕ шăна тухать. Орау. Çу нумай юлмасть. 1) Лета осталось немного. 2) Мясоеда остается немного. З) Масла остается немного. Кан. Кун йышши ĕçсем çак çура (в это лето) пайтах пулкаланă. N. Çу иртрĕ. Лето прошло. N. Час ĕнтĕ çу иртет, кĕр енне кайрăмăр (дело идет к осени). Кан. Вăл çу вăхăтĕнче çеç кĕме йӳрăхлă, çуркуннепе кĕркунне сивĕ, кĕме юрăхсăр. Сред. Юм. Прахутсĕм, пĕр кĕрконне полсан, çӳреме чăрнаççĕ те, çуран-çăва (с лета до лета) çитеччинех пĕр вырăнта лараççĕ. Ib. Çуран-çу (с каждым летом) çăмăр полми полчĕ, порнан ĕмĕрте те воçех çуми полать ко çăмăр. || Весна. N. Çак çутă çу кунĕ май уйăхĕнче кунта та унта пекех тырăсем аван ешернĕ, мĕн пур вĕçен-кайăкĕ, куккусем те юрлаççĕ.

çу-каçипе

в течение лета. Календ 1908. Вĕсене çу-каçйпе пахса пурăнчĕç. Çĕнтерчĕ 9. Çу-каçипех çын ĕçне ĕçлетпĕр. Кан. Çак лаша çу-каçипех ку ялта пурăннă. Ib. Çу-каçипех тырăпа суту-илӳ турĕç.

çоар

(с’оар), рот. В. Олг. Çоар карăлса кайманскер. Чтобы тебе разодрало пасть-то (хайло-то! Гов. крикуну). N. Çу исе килет, тет, пĕр çоар (мышь). Ib. Ой-хапхине хопса чарас çок, сан çоарна та тытса чарас çок. Б. Олг. Пĕр çармас килчĕ те, вăтăр туат пус паркаласа карĕ, вилĕ-чĕрĕ çоарпа (нехотя, не имея определенного намерения купить). || Затяжка при (курении). В. Олг. Çын тортнă чоне пĕр-ик-виç çоар тортатăп (сделаю затяжки три); ним çоар тути те çок. Ib. Чĕлĕмне пар-ха, пĕр-ик-виç çоар тортам. См. çăвр.

çоаç

то же, что çăвать-ĕç. Сятра. Çĕнĕ çын: ку çомăр çоаç (с’оос’) халь ĕнтĕ, тет, тесе калать, тет. (На самом деле это шелестели листья осины).

çукăскер

çукскер, отсутствие, из-за отсутствия. Янш.-Норв. Ку хайхи, пӳртрен тухса тарма ниăçта шăтăк çукăскер (из-за отсутствия щели), урăх куçран çухалаймарĕ: кăвак кушак пулчĕ кайрĕ (вупăр). Орау. Килте хĕрарăм çукскер (так как в доме нет женщин), çăккăр пĕçерме те çын куçĕнчен пăхас пулать.

çук çын

бедняк. Бгтр. Çок çын хăтана кайсан, чăн малтан кĕрекене „çок“ (бедность) ларать, тет. (Послов.).

çук çинчен

по-бедности. Собр. † Эпир юрлатпăр çак юрра, çук çинчен мар, пур çинчен. С. Тим. Пур çын ывăлĕ-хĕрĕ мухтанат çук çинчен мар, пур çинчен. || Понапрасну, ни с того, ни с сего. N. Чухăн çынна çук çинчен ан хурлантар. Не обижай понапрасну бедного человека.

çукан

или çукаланчăк, подлиза. Сред. Юм. Çынна йорасшăн йăпăлтатса çӳрекен çынна çукăн çын, çукаланчăк, теççĕ.

çул

çол (с’ул, с’ол), год. Альш. Çакă улт-çичĕ çул хушшинче, за последние за эти 6—7 лет. Ст. Чек. Укçипе пĕр çул вăкăр, пĕр çул тына илеççĕ. N. Пин те пилĕкçĕр аллăмĕш çулсенче, приблизительно в 1550 году. Н. Карм. Ефим пичче вилни икĕ çул ытла ĕнтĕ (уже больше двух лет, как...). ТХКА 69. Выçлăх çулне, ытти ачасемпе пĕрле, ман шăллăма та Мускăва илсе кайнăччĕ. Чт. по пчел. № 17. Пĕр сакăр çул пулĕ, лет восемь тому назад. N. Çтена çине кашни çын ячĕпе (во имя), вун çул иртсен вилнĕ çынсен ячĕсемпе пĕрер çурта лартаççĕ. Чăв. й. пур. 5. Пĕр виçĕ çул хушшинче (приблизительно за три года) пирĕн ял пит улшăнчĕ, ĕнтĕ. Изамб. Т. Авланни тăватă çул иртсен, через 4 года после женитьбы. N. Вĕсем икĕшĕ çул сиктермесĕр çуралнă. Они погодки. Ала 25. Иван, эпĕ сана ырăлăх турăм, эсĕ те мана виçĕ çулсăр ан ман. Сред. Юм. Куккук алтнă чохне: эп вилесси миçе çол, çавăн чол алт, теççĕ. (Поверье). Кан. Хусанта, клиникре, 10—12 çулсем куçсăр пурнакансене те тӳрлетсе яраççĕ. Ib. Вăл амана (пчелиную матку) унтан илсе, ик çул çине кайнă ама (матку) ямалла. N. 1850-мĕш çулсем персе çитнĕ: тĕне кĕмен чăвашсем авалхи чăваш тĕнĕпех пурăннă, тĕне кĕнисем пĕтĕмпех тутар енелле сулăна пуçланă. Виçе пус. 6. Пĕр вырăна çул сиктермесĕр тырă хыççăн тырă акса тăрсан, çĕр тăнчах хăрса, начарланса юлать. N. Сыв пул, тăванăм, нумай çула! Шибач. Виç çола кĕрчĕ ĕнтĕ — кайман. Уже третий год, как не ездил. || О возрасте. Орау. Ик çул çурхи ача. Ребенок двух с половнной лет. Ib. Пилĕк çула çитесси тата ик уях-ха. Остается два месяца до пяти лет. Юрк. Çулă авланма çитнĕ. Ты уже жених (тебе пора жениться). N. Ман çак ача виç çолшĕнче (по третьему году) тин отма поçларĕ. N. Вăл çирĕм çул тултарнă. Ему уже двадцать лет. N. Вăл çирĕм çула çитнĕ. Ему двадцать лет. N. Санăн аслаçу сакăрвунă çултан та иртнĕ пулĕ (т. е. ему за восемьдесят). Баран. 158. Час-часах уяр çулсем те килкелеççĕ. N. Ытлашши кунлă (высокосный) çул (ытла кунлă çул). N. Çул — год (возраста), пропускается в выражаниях: çирĕме, çирĕм икке çитсен; эсĕ миçере? — Утмăла çитнĕ, утмăла пуснă (60-ый год , утмăлтан иртнĕ, утмăлсенче пур-тăр (60-ти лет, а м. б. и больше), утмăлсене çитнĕ (лет шестьдесят, но не больше?), утмăлсем патнелле çитсе пырать пуль ĕнтĕ. Янорс. Мана тăхăр çул çитсен, эпĕ вара вăтана пуçларăм. Ивановка. Эпир Хусан кĕпĕрнинчен куçни пĕр пилĕк-улт çул иртсессĕн, пирĕн яла шкул лартса пачĕç. Ib. Çула эпĕ Чĕмпĕре прошени ярса пăхрăм та, мана калла, çул иртнĕ (прошли годы, слишком стар), тесе, çырса ячĕç. Трень-к. Мана аттепе анне, эпĕ çичĕ çул тултарса саккăр çула кĕрсенех (как только мне пошел восьмой год), хут вĕренме пачĕç. Симб. Эпĕ хама хам астума улт-çич çултанпа тапратрăм. Я помню себя лет с шести-семи. Ib. Вĕсем вĕренсе тухсан, эпĕ те тăхăр çултанпа (с девяти лет) шкула çӳре пуçларăм. М. Карач. Эпĕ астăватăп хам пĕчик чухнехине пилĕк çултан. Я помню себя с пяти лет. Альш. Эсĕ ачăна илме тепĕр çулне кил, ун чухне лайăх вĕрентсе кăларăп, тесе, каласа ячĕ, тет. N. Шкулта первейхи çулне вăл шатрапа (чечепе) чирленĕ. ГТТ. Эпĕ астума тытăнатăп пилĕк çулта чухне. СТИК. Манпа пĕр çулта. Мы ровесники. Ib. Хăйпе пĕр çултараххипе, с человеком, который приблизительно того же возраста. Урмай. Вунă çулта чух, вунçич çулти ача пек (он был). Изамб. Т. Пирĕн ялта пĕр сакăрвун пилĕк çулти (лет восьмидесяти пяти) старик пур. Ib. Шăллăмсем: пĕри сакăр çулта, тепĕри пилĕк çулта. Одному из моих братьев (которые моложе меня) восемь, а другому пять лет. Шинар-п. Ун чухне эпĕ пĕр çичĕ çулта анчахчĕ. Тогда мне было лет семь, не больше. Иваново. Ку ачасем нумай çулта пулман: чĕлхесĕрри пулĕ пĕр ултă çулта (лет шести), тепĕри унтан кĕçĕнни (моложе его) пулнă. N. Эпĕ ун çулне çитес çук. N. Çулĕ çав пулчĕ. Нынче такой год. N. † Çарăмсанăн леш енче хĕвелтен те çутă чечек пур. Шанмасса çулĕ килĕнччĕ. Ах, тăванçăм, уйрăлмасса çулĕ килĕнччĕ! Б. Олг. Каран, пер порнсан-порнсан, салтака чĕнчĕç пичия пин те сакăрçĕр вонвиç çолта. ТХКА 71. Шалта Иванĕ, пирĕн Петтяпа пĕр çултаскер: эпĕр шурă пăтă çиетпĕр, тесе мухтанать, тет, вара... Орау. Кăçалхи çулта, çак иртсе пыракан çулта, в текущем году. Ib. Пĕр ватă суккăр анчах: виçĕ çулта пĕре (раз в три года) вунвиçĕ уйăх пулать, тет. Регули 930. Ку çолта çаплах вăл чĕнсе. ТММ. Аллă çултан — паллă. Ялав. Пĕр çулне (как-то в один год) пирĕн атте саппашкă капанĕсене хураллама кĕрĕшнĕччĕ. БАБ. Миттюс, вăл пирĕн ялсем, старик: пĕр утмăл çула çитнĕ. N. Чарăнма йĕрки çук, тепĕр çулсăр чарăнмаç, теççĕ (война). N. Вăл ман çола çитсе вилчĕ. Он умер в моих летах. Ст. Чек. Çул урлă, через год (аlternis annis). || Возраст, достаточный возраст. МПП. † Савнă тусăм, хура куçăм, илеймерĕм çулăм иртиччен. СТИК. Ун çулне çитес çынсем-и вара эпĕр! Нам-ли уж дожить до его лет. Т. Григорьева. † Ĕнтĕ пĕвĕм те пур, çулăм çук. Янтик. † Пиреех те çырнă çын ачи лартăр халĕ çулĕ çитиччен. Подл.-Шигали. Çавă Шăхальсен, ай, хĕрсем, ларччăр халĕ çулăм, ай, киличчен (до моего совершеннолетия).

çĕн çул

çĕнĕ çул, новый год. Т. VII. Пĕр çын çĕн-çул кунĕ таçта çула кайма тухнă, тет. N. Çĕнĕ çул каç, вечер на новый год.

çул

çол (с’ул, с’ол), дорога. Б. Олг. Çола тохсан, ут йăлăнчĕ (= ывăнчĕ). Бес. чув. 1. Ку пасар çул пăсăлас уммĕнхине пурте пĕлеççĕ. Все знают, что этот базар бывает перед распутицей. Орау. Вăрманпа çул пур-и? Ib. Вăрман виттĕр çул пур-и? Ib. Кӳл тăрăх çул çук. Ib. Уйра та çулсем хурала пуçларĕç, çуркунне пулать. Дик. леб. 47. Йывăç лартса тухнă çул тăрăх. N. † Урам йĕрĕ (след моих ног) çул пултăр; çак ял ачи тус пултăр. Регули 20. Килнĕ çолпа кайлах карĕ. Вернулся тем же путем назад. Ib. 637. Çол олăхпа лайăх-и? Хороша-ли дорога лугами? Ib. 1104. Çол вăрманпа каять. Дорога идет лесом. Ib. 1441. Эп каймастăп, çол осал (утсем килте çук.) Ib. 1444. Кăтарт она çол, вăл ак çохалтăр. Ib. 1446. Мана çол кăтартса яр, манăн çохалас марччĕ (чтобы мне не заблудиться). Якейк. Вăрманта çол пит тăвăр (узка): ик орапа тĕл полсан, иртме кансĕр (трудно разъехаться). Ib. Ман тор лаша çол лайăх ертсе пырать. Ib. Çол ик аяккипа та канав пырать. Ib. † Мăн çол çинче опос вырĕс: валти лаши пасарнă, хӳри-çилхи кăвакарнă, сол тытасси йăвăр поль. Изамб. Т. Ул йĕрпе пĕр пилĕк çухрăм кайсан, пĕр çула тухнă. Шурăм-п. Кушак çул татсан (перейдет, пересечет), телей пулмаçть. Ст. Чек. Çула кайнă чух кушак е çын çул урлă каçса кайсан (если перейдет), çул ăнмас, тет. ТММ. Каякана (для идущего) пĕр çул, шыракана çĕр çул. (Послов.). N. Эсĕ каяс çул çинче. N. Çак вăрман хушшипе кукăр-макăр çул каять (идет извилистая дорога). С.-Устье. Эсĕ çул пĕлетĕн-и çак вăрмантан тухма? тет. Салтак калат патша ывăлне: йăвăç тăрне хупарса пăх: хĕш енче çутă пур. Çав енеле турат хуçса пăрах, тет. Патша ывăлĕ, хупарса, турат пăрахрĕ, тет. Кайран, патша ывăлĕ ансан, çутă енеле кайнă, тет. Кайсан-кайсан, пĕр пысăк çурт патне пырса çитрĕç, тет. Коракыш. Вĕсем, çул çухатса (заблудившись), нумай макăрса çӳренĕ. Изамб. Т. Кĕркунне, çул ӳксен (когда установится санная дорога), сутта каяççĕ. Ала 81. Килесси килетĕп те, çул яр мана, терĕ, тет, старик. Поехать-то поеду, но только пропусти. Кан. Пĕр маях çăмăр, тата çул начар тăрĕ. Ала 66. Сĕт çулпа тухса карăмар, çу çулпа килсе кĕтĕмĕр. Сред. Юм. Çôл уçăлчĕ. Дорога теперь открыта. Ib. Çôл сăхă. Дорога тяжела для езды (зимой). Баран. 201. Пĕтĕм çул çийĕ вилнĕ çын пулнă. По всей Дороге валялись трупы. В. С. Разум. КЧП. Çынсем пĕр маях уттараççĕ çулпала. Юрк. Улпутпа лаккей çулпа ларса пыраççĕ (едут в экипаже). Букв. 1904. Çул хура, лавна ху йывăртарах тиенĕ, çапах тата лашуна хĕнетĕн. Альш. Унта та çулсăр çĕртен çӳреме çук. И там нельзя ехать по тому месту, где не проложена дорога. Ib. † Кăçал ыраш пуссисем пит аякра: ялан кукăр çулпалан каймалла. N. Землянкă йĕри-тавра чăрăш турачĕ лартса çаврăннă икĕ ерет, пĕтĕм çул туса пĕтернĕ. Орау. Çул çемçеличчен (юр йăшиччен), до распутицы. N. Çул картланаччен (осенью). N. Çулсем çинче шăнса вилнĕ сала-кайăкĕсем выртаççĕ. || Путь, путина. Кн. для чт. 136. Çул килнĕ майĕпе шăнкăрчăсем кăшт канчĕç те, унтан часрах хирсене, çаранлăхсене çырмасене вĕçе пуçларĕç. N. Мана ама-çури пайтах ылханчĕ: кайма çул, килме вут, тетчĕ. N. Çул çинче тутар мĕн пулассине шухăшласах пырать, тет, теççĕ. (Послов.). М. Тюмерли. Вара, пурте пухăнса çитсен, çула тапранса каяççĕ. Вĕсем кайнă чухне пит шавласа каяççĕ. N. Çол çинче лайăх килтĕмĕр. Сред. Юм. Çôл çӳреме каякан çынна: çôл ăнтăр, тесе, каласа кăларса яраççĕ. N. Москваран Перĕм çĕрне çитесси пайтах çул. ЧП. Кĕркунне пулсан, çуна çӳлĕ ӳксен. КС. Çулне ял тулашĕнчен ячĕç. Заставили ездить проезжих мимо деревни. N. Унтан çул ямаççĕ! Там запрещают ездить! КС. Унтан çул каймасть. Там ехать не надо, не эта дорога. Регули 636. Çол шупа вăрăм. Ib. 31. Вăлсам çол çӳремелли турĕç. N. Çула тухнă чухне, при выезде в дорогу; çула тухса кайнă чухне, в самый момент выезда (выхода) в дорогу. Ст. Чек. Сирĕн патăра кĕме çул килмерĕ (не случилось пути). Ib. Ваня пуян патне кайма çул килмес. Ib. Çула кайнă чух кушак е çын çул урлă каçса кайсан, çул ăнмас, тет (пути не будет. т. е. не достигается цель путешествия). Лашм. † Çӳрен утма ятăм çул çуреме, тытма чĕлпĕр вăрăм пулмарĕ. N. Ырă çынпа çула тухсан, çул иртнине сисместĕн, теççĕ. (Послов.). Альш. Инçе çула хĕр парсан, килни-кайни курăнмас. N. Эсĕ хăвăн чуру Иосифпа пĕрле çула пынă. Янтик. Çул кĕске пултăр тесе, уйăрăлнă чухне пĕри те пуса инçе каять пулсан, тепри ăна: çул кĕске пултăр ĕнтĕ сана, чипер кай, тет. Ир. Сывл. ЗЗ. Çул парах! Кан. Враг. † Хĕрсем çулĕ ăстăльте? Аслă урамăн варринче, хапха умĕнче сак çинче, симĕс сатăн айĕнче, пурçын тĕрри аллинче. Сред. Юм. Çôл питĕрнчĕ. Нигде ходу нет. N. Ыратнине чăтаймасăр, эпĕ çула тăршипех (всю дорогу) кăçкăрса макăрса пытăм. Сунт. Çул çине тухакана укçи те, япали те кирлĕ вĕт. N. Аяк çол, дальняя дорога. N. Пире кирлĕ япаласем çул çинче килме тухнă (уже в пути). N. Кил çулĕ çинче, на дороге домой. КС. Манăн çулĕ уçăлнă. У меня нет препятствий. Собр. † Инçе çултан хурăнташ турăм ĕмĕрлĕхе пĕрле пурăнасшăн. || Проход. Янтик. Халăх ик айккинелле уйăрлса (сирĕлсе), ăна иртсе кайма сарлака çул турĕç (пачĕç). N. Ывалĕ килте мар-тăк — икĕ айкки пĕр çул сана. || Дымовой проход. Пир. Ял. 1928, № 51. Анчах, кăмакан тĕтĕм çулĕ нумайрах пулас пулать. || В перен. смысле. Собр. Куçсăр çын хăй умăнчи чашки çинче те çулне тупаймаçть, теççĕ. (Послов.). Толст. Ку манăн çулпа килмерĕ, ӳссĕр тавăрăнчĕ, курăнать, терĕ, тет. || Назв. духов. N. Унтан кайран турă çулне пăтă, турă амăшĕ çулне юсман паратпăр, теççĕ. || Встреч. в выражении: N. † Вăрманта упа, аннеçĕм, хирте кашкăр, аттеçĕм! Ăçта хурам-ши пуççăма? Çӳлелле пăхрăм — çул çӳлĕ, çĕрелле пăхрăм — çĕр хытă. || Грива? (Срв. тюрк. jaл, грива). Пазух. Хура лаша çулĕсем, пĕкĕрен çӳлĕ пуçĕсем. || Влагалище. Сборн. по мед. Пит хытă ыратнă чух, ача пуçĕ хăвăрт килсе çулĕ çурăласран, ача пуçне кăшт тытас пулать. || Право. N. Манăн çол пор.

çула май

по-пути. Изамб. Т. Халь те тăман çула май. Хорошо еще, что буран был не в лицо. Ерех. 5. Елизарпа Симунăн çула май юлташсем нумай пухăннă, пĕр вун-вуник çын (человек двенадцать).

çоя йопĕ

(п), разветвление дороги; место, где расходятся две или несколько дорог. Якейк. Çол йопĕнче чассальнăк (часовня) ларать. Ib. Çол йопне çитсе чарăнтăмăр. Орбаш. Çул юпăнчен иртрĕ. Ib. Çул юпне чиксе хăварăр (воткните). В. Олг. Çол йопĕ (бэ̆), перекресток. N. Малтанхи çул юппине çитиччен, до первого разветвления дороги. Нюш-к. Çул юппине йăвăç лартсан, лартаканнине лайăх мар. Вилĕ йăли. Çул юппинче усал сывлăшсем пурăнаççĕ, вăл усал сывлăшсем час-часах çынсене аташтарса çӳретеççĕ: тăманра, е çĕрле çын аташса кайсан, ăна çав çул юппинчи усалсем аташтараççĕ. Вилнĕ çын кĕпи-йĕмĕсене çав усаллă çĕре пăрахса хăвараççĕ. БАБ. Шывне вара курăкĕ-мĕнĕпе, йĕплĕ хулли-мĕнĕпе çул юппине кăларса тăкрĕ, тет. М.-Чолл. Çав юман панчен виççĕ çул юппи каять, тет. N. Вара вăл çул юппине канма ларнă. Он сел на перекрестке отдохнуть.

çул майли

çул майлă çын, попутчик, попутная подвода. Орау. Çул майлă çын пулĕ-ха, тесе, çуранах тухрăм та, çул майли пулмарĕ те, пасара çуранах çитрĕм.

çулан

маслиться. Юрк. Ни çăвĕ ирĕлмест, ни икерчи çуланмаст. Султангул. † Тутам-çăварăма шăла-шăла шурă алшăлли çуланчĕ. || В перен. смысле. Якейк. Чĕлхи-çăварĕ те çуланса карĕ (= пакарти хĕрнĕ, пит калаçакан полнă; о пьяном). Ск. и пред. чув. 73. Икĕ пысăк кăмака, тĕрлĕ апат пăсланать; ялти тантăш-тăвансен тута-çăвар çуланать. Ib. 48. Куçĕсем хĕрлĕ, çуланса кайнă (стали масляными). || Облизываться. Альш. Кашкăр пулла çисе ярат, тет: çулантăм-пăхрăм — çулă пулчĕ, тутантăм-пăхрăм — тутлă пулчĕ; тата парччĕ, тилĕ тус, тесе, калат, тет (волк). Рак. Урам тăрăх шăши çуланса çӳрет. (Эрех ĕçнĕ çын). N. Мур кушакки, епле çуланса ларат.

çолăм

çулăм (с’улы̆м, с’олы̆м), пламя. ЧС. Çулăм çӳлĕ юмантан та çӳле каять. Сюгал-Яуши. Пăртак тăрсан çулăмах (настоящее пламя) курăнма тапратрĕ. Полтава 27. Çулăм-кăвар хĕрӳпе эс кĕл пулса каяс çук. N. Çулăмсăр çунчĕ, горело без пламени (на пожаре). Якейк. † Çын хуйхине çын пĕлмеçт, ăшра вот пак çонсан та, çăвартан çолăм корнас çок.

çулăх

(с’улы̆х), приставать, привязаться. Чăвашсем. 12. Унта ырăсем çулăхмĕ-ши? Кунта вилĕ пымĕ-ши? Кама 51. Шăрчăк! Ман хĕр патне çулăхма-и? Хорачка. Ман çомня çолăхрă, нимпе те орăлмарă çа çын. Альш. Ан çулăх, ан çыпçăн. Ерк. 122. Хĕвел çутти йăл пăхсан, мĕнле чĕр-чун савăнмĕ? Маттур каччă çулăхсан, мĕнле сар хĕр çаврăнмĕ? N. Вара сана ниепле чир-чĕр те çулăхаймĕ. Тогда к тебе никакая болезнь не пристанет. СПВВ. Вăл çулăхать — ерет, тытать, усал çулăхать. N. Вăпăр çулăхнă. Чăвашсем 2. Вăл такана çине çĕçĕ хураççĕ; çĕçĕ хумасан: усал çулăхать, теççĕ. N. Нимĕнле усал-тĕсел те, çын пăсни, хаяр сывлăш ун çумне ан çулăхтăр. Б. Олг. Отин (чит. один) ман çомне (= çома) çолăхат (всё привязывается). Ст. Чек. Ача çуралсан, пӳсĕр çулăхасран çӳхе çĕре çулчине (лист „шур эрĕм“) çыхса хураççĕ. || Путаться, связываться. Шорк. Вăл çавăн арăмĕ çомне çолăхнă, тет, тем (говорят, будто он спутался с его женой; в Сред. Юм.— çавăн маткине çыпăçнă). Ст. Чек. Ан çулăх. Не связывайся. Ib. Унпа çулăхса ан çӳре. Не путайся с ним. Альш. Кама пырса çулăхнă! С кем сошелся! Çулăхнă çулăхмаллинех! Нашел с кем связаться. Собр. Упаран хăтăлнă, кашкăра çулăхнă, теççĕ. (Послов.). Якейк. Ахаль мар ку, шта та полин çолăхнă полмалла (ему попало), ытла нумай окçа тыткалать. (Янт окçая топни, вăрлани). КС. Усал çынна (çынпа) çулăхрĕ. Напал на плохого человека, || Накинуться, напасть, налететь. Ск. и пред. чув. 46. Ăна: пĕве пĕвеленĕ çĕре пĕрре те пымастăн! тесе, çулăхрĕç. || Захватить силою. Сĕт-к. || Охватить. Кан. Çунакан ленттăран çулăм часах пĕтĕм театтăра çулăхса илнĕ. || Заниматься каким-либо делом. Кан. Лаша патĕнче çулăхса çӳреме çав тери юратать вăл.

çумăр

çомăр (с’умы̆р, с’омы̆р), дождь. См. çăмăр. СТИК. Тен çумăр çăват-и кĕçĕр; пĕлĕтсем хура-хура туха пуçларĕç. Смотри, как бы сегодня дождь не пошел, все собираются черные тучи. N. Икĕ уйăхран (через два месяца) аслă вăйлă çумăр килчĕ. ЧС. Вара аслати авăтăрĕ (= авăтрĕ) те, шултăра çумăр ячĕ, кĕтӳ те кӳртĕрĕ (= кӳртрĕ). N. Çумăр çумаллипе çăвать. Дождь идет все сильнее и сильнее. Янш.-Норв. † Çумăр килет хуралса, вăрман çине шуратса. ТММ. Мана кĕтеççĕ, эпĕ тухатăп та, тарса пытанаççĕ. (Çумăр). Зап. ВНО. Çумăр юхтарса çăвать. Идет сильный дождь. Ib. Çумăр çӳпçерен тăкнă пек тăкать. Шурăм-п. Çумăр çӳпçерен янă пек çурĕ. Ib. Унччен те пулмарĕ, пĕр хĕринчен (с одного края горизонта) çумăр кăвакарса тухрĕ. Изамб. Т. Çумăр çуса иртсе кайсан, когда выпадет (или выпал) дождь. Регули 1367. Çомăр чарăнсанах, кайрĕ. Ib. 1080. Çак çомăрта порте йĕпенчĕç. Этот дождь помочил всех. Ib. 1061. Çомăртан (лапраран) каймарĕç. Не пошли, так как был дождь (была грязь). Ib. 806. Çомăр çуни лайăх мар. Ib. 412. Ыран çомăр полĕ (пожалуй будет). Ib. 410. Ĕнер-çомăрччĕ. Вчера был дождь. Сятра. Çомăр кĕрсе карă, тет, Холă кап çомăр çоат, тет. Ib. Кăнтăрлаки çомăр ниме те йорачас, тет (типсе каят), каçхи çомăр анчак калчая йорат. Ib. Ирек корак кăçкăрсан, çомăр полат, тет. Ib. Ой, чивер çомăр çоат, тӧр çомăр. N. Паян çумăр çĕре витерчĕ пулĕ (промочил небось). N. Çумăр витерчĕ мана паян (дал знать). N. Уяв вăхăтĕнче çумăршăн (чтобы выпал дождь) чӳк тăваççĕ, вăл чӳке ачасем тăваççĕ. Ст. Шаймурз. Иртнĕ çумăра юпах тьыхапа ан хăвала, теççĕ. (Послов.). Череп. Çумăр çапса çăват (хлещет). Ib. Çумăр тĕтет (льёт во всю). Ib. Çумăр çунтарат („жарит“). N. Пĕр карчăкпа пĕр старик пурăннă. Пурăнсан-пурăнсан, вăсен ача çуралнă. Вырăс йăлипе, пачăшкă хушнă тăрăх, вăсем ăна тĕне кӳртме чӳркӳве кума тупимасăрах кайнă; ялĕпе те пĕр çын тупиман, мĕшĕн тесен, кума пулас пулсан, чӳркӳве каймала: чăвашсем унта хăшĕ ĕмĕрĕпе иккĕ анчах кайнă: тĕне кĕме, вилсен. Кусене хирĕç пĕр шап-шур сухаллă пуçтаракан старик тухнă та: ăста каяттăр? тесе ыйтнă. Лешсем: ача тĕне кӳртме каятпăр та, пирĕн кума çук. Эсĕ пулмăн-ши? тенĕ. Старик хавас турĕ, ачана тĕне кӳртрĕç. Ача çитĕнет. Пĕре урамра выллянă чух, унтан пĕри: сан пуск-аçу кам? тесе ыйтнă. Лешĕ: пĕлместĕп, тенĕ. Юлташсем пурте кулса ячĕç. Ача вăтанса пӳрте кĕчĕ; амăшĕнчен: ман пуск-атти кам? тесе ыйтма тапратрĕ. Амăшĕ ăна мĕнле тĕне кӳртнине каласа кăтартнă. Вара ача ашшĕсенчен вăрттăн пуск-ашшĕне шырама кайрĕ. Çулпа утса кайнă чух, вăл пĕр хутаç çакса хирĕç пыракан старика курнă. Старик унтан: ста каян, тесе итсен, вăл: пуск-атти патне каятăп, тенĕ. Пуçтаракан: сан пуск-аçу эпĕ, ман пата пырас тетĕн пулсан, куçна хуп, тенĕ. Ача куçне хупрĕ. Уçсан, пĕр пит кетмер пӳртре тăнине курчĕ, тет. Пыск-ашшĕ ăна хунь пӳлĕмĕсене кăтартса çӳрет. Пĕр пӳлĕмре ача ала çинче такана ларнине курчĕ. Патнерех пырсан ала витĕр пăхрĕ те, халăх хĕрсе тыр вырнине курчĕ. Вăл халĕ пĕлĕт çинче пулнă. Ача тĕлĕнсех карĕ. Астумасăр такана çине пусрĕ те, таканари шу тăкăнчĕ-карĕ, ала витĕр юхса çумăр пулчĕ. Халăх хыпаланса кĕлте йăтма тапратăрĕ. Ак мĕнтен пулать çумăр. Б. Олг. Витререн (каткаран) çунă пак çурĕ çомăр. Ib. Тата вăл çомăр витрех вуртарчĕ. Кроме того, он заставил в дождь жать хлеб. N. Вăрман хыçĕнчен çомăр хăпăрать. Из-за леса идет сюда дождик. КС. Çумăр ӳккеле пуçларĕ (накрапывает), сăрат (кладку) тăвар. Артюшк. Çумăр чарăннччен, кунта кĕтсе ларар-ха! Спшрак. Эпĕр конта ларнă чох (пока мы здесь сидим), каллах çомăр çума поçланă. Сарат. Çумăрăн хӳри кăна çакланчĕ. Дождь задел только краем. Ib. Çумăр çитсе çапрĕ. Нагнал и вымочил дождь. Бюрг. Кураксем кранклата пуçласан, çумăр тухат, теççĕ. N. Çумăра яман накидкă. || В перен. смысле — о плачущем. Сред. Юм. Çумăр çăвать! (Йĕрекен çын çинчен калаççĕ). СТИК. Пĕр ушкăн çумăр çуса карĕ (т. е. он поплакал, пролил слезы. Гов. о маленьких).

çун

çон (с’ун, с’он), гореть. Чураль-к. † Чăл-чăл çунан вут çутти, катаран курнан вут çутти. Ib. Шел-квар çунса выртать, тимер сенĕк лартнă, хура кĕçе сарнă. Регули 315. Çортасам çонаççи? — Эп онта чохне çонатьчĕç. Ib. 354. Эп пыриччен çоннăччĕ. Сгорело до моего прихода. Ib. З55. Эп пырсан, çончĕ (çонниччĕ). ФТТ. Çуннă япалана çисен, упа тытмасть, тет. (Поверье). СТИК. Мĕн шăрпăкĕ илмелле, пирĕн вучахра вут çунах тăрат вĕт (беспрерывно горит). П.-Пинер. Çунайăрçинччĕ вут çинче. Сгореть бы им (врагам) на огне. Форма грамматически неправильна; надо: çунайрĕçинччĕ или çунайĕçинччĕ. N. Ăнсăртран çунса-туса кайман пулсан. N. Пирĕн ял икĕ аяккипех çунчĕ. Вут тухрĕ те, ялĕпе çунса кайрăмăр. N. Кам арки çине вут ӳкет, вăлах çунать, теççĕ ватă çынсем. Альш. Улăм çунса тухат та, кăмаки умне ӳкет. Огонь, перебивается по соломинкам и падает у печки на пол. || О погоредьцах. Земл. Пирĕн ялсем çула çунса çунаççĕ, вĕсем: хăçан вут пулнине астумастăпăр, теççĕ. ЧП. Эпĕ пиччепе çуна туртса килтĕм те, çуннă çĕре кайрăм. Ib. Çынсем, çунсан, тырă пухса çӳреççĕ, эпир те çавсем пекех хутаçсем çакса çӳрĕпĕр çав. Бес. чув. 5. Пĕрре, çула, вĕсен ялĕ çунчĕ-кайрĕ. Изамб. Т. Епле, пирĕн хурăнташсем те çунни? — Павăл пултăру çунчĕ. || О хлебах (в жару). N. Тырăсем çунса карĕçĕ кунта. || О ярком блеске. Сред. Юм. Çôнса тăрать. Так говорят о блестящих предметах (гиперболическое выражение). Ал. цв. 6. Вăл хĕрлĕ хĕвел пек çунса йăлтăртатса ларать. Сред. Юм. Çунса тăрать (очень изящная вещь). || О сердце. С. Айб. † Ĕнтĕ ăшăм çунат, ăшăм çунат, çулăмсăр çунакан та кăмпа пек. N. Манăн чĕре çунса тухать саншăн. N. Ман ăш пĕтĕм çонса ларчĕ. || Употребл. в бранных выражениях. Буин. Çунтăр-и алтуйăву. Ну ее к чорту, твоею тросточку (с’ореть бы ей). Изамб. Т. Çунса каяшшĕ (çунашшĕ çунса кайманă), таçтĕлте чупса çӳрет! Чорт его знает, где он бегает. (Брань). Череп. Эх, çуннă (или: çунса кайнă) япала! (Брань, относящаяся к человеку, или к вещи; говорится когда что-нибудь не ладится, не выходит). КС. Çунса кайтăр! Ну его к чертям! (Гов. о предмете, которому не придают важного значения). Кама 48. Ку çуннă саманипе туйне те тăваймăн ĕретлĕ. Рак. Çунса кайтăр çанталăкки, пĕртте латти çок. Чтобы чорт подрал эту погоду, она никуда не годится! || Пригорать (о кушаньи). N. Пашалу пичĕсем çунаççĕ, || В различных перен. выраженнях. Изамб. Т. Çунса тухнă (бедственную) пурăнăçа кирек мĕн чухлĕ ĕçлесен те çитереймĕн. Ib. Вутсăр çунманă (не сильная брань). Ib. Эпир вутсăр çунса тухнă. Наше положение ухудшилось ни с того ни с сего. N. Мĕн пур пурăнăçăм манăн çунса кайрĕ. N. Юлашкинчен вăл Ольгăнăн çунса кĕтсе тăнă ĕмĕтне (пламенную надежду) çитернĕ. || Топиться (о печке). Орау. Кăмака çунать-и? Топится-ли печка? Ib. Кăмаку çунса пĕтри? Протопилась-ли у тебя печь-то? Ib. Пĕр кăмаки çунса пĕтменччĕ те: хуп еппин ăна, терĕ (сказала). N. † Мулча хĕрсе çунат-çке. Баня топится во всю. || Быть палиму солнцем. Утăм. Çунса выртан хура пусса пуян валли алтать вăл тарăн. || Горевать. ССО. Çавăнпа ĕнтĕ вĕсем малашне çын сăнне ан курайччăр, шăтăкрах выçăхса çунса вилччĕр. N. Вĕсем çунса ирттернĕ. Они уже пережили все свои горести. Ст. Чек. Çунат-ĕçке çак тăлăх хĕр (горюет, терпит разные невзгоды). N. Ну, ачам, мана çунма нумай пулчĕ. N. † Хĕре çамрăкла парайса: хыпса çунтăр, терĕр пуль. ЧП. Выртса ĕçрĕм ăшăм çуннăран. Ib. Ут пыраймасть çумăр та, ай, çунăран, ай, çунăран; эп юрлатăп ăшăм, ай, çуннăран (от тоски). N. Ĕлĕк выçăпа çунса çӳрени те çитĕ. Достаточно того, что и раньше маялись голодные. || Беспокоиться, заботиться. N. Çапла вара арăмĕ килте çунса тăрать, упăшки ăна пĕлмесĕр укçине салатать. Орау. Саншăн çунсах ӳкрĕ ку, кĕт, килсĕн (= килĕсĕн)-килмĕсĕн! Будет он о тебе горевать, жди! Ему всё-равно, придешь ты, или нет, N. Çунса, чупса çӳрерĕç. КС. Эп ун ачи-пăчишĕн ĕçлесе çунса пурăнтăм. N. Мĕнле майпа та пулсан укçа тупса пуясшăн çунаççĕ. Чураль-к. Вĕрене вутти вĕтрен пек, юман вутти хĕлхем пек; çав хĕр ăшчикки çав ачашăн çавăн пекех çунтăр. (Из наговора). Орау. Эпĕ уншăн пит çунмастăп. || Сильно хотеть. N. Çавăн пекех арçыннисем те, хĕрарăмпа пурăнас йĕркене пăрахса, пĕр-пĕрнипе аскăнлăхшăн çунса пурăнчĕç. N. Эпĕ санăн хыпарна питĕ пĕлесшĕн çунса тăратăп. (Из письма). N. Пурне те пĕлесшĕн çунса тăр. Букв. 1886. Ытла курасшăн çунаттăн, еппин хай нушана аранах куртăн пулать-ха. Кан. Ялти хресченсем маневăрта кам парăнтарассине пĕлесшĕн питĕ çунаççĕ. Ала 8. Эпĕ сана питĕ юрататăп, манăн чунăм пит саншăн çунать. || О жажде. Орау. Çунать вăл, çунать ĕçесшĕн. N. Манăн çунса тухас пек ĕçес килет. Меня томит жажда. N. Шывшăн çуннă çын (жаждущий). Ст. Чек. Шывшăн çуннă. || В перен. знач. N. Чунăм шывсăр ĕнтĕ çĕр пек саншăн çунать. Янтик. Ах, çав ухмахсем! иккĕшĕ те пĕр хĕршĕн çунса çӳреççĕ, тепĕр хĕр çук-ши кăсен валли ниçта та? || Стараться. Кан. Халĕ кружок членĕсем вилнĕ поетсен пултарулăхне сăнас тĕлĕшпе çунса ĕçлеççĕ.

çунтар

(с’упдар), понуд. ф. от гл. çун, жечь, обжигать. N. Тата тепĕр чăваш икĕ куçсăр пулчĕ: куçне тупă пулькки, патне ӳксе, çурăлса кайса, çунтарса пăрахрĕ. Шурăм-п. Куç ыратсан, ăна çунтарнă эрех шывĕпе сĕрĕр (йĕпетĕр). Слакбаш. Исвис (исвĕс) çунтараççĕ. Жгут известь. || Жечь (о солнце). N. Питĕ шăрăх, çонтарсах ярать; кĕпе-тонтир çавăнпа питĕ пĕтет. || О повышенной температуре тела. Якейк. Мана çăрккаç çонтарса прахрĕ. В прошлую ночь у меня был жар. || О жаре в лице. Собр. Пит-çăмарти çунтарсан, çын калаçат, тет. || О действии некоторых жидкостей и др. веществ. Юрк. Ĕнер хыта ĕçнĕ çыннăн çăварне эрехĕ, хăватлăскер, вут пек çунтарса анса каят. Сĕнтерчĕ 34. Ай-яй! Пĕтертĕр! Çунтарать! ||О крапиве. Ой-к. † Сикрĕм-пăхрăм вĕтрене те, кут çунтарса янă мĕн. || Мучить жаждою. N. Тĕрмере усранă чухне ăна çиме памасăр выçăпа асаплантарнă, ĕçме памасăр ăшне çунтарнă. || Протопить (печь). Толст. Вут хутса çунтарсан, анне те тумланчĕ. Сунт. Манăн халь кăмака хутса çунтарас пулать. Баран. 139. Хĕвел ăшши çунтарсах илет: чулсем, хăйăрлă çĕрсем, тата ытти тĕрлĕ япала та хĕвел ăшшипе пĕçерекен пулать. || Ходить бойко и бодро. Янтик. Ачасем çунтарса çӳреççĕ урам тăрăх (шатаются бойко и бодро). Альш. Каят касак пек çунтарса. Ск. и пред. чув. 98. Шыракансем таврăнчĕç, лашисене çунтарса (замучив). || Делать энергнчно. Орау. Атя, çăпатана çунтарар (давай плести)! Ск. и пред. чув. 5. Чĕкеç кинĕ ахаль те ĕçне тăвать çунтарса, карчăк çапах Чĕкеçне вăрçать ĕçне туманшăн. Ib. 81. Татах тепĕр тапхăрне туйне турĕç çунтарса. || Бить (а особенно кнутом, прутом, когда удар производит как бы ощущение ожога). КС. Çунтар, бить (кого), напр., кнутом, прутом. Чирикеево. Çунтарса килем-ха эпĕ ăна! Вăл картла выляма вĕренесшĕн-им-ха! Сред. Юм. Çôнтартăм, сжег, прибил. N. Пушă илчĕ те: ак сана улма! ак сана улма! тесе, çунтара пуçларĕ. Сĕт-к. Виçĕ йоплĕ чĕн пуши (его) кастарать те çонтарать. Рак. Икĕ хĕрринчен çунтартăм, вăта çĕртен сыстартăм. (Çăнăх аллани). || Беспокоить, заставлять беспокоиться, огорчать. Ал. цв. 4. Шыракан япалине хăй пĕлмесен, ăна епле шыраса тупмалла, çавă мана пит çунтарать. Кив-Ял. † Савни урăхне кайсассăн, çав çунтарать чĕрене. (Вăй юрри). N. Укçа çукки çунтарат. N. † И, çӳлĕ тусем, ай, пуçĕнче, лашасем вылятаççĕ тутарсем, пире çунтаракансем, ай, матурсем. N. Çыннăн ăшне çунтарассăм килмерĕ. Не захотелось огорчить людей (напр., страшными рассказами о войне). N. Авалхи тусçăм халте çӳрет, лăпланнă чĕрене çунтарса. || Сред. Юм. Çунтарать, 1) очень жарко, 2) очень хочется.

çуна

çона (с’уна, с’она), сани. Н. Карм. Çуна, сани; части их: тупан (полоз), шăль ӳрече (грядки), çунатти (отвод), хирлӳ; тайăнчăк (в Хорачка: лӓжӓнкӓ), спинка; ларкăç, козлы. Артюшк. Çуна: тупан (полоз); çуна шăлĕ, копылья; çуна мăйраки, рожки у саней (спереди); çуна хыçĕ, задок (спинка); çуна хурами (вязки); турта; аялти ӳрече (на копыльях). Изамб. Т. Ашăклă çуна, сани, обшитые рогожей. Вил-йăли. Лашапа леçес пулсан, хăшĕ-хăшĕ вилнĕ çынна лайăхрах хисеп тума çула çунапа турттарса леçеççĕ. N. Арăм çона айне полнă. Женщина попала под сани. ЧП. Кутсăр-пуçсăр çунам пур. У меня есть сани без передка и задка. Атмал-к. † Çăварни çич кун тенĕ чух çич пăт урпа çитартăм, çуна хыçне таптартăм (так что моя лошадь стала наступать на задки саней). Собр. † Пирĕн пек çамрăк ачисем çуна çине тухмасăр юрламаççĕ. Юрк. Шăвăç хыçлă çуна, сани с жестяным задком; сани, задок которых обит рогожей. Анат-Кушар. Çуна янрать — сивĕтет пулмалла (к морозу). Ёрдово. † Пирĕн çони çона пек, ыр-çын хĕр(ĕ)сен арчи пек. Кан. Мана хирĕç çуна кӳлнĕ лаша (лошадь, запряженная в сани) лепĕстеттерсе килет. Юрк. Наклатсем епле сут тунă чухне ешчĕк тĕпне ларса юлаççĕ, эсир те, çавăн пек, ларса пынă чухне çуна тĕпне ларса юлтăр. Çирĕк-к. Çуна: хыçли, çари (дровни); çуна сакки. Орау. Ни çуна, ни урапа, çӳреме çук ĕнтĕ (в распутицу). || Воз (на санях). Орау. Çуни-çунипе турттара-турттара тухаççĕ. Вывозят целыми возами (на санях). || Воз (с сеном). Орау. Çунана (воз с сеном) çут çанкаллă турăм.

çона çонатти

отвод саней. Курм. † Ыр çын хĕрне лартсассăн, çона çонатти полĕччĕ; ыр çын хĕрне лартимарăм та (= лартаймарăм), çона çонатти хуçăлчĕ.

çунат

çонат, крыло(-ья). Ст. Шаймурз. Кайăк-хур çунатне кассассăн, çитмĕл çиччĕ илме юрать, тет. Икково. Çонатту, твое крыло. Пазух. Икĕех те çунат тăвăттăм, вĕçсеех те пырса курăттăм. Альш. † Чĕкеçсем вĕçеççĕ çӳлелле, çуначĕ тĕпĕсене хытарса. N. † Аннен хĕрĕ полаччен, шăнкăрчă чĕппи полас мĕн, çонат çапса йорлас мĕн. (Хĕр йĕри). || Плавники (у рыбы). Юрк. † Шурă Атăлпа пулă ишет-çке, çуначĕсене шыва хумасăр. N. † Атăлта шур пулă ишет-ĕçке, икĕ çуначи юлат каялла (вар. çуначине шыва хумасăр). Чертаг. Çôнатти (с’онаττиы), боковые плавники рыбы. || Листья (капусты). Мусир. † Йăран-йăран купăста, хура çунатне усса ларать. N. † Пахча кăна пахчала, шур купăста çунатсене хуçмасан, пуç пулмаç. Пахча çич. 4. Купăста виçĕ çуната ларсан, ăна куçарса лартма юрать. || Крестообразная часть вороб. Юрк. Арăм йывăççи çуначĕ. || Карниз строений. Б. Яныши. Çорт çонаттисенчен томла йохать. Слеп. † Кăвик-кăвик кăвакарçăн, ыр çын сарай çонатти айĕнче. || Помощь, подмога, опора. Альш. † Ĕнтĕ тăванăмсем, çунатăмсем, тата тепре куриччен йĕр те тӳс. Рак. † Тăванăмсем, çунатăмсем, çул кăтартса кăларса ярăр-и, кил тĕлне лайăх тупмашкăн. Кĕвĕсем. Ĕнтĕ, тăванăмçăм, çунатăмçăм, тепре курса калаçиччен йĕр те тӳс. || Отвод (саней). Н. Карм. Собр. † Ямшăк çуни çунатлă, ларса тухам терĕм те, çунаттипе çапса хăварчĕ, мĕн тăвас! Шел. 166. Темĕн чухлĕ сип-симĕс çунатсемпе витĕнеп. (Гов. „хĕвелçавнăш чечекĕ“, т. е. цветок подсолнечника). || Крылья мельницы. Шибач. См. арман. Якейк. Çонат вала çаврат. М. Тӳпт. Çонат чос, доски крыла мельницы. || Нарост на ногах лошади. Курм. Лаша орисенче, пĕрер кашнĕнче, пĕчик муклашка пак хăпарса тăраççĕ, вăсана çонат теççĕ.

çур

(с’ур), то же, что çывăр, çăвăр, спать. СПВВ. ТА. Çурас = çывăрас. Сятра. Пĕр çĕнĕ-çын кăнтăрла вус аньа (= ăвăс айне, под осину) кĕрсе выртса, тет те, çурат, тет. Шибач. Выртрĕç те çурчĕç. Сятра. Хытă çурса лартса (выспался), кăнтăрла выртса та! Ала 29°. † Ай, аки, сарă аки! Илсен ман арăм полмăн-ши? Çурсан, ачи польмĕ-ши? N. Вонпĕр сахатра тин çуратпăр (ложимся спать), онсăрăн ĕç пĕтмес. Сĕт-к. Сурни (спанье) путьăнлах полмар, ахаль йăванкаласа выртрăм анчах. (В Якейк. этого оборота нет). || Застояться (о крови), одеревенеть (о ноге, руке). Шибач. Йон çурчĕ. N. Ура çурнă.

çур

(с’ур), разрывать надвое, разорвать. N. Вилнĕ çыннăн кĕпине хывса илмеççĕ, çурса кăлараççĕ. Чăвашсем 26. Унтан вара çăмарта ывăтсан, вилнĕ çын кĕпине çурса кăлараççĕ; ăна ахаль хывса илмеççĕ, умăнчен çурса, сăкман пек хываççĕ. N. Эпĕ кĕпене туратран (за сук) çаклатса çуртăм. || Распороть. N. Пулла çур. Бес. чув. 11. Пĕр йывăр çыннăн хырăмне хĕçпе çурса янă. || Разбивать (голову). Абаш. Конта ӳксе, поçна çорăн! (напр., на льду). Б. Яуши. Ача хăвăртрах пуçне тата икке çурса пăрахрĕ, тет те, хуçана тăратма карĕ, тет. || Колоть, раскалывать, пилить, рвать вдодь. Тăв. 14. Унтан лăпсăркка сар чечеклĕ аккас, чаршав пек яр уçăлса, çинçе пилĕклĕ пуп хĕрне çурса кăларчĕ (вдоль). Ib. ЬI. Анаткас пуянлăх пит аван курăнать. Пурин те çурса тунă ампарай, пахчинче хăмла, пыл-хурчĕ. Кратк. расск. 9. Тепĕр кунне ирхине ирех тăнă та, вутă çурнă. Çутт. 42. Атте авăн кăмакине çурман юман вутти пăрахрĕ. || Окучивать. Альш. Унтан ăна (картофель) çумлаççĕ, çум вăхăтĕнче суха-пуçпе çураççĕ. Ямаш. Пирн паян омма çормала та-ха (соха пуçпе копаламалла). || Размывать. N. Шыв çурса каят. Баран. 243. Океансем çĕрелле çурса тăракан пайĕсене тинĕссем теççĕ. Трхбл. Ăна пытарнă тĕле шыв çурса кайнă (водою размыло его могилу). N. Вăл (он) лачака çине те кĕнĕ, шыв çурнă лакăмсене те кĕрсе тухнă. || Обдирать (зерно). N. Кĕрпе арманĕ умĕнче виç путалкка тулă çуртăм. Толст. Кĕрпе çуракан арман (круподёрка). Эпир çур. çĕршыв 23. Тата уйрăм кĕрпе çурмалли арман пур, çу çаптармалли машшин пур. || Перерезать. Эпир çур. çĕршыв 23. Сылтăм енчен улăхалла çак хире виçĕ тип çырма çурса тухаççĕ (перерезают три оврага). || Зарезать. К.-Кушки. Пирĕн сурăхсене кашкăр çурнă. Наших овец зарезал волк. Юрк. Лашине кашкăр çурса тухат. || Пробивать. Кĕвĕсем. Чăршă кĕлет алăкне витĕр çурса кĕрĕпĕр, вăйă иртсе пынă чух витĕр çурса калăпăр. || Разрушать. Вĕлле хурчĕ 27. Карас çине хăпарса пĕтĕм караса çурса (çул туса) шăтарса ерешмен картипе карса пĕтереççĕ. N. Питĕ хытă юрлаççĕ, пӳрте çурса прахас пек (того и гляди изба рухнет) — ним те пĕлмеççĕ. Альш. † Ула пилĕк качака, капан çуран йăли пур. || Бить кнутом. Хĕрлĕ урал № 10, 1921. Çынсене пушăсемпе çурса пĕр йывăçшăн тăватă пин тенкĕ илет. Ала 95. Эсир вăл ачанăнне кĕпине-йĕмне мĕншĕн хывса илнине пит лайăх пĕлетĕп, эсир ăна пыйти-шăркине пăхас тесе мар, унăнне тирне çапа-çапа çурас тесе, хывса илнĕ, тенĕ. || Распускать (почки, листья, цветы). Пазух. Хурлăхан çеçке (цвет) çурсассăн, килет çыран илемĕ. Самар. Тин çурнă çырласем. Ау 355°. † Шур Атăлăн шурă хăви çĕнĕрен çулçă çура-çке. || Разрезать (воду). N. Пулă Çавала хирĕç (против течения р. Цивиля), шыва çурса, çухăрса кайрĕ, тет. Баран. 81. Лере тата ураписемпе тинĕсе çурса пăрахут ишсе пырать. Сред. Юм. Кăçалхи тырра çĕлен те çôрса тохас çок. Нынче очень густой хлеб, так что змея не проползет. || Бить, ударить в нос (о запахе). ЧС. Ĕнĕк шăрши (запах гари) сăмсана çурать. КС. Ача сыснă-им? Пăх шăрши çурать! Орау. Такăш сысрĕ ĕнтĕ (ventris flatum emisit), шăршă çурать. || Оглашать, греметь (о звуке). Кĕвĕсем. Пахчан пĕр хĕрĕнче юрласан, сасси илтĕнет тепĕр хĕрне; пахча вăта çĕрринче юрласан, сасси çурать пахчана. Альш. Хĕрсем каччăсем янратса çурса юрласа кĕвĕ калаççĕ ялта. Ib. Хĕлĕ-çăвĕ урама тухса уншăн-куншăн пĕр-пĕринпе вăрçаççĕ, урама янратса çурса. Ib. Шăри-шари кашкăраççĕ, урам хушшине ян çураççĕ. Ст. Яха-к. Шăнкрав сасси ял çурат (гремит по деревне. Çăварни). Полтава З8. Аçа-çиçĕм сасартăк пĕлĕте çурса янтратсан, шартах сиксе çын чĕтрет. N. Вăл аллипе пĕр сулать, ĕçекене шав ырлать: ĕçет, çиет туй çынни, тĕнче çурать юрлани! Сунт. Пĕр минутран Пруккан çамрăк вăйлă сасси вăрмана çурчĕ. Çутт. 112. Пĕтĕм яла иккĕшĕ çураççĕ. || В перен. смысле. Бур. † Тантăшран лайăх пулас мар, тантăш чĕрине çурас мар. || В чувашизмах. N. Чуна сурчĕ çут тĕнче: аптăрамăп халь ĕнтĕ — тăр кăнтăрла тĕлĕнче хавас улăх варринче. Сред. Юм. Пуç-куç çурса çурет. „Ходит (или работаеть) главным, без боязни“. Ск. и пред. чув 89. Пĕтĕм ăшне-чиккине çурать хăватлă яшки (т. е. яд своим действием выворачивает желудок).

çурма ăслă

глупый, полоумный. Пазух. Юрă пуçласа, юрă эп юрларăм: çурма ăслă, тесе, ан кăлăр. Изамб. Т. Çурма ăслă çын, человек недалекого ума. N. Çурма ăслă (= çор охмах).

çорма çын

человек средних лет? || Мальчик или девочка около 12—13 лет. СТИК. || Так называют человека, неспособного к работе. Сред. Юм. Çорма çын тесе начар, ĕçлеймен çынна калаççĕ.

çôр çын

так называют худого и бессильного человека, который не может как следует работать. Сред. Юм. Ст. Ганьк. Çичĕ ютçăм çичĕ ют: çур çын, тесе, ан калăр! N. † Çичĕ ютсем çинче ют: çур çын, тесе, ан калăр.

çур чун

, çер чон, один из близнецов; близнец. || Плохой, слабый. Ст. Чек. Çур чун — чирлĕ çын.

çурал

(с’урал), родиться. ГТТ. Хĕн çуралсан, амăшне йывăра килет, тет; çăмăл çуралсан, ачана йывăр килет, тет. Ib. Çăмăл çуралчĕ. Роды были легкие. Изамб. Т. Ача кутăн çуралсан, кутăн пулат, теççĕ. N. Ĕнтĕ кунтан (отсюда) таврăнсан, аннерен çĕнĕрен çуралнă пек пулăттăм. Юрк. Çăкăр епле манран аслă пултăр? Эпĕ вăтăр çулта, ăна эпĕ çуралаччен пĕçермен-тĕр? тет. Чхĕйп. Тĕттĕм çĕрти курăк, шăтса тухса, пĕр çимĕç кӳмесĕр хăрса кайнă пек, чăвашсам та ĕлĕк нумайшĕ çурала-çурала, ватăла-ватăла вилнĕ. Сунт. Ĕлĕксенче ача çуралассинчен хăраса, е пăвса, е им ĕçсе вĕлернĕ. N. Çĕнĕрен çуралса пурăнсан та, ăса кĕрсе пĕтеймĕн. || Нарождаться (о месяце). Календ. 1904. Уйăх çуралсан, тăваттăмĕш кунĕнче уяр пулсан, уйăхĕпех уяр пулать, йĕпе пулсан, уйăхĕпех йĕпе пулать. || Появляться, зарождаться. Шихаз. Çав хура вăрмана тĕнче çуралнăранпа та çын кĕрсе ура йĕрри туман. (Из наговора „пăсташ тасатни“).

çураç

çораç (с’урас’; с’орас’), мириться. П. Сорм. Вăрçма килтĕн-и, çураçма килтĕн-и? Болезни. Кама-та-пулин хур тунă пулсан, е хуйхăртнă пулсан, çавсемпе çураçас, килĕшес пулать. || Соглашаться. Шурăм-п. Микки çураçрĕ, хăйпе пĕрле вăрра илсе кайма пулчĕ. N. Иван Сусанин ăсатма çураçсан, поляксем пит хĕпĕртенĕ. || Сватать. N. Мана учитĕле çураçаççĕ (сватают за учителя). N. Анна качча карĕ Туçана, халĕ чирлĕ, хăйне çураçман-ха. N. Ну, патша çураçат, тет, хĕрĕпе Ивана, аптăратнăран. Ск. и пред. чув. 70. Çак ырă çын Михетер хăйĕн херне юратса, аслă çăварни хыççăнах хучĕ ăна çураçса (просватал). N. Пирĕн Укçинене çураçса карĕç. N. Ман валли хĕр çораçма кайнă. N. Аньока хăш ялсене çораçса янă? — Иккассинене (Иккасси ачине). Юрк. Хĕр çураçаççĕ, авлантараççĕ, туй туса илеççĕ. ТХКА 26. Çав çулне Шураçри мăн Тимухха ывăлне авлантарма Штанашран хĕр çураçнăччĕ. Янш.-Норв. Пирти чăвашсем ывăлĕсене авлантарас пулсан, хăшĕ хĕрсене вăрласа илеççĕ, хашĕ хĕр ашшĕпеле чипер килĕшсе, хĕрпе каччине юраттарса илеççĕ, ăна вĕсем çураçса илни теççĕ. Ib. Евчи çапла сăмах çӳретсе темиçе те хутлать, кайран вара чысти килĕшеççĕ те, хĕр ашшĕ патне çураçма каяççĕ. Вĕсем унта пĕр витре сăра ăсаççĕ, тата çурштава яхăн эрех илсе ĕçсе çиеççĕ. Чысти ӳсĕрĕлсе çитсен, хĕр ашшĕсем хĕрне кĕлетрен шур пир илсе кӳрттереççĕ те, парне касса авланас текен ашшĕне пама хушаççĕ. Хĕрĕ ун чухне вара йĕрет, ниепле те касасшăн мар, амăшĕсем ирĕксĕрех кастараççĕ. Хĕрĕ пире ирĕксĕрех касать те, упăшки пулассин ашшĕне парать. Аланас текенин ашшĕ унăн вырăнне хулăм укçи парать. Çапла вара вĕcем çураçаççĕ, унтан турра сăхсăхкалаççĕ те, авланас ашшĕне качалка урапапа киле леçсе хăвараççĕ. Авланаканăн ашшĕ парнине пиçиххи çумне хĕстерет те, урапа çинче кăшкăрса анчах пырать. НАК. Çапла калаçсан-калаçсан, мĕн чухлĕ те пулин çураçаççĕ вара. Е çĕр тенкĕ, е çитмĕл тенке, е аллă тенке, мĕн чухле çураçма май килет, çавăн чухле çураçаççĕ (устраивают сватовство, порешают дело). N. Каччи çураçма çӳремест, каччăсăр çураçаççĕ. Т.-И.-Шем. Пушă пăрахсан, çураçма хатĕрленме тытăнаççĕ, малтан хăçан çураçмаллине канаш туса кун хураççĕ. Кунне пит тиркеççĕ, çуна пăрахнă кун ан пултăр, ытларикун ан пултăр, хăш кун хăш çыннăн килĕшнĕ кунĕ пулат. Юмăç калат: сан çав кун телейлĕ, çав кун телейсĕр. (Больше всего „çураçма“ назначают на эти счастливые дни).

çураçтар

понуд. ф. от гл. çураç. Могонин. Уна мĕнпе çураçтарас? тет. Леш калать: вот она мĕнпе çураçтармала, тит: сĕлĕрен кĕсел пĕçермеле те, кунтă е пĕрне ăшне хурса, çав йĕрĕх пурăннă тĕле кайса çакмала; çакнă чух каламалла: эй йĕрĕх, йĕрĕх! эп сана кĕсел те, çу та паратăп, мана ан тив ĕнтĕ, тесе йăлăнат те, йĕрĕхĕ вара вăл çынна каçарать, каран тивмест; çын та чĕрĕлет, тет, вара. С.-Устье. Пĕр хуçа патне ĕлĕк пĕр улпут ывăлĕсем хĕр калаçма пынă, тет. Хĕрне çураçтарсан, эрек ĕçме тапратнă, тет. N. Эпĕ пичия трудиться туса пор(ăн)нăшăн çораçтарăп.

çурă

(с’уры̆), половина. См. çур. О сохр. здор. Холерпа чирленĕ çынсенчен пĕр çуррине яхăн анчах чĕрĕлеççĕ, ыттисем пурте вилеççĕ. Панклеи. Хоçи: тепĕр çол порн, вара окçа пĕтĕмпех парап, тет. Ача, пурнас мар çорри, виçĕмĕш çола виççĕр тенкĕ итет (наполовину собираясь не жить, т. е. готовый уйти). N. Чăкăт çурă чăкăт. Полтора чыгыта. N. Эпир те теçеттине выртартăмăр сала çĕрне, çынсем кунтан исе карĕç те, çирĕм пилĕк тенке калаçса кайнă; çуринче (в полдесятине) пилĕк пулат, пилĕк çурă (урапа) пулат. N. Пĕрре çурă, иккĕ çурă. Этем йăх. еп. пуç. кай. 58. Пăр питĕ майĕпе шунă: тавлăкра вăл çурă е пĕр чалăшран ытла каяйман. N. Çурри яхăн, до половины. N. Вуниккĕмĕш çурри (половина двенадцатого), тет Натта. Срв. вуниккĕмĕш 25 минут. N. Вăл чирпе çын чĕрĕллех çурри вилсе çӳрет. Çĕнтерчĕ 17. Кĕрпене те эпĕ çурри хăйăр хутăштарса патăм. Виçĕ пус 40. Хăрах çуррин çумне ыраш пуссин пĕчĕк пайне çыпăçтарса лартса, унта çур-тырри акаççĕ, тепĕр çуррин çумне хура пусăран юлнă пĕчĕк пая çыпăçтарса лартса, хура пусса хăвараççĕ. Кан. Улма кăçал пĕлтĕрхин çурри чухлĕ те тухас çук. Ib. 221. Хальхи вăхăта ĕçсене çурри-çукрах туса пĕтернĕ. Собр. † Илĕп, илĕп, тесе, илĕртрĕн те, çурри хĕр ĕмĕрне иртертĕм. Дик. леб. 40. Хĕвел ĕнтĕ çуррине яхăн шыва пытанчĕ. Якейк. Эпĕр онта конти чохлехчĕ, тата контин çорриччĕ, тата çоррин çорриччĕ. Нас было там столько, сколько здесь, да еще половина, да четверть. Ib. Пиртен çорри конта. Половина нас здесь. Ib. Эс аçун çорри те порнас çок. Ты и половина жизни отца не проживешь. Ib. Эс аçун çорри та пĕлместĕн. Ты и половины того, что знает отец, не знаешь. Ib. Эс ман çорри та пĕлместĕн. Ib. Ман çорри порнсан пырĕччĕ те, порнимăн çав. Альш. † Çичĕ ют килне кайсассăн, шыва кайма хушсассăн, çурри витре çĕклесен, начар килчĕ тийĕçĕ. Ib. † Хампа пĕрле тăрса юрлакана çурри чуна çурса парăттăм. Сборн. по мед. Çурри сĕт, çурри шыв хутăштарас пулать. Изамб. Т. Ул вара çурринчен хăпарса шăтăклă-шăтăклă пулса пиçет. Ала 56. Çурри йăвăçа сĕрсе çитсен, когда допилили до половины дерева. Шурăм-п. Калаçасса — çурри чăвашла, çурри вырăсла калаçаççĕ. Таса пĕр чĕлхепе калаçма пĕлмеççĕ. N. Карасĕ лучăрканнă та, пылĕ çурри яхăн юхса тухнă. Сот был измят, и мед из него наполовииу вытек. С. Айб. Касас пулать улма çуррине. Тайба-Т. Çурри чуна çурса парăттăм, чунран пуçне хама пурăнма халь пулсаи. Юрк. Упăшки те ăна хирĕç: мĕн парасси-мĕнĕ-çурри чунăма çурса парăттăм, тет кулса. N. † Ялан хамăр тăван тиекене çурри чунма парăттăм. Ачач 8. Темле çӳçенкелесе илетĕн. Ах çапах та, аван вăл унашкал çурри тĕлĕрсе, çурри тĕлĕрмесĕр выртнă вăхăтра.

çурри

встреч. в сложении: ама-çурри, аçа-çурри, ывăл-çурри, çын-çурри, хĕр-çурри.

çын-çурри

человек средних лет, среднего возраста. Бижб. † Çын çуррине çитнĕ чух.

Çурçан

назв. сказочного существа. Качал. Йăван киле тавăрнчĕ, тит, хĕр патне, çăмартине çĕмĕрме астуман, тит те, çурçан виллиман, тит, кĕтех. Çăмартана çĕмĕрсен Çурçан вилнĕ, тет те, шыва кайса ячĕ Йăван. Ib. Ман чун унта мар, ман чун çанта, сĕт-кӳлĕре. Сĕт-кӳлĕ варинче хăвăл çăка, хăвăл çăка варинче ылтăм шăртлă сысна, ылтăм шăртлă сысна варинче кăвакал, кăвакал варинче çăмарта, çав çăмарта ман чун. Çурçан тухса кар сиккелесе. Ib. Пĕр çур çын сиксе тухрĕ (выскочил), Çурçăн ятлăскер; пĕре сиксе пилĕк чалăш сикет, тет. Ib. Çĕлен калать: ан кай, калех вĕлерет сана Çурçан. Ib. Сысна калать: ман Çурçан çук, ăна пĕр пуç кукурус çитарас та, тепĕр курка шыв ĕçтерес, сана пĕре тытса çавăрса çапса чунна илес.

çурта

çорта (с’урда, с’орда), свеча. Микушк. Вилнĕ выльăх çăвĕнчен тунă çуртана çутсан, пĕтĕм выльăхсем те, этемсем те пĕртте вăранмаççĕ, тет, пĕр майлах çывăраççĕ, тет. Вил-йăли. Хывнă чухне вилнĕ çын ячĕпе алăк патне пĕрене çине пĕр çурта лартаççĕ. N. Çурта пек, тӳп-тӳрĕ тăрать, ЧП. Йыснаçăм, йыснаçăм, улпут пек, шăратса та янă çурта пек. М. Тув. † Кĕлетки çурта пек. Ст. Янсит. Çав турăш умне кайса ларт çак çуртана. Кĕвĕсем. Йыснаçăм, йыснаçăм, ыр улпут пек, турă умĕнчи сар çурта пек. Пшкрт: мэ̆ри ы̆жалда, учэ̆ толда (с’орда). В. Олг. Йӳç (дерево) çорта пакчĕ. Бюрганский. Уншăн кĕл-тума мар, турра çурта лартма. Ăна пĕтертĕрччĕ ырă турă... СПВВ. Сарă çурта пек сарă çын. Альш. † Тăванăм, тăванăм, улпут пек, халĕ çуртаран (чит. ăстанран) кăларнă çурта пек. ТММ. Çурт çуртасăр пулмаст. („Семья не без урода“). Тюрл. Çил арманĕ çурта пек тӳрĕ çунчĕ (горела). Якейк. † Çуне çорта ятăм та (сделал свечу), çут-çанталăк çутăлчĕ. Сред. Юм. Çорта айне шаккарĕç. (В день поминок к вечеру ходят по всем дворам деревни и говорят: „çорта айне“потом все, кто хочет, приходят на поминик). М. Васильев. Помилккене пыма килĕрен чĕнсе çӳремеç, ăна пĕр лашана шанкăрма çакаç те, ытланса, орам тăрăшпе: çорта айне! тесе çохăрса тохаç. N. Вăл (т. е. ача) вара: çурта айне сăра ĕçме, тесе, кăшкăрса çӳрет. Ст. Яха-к. Çынсем, хĕвел анса каç пулсассăн, харпăр хăй пĕр-ик хурăнташĕсемпеле пĕрлешсе вилнĕ çынсене хываççĕ. Вĕсем алăк патĕнчи пĕрене çумне, унăн килĕнче миçе çын вилнĕ, çавăн чухлĕ çурта лартаççĕ. Чăвашсем патне кирек хăш пӳрте кĕрсен те, паллах алăк патĕнчи пĕрени çуртапа çунса хурални. N. Çурт айне (= çурта айне) сăра ĕçме, теççĕ. (Вилнĕ çынна асăнса ялти çынсене пухнă чухне çапла кăшкăрса чĕнсе çӳрет пĕри). См. Магн. М. 170.

çурта укçи

деньги, обешанные и предназначенные на свечку. Чхĕйп. Е тата сирĕн пата çын çурта укçи пырса пăрахнă (подбросил), тит. (Гов. юмăç о причине болезни). КС. Çурта укçине илекен çын вилет.

çурта лартса вĕлерни

поверье, по которому человек: умирает от поставленной с наговором свечи (колдовство). ЧС. Çынна çурта лартса вĕлерет (она)... Çын, çурта лартса вĕлерсессĕн, çапла саралса вилет, теççĕ.

çурхах

(с’урhах), пленка, перепонка. Собр. Ст. Чек. Çурхах, пленка — 1) вĕретнĕ сĕт çинче, 2) турăх çинче те. Ib. Çурхах, когда теплое молоко остывает, то наверху образуется пленка (употребляется „мăй шыçнинчен“). Хурамал. Çурхах — вĕретнĕ сĕт çинче хытса ларнă япала. Орау. Пĕр çурхах пекскерне тăхăнса ятăм, сивĕ. Тюрл. Çорхах, пленка на молоке (а хысма — хоран тĕпне ларать, у каши бывает). || Бодонья. Вомбу-к. Çорхах (чарарисем). Орау. Паян пасартан какай исе килнĕ те, çурхах анчах. Тюрл. Çурхах, на нем бывает сало. || Послед. Б. 1З. Кĕсре хăмлать те, он çорхахĕ полать, çав çорхаха тьыха çорса кăларимасан тьыха вилет. СПВВ. МС. Çурхах — выльăх ăшĕнчĕ пулать (пеленка покрывающая молодое животное в утробе. СТИК). || Черепок. Хора-к. Çулĕ çинче (на дороге) çурхи çурхах. || Чертаг. Çурхах, перепонка в яйце. || Назв. тонкой одежды плохого качества. Выделанная шкура без волос, „кожан“. (Срв. значение соответствующего слова в языках тюркской системы; jargaq, соотв. чувашскому çурхах, означает: 1) в алттел. яз.— облезшую шубу, кожан, вытертую шубу; 2) в таранчин.— шубу с шеретью наружу; З) в джагатайском яз.— недубленную кожу. Радлов. Слов., III, 136—137. Ред.) Собр. Пур пархат тăхăннă, çук çурхах тăхăннă, теççĕ. (Послов.). Байгул. Çук çын çурхах çакать, пур çын пурçăн çакать. (Послов). Такмак. Пурри пурçăн тăхăнăр, çукки çурхах тăхăнăр.

çут

çот (с'ут, с'от), подр. удару. Панклеи. См. чош. Б. Олг. Хыйматлăх лартрĕ хĕрне, ларчĕç, тохса карĕç. Каччи тохрĕ, ой-хапхи патне тăрчĕ. Йоллине турĕ, виççĕ çот, çот! çапрă пушăпа ой-хапхинчен тохнă чох. Ib. Уç-лаппипе (= ывăç лаппипе) çапрăм стӳел çине çот! Ib. Атан сапор çине хăпарса ларат, çонаттипе çот, çот, çот! çапат, атсарат (= авăтса ярать): киккирик! тесе. Сятра. Утня (= утне) çот! çапат, тет. Ib. Çын утланса ларчă, тет те, çут, çут! парат, тет; вăртра (?) кӳл йăври-тавра виç хут çавăрăнса çитрĕ, тет. Тип-Сирма. Çак начар çын калех тепĕр ăстаккан тултарса ĕçнĕ те, аллисемпе кăкăрне çут! çапса: иккĕ кунта срок ыранччен анчах, тесе каланă.

çут çамкалă

лысый. Панклеи. Мана хирĕç пĕр çут çамкалă çын отса пырать.

çутам

низкого роста, но плотного телосложения. Питушк. Çутамрах çын — лотрарах çын. Ерк. 67. Лутра çутам кĕлетки, хурçă пекех ал-ури. Кан. Пĕр çамрăкрах, сухаллă, çутам çын. (Корр. из Иккова). || Светлолицый. КС. Çутам — çап-çутă питлĕ-куçлă.

çутă

(с’уды̆), свет. Самр. Хр. Çенĕхĕн урам енчи шăтăкран темле çутă курăнса кайнă. Кан. Каçпа, пĕлĕт çинче çутă сӳне пуçласан. Ал. цв. 29. Хĕвел ансан, каçхи çутă кăвакарсан. Орау. Кăраççин çуттинче çывраятни эсĕ? Можешь ли ты уснуть при свете? Ib. Кăраççин çутипе çывăраймастăп эпĕ. Ib. Пăх-ха йывăçсене, епле çинчен ӳссе кайнă, çутталах туртăнаççĕ (или: кармашаççĕ). Деревья тянутся к свету, растения в темноте тянутся к свету. Ib. Тĕттĕмре ӳсекен япала çутталах сулăнать çав вăл. Ib. Таçта çавăнта кăмакана вут хутса янă пек те, кăмакари вут çути тепĕр енчи пĕрене çумне ӳкнĕ пек. Ib. Эп пытăм та, вĕсен ун чухне çутă-мĕн курăнмарĕ. Баран 42. Пӳртсен мĕлки палăрать. Чӳречисем çине вут çути ӳкнĕ. Сĕт-к. † Вăрман виттĕр тохрăмăр, врене шульчи çуттипа; врене шульчи çуттипа мар, хамăр варлисен çуттипа. N. Пĕр çĕрхине уйăх çути çап-çутăччĕ. Юрк. Уйăх çутти çап-çутă. Ib. Чирлĕ çын, чӳрече витĕр çутта пăхса вырта пуçласан, вилет. Янтик. Эп краççын çутинче вулап (при свете лампы). Ib. Пĕр çурта çуттинче вулама канчăр. Ib. † Чиркӳ тăрри пит çутă, уйăх çути çутăран; кĕçĕр хĕрсем пит çутă, çын кĕмĕлне çакнăран. N. Эсĕ манăн çуттăм вырăнне çутăлтарса ярăн. Ск. и пред. чув. 18. Уйăх тухрĕ, хăпарчĕ, шурă çутăпа çутатать. Альш. Çутă çутса çутăпа шыраса çӳреççĕ, тет, вăрманта. Пир. Ял. Такам çутă сӳнтерсе лартать (погасил). Сред. Юм. Краççин çутипе волать, çôрта çутипе волать. Пролей-Каши. Çутă енне(лле) кайичченех кукăларĕ (кукă). Н. Седяк. † Çуртăрсем çӳлĕ, çутти çутă, вĕт кайăксем вĕçсе çитес çук. N. Ир çинче куç-пуç çутипах. N. Тол çути киле поçларĕ. Икково. Тол çути палăрма поçларĕ. N. Пĕлĕте çутă ӳкнĕ. Пĕлĕт çине вут çути ӳкнĕ, пĕр-пĕр çĕрте вут тухнă пулмала. В. С. Разум. КЧП. Тулта хĕвел çути, пӳртре унăн çутти. || В перен. знач. N. Пирĕн чăваш халăхĕ çуттала тухма тапратнăран вара питех нумай вăхăт пулмаст. N. Çутăра çӳре, ходить в свете. См. Магн. М. 174. || Блеск, сияние. Ала 100. † Воник арман хошшине йĕсрен кĕпер хурăмăр; эс кĕпер çуттине ылтăм йопа лартрăмăр. Мусир. Вăрман витĕр тухрăмăр вĕрене çулçи çутипе. Дик. леб. ЗЗ. Унăн уйăрăм-уйăрăм çуттисем анчах, йывăç турачĕсем хушшинчен çĕре ӳксе, ешĕл курăк çинче ылттăн мулкачă пек йăлтăртатса, вырăнтан вырăна куçа-куçа тăнă. Чураль-к. Манăн умри кĕмĕлĕм Атăл çутти пултăр-и; манăн çири чаршавăм Атăл çитти, ай, пултăр-и. || Отрада. Н. Карм. † Эпир атте-анне куç çутти. ЧП. Вуник пус нухрат куç çути, эпир атте-анненĕн кун çути (поддержка, отрада). Ib. Ялти савнă тусăм чун çути.. || Краса, украшенне. Микушк. † Кĕмĕл çĕрĕ шыв çутти, сарă инке кил çутти. Курм. † Çут тор лаша çол çутти, сарă арам пӳрт çутти, кĕмĕл çĕрĕ ал çутти. Актай. † Лашам хура — çул çутти, арăм сарă — çуна çутти. N. Карчăк çути ăстĕлте? Масар çине кайса ӳкнĕ. Шумат. † Севтел масмак пуç çути, пурçăн сурпан мый çути. || Цвет (не прав.?) В. Олг. Теминче çолтан каран çорконе хай омлаççин çути нумай çорăлнă. || Светлый; светло. Орау. Çутă çĕртен кĕтĕм те, куç пĕртте курмасть; çуркунне-кĕркунне, каçхине пӳртрен, çутă çĕртен, тула тухсан, хăнăхиччен, куç пĕртте курмасть. Ал. цв. 6. Тăнăçемĕн ун таврашĕнче çутăран çутă пулса пырать. N. Лашисене çитерсе тăнă чух, çав начар салтак темскер çутăскер курах карĕ, тет. N. Кăнтăрла çутă пулат, çĕрле тĕттĕм. Ачач З5. Çутă тимĕр-кăвак лашисем. || Яркий. Собр. Çутă кун юмах ярсан, çутă кашкăр çиет, тет. || Блестящий. Пазух. Кĕçĕр хĕрсем ма çутă? Çын тенкине çакнăран. Кĕвĕсем. Леш кас хĕрĕ çап-çутă, пирĕн кас хĕрне çитеймес (о красоте). || Веселый. Турх. Аннен сăлхавĕ пĕтетчĕ, ăна çутă сан кĕретчĕ (когда я выздоравливал). || Розовый. Эльбарус. Çутă кĕпе, розовая рубашка.

çухал

(с’уhал), пропадать, исчезать. Юрк. Çухалма кайни (пусть пропадает), ăшĕнче темĕн пит хаклă япаласемех марччĕ-çке! Б. Яныши. Мишавай пире Кортк пикĕне каялла ярса виçсе пуртарчĕ те, Кортира çухалнине пĕлчĕ. АПП. † Çӳлĕ тусем çинче çил вылять, çилĕ çĕре ӳксе çухалат; эпир савнине урăх çын савсан, пирĕн куç умĕнчен çухалать. О сохр. здор. Сасси те çухалать (у больного). СТИК. Ивана кĕтеççĕ, кĕтеççĕ — килмест. Вара çаплах çухалса карĕ (так и пропал), тет. N. Çта çухалтăн, пĕрре те курăнмастăн. В. С. Разум. КЧП. Эпĕ тухса кайсассăн, куçран çухаличченех пăхса тăр. Альш. † Шурă хутсем çырмасăр хуралмĕç, пирĕн пуçа çырнисем çухалмĕç. N. Йорпала çол çохалнă. || Заплутаться. Ала 4°. Пĕччен çӳресен-çӳресен, эпĕ çухалса кайрăм вăрманта.

çухрăм

, çохрăм, (с’ухры̆м, с’охры̆м), верста. Собр. Ĕçлекен вилмест, теççĕ, çывракан вилĕмĕ çухрăмра тăрат, теççĕ. (Послов.). N. Мишерсем хĕсĕрленипе, чăвашсем пилĕк çухрăма куçнă. N. Ву пирĕн патăртан ик çухрăмра, N. Хусан Чĕмпĕртен икçĕр çухрăм (иначе: Хусанпа Чĕмпĕр хушши икçĕр çухрăм). Изамб. Т. Пиртен вăтăр çухрăмран Хусан кĕпĕрнин Чистай уесĕ пуçланат. Бес. чув. 14. Халĕ пирĕн ял йĕри-тавра, тăват çухрăм каймасăр, йывăç таврашĕ тĕл пулма çук ĕнтĕ. Ib. Унăн лаши паян хĕрĕх çухрăм. килнĕ пулсан та, лава ту çине çăмăллăн хăпартрĕ. Янорс. Шопашкар инче-и? тесе ыйтрăм аттерен.— Вунвиçĕ çухрăм, терĕ. Имен. Киле çитесси виç çохрăм йолсан. Орау. Вăтăр-хĕрĕх çухрăм кайсан та, ун та пĕр çын та тĕл пулаймăн. Там можно пройти целые десятки верст и не встретить ни одного человека. НТЧ. Вăл пасар пиртен вуникĕ çухрăмра. N. Кивĕ çохрăм равна 11/2 версте, от бывшей версты в 700 саж. Амалăк-Кипемей. Пĕр пилĕк çухрăмсем пулĕ. N. Эпĕр халĕ вăрçăра мар, 150 çохрăм кайра выртатпăр. Кан. Утмăл çухрăма çуранах (унăн лаши çук) пура хуçи патне каять. Козм. Çохрăм çорă, çохрăм та çорă. Баран. 147. Çĕр планĕ çине пăхсан, масштаб тăрăх пĕр хуларан тепĕр хула миçе çухрăмĕ паллă. N. Иккех çохрăм. N. Манăн тата виçĕ çухрăм каймалла. N. † Эпир каяс (парас) çулсен çинче çухрăмсерен чул юпа. (Солд. п.).

çухрăмри

находящийся (живущий) в... версте. Ачач 5. Ăçти çын-ши вăл хăй? — Кунтан хĕрĕх пилĕк çухрăмрисем, теççĕ.

çӳл-пăхан

верхогляд. СПВВ. КЕ. Çӳл-пăхан — яланах çӳлелле пăхса çӳрекен çын.

çӳлĕ

(с’ӳл’э̆), высокий; высоко. А. Турх. Бел. Гора. † Çӳлĕ тăва хăпарма çӳлĕ пуçлă ут кирлĕ. Альш. Кунта пирти пек хурăн лартман (на большой дороге), канавĕсем те çӳлĕ мар. N. Ку вăрман ун чухне çӳлĕччĕ те, кунта тĕрлĕ курăксем, чечексем ӳсетчĕç. Якейк. Ку йăвăç пак çӳлĕ йăвăç нихçан та корман. N. Эпĕ санран виçĕ вершук çӳлĕ (рех). || Высота. ЧП. Черккӳ тулли хăмлупа чӳрече çӳлли сиктерен. Альш. Этем çӳлли (в рост человека, трава), этем курăнмас. Шурăм-п. Темĕн çӳлли тусан (пыль) мăкăрланать (в засуху). НТЧ. Пĕр çын çӳлли (рост) çамрăк туйрана тăрăнчен сӳс кантрапа авса (явса) тĕпĕнчен çыхса хăварнă, тет. N. Тем çулли (страшной высоты) сăртсем. Ал. цв. 16. Сиксе тухакан шывсем çӳлĕрех кайнă.

çӳмен

бойкий, резвый. Ёково. || Бойкость, резвость. Вăрмар. Çӳмене ернĕ, çӳмен пулнă. Ib. Çӳмене ернĕ çын. || Ст. Чек. Çӳмен тьыха, жеребенок первой осенью. Ib. † Анкарти хыçĕнче çӳлĕ ту, хăпараймаççĕ çӳмен (чĕчĕ) тьыхасем. СТИК. Çӳмен тьыха (амăш айĕнчи тьыха), жеребенок возрастом до одного года. То же и в Сред. Юм. С. Тим. † Эп лавккаран тухиччен çӳмен тьыха ут пулĕ.

çӳпçе

, çӧпçе, (с’ӳпсэ, с’ӧпс’ӓ), долбленая кадка из цельного дерева, иногда огромного размера. Начерт. 159. Çӳпçе, кадка, квашня, сусек. Юрк. Çӳпçе — ăвăсран тунă япала (касмăк пек çаврака, хуппи те пулать, арча вырăнне вăл, хĕрарăмсем япала хураканни). Альш. † Аннен ачаш (нежная) чунĕ эп, çӳпçи тĕпĕнчи пирĕ (холстик) эп. Шел. 68. Мĕн пур япали икĕ çӳпçе çинче. Сред. Юм. Тôпнать-кам çупçипе хôпăлчă: упăшки те, матки те пĕрех! (Срв. русск. „по Сеньке шапка“). ЩС. Аппа тухйи çӳпçере выртать. Вомбу-к. Çӳпçе — хĕрарăм топри хомалли, ăна çăрапа питĕреççĕ. Курм. Çӳпçи валтан, хорси хыççăн. (Ĕне). Орау. Пирĕн вучах кĕлне, çума, кĕл-тăрри тума кирлĕ тесе, пĕр-пĕр кив катка çине-и, пăт чĕрес çине-и, тултарса хураççĕ, çав кĕл тултаракан кĕлпе ларакан япалана кĕл çӳпçи теççĕ. Ала 57°. † Çӳпçи-çӳпçи пыл йӳçет, ыр çын килсен, ĕçтерме. Пазух. Пахча тулли хурт сĕрлет, çӳпçи тулли пыл йӳçет. N. Çăмăр çӳпçерен тăкнă пек тăкать (как из ведра). Кан. Сасартăк килсе, çӳпçерен тăкнă пек, иртсе кайрĕ. N. Çумăр çӳпçерен тăкать. ТХКА 81. Ку тутă мăйра пĕрне те çиместĕп, типĕтсе çӳпçене хурап, тет Санюк. Иванова. Тепĕр хĕр-ачи çав вăхăтра пӳртре, кĕрĕкпе пӳркенсе, çӳпçе патне выртса çывăрса кайнă. Другая девочка в это время в избе,. закутавшись шубой, легла к „çӳпçе“ и уснула.

çӳре

(сӳрэ), ходить, ездить, двигаться. Н. Сунар. Кинĕ ларать, хунямăшĕ çӳрет. (Алăкпа алăк янаххи). Кн. для чт. 6. Урисем унăн çӳремен, куçĕсем курман, хăлхисем илтмен, шăлĕсем пулман. Регули 767. Эсĕр сарлакарах тăвăр, орапапа çӳремелле полтăр. Ib. 609. Эп çӳремелли тояна çохатрăм. Ib. 161. Çавăнта çӳренипе (çӳренипеле) ăвăнтăм. Вомбу-к. Çӳрекен çӳрме тупнă, тет. (Послов.). Сред. Юм. Çӳрен каска якалнă, выртан каска мăкланнă. (Послов.). Ib. Çавăнпа çӳренĕçĕм иксĕмĕр таппа хирĕç полтăмăр. Мы с ним ходили, ходили — встретились... Ib. Çӳренипе пуяс полсан, такçанах пуймалла та эпир, ни пуйни çок, ни чысти çôка ерниех çок. Если судить по нашим трудам, занятиям, хождениям на заработки, давно бы мы разбогатели... ТММ. Хĕр шырама çӳрекен çыннăн картишĕнчи пус валашкине ӳпĕнтерсе хурсан, хĕр час тупаймаст, тет. К.-Кушки. Пасара çӳретне эс? Ходишь-ли ты на базар? N. Çӳрекене шăмă тупăнат. Кан. Çӳресен-çӳресен „Хозсельсклад“ тенĕ лапкана пырса кĕтĕм. N. Хула тăрăх хутпа çӳретĕп. Разношу по городу бумажки. Орау. Асăрханарах çӳрĕр, ачамсем! Будьте осторожнее. АПП. † Ылттăн турпас çуттипе Аçтăрхана çӳрерĕм. Альш. Уттари, чуптари (уттарар-и, чуптарар-и?) çӳремешкĕн пирĕн кӳлнĕ утсем начар мар. Регули 41. Манăн утсам килте пор çӳремеллисем. Ib. 40. Кусам çӳремелли утсам; ку утсам çӳремеллисем. || ТХКА 85. Пысăк кĕтĕве йышсăр кĕтме хĕн. Çавăнпа хампа пĕрле кĕтĕве çӳреме икĕ тутар ачи, икĕ чăваш ачи тытнăччĕ эпĕ. || Приходить (куда). Орау. Эп ăна 8 сахатра килме (çӳреме) хушнăччĕ. N. Мĕн тума çӳретĕн! Ск. и пред. чув. 6. Çĕрле çӳрес хăнам çук, утах хăвăн çулупа! || Плавать. Чураль-к. Сакайĕнче çар иртĕ. (Хĕлле пулă çӳрени). || Вести (общественную работу). Ала 89. Халăх çинче çӳрекен çын. || Ходить (о болезни). Çутт. 85. Чир çӳренĕ вăхăтра чĕрĕ шыв ан ĕçĕр. || Ходить (в картах). Изамб. Т. Санăн çӳремелле. || Обходить дома (с визитом). Альш. Тепĕр кунĕ кунĕпе хăнасем каяççĕ „çӳреме“. N. Пĕтĕм яла çӳресе пĕтерсен. || Гулять, прогуливаться. К.-Кушки. Эпĕ паян аслă улăха çӳреме кайрăм. || Гулять (кутить). Чăв. й. пур. ЗЗ. Тата пĕр вăхăтра салтака каймалла ачасем ялта çӳренĕ чух, çав Прухха пĕр ачанăн пилĕк тенкĕ укçине ĕçсе пĕтернĕ. || Ходить с намерением, хотеть, желать, стараться, норовить. Т. VII. Ĕлĕк пĕр арăм тата упăшкине вĕлересшĕн çӳрет, тет. Рак. Кăчунехи ывăл-хĕр хăй пуç пулма çӳре-çке (= çӳрет-çке). Юрк. Эсĕ кĕнеке кăларнине илтсенех, эпĕ темĕн тĕрлĕ савăнсаттăм, пĕр вăхăтра темĕн пек туянма çӳресе те ниепле те туянаймарăм. Трхбл. † Ĕнтĕ ир те пĕччен, каç та пĕччен, чунăм пĕччен выртма çӳремест. (Солд. п.), С. Тим. Туттăр парса вырнаçсан, хăй те пыма çӳрет-çке (девушка. Пыма çӳрет — хочет итти, илме çӳрет — хочет взять или купить). N. Çакăскер мана вĕтес тесе çӳрет-ха та, темĕн, пултарайĕ-ши! Яргуньк. Мăн хурчка пулса хур акăшĕнчен çӳлерех вĕçсе хăпарчĕ, тет; хăпарсан, çав хур акăшне тапасшăн çӳрет, тет. Хурамал. Çав çынсене шуйттан пит вăрçтарасшăн çӳрет, тет. В. С. Разум. КЧП. Вăл çынна усал тăвасшăн анчаж çӳрет. Кĕвĕсем. Аппа ука тĕртет-çке, çутă пулма çӳрет-çке. С. Тим. † Кӳршĕ хĕрĕ кӳрнеклĕ (полная и с красивыми формами тела), туттăр пама çӳрет-çке. || Находиться, пребывать (о предмете, переходящем с места на место). Н. Седяк. † Кĕмĕл çĕрĕ, мерчен куç, арçын аллинче çӳрет. О сохр. здор. Кайран пĕри сивĕрен пăсăлса чирлесе каять, тепĕри сывах çӳрет. Чеб. † Анне ывăлĕ пуличчен, хĕреслĕ тенкĕ пулас та, анне умĕнче (на груди) çӳрес-мĕн. ЙФН. † Атти ывăлĕ пулаччен, кĕмĕл çĕрĕ пулас-мĕн, ырă хĕр аллинче çӳрес-мĕн. Перев. Çак асаннен лăпкă каласа панă сăмахсем яланах ман асра çӳретчĕç. N. Рента (аренда) укси пит пысăк пулсан, çĕр-хакĕ те çӳлте çӳрет. N. † Порçăн тотăр полăттăм, хĕр поçĕнче çӳрĕттĕм; йолимарăм, çӳримарăм. Кан. Куç хĕррисем нихăçан та типĕ çӳремеççĕ. Ib. Хăш çынăн куçĕсем хĕп-хĕрлех çӳреççĕ. Ядр. † Ати çури пуличчен, ылтăм шăрçа пулас-мĕн, ыр çын хĕр мыйĕнче çӳрес-мĕн. N. Ывăлăмăра мĕншĕн ятăн эсĕ? Вăл хамăр куç умĕнче çӳренĕ чух мĕн пур шанчăкăм çавăччĕ. N. Темĕскер кăшăлĕ вăл, тахçанах кунта çӳрет (валяется, находится здесь). || Находиться в каком-либо положении. N. Мĕскĕн телейсĕр чун йытă тырĕнче çӳрет. N. Пит-куç савăнăçлă çурет. || Бывать. К.-Кушки. Иван патне çӳретне эс? Бываешь-ли ты у Ивана? Ст. Чек. Нумай ахутара çӳренĕ те, кун пек япалана курманччĕ. || Жить. Юрк. Хам пĕр майлă çӳретĕп халĕ. Живу потихоньку. Изамб. Т. Пит çӳрейместпĕр. Ман çак ачана темĕскер пулнă. Не очень-то хорошо живем. Не знаю, что случилось у меня с этим ребенком. Н. Карм. † Шухăшламан чухне, тăван, çӳретĕп, шухăшласан чĕлхем çыхланать. Ib. † Çӳренĕ чух эпир çӳрерĕмĕр, сăртран сăрта юртакан пăлан пек. || Употребляться. Юрк. Пашалу вăл кирек хăçан та çиме çăкăр вырăнне çӳрет. || Заниматься (чем). N. Сутупа çӳресе. || Лезть. N. Ан çухăр! Тухса кай кунтан! Эсĕ — нимĕн пĕлмен çĕр хурчĕ; çапах манпа калаçма çӳрен тата. || Одеваться, наряжаться. N. Çӳрессе те таса çӳреççĕ, вырăсла та пĕлеççĕ. || Хлопотать. Ск. и пред. чув. 43. Прошени те çырнă, хатĕр ĕнтĕ, çӳремелли çынсене те суйланă. N. Шкула хăвăр çӳресе уçăр. N. Вутта илме ĕç пĕлекене суйлас пулать, çӳрес пулать, атто ак нумайăшĕ хутмалли çуккипе аптраççĕ, тет. || Иметь общение, связываться. Изамб. Т. Ӳлмĕрен ул Микуç (Николай) ачисемпе ан çӳре. Вĕсем ахалех хăна хĕнеттерсе пĕтерĕç. Халапсем. Вăрапа вăрă çӳрет, лайăх çынпа лайăх çын çӳрет. || Иногда не переводится. Баран. 131. Çакăн пек (такие) чулсем пит хакла çӳреççĕ. || Употребл. в качестве вспомог. гл. ЧС. Эпир ун чухне пурте хуйхăрса çӳреттĕмĕр. N. Илсе çӳре возить (напр. людей, турттар в этом см. не употр.). Çав çулне, тухтăрсене исе çӳренĕ чухне, эпĕ нумай укçа тупрăм. ЧС. Çынсем, ĕçсе ӳсĕрлсен, таçта выртса ан çӳреччĕр, тесе пăхмашкăн, касак пекки суйласа хураççĕ. (Сĕрен). Юрк. Çавăн пек епле эрехсемпе шалта сут тунине пăхса çӳрекен улпучĕ авалхи пĕр хупаха сасартăк пырса кĕрет те, астăва пуçлат. Ib. Кĕсем патне кайса-туса çӳреместĕп. N. Унтан темскер шăрши кĕрсе çӳрет. N. Хăна ху нуша шыраса çӳретĕн. N. Сĕрем иртернĕ чухне пĕтĕм çынна çăмарта, чăкăт валеçсе çӳреççĕ. Ала 69. † Пиртен Шурă Атăлсем, ай, инçех мар, куллен каçса çӳрес çĕртех мар. Сред. Юм. Ташланă чôхне йохайса çӳрет (очень хорошо пляшет). Трень-к. Манăн виçĕ кон хошши (около З дней) поç (шăл, мăй, пилĕк) ыратса çӳрет (болела). Однако скажут: манăн виçĕ кон хошши çăпан ыратса тăчĕ. ТХКА 129. Тияккăнĕ-мытарник пасар-пасар сайранах кĕсре лаша улштарса улшуç пулса, çӳресскер. Вино-яд. Санăн сăмсу та хĕрелсе çӳремесчĕ. N. Лашасене илме Т. кайса çӳрет. За дошадьми (чтобы их накупать) ездить в Т. ЧС. Манăн ура нумайчченех шыçса çӳремерĕ (не долго пухла), часах тӳрленчĕ. Скотолеч. ЗЗ. Улттăмĕш кунне хăмписем тулса çитеççĕ те, тата З—4 кун хушши тӳрленсе çӳреççĕ. N. Çалтак кайсан, çӳрени анчах полчĕ. Кан. Хырăм вăхăчĕ-вăхăчĕпе çех мар, яланах ыратса çӳреме пуçлать. В. С. Разум. КЧП. Эпир пĕр хуларан тепĕр хулана куçа-куçа çӳрерĕмĕр. Ib. Çынсем пасарта япаласене пăха-пăха çӳреççĕ. N. Халь эсĕр пирĕн пата кайса çӳретри? Хамăр маткасам сирĕн пата пырса çӳреççи? См. Оп. иссл. чув. синт. II, 49.

çӳрекен

хожалый. Ск. и пред. чув. 41. Çӳрекен çын çав таçтан та пĕлĕ ăçта халăха усă пуррине.

çӳрме

(с’ӳрмэ), назв. кушанья. И. С. Степ. Çӳрме — кушанье из потрохов. ЩС. Çӳрме, колбаса, сплетенная из кишек. Вомбу-к. Çӳрме — ăна çуллă пыршăпа ӳпкене чăркаса тăваççĕ, шӳрпере пиçет. ЧС. Хĕрарăмсем пыршисене çуса килеççĕ те, тултармăшсем, çӳрмесем тăва пуçлаççĕ. Собр. Çӳрекен çын çӳрме çиет, теççĕ. (Послов.). Ст. Шаймурз. Çӳрекене çӳрме çакланат, тет. (Послов.). N. Çӳрекене çӳрме çакланать, теççĕ [= çӳрекен çын çимелли тупать, папуй та (побои) çакланать, т. е. человек, который бывает везде, встречает все: и хорошую еду, и побои] Сред. Юм. Çӳрме тесе ӳпкене касса пырăшпа çыхнă какая калаççĕ. Имен. Çӳрме, внутренности животного. Ib. Çӳрмипе çи (кишки, легкие, печень, желудок в вареном виде). Слакбаш. Çӳрме — кушанье. Берутся кишки, печень и легкие; все это режется полосами; свивается подобно кнуту, конец завязывается и опускается в похлебку. Слакбаш. Çурлекен (çӳрекен?) çӳрмене çакланать, тет. (Послов.). Описка? См. çӳрме.

çӳçлĕ тымар

назв. раст. См. çын тунă тымар.

çӳçе пуçлă сăпата

назв. женских лаптей, имеющих на носке украшение в виде бахромы. Изванк. Унтан вара упăшки арăмне çӳçе пуçлă çăпата тăхăнтартат. („çĕн-çын яшки“). Имень-к. † Çӳçе пуçлă çăпатине ма сыртăм-ши, киветрĕм-ши? Норус. † Çӳçе пуçлă çăпати, пусас çĕре пусаймар; ай, акай, Тӳми пур, каяс çĕре кайимар.

çăвăн

(с’ы̆вы̆йн), мыться. Бюрг. Эсĕ çăвăнса тасал та, хăнана кай. Юрк. Хĕлле, пус кутĕнче хур-кăвакал çăвăнсан, ăшă пулат. Ib. Çăвăнса илеççĕ. || В перен. см. Утăм. Ялтăрать хĕвелпе çăвăнса (блеск снега зимой). || Подмазываться, льстить. N. Ун сăмахĕ никамшăн та кукăрăлмасть, никама та юрасшăн çăвăнмасть. N. Намăс кайнă çын чĕлхипе çăвăнса кĕленет. Ал.цв. 12—13. Икĕ аслă хĕрĕ кĕçĕн хĕрĕнчен те ытларах йăпăлтатса çăвăнаççĕ. Бес. Хăйне илĕртекен çăвăнакансем (льстецы) хыçĕнчен явăнса пынă.

çăва

(с’ы̆ва), кладбище. НИП. Çăвара, на кладбище (т. е. в могиле). Яргуньк. Кайнă чухне вăсем пĕр чӳркӳллĕ ял витĕр тухса çăва кĕтессине ларчĕç, тет. Эпир çур. çĕршыв 19. Мăн çырман тепĕр енче çăва выртать. Ĕлĕк çак çăва çине 28 ял виллисене пытарнă. Актай. Кайсан-кайсан, пĕр çăва патне çитрĕ, тет те, çăва пуçĕнчен: кунта паян пы(та)рнă çын пур-и? тет. N. Çăва çине пытар. N. Вара, кăнтăрла çитсен, пурте таса шурă кĕпесем тăхăнса çăва çине каяççĕ. Истор. Анчах унта, çăва çинчи пек, çын та пулман. Собр. Çăва патне кайнă виле каялла килни çук, теççĕ. (Послов.) || Употребляется в бранных выражениях. N. Мĕн çăви тума кирлĕ пулнă эп вĕсене? На кой чорт я им понадобился. Сред. Юм. Мĕн çăвине çапла хытланса çӳрен çак эс. Ib. Мĕн çăвине пĕрмай çапла хĕнесе çурен çак э çав ачасĕне ахалех? Ib. Мĕн йĕре-йĕрех асапланса çĕклен ôна, кам çăвн хôшнă поль сана она тума. Ib. Такам çăви килет ĕнтĕ тăта. Чорт еще кого несет. (Гов., когда в духе). Ib. Таçта çăвана кайса пĕтнĕ, киле пĕри те юлман. Ib. Эй, çăва (гласная „ă“ почти незаметна), çавна та тума астуман. Ах, чорт возьми, и это забыл сделать. Кан. Картисем (изгородь) карăнса лараççĕ-ха вĕсем. Пахчари ĕçĕ вĕрет. Вăхăтра ĕçлес пулать вĕт пахчара. Карти вăл çăва патне. В. Олг. Çăва панчи (брань). Слеп. Çăва патне кайманскер! ЩС. Çăва патĕнчи (ругательное слово). Янтик. Эп, укçа пулсан, çăва патне те (куда угодно) кайса килмелле, анчах укçа çук. Ib. Темле çын у, çăва панчен килнĕ пуль: тем те пĕр калаçать. Орау. Виç тенки çăва патне кайтăр, ĕç пулсан темех мар (или: ĕç пулсан вăл ним те мар). Ib. Çăва патне вăрçу-япалу! Хурамал. Тупрăн-и çав япалана? тесен — тунмарăм, елле çăва патне кайнă, теççĕ (или: елле хăяматра, елле çăва патне кайнă). В. Олг. Эккей, çăва патне кайманскер, ме итлеместĕн (легкая брань, шуточная)? Ib. Эс çăва тĕпĕнчен тохса кисе, этем мар эс! Пшкрт. Эс онта каятни? — Ста çăва патня онта каяс. N. Тырă, тесе, вилеймĕн, вăл çапса та пăрахĕ (солдат), çăва патне. Çентерчĕ 11. Кам çăва вăл? — Çăва мар эпĕ, çын. Шурăм-п. Çăва, киле каяс пулĕ тесе, тулчукран анатăп.

çăва пуçлăхă

то же, что çăва пуç. Актай. Тата вăл (колдунья) çул çинче чӳркӳллĕ яла çиттĕр, каллях çăва патне çиттĕр, тет те, çăва пуçлăхĕнчен: кунта паян пытарнă çын çук-и? тет.

çăварлăх

(-лы̆х), трещины по углам губ (болезнь). N. Ăна çăварлăх пулнă. || То, что было откушено кем-либо. Городище. Çын çăварлăхне ан çи (не ешь). Юрк. † Çак тантăшсем асма килсен, çăварăлăхăма çăтаймăп. N. Никам та хăй çăварлăхне çынна кăларса парасшăн мар. Ала 96. Пĕр çăварлăх çăкăр та çук манăн. || Удила. Хурамал. Кăвак лашасене çиме пар, çăварлăхĕсене исе пар. N. Лашисене тĕрлĕ енчен çăварлăхпа турткалаççĕ. || Приспособление, которое надевается на морду коровы, чтобы она не сосала других коров. Ст. Чек.

çăк

(с’ŏк), упасть. Б. Олг. Каякан çын çолпала труках çăкса анчĕ, те хар (= хаяр) ӳксе, те сумар полса. В. Олг. Сĕлĕ çăкрĕ (овес упал от жары и тумана). Ib. Сарай çинчен çăкса анчĕ (чыхăнса анчĕ), слетел. || Вставать на корточки. Моя автобиогр. Алăк патне кĕрӳ çăкма пар, тĕпеле кин çăкма пар. (Пичке пуçлани).

çăкăн

(с’ŏгŏн), кланяться, приседать, делать реверанс А. Турх. Юрк. Çĕнĕ-çынна çĕн-çын салми пĕçерме шыв ăсма кайнă чухне, е шыв ăсса, йăтса таврăннă чухне тĕл пулнă çыннисене: ача-и вăл, пысăк çын-и, ватă çын-и-пурĕ-пĕр, пурне те çăкăнса салам панă (реверанс тунă). Урине чăркуççи тĕлĕнчен куклетсе, пуçне пĕшкĕртсе, виç тапхăрччен тайăлса пуççапса илнĕ. Çĕнĕ-çынни çапла пуççапнине куракан çынсем ăна хирĕç: пысăк çын, аслă çын пул! тенĕ. Ib. Çăкăн, вăл санран аслă япала. Альш. Çĕнĕ-çынни нимĕнсĕрех хĕвеле хирĕç тăрса (хĕвел тухăçнелле пăхса) малтан виçĕ хутчен çăкăнат: аранçĕ-аранçĕ лапчăнса илет. N. Çăкăнать (салам ярать). Городище. Çăкăнса аннă. Подкосились ноги и упал. СТИК. Вăл чупса пынă çĕрте çăкăнчĕ-анчĕ (упал как подкошенный стебель). Шорк. Тырă çăкăннă (или: çăкнă. Хлеб в поле после сильного дождя ломается и колосья в беспорядке опускаются к земле. Чаще всего бывает в тех случаях, когда хлеб не успеют собрать во-время).

çăкăр

(сы̆гы̆р, сŏгŏр), хлеб. N. Хулăн укçи çĕр тенкĕ. Калаçнă чух вун тенкĕ çăкăр çине хумалла, теççĕ. Сред. Юм. Çăкăр кăмакана манса йолсан, килте кăшĕ те полса вилет, тет, çавăнпа она çол тăваткăлне тохса пăрахаççĕ: вара вилмес, тет. (Нар. поверье). Ib. Çăкăр хырăм хыççăн çӳремест, хырăм çăкăр хыççăн çӳрет. Ib. Ôнта çиес çăкри пор поль. Судьбой определено тамошний хлеб есть. (Гов. невестам, выходящим замуж, и солдатам). Ib. Эп санран маларах çăкăр çинĕ. (Гов. молодым, когда о чем-нибудь спорят, указывая на то, что он старше и потому опытнее и больше видел). Ib. Вăт сахал хôтсан, çăкăр начар пиçет; ăна вара: елпенсе пиçнĕ, теççĕ. Ib. Пиç, пиç çăкăр, аçу-аму çăкрине хора йытта ан кайса пар! (çапла каласа алла тытса ачасĕне çĕре антарса яраççĕ, вара çав ачасĕне çĕклекеннинчен пĕри кôшак полать, пĕри хуçи полать те, тыр вырма каян пикки туса, пăртак аяккарах кайса, корăк çинче пĕкшĕнсе çӳрет; кôшакки, çăкăр полнисĕне пырса çиесшĕн, чупса пырать (дотрагивается). Хуçи ôна хуса ярать; кôшакки порне те çисе ярсан, каллах çĕнĕрен тепĕр хут çавăн пик выляççĕ. Изамб. Т. Çăкăр хывсан, кӳрсе пар вара? — Юрĕ. N. Кăмакана сакăр çăкăр кĕрет. ФТТ. Çĕнĕ çăкăр çинĕ çĕре усал çын пырса кĕрсен, теллей çук, тет. Батыр. Салтак ăсатнă чухне ашшĕ-амăшĕ, е тăванĕсем, унăн ячĕпе асăнса турă умне çăкăр хураççĕ. Сунт. Çăкăрсем чиксе хатĕрле-ха (на дорогу), каçчен çитес. Изамб. Т. Салтака кăларса кайнă чухне ялтан пĕр аллă пичетни кайсан, е пĕр хĕр-ача, е пĕр арçын-ача юпа çине тăрса: çăкăру манса юлнă! тесе кăçкăрат. Н. Шинкусы. Сĕтел çинче пĕр пуçламан çăкăр выртатьчĕ. СТИК. Çын килсен, çынна çăкăр лартмасăр яни аван мар (не хорошо не накормить человека), теççĕ. Рак. † Шур перчетке хĕрсен саламĕ, наян хĕрсем сăкăрăн харамĕ? К.-Кушки. Çăкăра ан шăйăркала. Не черти по хлебу. ЧП. Шур çăкăр, белый хлеб. Аттик. Тата кашни хуран çăмне чашăкпа виçшер пашалу, пĕрер пуçламан çăкăр е читнай çу сĕрсе лартать. N. Çăкăр çĕртсе пурăн; пĕр çăмартапа пĕр çăкăр çиме хушнă. Буин. Мана çăкăр çимес тетием? Разве я не человек? Разве я такое ничтожество? N. Çăкăр сана чĕнмес вĕт, теççĕ. (Послов.). Букв. 1886. Эсĕ çăкăр çисе çĕртме анчах. N. Çав йĕркесĕр пурăнакансем, халăха çăкăр вырăнне çиекенсем, пирĕн пурнăçа пĕтереççĕ. N. Выçăхнă çынна çăкăр кăтартман пулĕ. Альш. Эсĕ çăкăрăн пĕр пĕрчине тăмастăн-вĕт! теççĕ. N. Пирĕн çимелĕх çăкăрри çук пулсан та (хотя нам и нечего есть), куланай партармасăр патша тарçисем хăварман. || В перен. знач. Альш. † Эп каймăттăм çав Чĕмпĕре, çăкăрăм çавăнта туртат (то же, что тат. Risiq tarta). Ст. Шаймурз. † Сирĕнех те çийĕрте пустав халат, çил тавăртăр сылтăм аркине; эсир чĕннипе пырас çук, турă çавăртăр атте-анне çăкăрне.

çăкар туртни

судьба, определение судьбы. Изамб. Т. Мĕн тăвас тен: çăкăрĕ туртнă пулĕ, патшана çын кирлĕ.

çăккăр чĕнни

какое-то поверье? В. Олг. Халях полат çын отнаккă, хаман полат, çăккăр чĕнет.

çăл ани

отверстие колодца. Урмаево. Çăл ани çинче (на дупле или срубе колодца) курка ларать, тет. Капк. Çăл анине çитес чухне ман çын хăраса, йăпăр-япăр хăй витрине ярать çăлалла.

çăлтăр

(с’ŏлдŏр, сы̆лды̆р), звезда. Вопр. Смоленск. 1) Çичĕ çăлтăр, Большая Медведица, 2) икнĕ(?) çута çăлтăр, вращаются вокруг неподвижной (оси), З) хĕрес çăлтăр, 4) курка çăлтăр, 5) выйлă çăлтăр, 6) христос çăлтăр, 7) такана çăлтăр. СТИК. Çăлтăра чашкă пысăкăш теççĕ, уйăха йĕтем (ток) пысăкăш. Трхбл. Çăлтăр мĕн пысăккăш? — Çалтăр пирĕн пысăк ала пысаккăш вăл, тетчĕ пире анне. Ст. Чек. Çăлтăр йĕтем пек (величиною с ток). Альш. Ирпе çăлтăрсем сӳнчĕç (погасли). Ib. Кашни çыннăн пĕлĕт çинче хăйĕн пĕр çăлтăр пулать, тет: çуралнă чухне тухать, тет те, вилнĕ чухне пĕлĕт çинчен ӳкет, тет. Ib. Çăлтăрсем куçĕсене чалăртса пăрахнă (сивве). Вызвездило (к морозу). Сред. Юм. Çăлтăрсĕм куçĕсене чарса (уçса) пăрахнă (в ясную холодную ночь, когда ясно виднеются звезды). К.-Кушки. Çăлтăрсем туха пуçланă (показались). Ст. Ганьк. Çĕр тавранать — таврăн; уйăх тавăрăнать — таврăн; çăлтăр таврăнать — таврăн; кун таврăнать — таврăн. (Из наговора). N. Çăлтăр хыççăн çăлтăрсем, вĕсен шучĕ çук. Н. Лебеж. Эпир, эпир, эпирччĕ, утмăл икĕ хĕрччĕ, çутăличчен çук пултăмăр. (Çăлтăр). ГТТ. Çăлтăр аннисем, çăлтăр хăпарни, çăлтăр сӳннисем те пур. Ib. Çĕрле пулсан, уйăх-çăлтăр курнă эпĕ. N. Шывра çăлтăр ĕмĕлки корнать. Юрк. Кĕвенте çăлтăр, çутă çăлтăр, ала çăлтăр. Çич çăлтăр. Пшкрт. Кӳенте çăлтăр; ала çăлтăр. Ст. Чек. Çăлтăр сăват — куçĕсем пит те час-час пĕр енчен тепĕр енне пăхаççĕ, пуçĕ те час-час пĕр енчен тепĕр енне çавăрăнат. Сред. Юм. Пĕчик ача таса, илемлĕ пôлсан: ачи çăлтăр пик, теççĕ. Хурамал. Çăлтăр ансан, çын вилет, теççĕ. Курм. † Пирĕн куçран мĕн пăхас, çут çăлтăра корман-и? Н. Карм. † Пуçу çине çăлтăр антăр! (Пожелание смерти, проклятье). N. Эп сана çăлтăр кăтартса ярăп, или: эсĕ манăн çăлтăр курăк (иначе: вут çути кăтартăп). Я тебя так ударю, что искры из глаз посыпятся. || Метеор. МПП. Çăлтăр ӳкни. || Фамильное прозвище мужчины. Козыльяр.

çăмламас

(-ламас), мохнатый, шерстистый. ТММ. Çăмламас, косматый, обильный шерстью. КС. Çăмламас çын, алă, çурăм.

çăм-кайăк

çăм-кайăкĕ, назв. хищной птицы. Тряпино (Стерл. у). ЩС. Çăм-кайăк, беркут. N. Çăм-кайăк пысăк кайăк (хищная, мохнатая, упа тĕслех). Ал. цв. 23. Сăмси çăм-кайăкĕ сăмси пек. N. Çăм-каяк (в др. п.п. çăм-кайăкăн, çăм-кайăка), назв. птицы (ее птенец темно-синего цвета). Имен. Çам-кайăк, хищная птица, больше ястреба, с виду мохнатая. N. Çăм-кайăк (большая, с длинными ногами птица, ест мясо, ловит гусей, синеватого цвета). Н. Лебеж. Çăм-кайăк, орел. Смольк. Çăм-кайăк, птица. Сред. Юм. Начар, вăйсăр çын вăйлă çынпа тавлашсан: çăм-кайăк çиç вит эс, тăта мана çыпăçан, теççĕ. См. караппăл.

çăмарта

(сы̆марда), яйцо. Собр. Чăх çара çăмарта тусан, япала çухалать, теççĕ. Орау. Пĕлтĕр çăмартана малтан Якура çитартăмăр та, чăхсем çăмарта лайăх (нуммай) турăç. Ib. Чăх çара çăмарта тусан, лайăх мар. N. Кивĕ çăмарта. N. Виç эрнерен ытла выртман çăмарта. N. Çăмарта самăр мар. Кубня. Мăн çăмарта, çутă куç. (Ламппă). Абыз. Вуникĕ ăмăрт-кайăк, ал икĕ чана, тата виçĕ çĕр утмăл пилĕк шăнкăрч пĕр çăмарта йăтса кайнă. (Çулталăкри уйăх, эрне, кун). N. Хĕре (невесту) килте, çынсем панче те непременно çăмарта шӳрпи çитереççĕ, ачалă-пăчалă пултăр тесе. Вил-йăли. Ача вилсен (лет до 5—7), тула çăмарта кăларса ывăтаççĕ. Альш. Сакайĕнче сакăр çăмарта, саккăрĕш те сарă çăмарта. Пшкрт. Иккĕччен çоратат (родится), пĕре вилет. (Çăмарта). N. Ку такăнчĕ, тет те, кун çăмарта тарчĕ, тет (яйцо выскользнуло у него из рук). М. Васильев № З, 20. Çыннăн чонĕ тохсанах: чон вырăнне çăмартана асаплантар, тесе, орама пĕр çăмарта тохса пăрахнă. Тет. Çĕнĕ-çынни минчетрен килсенех, хапха урлă çăмарта ывăтаççĕ. Нюш-к. Шыв чăххи çăмартине шыв хĕрне тăвать (несет яйца на берегу). N. Ăçта çăмарта ăрăмласа пăрахать вăл çын патне. Çавăнпа чăвашсем, хапха умĕнче çăмарта выртнине курсан, вăл çăмартана илмеççĕ. Сред. Юм. Ака пăтти пĕçерсен (акса пĕтерсен), пĕр чашăк пăтă, пĕр çăмарта ана çине варнă; ăна: тырри çăмарта пик тотă полтăр, тесе, варнă, тет. Ib. Çăмарта тăвас чăх пик коскаласа çӳрет, тесе, пит васкаса ниçта кайса кĕме аптраса çӳрекен çынна калаççĕ. Ib. Çăмарта панче çӳрет. Живет в яичниках (занимается по скупке яиц). N. Çăмарта çурăлса карĕ те, унăн питĕ çине сирпĕнсе хупласа илнĕ. Яйцо лопнуло и залепило ему все глаза. Н. Сунар. Çав çăмарта йăмăкин чĕри пулнă. Этем йăх. еп. пуç. кай. 4. Вăл: виçĕ мăн çăмартасем çинче ларса, пĕр ывăл, икĕ хĕр кăларнă та, çаксенчен вара этем йăхĕ пуçланса кайнă, тенĕ. Кан. Хăçан паран (отдашь)? — Автан çăмарта тусан (т. е. никогда).— Унччен тăхтамастăп.— На, эппин!.. Ядр. Çăварни лаши çăмарта пек (круглая как яйцо), çăмарта калики тăвас мар. СТИК. Çăмарта пек чăп-чăмаркка лаша. Маленькая, но аккуратная лошадка. Арзад. 1908, 42. Çăмарта сутнипе вуникĕ пуслăх тăвар илнĕ (она). || Арзад. 1908, 5З. Анне çăмарта Луккине улт çăмарта, Тимака ик хут ытларах сутнă. || Теsticuli (шулята). Шорк. Ăйăра, çăмарти ансан, кастараççĕ (это бывает в возрасте З—4 лет). Орау. Çăмарти анать, тетчĕ-çке, епле ăна салтака илнĕ пулать-ха. N. Акташ ачине çăмартинчен тапнă та, вилнĕ.

çăмăл

(с’ŏмŏл, сы̆мы̆л), легкий по весу, легкий для выполнения; легко. ТММ. Йăвăр тăпри çăмăл пултăр. (Пожелание покойнику). Н. Синар. Пăхма çăмăл йăтма йăвăр. Ib. Пăхма çăмăл пек, йăтма тытăнсан çĕклеме те çук. Смотреть как будто легко, а поднять (или: нести) трудно. (Вут, огонь). N. Малтан ăна, ватăскере, çынна йăтса пырасси пит йывăр пулнă, кайнăçем вара çăмăлтан çăмăл туянса пынă. Регули. Çăмăл вĕренмелле ачана илеп эп. N. Эсĕ мана пĕр çăмăл çеç ĕç туса параймăн-а! Не сделаешь ли ты для меня одного легонького дельца? Юрк. Куçăсене хуп та, ирĕксĕр ĕç. Пуçна çăмăл пулнине хăвах сисĕн. Орау. Çăмăл юрра юрлама çăмăл. Альш. Хăйне çăмăлшăн (для облегчения себе) тертленет вĕт (старается). || О пище. Эпир çур. çĕршыв 6. Ку пӳлĕмре эпир 12 сехетре çăмăл апат (легкую пищу) çиетпĕр, е чей ĕçетпĕр. || О костюме. Якейк. Паян пасара çăмăл томтирпа (в легком костюме) карăм та, кĕт сивĕ полчĕ (немного озяб). Ёрдово. Çынсем те хĕллехи ăшă тумтирсене пăрахаççĕ те, çуллахи çăмăл тумтирсем тăхăнаççĕ. || О сне. Сятра. Юрă ыйхă (тяжелый сон); çăмăл ыйхă (легкий сон). || Бойкий, ловкий, резвый, легкомысленный. Орау. Ах, çăмăл! ниçта çитсе перĕнессе пĕлместĕн (наскочишь на беду)! В. Олг. Хуаттера исе пырсассăн, корат вăл мана: çăмăлтарах салтак полат ку, ăслă ача полат, терĕ. N. Василий вăл йăвăç тăрне хăпарма майсăр çăмăлччĕ (былловок). Калашн. 27. Сăмăл çынсем ларчĕç вĕсен сулхăнне Регули. 5. Вăл чопма çăмăл. Богдашк. Пĕчĕкçĕ ача кăмрăк çисен, çăмăл пулать, теççĕ. N. Вăл этемĕн ури çăмăлли çине пăхмастĕ. Альш. Хăна çăмăллине пĕлетне, акă вырт çавăнта ăс кĕриччен. Полтава. 9. Ватă чĕре апла мар: унăн шухăш çăмăл мар, вăл васкаса парнас çук. Ск. и пред. чув. 66. Ĕлĕк çăмăлтарахскер, халĕ Утяк тăнлă çын пулса хăй хуçа пулчĕ. N. Çăмăл майрасем анчах тăрса йолнă. Бгтр. Çăмăлтарах карчăксене хăмăт тăхăнтартса. || Легко. Ск. и пред. чув. 14. Халăх çăмăл калаçать, пур çын чунĕ хĕпĕртет. || Легкомысленно. Ст. Чек. Çăмăл хытланат (необдумано, чтобы форсить). || Ветренность.

çăмăллан

делаться легким, освежиться, облегчаться. О сохр. здор. 8З. Шыва кĕрсен, çын уçăлса, çăмăлланса каять. Н. Сунар. Салтака кайсан, çул çинче хăваин (свой) старик панă шăхличипа каласа çăмăлланса пынă. Бес. чув. 22. Микулай кашни сăмахне каламассерен çăмăлланнă çемĕн çăмăлланса пынă (все становилось легче и легче); унăн сăмахĕ чĕререн тухнă, çавăнпа унăн сăмахĕсем пит вирлĕ, таса ăнланмалла тухнă. || Родить. Рук. календ. Прокоп. Çăмăллан, родить. N. Варвари теме çăмăлланса кайимаçть. Сред. Юм. Çăмăлланнă (беременная, родила.)

çăмăлкка

легкомысленный. Фин. Вĕсем пуçа тăратсарах çӳрекен çăмăлккарах çынсем. Ст. Чек. Çăмăлкка çын, легкомысленный; легоньки юмок. || Легкомысленно. Ст. Чек. Çăмăл хытланат, пĕр тĕрлĕ пусан та пит çăмăлкка калаçат. N. Ывăлсем пирĕн çăмăлкка калаçатьчĕ.

çăмăлçах

(-з’ах), легкий, живой, изворотливый. П. Якдоуши. Çăмăлçах — çăмăл, ӳркенмен çын, йăпăр-япăр тăвакан çын. || Легкомысленный (человек). Завражн. Çăмăлçах пек тойăнать. Он (мне) кажется легкомысленным. Полтава 103. Вăл чăхăмçă, вăл суккăр, чăтма пĕлмен çăмăлçах. „Он слеп, упрям, нетерпелив и легкомыслен“. Ib. 90. Çăмăлçах пек савăнса швед патшине Карла чунтан-вартан кĕтеççĕ. („И Карла ждал нетерпеливо их легкомысленный восторг“).

çăмăр чӳк

назв. моления. Хир-б. ЧС. Пирĕн ялсем кашни çулах, çăва кĕрсен, канлĕ (scr. кăлнă) вăхăтра çăмăр чӳк тăваççĕ. Н. Седяк. Çăмăр чӳкне çăмăр пулмасан тăваççĕ. Ялтан çу, сĕт, кĕрпе, çăкăр пуçтарса çӳреççĕ. Ял вĕçне тухса пĕçерсе чӳклеççĕ хуранĕпе лартса, унтан вара валеçеççĕ пăттине. Çисе пĕтерсен, пурте кĕпи-йĕмĕсемпех шыва кĕреççĕ. Кĕменнисене шыва тытса пăрахаççĕ. Таврăннă чух урамри çынсене те шывпа: „çăмăр чӳк шывĕ“, тесе сапаççĕ. Пăттине пĕçерсе кĕл-туса пĕтерсен, кăвакарчăн вĕçтерсе яраççĕ, Кăвакарчăн хĕвел-тухăç енеле кайсан: тырă пулать, теççĕ. „Çак чӳке ака пĕтсен тăваççĕ. Срв. описание „çерçи чӳкĕ“. Етрух. Çăмăр пулман чухне çерçи чӳкĕ тунни. Çăмăр пулман çул, чăвашсем çерçи чӳкĕ тăваççĕ. Ялта пĕр виç ватă çын пулсан, усем ялти мĕн пур çамрăк ачасене пурне те пĕр çĕре пухăнма хушаççĕ, вăл ачасене пĕр ачана хушаç килрен кăçкăрса çӳреме. Вара вăл ача кăçкăрса çӳрет кантăкран; вот епле кăçкăрать: çăмăр çуман пирки ваттисем, уçăп пиччепе Ермулла пичче, ачасене пухăнма хушрĕç; усем: çерçи чӳк тутарас ачасене, теççĕ. Вара çапла кăçкăрсан çӳлленех ялта пĕр ача та юлмасть пухуна кайманни. Унта вара пухура ваттисем калаççĕ: ачасем, епле, каплах пулсан, пĕр çăмăрсăр пирĕн тырă-пулă пулмасть, çерçи чӳк тăвас пулать, ан ӳркенĕр-ха, çине тăрăр, ĕлĕк çерçи чӳк тусан çăмăр пулаканччĕ, тырă-пулă та аван пулатьчĕ, ачасем, епле пулсан та, ан ӳркенĕр!“ Вара ачасем кăçкăраççĕ: ваттисем хушнине мĕнма ӳркенес-ха, теççĕ, вăл çăмăр пулсассăн хамăра усă пулать, эпир вара хамăр та выçă вилместĕпĕр. Ну вара ваттисем калаççĕ: эппин, ӳркенмесен, акă çапла пуçтарăр: пĕр çиччĕн-саккăрăн çерçи чĕппи пуçтарма кайăр, килĕрен пуçтарăр, камăн лупас çумĕнче, çта кĕлет çунаттисенче пулать, усен сассисем паллă: чăрăк! чăрăк! туни. Акă усене пуçтарса пурте çырма хĕрне анăр, унта усене тасатса пăтă пĕçерес пулать, тет; ыттисене çăнăх, кĕрпе, çăв, тăвар килĕрен пуçтарма яраççĕ. Çав япаласене пурне те пуçтарса пырсан, вара калех пĕр чухăн çын латĕнче пашалу пĕçереççĕ, çине çу сĕреççĕ. Пăттине çырма хĕринче пĕçереççĕ; пĕçерсе çитерсен, пур хатĕр те çитсен, вара шыв хĕрне анса çав ватă çынсемех чӳклеççĕ. Малтанхи сăмах: вутăш, çырлах, вутăш, çырлах! теççĕ, картусне е шĕлепкине хул айне хĕстерет, ачасене пурне те шывалла пăхса пуççаптарать, вара унтан çиме пуçлаççĕ çерçи чĕппи пăттине; унта çерçи чĕппи те, алă та çитмен сакара(?) йĕри-тавра лараççĕ те, хуранĕ çинченех çиеççĕ. Çисе пĕтерсен кайран, çав ватă çынни калать: çырлах, вутăш, çырлах, вутăш! тет, унтан ачисем те çавăн пекех: вутăш, çырлах, вутăш, çырлах! тесе кăçкăраççĕ, вара çав ватти калать: ĕнтĕ, ачасем, шывпа выляр шыв варĕнче, вара çумăр лайăх пулать, тет. Унтан ват çын килне тавăрнать. Ачасем витресемпе шыв ăсса пĕр-пĕрне хăваласа çӳресе пуç тăрăх шыв яраççĕ. Ачисем килне тавăрăннă чухне аран утса тавăрнаççĕ, хăйсем лачкам, кĕписенчен шыв юхса тăрать, хăйсем çапах пĕр-пĕрне шывпа сапассине пăрахмаççĕ. Юлашкинчен ял хушшинчи тултарнă урам каткисенчен ăса-ăса сапаççĕ. Урам каткисенче кăçан та кăçан шыв пĕтет, вара тин чарăнаççĕ, унтан вара килĕсене кĕрсе типĕ кĕпе-йĕм тин тăхăнаççĕ.

çапа

(с’ŏба), кладбище. || Могила. Хорачка. Потом вăл вилĕ карти туса, вăл çăпая чиксе çĕтĕк каскасам çын вырăння. См. çăва.

çăпата

(сы̆бада, Пшкрт: сы̆βада), лапоть. КС. Порядок плетения лаптей. Çăпатана — 1) хуçаççĕ: самсине хуçаççĕ (устраивают), кĕллине хуçаççĕ; 2) тавăраççĕ; З) пуçланă пушăчсем пĕтсессĕн, вара çĕнĕрен пушăтсампа саплаççĕ. Çĕтĕк çăпатана та саплаççĕ. В. Олг. Çăпата хуçас, саплас, кĕллине таврас, тирес. Пшкрт. Çăпата сапла. Охотников. Лапти (çăпата) в девять лык много сложнее, чем обыкновенные, в семь лык. Это верх искусства своего рода, и редкие умеют их плести. Они изящнее обыкновенных, поэтому их носят большею частью парни-щеголи да девушки, и то только по праздникам. Чăвашсем 5. Ватăличчен, йӳтиччен пурăнмалла ту, çăпатине кутăн сыракан пуличчен усра. (Молитва о новорожденном). Якейк. † Пĕчĕк пуçлă çăпати, посас çĕре посимар. Шурăм-п. Хусах ача хăтана пырсассăн: вăл çăпата пĕлет-и? тесе ыйтнипе пĕрле: вăл шут (счет) пĕлет-и? теççĕ. Пазух. Çиччĕпеле хуçнă сар çăпата тăххăрпала тунинчен ирттерет. Кадыш. Эпĕ çăпата тăвакан çын анчах, çук çын, уйăрăлнă çын. Юрк. Тепĕр енчен, вĕреннийĕн усси те пулман, ахаль çăпата çĕтсе çӳренни (= çӳрени) анчах пулнă (только попусту драл, изнашивал лапти). ЧП. Вуниккĕн çăпата эп сыртăм. ТХКА 26. Ку çăпатана сĕтĕрсе çӳреме ура вăй çитмест ман. Ку çăпата ытла тарăн, кантрисем кĕске, тесе, виçĕ кун ман карчак ятлаçса çӳрерĕ манпа. Ib. Вăл çăпата тарăн, пысăкрах, кантри кĕскерех пулнăччĕ. Ib. 18. Сĕтел çине çăпата хунă, тавăрнă çăпата; пысăк çăпата; калăпне кăларман; пушăт вĕçĕсем тăраткаласах тăраççĕ, шĕшлĕ, кукăр авăрлă шĕшлĕ, çăлата кĕллине тирĕнсе тăрать. Çăпатине хуçса пĕтереймен: вăхăт пулман пуль çав. Орау. Ах, тур çырлах, хăнкăлисем çăпата пек (с лапоть). Ib. Ванюр Йăвань пĕвинче карассем çăпата пек (т. е. крупные). Ib. Паян эп пĕвере пĕр шапа куртăм — çăпата пек! Трхбл. Çăварĕ çăпата пек (большой). Ib. Çăпата çăвар, большеротый.

çăпаталла

назв. игры. Юрк., Николаев. Орау. Çăпаталла. Ку вăя вылянă чухне чăркуççи çӳлĕш шалçа çапса лартаççĕ. Çав шалçа тăррине çăпата кантри çыхса хураççĕ. Унтан шалçи çумне çăпатасем пуçтарса килсе хураççĕ. Пĕр ачана, шăпа ярса, çăпатасене хураллама тăратаççĕ. Ытти ачисем çăпатисене вăрласшăн çӳреççĕ. Хураллакан ача пĕр аллипе çăпата кантрине тытса çӳрет, тепринпе, мел килсен, çăпата вăрлакансене тытать. Çăпата вăрлакана тытсан, тытаканни вара хуралçăран тухать, хураллама вăрланă чух кам лекĕннĕ, çав юлать. Унтан ку çын та çăпатисене хытă хураллама тытăнать, вăрлакансене пит тытасшăн тăрăшать. Анчах лешсем часах пырса лекĕнмеççĕ, çăпатисене ялан леш сисмен чух анчах вăрлаççĕ. Çăпатисене вăрласа пĕтерсенех хуралаканнине ачисем хăйсен аллинчи çăпатисемпе пеме тытăнаççĕ, хуралаканни шалçа патĕнчен пăрахах тарать. Çăпатисене персе пĕтерсен, леш ачи вара пурне пуçтарса пырать. Хураллама калех çав юлать (остается опять тот же).

çăт

(с’ŏт, сы̆т), глотать. О сохр. здор. Çын скарлатинапа чирлесессĕн, унăн пырĕ çăтма ями ыратакан пулать. Орау. Çăтса антар, проглотить. N. Çăтса ярас, проглотить. Алших. † Сарă улма тесе, хыпса çăтса ан ярăр. ТХКА. Сăмахранах каласан, пирĕн хура свешченĕк тĕнче мулне пĕтĕмпе пĕр çăвартан çăтăччĕ. Самар. Çын çинине çăтса ларан. (Что) ты куски считаешь? Тюрл. Çăтсо (с’ŏтсо) ларать. Видит, как другой ест, и сам испытывает желание есть. См. çăтăхла. N. Ăна çăтса ярас пек, шăлĕсене шатăртаттарса тăнă. || Затягиваться (дымом при курении). СТИК. Эп туртнă чухне тĕтĕме çăтмастăп. Когда я курю, я не затягиваюсь. || Принимать в себя, втягивать, затягивать. Утăм 9. Сивĕ пек пĕчĕкçĕ шывсене Атăл тата урăх та пит нумай çăтать. КС. Йӳçĕ çăтать. Трясина втягивает в себя. Ib. Лашана йӳçĕ çăтнă. Лошадь утонула в трясине. Панклеи. Çĕр çăтнă (провалившийся в землю) хола çĕр çине тоххĕр. Якейк. Çĕр çăтса кайман пуçна. Ib. Çĕр çăташшĕ (сильная ругань). Тюрл. Эй, çĕр çăташшĕ! Кама 49. Çĕр çăттăр вăт-тăк. || Хапнуть (чужое имущество). Изамб. Т. || Клевать (о рыбе). Пшкрт. Полă çăтат. || Уничтожать. Ст. Чек. Алла, ку сăмовар кăмăрăк нуммай çăтат.

çăтă

(сы̆ды̆), жадный, прожорливый. Латыш. Çăтă, неразборчивый при глотании, еде. || Обжора. Начерт. 156. Сред. Юм. Çăтă (не вполне соответствует обжоре), мĕн çын çинине çăтатса пăхса ларан корман-и мĕн япала?! Ib. Çăтă тесе, çăтатса çӳрет тесе, нимрен те тăрана пĕлмен çынна калаççĕ. || Жадность. Перев. Кашкăр çăттине пурте пĕлеççĕ, что волки жадны, всякий знает кашкăр аш-мĕн çинĕ чух нихăçан та шăмма-мĕне асăрхамаçть.

çăтăх

(сы̆ды̆х , с’ŏдŏх), жадничать, нетерпеливо добиваться еды. N. Çăтăхса çӳрет. Ходит и ищет, как бы украдкой заполучить что-нибудь съедобное. („Слово ругательное“). Сĕт-к. Çăткасси çăтăхнă, арĕм тоти тотăхнă, ачи-пăчи пăчăхнă. Рак. Çăтăхнă тесе нисĕпсĕр çынна калаççĕ. Ямаш. Çăтăхнă çын, жадный человек. СТИК. Çăтăхас = антăхас. Ib. Ан çăтăх ĕнтĕ тек, акă çиме ларăпăр (вот сядем за еду). N. Этем йĕркелĕ умна лартнине çи, кирлинчен ытлашшине çăтăхса çын кăмăлне ан сивĕт. Ib. Шывсăр антăхнă çул пыракан çын мĕн куç тĕлне пулнă шыва епле çăтăхса ĕçет (пьет жадно), çавăн пек вăл та кама тĕл пулнă, çавăн чатăрĕ умне пырса ларать те, уххине илме йĕннине хатĕрлесе тăрать. Изамб. Т. Мĕн çăтăхан? Ĕлкĕрĕн! Зачем торопишься есть? Успеешь?

çăткалан

жадничать, зариться на еду. Сред. Юм. Çăткаланса çӳрет тесе çын апатне çиесшĕн çӳрекен çынна калаççĕ.

çăткăн

прожорливый. N. Çăткăн çын хăй ĕмĕтне тăрантармалăх пухса çитерсен... См. Магн. М. 152.

çăтăк-çурăк

ветошка. V. S. || Оборванец. Сред. Юм. Çăтăк-çôрăк — начар тумтирпе çӳрекен çын.

çăтат

жадничать, зариться на еду. Сред. Юм. Мĕн çын çинине çăтатса пăхса ларан ôнта. Ib. Çăтатса çӳрет — выçă куçпа пăхса çиесшĕн çӳрет тени.

çăтмах

рай. А. Турх., СПВВ. ТМ. Т.IV. Мункунта вилнĕ çынна çăтмаха кĕрет, теççĕ. Н. Шинкусы. Çăтмахра (тутлăхра) ырă вырăнта пулччăр, йывăр тăприсем çăмăл пулччăр, выртнă вырăнĕсем мамăк пулччăр! (Поминовенье предков в молитве ӳчӳк). СПВВ. ИФ. Пĕр-пĕр çамрăк е ватă çын вилсессĕн: пилĕ тутăр, çăтмахра пултăр, теççĕ. Лайăх вырăн. СПВВ. ЕС. Çăтмах — рай, савăнăçлă пурăнăç. Юрк. Мункунта вилнĕ çын çăтмаха, кĕрет пулат. Нюш-к. Вилнĕ çынна хывнă чухне юсмана тата-тата: çăтмахра пултăр, тесе, пăрахнă. Эпĕ пĕчикĕ чух ваттисене асăннă кун асатте, чашăк хĕррине йĕри-тавра çурта лартса, чашăка: çăтмахра пултăр, çăтмахра пултăр, тесе, икерчĕ тата-тата пăрахатьчĕ. Ваттисене асăннă кун тĕн айĕнчи пĕрене çине те тĕн айнех çуртасем лартаççĕ. СПВВ. Х. Çăтмахра пултăр (в раю. Ядр). Русак. Тумлантарсан, çурта çутса (..çинче çăкăр çумĕнче): пилле, тесе, хываççĕ. Пахил пул (усал ан ту, тени пулат). Çăтмахра пул (райра пул, тени пулат), йăвăр тăпра (и?) çăмăл пултăр. Вилнĕ çынне килтен хуп çинче пирсемпе çĕклесе каяççĕ. Изамб. Т. Çăтмахра выртăр! (Обращение к умершим на поминках). Ск. и пред. чув. 67. Çăтмах пекех туйăнать Силпи чăваш ялĕнче.

çăттин-çаттин

подр. сл. Сĕт-к. † Çăттин-çаттин пошмакки пирн ораран тохас çок, çын орине кĕрес çок (т. е. другие не будут носить, а мы носим).

çăхан

(с’ŏhaн, с’ы̆haн), ворон. N. Çул кайнă чух, çул урлă çăхан кăраклатса каçса кайсан, ырра мар, теççĕ. N. Çăхан пӳрт тăррине ларсан, çын вилет, теççĕ. Сред. Юм. Çăхан çăмартине илсессĕн, чăхха тытат (в отместку). Ib. Çăхан çăхан куçне сăхмас, тесе, аслă çынсĕм пĕрне пĕри айăпламаççĕ тесе калассине калаççĕ. Ib. Çăхан пик тесе пилсĕр, пит капăрланакан çынна калаççĕ. N. Вара çăхана кăларса янă. Сĕт-к. Çăхан ачи. Ib. Çăхан этемми (ругань). Пшкрт: сŏҕан кы̆роклат (каркает).

çĕкле

(с’ӧ̆к’л’э, с’э̆кл’э), поднимать. Янш.-Норв. Вăл (вутăш) çапла хăйне кашкăрсенчен кăшкăрса хăтарнăшăн çынна çĕклейми укçа парать, тет. Чăв. й. пур. 37°. Ăçтан пыннине хам та сисмерĕм, çитрĕç те, урапа çине çĕклерĕç-пăрахрĕç (меня). N. Пит нумай çĕклерĕн. Çĕнтерчĕ 47. Георгине çĕклесе тăратса лартать (поднимает и ставит на ноги). ТХКА 70. Эпĕ Петтяна çĕклесе тăратрăм. || Носить. В. Олг. N. † Кĕтӳре тимĕр кăвак çук, йĕвен çĕклесе каясси çук. Байгул. Тата хăш чухне йăмăка çĕклесе çӳреттеретчĕ (заставляла носить на руках). || Брать. Бижб. Çынна ытла сăмах каличчен, ытла чĕлĕ çăкăр çĕкле. (Послов.). Собр. Çынна сивĕ сăмах калаччен, пĕр чĕлĕ çăкăр çĕкле. (Послов.). || Выдержать, сдержать. Кильд. † Çĕр çирĕм (вар. çĕр çитмĕл) пĕрене кастартăм, çĕр çĕклейми пӳртсем ларттартăм. Сред. Юм. Кăçал ôлма пит пôлнă та (уродились в изобилии), ôлмăççисĕм çĕклесе те лараймаççĕ. || Поддерживать, помогать. N. Халĕ ăна ывăлĕсем пăртак çĕклесе пурăнаççĕ. N. Патшалăх пухăвĕ тĕрлĕ ĕçре пурăнакан халăхăн нушине çĕклеме (облегчить) тăрăшмастчĕ. ЧП. Хура-халăха çĕклес. N. Усал çын хăй хутне кĕрсе шанчăк илекенĕн камăлне çухатать, хăйне ырăлăх тунине вырăна хуман çын хăйне çĕклекене пăрахать. N. Вара эпир, ун пек çĕклесе тăракан çын тупсан, çынсенчен те хăрами пулатпăр. Альш. † Купăсçăçăм купăсçă, ман сассăма кам çĕклĕ? Ман сассăма эс çĕкле, сан сассăна эп çĕклĕп. || Служить подспорьем. О сохр. здор. Тĕрлĕрен кĕрпе, çĕрулми, ытти пахча çимĕçсем те çăкăра пит нумай çĕклеççĕ. || Поддерживать дух. N. Йăвăрлăх килсен, унăн чунне çĕр ĕçлени çĕклесе тăнă, çавăнпа унăн ӳчĕ-пĕвĕ час çемçелмен. Хора-к. Йывăр хуйăха ĕç çĕклет. (Послов.). Пазух. Ырă аттеçĕм, аннеçĕм. Сирĕн хуйхăра кам çĕклĕ? Турăпа пӳлĕх хăй çĕклĕ. Самар. † Аслă урам хушшисем тумхахлă, тумхахлă та пулин çĕр çĕклĕ; пирĕн пуçсем хуйхăлă, хуйхăлă та пулин турă çĕклĕ. Хĕн-хур. Ай, ăнсăр, хĕн-хур куракан çынна турă хăçан та пулин çĕклет. N. Хăйне хăй çĕклесе çӳрет. || Носить (званне). N. Ĕç мĕнлине тӳрех, уççăн калас пулать. Тӳрех каламан çын халăх шаннă çын ятне çĕклеме тивĕçлĕ мар. Ст. Ганьк. † Урçа ятне çĕкличчен (т. е. чем быть женою вдовца, = тӳсиччен), тулă пăтавкки çĕклейĕп. || N. Эпир халĕ тутăр-сурпан вĕçĕсем те çĕклеместпĕр. || Снимать грязь, очищать. || Принимать (на себя) Альш. † Кĕпе кирĕкне кĕл çĕклĕ, кĕл кирĕкне мĕн çĕклĕ? Кĕл кирĕкне шыв çĕклĕ. Ала 72°. † Ман çылăха кам çĕклĕ, кам çиекен çав çĕклĕ. (Хороводн. п.). || Принимать (в картах). Изамб. Т. Эсĕ миçе карт çĕклерĕн? (У КС. — тытрăн). || Поднять (урожай). N. Кĕр çитрĕ. Çĕр, юрлăхсене шеллесе, тырă çĕклесе пачĕ. || Уносить, украсть. Изамб. Т. Ку, Микуç, хăйсенчен пĕр кил урлинне сурăхне çĕклеме кайнă. || Расплачиваться, poenas luere. N. Алли тунине арки çĕклĕ, теççĕ. (Послов.).

çĕлен

(с’ӧ̆лэн’, с’ӧ̆лэн, с’э̆лэн’, Пшкрт: с’э̆лӓн, в некот. гов. с’лэн’, т. е. в один слог, но с губным с’), змея. К.-Кушки. Çĕлене çĕлĕн çимес. (Послов.). N. Вара çĕлен хурчкана, çиленсе, хӳрипе çапса çунтарса янă, тит. Хурчăка вара тĕк-çӳçсĕрех таврăннă та, таврăнсан вара сĕт çине кĕрсе ларса, унăн тĕкĕ-çӳçĕ çитĕннĕ. Ск. и пред. чув. 21. Çиленсессĕн, çĕлен пек, куçĕпе çиçĕм çиçтерет. Туй. Унăн виçĕ витре кĕрекен сăмаварĕ пур, вуник пуçлă çĕлен пек чашкăрса ларать. Нюш-к. Çĕлене каснă çавапа ӳте кассан, çĕлен чĕлхеçне вĕртмесен, суран тӳрлене пĕлмест. N. Çĕлен йывăççа (йывăç тавра) явăннă (обвилась). N. Çĕленпе калтан чĕлхи пĕр, теççĕ. (Послов.). Бур. Ăшша çĕлен те иленет. (Послов.). Кан. Уйра çӳренĕ чух, е вăрмана хăваласа кĕрсен, выльăхсене çĕлен сăхать. Орау. Паян ĕнене кĕтӳре çĕлен ĕмнĕ. N. Çавăншăн вĕсем çине çĕлен янă (напустил змей). Кан. Çĕлен пек çĕмĕрт тĕслĕ, çула кисретекен ăйăрсем. Ст. Чек. Тĕлĕкре сивĕ шыв ĕçнĕ пек этем ăшне çĕлен кĕрет. Ib. Çамрăк хура лашана (кастарнă выльăх) чуптарса тарлатса килсен, унăн шăкне çавăн чухне шăнине ĕçсен, çĕлене чыстă вакласа кăларат, тет. КС. Çĕлен пек = вăрăм, яка (лаша). Сред. Юм. Çĕлен пик тесе пит самăр, яка лашана калаççĕ. СТИК. Мăнтăр тьыхасене: çĕлен пек, теççĕ. (Так же называют злого человека: вăт пулат та иккен çĕлен). Ib. Пирĕн пĕр питĕ хаяр çын пур. Çавă, ваттисем каланипе, çĕлен чĕлхине çăтнă, тет. N. Качакан(а) çĕлен ĕмнĕ (мало молока). Юрк. † Çĕрте çĕлен шăват-çке, кăлкан тĕпĕ çунат-çке. Ib. † Эпир савнисене ют савсан, çĕлен пулса вырттăр çумĕсенче. Ib. † Ан кулян, тăван, хĕлĕхшĕн (что оборвалась струна), санăн купăс хĕлĕхĕ ылттăн мар. Ай-хаях, ылттăн мар, кĕмĕл мар, вăта таран татнă çĕлен мар. N. † Хирте çĕлен шăхăрать, пĕтĕм хире ян ярать. || Змея, охраняющая скот (старое поверье). Шорк. Выльăх картинче пĕр çĕлен пулать, тет; çав çĕлен картари выльăхсене сыхласа пурăнать, тет. || Пиявка. Торп-к. Çĕлен, пиявка. М. б. описка, вм. сĕлек, сĕлĕк?

çĕлен мăйраки

„рожки змеи“. Н. Карм. Çĕлен мăйраки кĕнĕ пулĕ сана, пуян тăратăн: укçа та нумай, выльăх та нумай, тырă та нумай. Ib. Рăскаллă çын çĕлене курать. Мăйракаллă çĕлене курсассăн, шур туттăр пăрахать, (шурă япала) сарса пăрахать çĕлен умне. Çав шурă çине çĕлен мăйракине пăрахать. Унтан вара вăл çын илсе тавăрнать те, пуять: укçа енчĕкне ярсан, укçа нумай пулать; выльăх картине хĕстерсе хурсан, выльăх нумай пулать; вăрлăх тырă çине чиксе хурсан, тырă ăнать те, хуçа пуять. Çĕлен мăйракине çухатсассăн çука ерет: пит хытă сыхлас пулать. ФТТ. Укçа хутаççине е тыр ăшне çĕлен мăйракине хурсан, хутаçри укçа е пырари (= пӳлмери) тырă нихçан та пĕтмест. Орау. Темскерле ылттăн мăйракаллă çĕлен пур, тет. Мăйракисене вăл кашни çулах пăрахать, тет. Çав çĕлен мăйракине тупакан çын пуять, тет. Тулĕк çамкине икĕ мăйрака пек мăккăль сиксе тухать, тет. Хир-пуçĕнчи Кулля çавăн пек мăйрака тупса-пуйнă, тит, çамкинчи мăккăлĕ те унăн çавăнпа тухнă, тит. Вăл халь кам-та-пулсан çамкине перĕнтерсе мăккăль сиктерсе кăларсан: ку Кульля мăйракине ăçтан тупрăн? тесе ыйтаççĕ кулса.

çĕлĕк

(с’э̆л’э̆к, с’э̆л’э̆к’), шапка. В др. гов. ĕçлĕк, калпак. П. Пинер. † Пĕлтсем юхат, пĕлĕтсем юхат, пирĕн пуçри çавра çĕлĕк пек. С. Айб. Старик мана: кайса ил çĕлĕке, тет. Эпĕ: çĕлĕкӳ пулсан, кайса ил, тетĕп. Собр. Ваттисен сăмахне çĕлĕке пуç айне хурса итлеме каланă, теççĕ. (Послов.). Юрк. Пуçне ĕлĕк чухне тил çĕлĕк тăхăнтарнă, халĕ ĕнтĕ тил çĕлĕк вырăнне тӳнтерле çĕлĕк тăхăнтараççĕ. Ib. Тимĕрçен чăвашĕ чиркӳре, кĕлĕ вăхăтĕнче, çĕлĕкпе тăра парат. Тепри, унпа юнашар тăраканни, ку çапла чиркӳре çĕлĕкпе тăнине курсан: Василий Иванович, эсĕ мĕншĕн чиркӳре çĕлĕк тăханса тăратăн? тесе ыйтат. ЧС. Ăста кирлĕ унта çĕлĕк пек (с шапку) вутла хĕмсем пыра-пыра ӳкеççĕ (во время пожара). N. Пуç çурăлсан — çĕлĕкре, ал хуçăлсан — алсара. (Послов.) Ст. Чек. Вăл пĕр çĕлĕк пек кăна исе килчĕ. N. Как только чӳкне кĕл тăваканни: çырлах, тесе, çĕлĕкне хурса пуççапсан, пĕтĕм çын ӳксе пуççапать. Букв. Пĕр çĕлĕкĕн хĕрĕх саплăк. (Мунча чулĕ). Чертаг. Çĕлĕк, островерхая старинная шапка, уже вышедшая из моды (нынешние шапки зовутся калпак). || Венчальный венец. Максимк. || Хохол. Изамб. Т. || Шишак. Шел. 24. Пуçри чухăн (чугунную) çĕлĕкне васканипе Пӳлере хире, манса хăварчĕ.

çĕлне

то же, что çĕнĕле; встреч. в выраж: халь çĕлнерех, недавно, в ближайшее время. Орау. Масар çинче халь çĕлнерех (недавно) пытарнă вилнĕ çын тăпри куписем курнаççĕ.

çĕмĕрĕл

разбиться. N. Эпĕ пӳртрен тухса кайнă чухне сĕтел çине чӳлмек лартса хăвартăм, килсе кĕнĕ чухне чӳлмек çĕмĕрĕлсе выртат. ТММ. Чул çине ӳкет — çĕмĕрĕлмест, шыв çине ӳкет — çĕмĕрĕлет. (Хут). Альш. † Приюм алăк — кленче алăк, хытă ан тап — çĕмĕрĕлет. Çĕмĕрĕлмекай, çунса кайтăр, ман çамрăкпуç çухалат! N. Приюм алăк — кĕленче алăк, уçса хупсан çĕмĕрĕлет, çĕмĕрĕлмекей (так встречается дважды), çунса кайтăр, ман çамрăк пуç çухалчĕ. || Ломаться. Орау. Тепĕр, мăнтăртарах çын ларсан кĕç çĕмĕрлсе анас пек çуна пурччĕ (или: çĕмĕрĕлмелле çуна пурччĕ). Ib. Çуни кĕç-вĕç çĕмĕрлес пек пырать. Сани того и гляди развалятся. || О ломоте. Т. IV. Шăм-шак çĕмĕрĕлсен, йĕпе пуласса, теççĕ. Так и у КС. Чума. Пуринчен ытла пилĕк таврашĕ çĕмĕрлес пек ыратать (страшно ломит поясницу). || Изувечиться. N. Вилекен сахал полчĕ, çĕмĕрлекен номай полчĕ. || Шуметь, галдеть и т. п. ППТ. Малтан халĕ, пĕр пилĕк-ултă киле çитеччен, тата пуçа каяччен (пока не опьянеет), пит çĕмĕрĕлмеççĕ. Тип-Сир. Тапраттĕр, тет, çĕмĕрлме хăйĕн пӳлĕмĕнче: юрлат, ташлат, тет. Альш. Ташлаççĕ, çĕмĕрлеççĕ. Мокры. Вăйсам (какие-то зимние игры) пуçлаççĕ те, çĕр хута килрен киле ташласа çĕмĕрлсе çӳреççĕ. ППТ. Йытăсем çĕмĕрĕлсе (ожесточенно) вĕреççĕ. Хурамал. Унта камăн ют ялта хурăнташ пур, çавсене пур килĕрен хăна чĕнеççĕ те, ялĕпе çĕмĕрĕлсе юрласа ĕçкĕ тăваççĕ. ЧС. Ял хушши вара çĕмĕрĕлсе анчах тăрат (от шума и гама). Ала 80°. Çĕмĕрлсе, савăнса анчах лараççĕ, тет (на пиру). Шурăм-п. Ун хыççăн турхантие кĕл-тунине курма кайнă ачасем çĕмĕрĕлсе (шумно) тухрĕç. Ск. и пред. чув. 66. Путăксемпе, варсемпе çĕмĕрĕлсе шыв кĕрлет (бурлит). Полтава 97. Соборсенче, пур çĕрте „анафема“ çĕмĕрлет („гремит“). Бюрг. † Пĕчĕкçĕ çырма пуçĕнче упаленет упанăн çурисем; пĕрин пĕр чӳлмек сăри пулсан, çĕмĕрĕлет тăванăн тăванĕсем. N. Ял хушшинче питĕ çĕмĕрлеççĕ. N. Кунта тĕнче çĕмĕрлет. || Биться. Абаш. † Ик кăвак ут витере, çĕмĕрлеççĕ тохасшăн. Баран. 79. Çĕмĕрĕлсе, шавласа чул çырана пырса çапăнать (волна). || Кочевряжиться („скандалить“). Кан. Пĕртте тӳлесшĕн марччĕ вĕсем кăна, тем пек çĕмĕрĕлчĕç. Беседа. Килне тавăрăнсан çĕмĕрĕлме, вăрçма, шуйăхма тытăнать. || Ругаться, разговаривать громко. Ашшĕ-амăшпе. Кĕркури çĕмĕрĕле пуçланă çапла калаçса. Никама та сăмах чĕнме те паман. Сред. Юм. Çĕмĕрлеç анчах. Ругаются, разговаривают громко. Ib. Çĕмĕрлет паян кунĕпе хăй, çынна сăмахлама та памас. N. Хамăр ялти Петăр мĕн çĕмĕрĕлсе выртатĕ? N. Хĕрсемпе лайăх çĕмĕрлетне? || О сильном росте. Юрк. Хура вăрман хыçĕнче çĕмĕрт пиçет çĕмĕрĕлсе (= вăйлă). АПП. † Çĕмĕрт-йывăççи çĕмрелет, пирĕн çĕмрĕлесси çитрĕ пуль.|| Грохотать (стрелять). N. Артиллери çĕмĕрлет пирĕн урлă. || В перен. знач. Шибач. Халĕ вăл пит хытă çĕмĕрĕлсе (разбит жизнью). N. Хуйхăпа çĕмĕрлнĕскер.

çĕнĕ

(с’э̆н’э̆), çĕн, новый. Юрк. Çынсем пек çĕнĕ пӳртре пурăнăпăр. Ачач 108. Çамрăк ача сасартăк темскере çĕнĕ япалана, кĕтме тытăннă. Мĕн пулать-ха вăл çĕнĕскер. Чăв.к. Эсĕ çĕнĕ кĕрĕк ан çĕлет, ăрам тăрăх утса ан çӳре. N. Ăшĕ-тулĕпех çĕнĕ. (У костюма) и верх и подкладка — новые. Кан. Сан çуртсем çунсан, укçа илетĕн, çĕнĕ тум-çурт çавăрăн. АПП. Çĕнĕ çуна, сăрлă ӳрече. N. Сăран атă çĕтĕлчĕ, çĕнĕ параççĕ пулмалла. Ст. Чек. Çĕнĕ хырăм, кив çăвар. (Говорит глава семьи, когда начинают есть новый хлеб). || Молодой. || Свежий. Шурăм-п. Уйран çĕнĕ те, тутлă çиес килет. Ib. Тырă выракансене валли така ĕнер акчах пусса, тет, аш (какан) çĕнĕ. Юрк. † Çĕнĕ çунă юрсем пит тарăн мар, чăн чăр-куççинчен кая мар. N. Çĕн улма çиме пуçларăр-и? || Вновь. Н. Карм. Унтан тата çĕнĕ чăвашла кĕнекесем те ярăсăрччĕ. N. Çĕнĕ вилекен çын, новопреставленный. N. Мункунта, çимĕкре, кĕрхи сăрара, ытти вилнĕ çынсене хывнă чухне, çĕнĕ виле çуртине ытти çуртасенчен ăрасна çутаççĕ. || Новый урожай, новый хлеб. N. Çĕнне çитсе ӳкрĕмĕр. Дожили до нового хлеба. || Новый рой. Разг. С. Мих. 23. Ку çура хуртсам çĕнĕ яркаласа-и сирĕн?

çĕнĕлĕх

новизна. Собр. Çĕнĕлĕхе çичĕ кун, хăналăха тăхар кун, теççĕ. (Послов.). || В новинку. П. Федотов. Пĕр çын çĕнĕлĕхе арăмпе кайри хурăнташа (к родственникам жены) хăнана кайнă, тет.

çĕнĕ-çын

молодушка, молодица. N. Унтри çĕнĕ çын илнĕ. Собр. Çĕнĕ-çын илсессĕн, чăх вилсен, аван, теççĕ. Юрк. Пĕр эрнене яхăн пурăнсан, хай Ваçук арăмĕ, çĕнĕ-çын, кăшт пăртак чирлет. || Новорожденный. СРОВ. 6. Степан çуртĕнче çĕнĕ-çын хутшăннă, ăна Константин ятлă хунă.

çăн-çын яшки

назв. свадебного обряда и обрядового кушанья. Собр. Çынсем çĕнĕ-çын курма пухăнсан, вăлсем çине яшка сирпĕтеççĕ, ăна çĕнĕ-çын яшки, теççĕ. Çынсем вара саланаççĕ.

çĕнĕ-çын шывĕ пуçлани

назв. обряда. Альш. Ирхине тăрсан, çĕнĕ-çынни питне-куçне çăват та, хĕрсеммипе çĕнĕ çын шывĕ пуçлама каяççĕ. Унта темĕн чухлĕ ача-пăча пухăнат: курма пыраççĕ. Вĕсем каяççĕ пусă кутне. Кĕвентипе витрисене пусă кутне хĕрсемми çĕклесе пырат. Пусă кутне çитсен, хĕрсемми витрисене лартат та, шыв аса-ăса парат витрепе. Çĕнĕ-çынни нимĕнсĕрех хĕвеле хирĕç тăрса (хĕвел тухăçнелле пăхса) малтан виçĕ хутчен çăкăнат: аранçĕ-аранçĕ лапчăнса илет. Унтан шыв тултарнă витрене виçе хутчен (виçĕ витре) тапа-тапа йăвантарса ярат — шыва тăкат. Унтан хĕрсемми тата икĕ витрине те шыв тултарат та, кĕвентисене çаклатса, ку çĕнĕ-çынна тыттарат. Çĕнĕ-çынни çĕкличчен, çав кĕвенти çине нухрат хурат. Вăл нухратне хĕрсемми илет хăйне. Вара çĕнĕ-çынни кĕвентепе шыва йăтат та, каллах хĕвел тухăçнелле тăкса виçĕ хутчен çăкăнат. Унтан вара каяççĕ килнелле. Шыв ăсма аяккарах каяççĕ, килти пусран ăсмаççĕ. Урамра ват çын пынине курсан, çĕнĕ-çын чарăнат та, çав çын еннелле пăхса, çекленĕ шывĕпех виçĕ хутчен çăкăнат. Тутине чĕркенĕ явлăкпа тытат-хуплат. Лешĕ ăна хирĕç чарăнат та: аслă çын пул, тет. Явлăкне ăна пĕркенчĕк пăрахсанах параççĕ, вăл вара килте те çĕнĕ хăнана-мĕне кайса киличчен çапла тытса çӳрет. Хапхаран кĕнĕ чух, унтан тата пӳрте кĕрсен, урай варрине тăрса, виçшер хут çăкăнат. Хуняшшĕпе хунямăшĕ, пӳрт урай варринче çăкăннă чух: аслă çын пул, аслă çын пул, тесе лараççĕ. Витрисене лартат та, хĕрсеммипе салма çакаççĕ. Хунямăшĕ пымас унта.

çĕнĕ-çын салми

обрядовое кушанье. Письм. Çапла çĕнĕ-çын килне таврăнать те, çĕнĕ-çын салми пĕçерет.

çĕнĕ çул

çĕнĕ çол, новый год. N. Çĕнĕ çулсем иртсен, эпĕ те çанталла пыратăп. ФТТ. Çĕнĕ çул каç тăвар çисе выртас пулать. Вара тĕлĕкре арăм пулас хĕр пĕр курка шу исе пырса ĕçтерет. Ib. Çĕрле çĕнĕ çул каç чĕпсем картине кайса чĕпĕсене тытмалла. Хĕр атана тытсан, упăшки салтак пулать, атан мар пулсан, салтак пулмасть. Ib. Çĕнĕ çул каç анкартине кайса алăпа тытмасăр пĕр çăвар тулли çапнă ыраш улăмĕ хыпас пулать. Унтан улăмне çăвартан кăлармасăр хыпнипех киле исе пырас пулать. Унта илсе пынă улăм пучаххинче минче пĕрчĕк тыррине шутлас пулать. Миçе пĕрчĕк тырă, хыпакан çын çавăн чухлĕ пурăнать. Ib. Çĕн çул каç кашта çинче ларакан чăхăсене тытаççĕ те, вĕсене тырă, кĕл, кăмрăк, шу, хăмла параççĕ. Çав панă япаласенчен чăхă хăшне сăхать, çынтан упăшка пуласси, е арăм пуласси хĕр те çавнашкал пулать: тырă сăхсан, пуян пулать, кĕл — начар, шу — эреке ĕçекен, хăмла — кутăн. Ib. Çĕн çул каçне çĕрле пуян патне пырса чӳрече патне тăрса пӳртре укçа шутланă сасса итлес пулать. Укçа чăнкăртатнă сасă илтсен, итлекенĕ каялла каймасть, пуярах парать. Ib. Çĕн çул каç пĕчченех тула тухса итлесе тăрас пулать. Пуртă сасси илтĕнсен, çав çын тепĕр çулччен вилет. Ib. Çĕн çул каç çĕрле пĕчченех ампар кĕтессине кайса тăрас пулать. Ампарта кăштăрт! тенĕ сасă илтĕнсен, итлекен çын пуять. кăтăрт! тенĕ çасă илтĕнсен — начарланать. Ib. Çĕн çул каç куç пăхмалли илес пулать, алла çурта тытас пулать, унтан виçĕ хут сăхсăхас пулать, вара санăн вилнĕ тăванусем курăнаççĕ. Ib. Çĕн çул каçне чашкăшне шу ямалла, хĕрне кашни ху пĕлекен, ху юратакан хĕр ячĕпе пĕрер хут татăкĕ çыпăçтармалла; унтан шушне (= шыв ăшне) пĕр çавăрнакан япала яраççĕ. Япала хăш тĕлле чарăнать, çавăраканне, çав тĕлте мĕн ячĕ çырнă, çавă юратать, е качча ăна илмелле пулать. Ib. Çĕн çул каç çĕрле таса юр çине выртаççĕ: тепĕр ирхине пырса пăхаççĕ. Выртнă вырăнта йăтă тĕкĕ пулсан, выртакан çын тепĕр çĕн çулччен вилет. Ib. Хĕрсем çĕн çул каçне тимĕр татăкĕпе: çăла питĕретĕп, тесе, çăл тара (= тавра) çавăрăнмалла. Упăшки пуласси вĕсене тĕлĕкре çăл уçтарма пырать. Ib. Çĕн çул каçне сурăхсем картине кайса пĕр сурăх мăйне курăспала çыхмалла. Ирхине ăна кайса пăхмалла. Сурăхĕ шух, е начар, е выйлă, е ватă, е çамрăк пулсан, упăшка е арăм пуласси те çав сурăх пекех пулать. Ib. Çĕн çул каçне, çурçĕр тĕлĕнче, сăн пăхмаллипе çутнă çурта илес пулать. Çири хĕреçе хывса пăрахас пулать. Çуртана сăн пăхмалли умĕнче тытас пулать, унтан: эй, мана упăшкам пуласси, тух! тесе, чĕнес пулать. Чĕнсен, упăшка пуласси мал пуçĕ, унтан мăйĕ, ал, кăкăрĕ курăнать. Пилĕк таран курăнсан, çуртана сӳнтерес пулать. Çӳнтермесен лешĕ: эсĕ мана ма чĕнен, тесе, хĕре çĕçĕпе чикет. Ib. Кирек мĕлле ремеслăна вĕренес тесен, çĕн çул каç çурçĕр тĕлĕнче вилнĕ çын турпасĕ çине кайса ремеслăна вĕренмехленсе ларас пулать, каялла çавăрăнса пăхма юрамасть. Кайра шуйтансем, ашшĕ-амăшĕ тăванĕ, йăмăкĕ пулса, пире хĕрхенсе каялла çавăрăнса пăх: пире вăр-хурахсем вĕлереççĕ, пулăш пушалăстă пире, тесе, йăлăнаççĕ. Каялла çавăрăнса пăхсан, шуйтансем ăна çавăнтах вĕлереççĕ. Çавăрăнса пăхмасан, ăна турă ангĕлĕ курăнса вĕренес тенĕ ремеслăна пит аван вĕрентет; унтан киле ярать. Çавнашкал çын пек вара лайăх хăй ремеслине пĕлекен никам та çук. Ib. Çĕн çул каç çур пус укçа тупма пулать. Вăл çур пуса тыр ăшне хурсан, тырă нихçан та пĕтмест, укçа хутаççине хурсан, укçа нихçан та пĕтмест. Вăл çур пуса тупас тесен, çĕн çул каç евангелие исе, хунар çутса, уя çул юпне кайса ларас пулать, евангелие вулас пулать, каялла çавăрăнса пăхас пулмасть. Кайра шуйтансем тем пек кăшкăраççĕ, çуяççĕ, йăлăнаççĕ, хăратаççĕ, тет. Анчах каялла çавăрăнса пăхас пулмасть, пĕрмай евангелие вулас пулать. Атан атсан, шуйтансем тарса пĕтеççĕ, вара евангелие вулакан патне пĕлĕт çинчен ангĕл анать те, калать: мĕн кирлĕ сана, мĕскĕн? тет, çыннăн калас пулать: эпĕ питĕ начар пурăнатăп, эпĕ турра, вăл мана пулăштăрччĕ тесе, йăлăнатăп, тес пулать. Çавăн чухне вара ангĕл çынна çур пус укçа парать, тет. Ст. Чек. Çĕн çул кун малтан килнĕ çынна минтер çине лартмасан, чăхă пусмас. N. Çĕн çулсам иртиччен тăрас пулатьчĕ сирĕн. Изамб. Т. Çĕн çул çĕрĕ (канун) арçын-ачасемпе хĕр-ачасем çĕрĕпе чупса çӳреççĕ. Ст. Чек. Çĕнĕ çул кун чи малтан килекен çынна минтер çине лартмасан, чăхă лармаст, тет. Ib. Çĕнĕ çул кун килнĕ çын ăнмасан, выльăх пымаст, тет. Юрк. Çĕнĕ çул кунĕ, на (в) новый год. Ст. Шаймурз. Çĕнĕ çул каçхине, накануне нового года.

çĕр

(с’э̆р, с’ӧ̆р), гнить. ТММ. Шыва ятăм — путмарĕ, çĕре чикрĕм — çĕрмерĕ. (Кăмрăк). С. Тим. Шыва ярсан, путмаст; çĕре хурсан, çĕрмест. (Кăрмăк). Регули 826. Онта çĕрсе кайиччен, вăл исе кайтăр. Чем сгноить, лучше пусть он берет. || Гноиться. N. Манăн ура тепĕр хут çĕрсе юхат, питĕ ыратат. || Перевариваться (в желудке). О сохр. здор. Тата ăшра (в желудке) та тăварланă аш лайăх çĕрмест. Сред. Юм. Кăвакалăн вăник пĕрчĕ çинĕ çĕре пĕри тавна çĕрет, тет. (Нар. поговорка). || Дряхлеть, дрябнуть. N. Çĕрнĕ, çемçе çын (дряблый). Полтава. Çĕрсе çитнĕ ватă, чирлĕ çын пек (дряхлый). || В перен. смысле. N. Çĕрнĕ япала! Рохля! || Пропасть попусту. Тăв. 50. Çĕрчĕ пирĕн çамрăклăх. Çурри тарçăрах, çурри кунта, кĕтӳре. Кан. Калаçасса аван калаçаççĕ те, вĕсен каланисем çĕрсех пыраççĕ (т. е. не достигают пели). || Обесславиться. Изванк. Çак кил-çурт ячĕ ан çĕртĕр. (Из моленья).

çĕрĕк

(с’э̆рэ̆к’, с’ӧ̆рӧ̆к’), гнилой. Сред. Юм. Йывăçăн тôлти хôппи çôмĕнчи йывçи (древесина) тĕреклĕ, варри çĕрĕк пôлсан, çĕрĕк вараллă йывăç теççĕ. || Гниль. N. Çулçă çĕрĕкĕнчен (из сгнивших листьев) пулнă тăпра. N. Мăйрăран çĕрĕк шăрши кĕрет. N. Мăйрăсенчен çĕрĕк шăрши кĕрекен пулнă. || Гнилушка. N. † Çăка çĕрĕкне чавакан (чтобы сделать улей), шурă карас пылне çав ĕçет. || Мокрота, харкотина. Пшкрт. Çĕрĕк токат (тоҕат). См. çĕтĕк. ||Хилый. Полтава. Çĕрĕк çын, хилый. || Рюма, хныкса. Ст. Чек. Çĕрĕк ача (кĕвĕçсе хăне хăй йĕрсе чарăнсан, кăшт тивсенех йĕрет; кăшт тивсенех йĕрекен ача). СПВВ. МС. Çĕрĕк каска тесе кăшт ятласанах йĕрекен ачана калаççĕ: çĕрĕк каска, мĕн йĕретĕн? теççĕ.

çĕр

(с’э̆р, с’ӧ̆р), земля. Юрк. Тетене салтака хырсассăн (когда забрили в солдаты), эпĕ çĕрпе таппа-тан юлтăм, нимĕн тума та пĕлместĕп. Актай. Каçар пĕвĕм, чĕрĕ çĕр аннем (мать земли), пирĕн чуна кайма инçе, çĕклеме йывăр. Юрк. Çĕр витĕр тухнă этемсем, выльăх(сем?). Сред. Юм. Пĕрмай çăмăр çăвах тăрсан, çĕр хăпарать (почва разрыхляется), теççĕ. N. Çĕр сăхать. N. Çак çĕр çинче хам ятлă ята ямастăп (не дам себя в обиду. Шишкин. † Орай шăлма тăнă та, çĕртен сӳле(л)ле ӳкрĕ те вилчĕ (жена моя. Шутка). Ала 14. Унăн тураттисем çĕртенех (до земли) пулнă тет. Ib. 62. † Пирĕн тăванăн çурт хулăм, çĕрне тая лара-çке. (Свад. п.). N. Çĕр айĕнчен тухакан вырăнта (хуралра) тăратпăр (в туннеле). N. Унта каяччен, çĕр айне кайсан луччĕ пулĕччĕ ман шукăшпа. Орау. Çавăншăн халăх ылханса: Макар ывăлĕсем çĕрех пулччăр! тесе, ылханнă, тет. Сунт. Пăрахсах кайрăм-ши сана, мĕн пĕчĕкрен сан çинче суха-пуçпе чакаланса ӳснĕ хура çĕрĕм? Орау. Çынни сăмахĕпе çĕр айнех антарса ярать (т. е. от его слов готов провалиться сквозь землю). ЧП. Çĕрĕсем çурăлчĕç, йăп тухрĕ. Истор. Вилнĕ çынсене пуçтарса, кĕл-туса çĕре чикнĕ. О сохр. здор. Çĕре чавса тунă пӳрт (землянка; далее о том же: „çĕре авăтса тунă пӳрт“). N. Ун (урхамахăн) пуçĕ пĕлĕте тивмест, ури çĕре тивмест. К.-Кушки. Йывăç мĕлки çĕр çине (на землю) ӳкнĕ. Ib. Сысна çĕр çинче выртат. Ib. Çĕр çине лар (на землю). Ib. Çĕре лар (на пол). Расск. 1З. Хуйхăра-хуйхăрах ачам патне çĕр айне кĕрсе выртăп ĕнтĕ! тесе, пĕрмай йĕнĕ вăл. Янтик. Çынна ылханнă чухне çапла калаççĕ: ешлĕ çĕре хураттăр, тикĕс çĕре тĕметтĕр (пусть образует холмик; пожелание смерти). КС. Амаль пулсан (если бы была возможность), çантах çĕре анса кайăттăм (провалился бы сквозь землю. Гов. сильно застыдившийся или опозоренный) Собр. Чи малтан, юр кайса пĕтсессĕн, çĕре е алăпа, е патакпа çапсан, турă çиленет, теççĕ. (Поверье). АПП. † Эпĕр макратпăр, кӳл тăватпăр, тăшманĕсем кĕпе çăваççĕ; кĕписем шурă кĕпе мĕн, çав кĕпепе çĕре кĕтĕр-и? Чăв. й. пур. 2З°. Çынна кӳрентерни çĕре ӳкмест. (Изречение). N. Ашшĕ-амăшне, ырă тăванĕсене хисеплеменшĕн çĕр çăттăр! (Гов. мать о дурном сыне и его жене). Янтик. † Çĕр çĕклейми пӳртсен çивиттине симĕс-кăвак-палан виттертĕм. Ib. Çĕр çôмĕнчен шуса çӳрет. (Пĕчик лôтра çынна калаççĕ). Тогач. Карчăка çавăнтах çĕр çăтса антарса ячĕ (проглотила земля), тит. Йӳç. такăнт. 40. Ах, турă, Кĕркури, çĕр çăттăрах çана! Орау. Çĕр çăтнă, турран кĕлешшĕ (брань). N. И, çĕр çăтасскер! Магн. М. 190. Çичĕ çĕр ними. Ib. Çĕр çăтни. Хурамал. Çĕр çăтманă пуçна! (Брань; заметьте конечное „ă“). Изамб. Т. Çĕр çăтманă (брань). N. Приккашчĕкĕ мишер, питĕ йĕрĕскер хăй, çынсем сисеймен вăхăтсенче, сехетĕн стрелкине кăшт анчах тĕртет, çур сехет сут тăвассине „çĕр çăтат“ те.. Н. Карм. Çĕр кулли пулман, или: çĕр кулли пултăр! (Ругань). Ib. Çĕр çăттăр! || Земля как вещество, почва. N. Çĕр каллех типсе карĕ. N. Çĕре каллех типĕтсе ячĕ (стало совсем сухо). N. Çĕр айне пусар? Ачач 8З. Пуçĕпе шăмарса анчах тăрать ав, урипе çĕр чавса сирпĕтет. Ib. Тôрра асăнса çĕр çыртре (божился). N. Ĕненместĕп, çĕр çыртам! (Также: чирĕк хĕресне пăхап!). СТИК. Çапăп та, çĕр çырттарăп! (Говорит, угрожая сильным ударом). Çапăп та, çĕр çыртăн! (То же самое). Календ. 1906. Тинĕс шывĕ пĕрмай çĕре çиет (размывает). N. Ман ура айĕнчи çĕр кăтăлса кайрĕ те (обрушилась), эпĕ шыва кая патăм (упал). || Земля как планета, tellus. СТИК. Çĕр тăватă кĕтеслĕ, таçта инçе кайсан, вăл çыран пек анса каят, тет. Çĕрĕн хĕррине халиччен никам та çитсе курман, тет; унта сĕм-тĕттĕм, хăрушă çыран таçта çити çĕрĕн тĕпне анса каят, тет. Çĕре темиçе пуçлă çĕлен тĕревлесе тытса тăрат, тет. Сред. Юм. Çĕр вăкăр çинче тăрат (теççĕ. Поверье). Т. VI, З. Çĕре ӳксе пăсăлнă йĕркене кĕл-тулалли. Н. Изамб. † Ĕнтĕ çĕр çаврăнат, çĕр çаврăнать, ман пуçăмри çаврака çĕлĕк пек. (Песня нов. происх.?). Сред. Юм. Ах тôр, ôн чĕлхине тӳсесси! Пĕр вăрçма пуçласан, çĕр çинче каламанни хăвармас пôль. N. Çĕр çинче каламан юмах хăвармарĕ (всячески изругала). || Суша. N. Валала çĕр çинелле утнă (пошла на берег, на сушу, будучи изрыгнута рыбою). Б. Яныши. Вăл (лисица) çинче шăтак тупрĕ, тет те, пулăсене пĕрерĕн-пĕрерĕн çĕрелле пăрахма тапратрĕ, тет. || Участок земли, владение. Т. VI. Ют çĕртен çĕр илсен, телей каять те, тырă пулмас, теççĕ. Бгтр. Пĕр татăк çĕр. N. Орина çĕр валеççĕр. Ытла усал çĕрех кĕмен. N. Саншĕн çĕр панче хам исе çӳрерĕм (при дележе?). Истор. Вăл та, ашшĕ пекех, хăй çĕрне ӳстересшĕн тăрăшнă. Ск. и пред. чув. 50. Кам вăрман çĕрне парать таптама ахалех сире, çĕрĕк çăпата? N. Аçу пурана çĕр валеçмесăр сутасшăн мар: çĕр ахалех каят, тет. Изамб. Т. Анчах усен вырăнне тутарсем çĕрне анчах хăварнă (нимĕн те хăварман). Кан. Хресченсен çĕр те питĕ сахал пулнă, çавăнпа начар пурăнăçпа пурăннă. ТХКА 67. Пилĕк ялăн çĕр пĕрле пулнă пирĕн ĕлĕк. Альш. Çĕлен Ивана калат: çап мана малтан, тет. Иван калат: ху çĕрĕнте малтан ху çап, тет. || Местность. Бгтр. † Шупашкар çĕрне каяс тесе, крымски çĕлĕк илсе тăхăнтăм. Çĕрпӳ çĕрне каяс тесе, сарă кĕрĕк çĕлетсе тăхăнтăм. Юрк. † Патшанăн аслă кӳлĕ (озеро) тăвăр пулĕ, пире çырнă çĕрсем тăвăр пулмĕ. || Место. Пухтел. Кунта ĕнтĕ савăт-сапа çума та, шывсем тыткалама та çĕр çук. Чаду-к. Кусем: майри пĕр çĕреле, кайрĕ, тет, а ывăлĕсем тепĕр çĕреле саланса пĕтрĕç, тет. N. Унта сана ик çĕрелле ĕçлеме май пулать-и, çук-и? N. † Ай-уй, савнă тусăм, хура куçăм, пĕр çĕре пуласси инçе мар. Яргуньк. Икĕш (оба) ик çĕрелле вăрман çĕмĕрсе анчах тарчĕç, тет. Эпир çур. çĕршыв 2З. Анчах халĕ, улахсене пит нумай çĕрте çĕтсе, анасем тунă. N. Эпĕр (я с ним) пĕр çĕртерехрех (почти в одном месте) пурăнатпăр, хошши 25 чалăш анчах. N. Пирĕн ĕнтĕ çитмен çĕрĕмĕр юлмарĕ (мы везде побывали). Çутт. 153. Тикĕчĕ, хăвах пĕлен, урапа сĕрнĕ çĕре каять (уходит на подмазывание телеги). Никит. † Сырăнас çĕре сырăнимарăм (не пришлось повязать сорбан), кайнă çĕре кайимарăм. Сунар. Вăл хăйĕн вутти патне (к дровам) çитнĕ çĕре сĕм-тĕттĕм пулнă. Когда он подьехал к своим дровам, то уже было совсем темно. Кан. Виçĕ ялăн повесткисене пĕр çĕре манса хăварнă. N. Эпир килекен çĕрте. N. Пурин валли те яшка пĕр çĕре пĕçереççĕ. N. Вăл вĕсене нумайччен вăрман тăрăх çавăрса çӳренĕ, вара кайран ĕмĕрне çын пырса кĕмен çĕре илсе пынă. Орау. Кĕпе чӳхеме кайнă çĕртен таçта çухалнă, тет. Пошла полоскать белье и куда-то пропала. N. Киле тавăрăннă чухне вĕсем хирпе тӳрем çĕртен (по ровному месту) иртсе пынă. Альш. † Тапнă çĕртен (где топнете) тар тухтăр, сикнĕ çĕртен сим тухтăр, вылянă çĕртен вăй тухтăр. (Хĕр йĕрри). Ib. Сурăх шăммисене епле те пулсан çын пыман çĕререх (где реже ходит народ) кайса тăкма тăрăш. (Ача ячĕ хуни). БАБ. Хай кунăн çак тукатмăша пытарнă çĕререхрен (близко к могиле) иртсе каймала, тет. Кан. Пур çĕртепе пĕрех шыв тăрать. Почти везде стоит вода. Урож. год. Нумай çĕре çитиччен, кунта лашине кӳртсе (= кӳртрĕмĕр); лаши кунĕ, хăй çӳрен. БАБ. Ку, тесе калат, тет, хăй: çиллентернĕ çĕр пурччĕ, эпĕ ăна хам вилмен пулсан та, туш (тоже) пĕтернĕ пулăттăм. Альш. † Уйрăм-уйрăм çуралса, пĕрле ӳссе, уйăрлмăттăм тенĕ çĕрсем пур. Кĕвĕсем. Хурăн-варта хура та чĕкеçсем пур. Ĕнтĕ çак тăвансемех, ай, килсессĕн, ĕмĕр манмăп тенĕ те çĕрсем пур. Ст. Ганьк. † Калас, калас сăмах пур, кăмăлу юлас çĕрсем пур (боюсь как-бы не обидеть?). Регули 186. Выртнă çĕрте волатăп. Ib. 188. Эп чĕннĕ çĕре килчĕ. Ib. 190. Вăл ĕçленĕ çĕртен килчĕ. Ib. 191. Соха тунă çĕртен (соха туса) килтĕм. Ib. 192. Кăнчала арланă çĕрле выртат. Ib. 195. Вăл пол тытнă çĕртен килчĕ. Ib. 252. Эп эс пĕлмен çĕре кайрăм. Я пошел в незнакомое для тебя место. Ib. 253. Пĕлмен çĕрте илтĕм. Я купил в неизвестном для меня месте. Ib. 294. Вăл пире пол çок çĕре (вырăна) исе кайрĕ. Ib. Ку томтир ĕçленĕ çĕрте лайăх. Ib. 57. Пол тытмалли çĕрте (там, где ловят рыбу) кимĕ тăрать. Ал. цв. 6. Çапла чипер аван пынă çĕртенех, сасартăк вăл хăй умĕнче вут çути йăлтăртатнине курах каять. Ib. Пĕр çулхине чут-чут сысна вилсе каяс çĕртен çĕпре шыв ĕçтертĕмĕр те, чĕрĕлнĕччĕ. ЧС. Анне те хуйхăрнă çĕртен кулса ячĕ. И мама, хотя и была печальна, улыбнулась. N. Кам хăйне, хăй нимĕн те мар çĕртенех (не имея никакого основания), такам вырăнне хурать, вăл хăйне хăй улталать. ЧП. Пĕр юрламан çĕртен юрлатăп-çке. Я не пела, а теперь пою. Регули 274. Парас мар çĕртен патăм. Я не хотел давать, но дал. ЧС. Çав лашана эпĕ пит юрататтăм, мĕшĕн тесен вăл мана пур çĕртен те (во всех отношениях) аванччĕ. Чăв. й. пур. Вăсем çиленнĕ çынна та, хăй умĕнче пит аван, унпала йăпăлтатса калаçаççĕ. Нимĕнпе те çитес çук вăсен кăмăлне, хăй çук çĕрте вара (в его отсутствии) çавăн пек çынна çултен илсе çĕре чикеççĕ (всячески поносят) çĕре. N. Çитнĕ çĕрте пĕр, везде, куда нипопадешь. || В качестве послелогов. Регули 189. Вăл киле килнĕ çĕре апат пĕçерес. К его приходу (домой) надо сварить обед (пищу). Ib. 185. Çăвăрнă çĕрте поплет. Говорит во сне. Ib. 168. Вăл сăмах попленĕ çĕре вăл килчĕ. Ib. 668. Вăл хĕвĕл аннă çĕрелле кайрĕ. Он пошёл по направлению к западу Кан. Вĕсем сăмах панă çĕрте эпĕ те пултăм. Кан. Пилĕк тенки тумланнă çĕре каять (идет на одежду). Тăхăр тенки тăраннă çĕре каять (идет на питание). Якейк. Çăрккаç Мишка эпĕр апат çинă çĕре (когда мы обедали) пыч те, атисам куçĕнчех эп ĕнер олахра ачасампа вылляни (баловала, шалила) çинчен каласа пачĕ. Çантах çĕре анса кайăтăмч, анмала полсан. Юрк. Пĕре çапла, ку чей ĕçме ларсан, кăшт хай хуçи ун патне, чей ĕçме ларнă çĕре, пырса кĕрет. N. Каç пулса килнĕ çĕререх (к вечеру) пăртак чартăмăр (кровь). N. Килне таврăнсан, татах хываççĕ, унтан ĕçсе çиеççĕ. Вĕсем киле таврăннă çĕре (ко времени их возвращения) каç пулат. Вара çавăлтенех тепĕр çĕр пуçланса каят. N. Сӳресе пĕтернĕ çĕре каç пула пуçларĕ. К концу бороньбы стало вечереть. || Употребл. в чувашизмах. О сохр. здор. Вĕсем (пчела) мĕнле ĕçленине курсан, юратас мар çĕртен юратмалла вăсене (невольно полюбишь). Ачач 11. Икĕ çулхи хĕр ачине ыталаса, çывăрас килмен çĕртенех çывăрнă пек выртать. Бур. Пĕр юрламас çĕртен юрларăм çак тăвансем кăмăлĕшĕн. N. Урмак-маки ӳкем тенĕ çĕртен тепĕр йывăçран ярса тытрĕ, теть (чуть не упал, но..). Сунт. Ĕç çук çĕртенех ĕç туса çӳреççĕ. ГТТ. Лешĕ вилес çĕртен вырăс çемйине кĕнĕ. Изамб. Т. Ывăлĕ пилĕк-ултă çавăрăннă çĕре старик акса пĕтерчĕ. Б. Яныши. Унта çитсе, вурăн хатĕрлесе, апат çинĕ çĕре тĕттĕм пулчĕ. N. Çак уйăх пĕтнĕ çĕре (к концу этого месяца), вăл тавăрнмĕ-ши? N. Кĕлĕрен тухнă çĕре (к концу службы) аран-аран пырса çитрĕмĕр. Регули 122. Вăл килес çĕре еп килте полăп. К его приходу я буду дома. Бес. чув. 6. Киле таварăннă çĕре (к его возвращению) унăн ашшĕ вилсе кайнă. || Тема, theme. ГТТ. Çырмаллисем пайтах çĕрсем пур та. || Результат, конец. N. Тата эпир хамăр ĕçе çĕрне çитерейместĕпĕр. Четыре пути. Пуринчен ытла ĕçре вăя шеллес пулмасть, пурне те çĕрне çитерес пулать.

çĕр укçи

деньги за землю. || Деньги, которые бросают в могилу перед тем, как спустить туда покойника. Н. Седяк. Çын ӳтне шăтăка хураччен, пĕр-икĕ пус: çĕр укçи, тесе, пăрахаççĕ.

çĕр ĕçлекен

земледелец, крестьянин. Янорс. Çоралнă эпĕ çĕр ĕçлекен çын кил-йышĕнче, Янорос ялĕнче, Хусан кĕпĕрнинче, Çĕрпӳ уесĕнче.

çĕрлĕ

имеющий землю. N. Çĕрлĕ çын, землевлаяелец. || С предшеств. числительным и местоим., в наречном. см. Ир. Сывл. 39. Сивĕрех çилĕ çиллентерчĕ, ик-виçĕ çĕрлĕ силлентерчĕ. Якейк. Йохан шу тинĕсе пырса кĕнĕ чох теминче çĕрлĕ йохать. Река разделяется на рукава при впадении в море.

çĕрле-шывлă

обладающий землею. КС. Çĕрлĕ-шывлă çын, имеющий землю, земледелец.

çĕр минĕ

, çĕр минни, „мозг земли“; преисподняя. См. çĕр мимми. СПВВ. Çĕр миннине анса кайччăр! (тĕпне? Вопрос — его). Чăв. й. пур. в. Ăна вĕрентесшĕн (учить этому) тăрăшакансем те çӳренĕ çĕртех çĕр миннине анса кайччăр. N. Хăй чунне çĕр минне кайса кĕресрен хăтарнă çын камччĕ?

çĕр-çĕре

в разные места. Ала 80. Авлантарасси авлантарăпăр та, карчăк, а пирĕн çĕр-çĕре çӳрес мар (не будем ходить искать невест во многих местах), çĕр-çĕре çӳресси пире кансĕр, айта карчăк, хамăр пек çын тупар эпир, пирĕн вăтăр ывăл, тавай вăтăр хĕрлĕ çын шырар эпир.

çăр тавраш туни

назв. обряда. Изванк. Çапла вара пирĕн çĕр тавраш туса, пур кĕлĕсене тӳрлетрĕç, пур ылхан-сулуçăсене, çын сăмахĕсене тасатрĕç. Вилнĕ çынсене те лăплантарчĕç. Çапла тунине çĕр таврăш туни теççĕ.

çĕр тĕпĕ

преисподняя. СТИК. Эй, çĕр тĕпне кайтăр. (Гов. тот, кто сам ошибется, упадет и пр. В том же см. Употребл. и: эй, çунса, кайтăр!). Мыслец. Çĕр тĕпнелле (провались в тартарары. Бранное изречение). Торп-к. Çавă хора (йăтă) çапсассăн, вилнĕ çын çĕр тĕпне анса карĕ, тет. Шурăм-п. Ку çĕленĕн ашшĕ çĕр тĕпĕнче питĕ пысăк çуртра пурăннă, тет. N. Осал çын çĕр тĕпне кайтăр! (Тамăк тени çок). Питушк. Ах, çĕр тĕпне кайтăр он кĕлеткиI (т. е. стан, корпус. Брань). В. Олг. Çĕр тĕпне анса кайманскер! (Довольно сильная брань).

çĕр-шыв

страна, местность. N. Вăл енчи çĕр-шыва пĕлетĕн-и? Юрк. Икĕ лаша тап юртат, каяссине каятпăр та, пуснă çĕр-шыв шел юлат. ЧП. Килмĕттĕм ку çĕр-шыва. N. Кам çĕре-шыва, çут-çанталăка тытса тăрать. N. † Утă çулнă кӳлĕсем, тырă вырнă анисем, эп йĕмен каç йĕрĕ (чит. эп йĕмесен, кам йĕрĕ), юлат ку çĕр-шывĕсем. (Хĕр йĕри). ЧС. Пирĕн ялсем çĕр-шыв типмесĕр (пока не обсохнет земля) кĕтӳ кăлармаççĕ. О сохр. здор. Эсир куна ăнланас та çук, çавăнпа эпĕ кунта ун çинчен каламăп та. Эпĕ сире хамăрăн çĕр-шыв кăтартса тăракан пурăнăç çинчен каласа парам. N. Вăл çĕр-шыва имлĕх-сиплĕх панă, ăнлă-пуçлă имлĕхĕнчен усă курса пурăнать. Сред. Юм. Ôнта çĕр-шыв пит аслă. Там в отношении земли привольно. ГТТ. Чăваш кирек мĕскерте те тĕнчене çĕр тĕлĕшĕпе пăхать: манăн çуралнă çĕр-шыва, вĕреннĕ-килĕшне çĕр-шыва хирĕç пымасть-и вăл (это), тет. Çĕр-шыв килĕшмен вырăн пулсан, унтан тухса та каять: килĕшмест! тет. В. С. Разум. КЧП. Çакăнти çĕр-шыв сана кăмăла килет-и, килмест-и? N. Халĕ эпĕ çухалнă выльăхла (как заблудившаяся скотина) ют çĕр-шывра çӳреп. Чураль-к. † Мамăк тӳшек сармашкăн, пĕчĕк пăлтăр кирлĕччĕ; пĕчĕк пăлтăр лартмашкăн, пĕчĕк çĕр-шыв кирлĕччĕ. N. Çĕр-шывран хăпса (вдали) пурăнатăн та, мĕн туса пынине кураймастăн, ĕлĕк курнисеие манатăн. N. † Эп йĕменне, кам йĕрĕ — юлат ӳснĕ çĕр-шывсем. N. Çĕрне-шывне кайнă (умер). Бел. Гора. † Хамăр çĕртен-шывран тухнă чухне, шăнкăртатса юхать сулхăн шыв. КАХ. (Вăлсем) çĕрсĕр-шывсăр, çуртсăр-йĕрсĕр çын мар, харпăр-хăйĕнне (т. е. каждый свои обязанности по отношению к киремети) кирек те епле туса пыччăр (пусть исполняют). Из моленья киреметьи „пит-тури“ во время „тайăн сăра“). || Назв. божества. (упоминается в молитве чӳклеме кĕлли).

çĕр

(с’э̆р, с’ӧ̆р), сто. N. Пĕр çын тунине çĕр çын тытĕ. (Алăк хăлăпĕ). N. Пĕр çын тунине çĕр çын тытать. (Алăк хăлăпĕ). N. Çĕр тенкĕ, сто рублей. N. Çĕр те виççĕ. N. Çĕр те пилĕк, çĕр те пĕре. Календ. 1904. Пĕр çĕр пуç хурт пур. Есть с сотню ульев пчел. Истор. Вĕсем çав ĕçе çĕр пӳлĕме (главана) уйăрса çырнă. N. Çĕр çул, столетие. Сунч. Ула тына: мĕн хак, тет? — çĕр çирĕм пус, теççĕ (т. е. 34 коп. серебром; так и у КС). Чура-к. Касман пир чăрки айĕнче çĕр утмăл мулкачă. (Купăста пуçĕ). Юрк. Çĕр те вуниккĕ, икçĕр вуниккĕ. Шурăм-п. Çинчен тата çĕр çирĕм икĕ пус (35 коп. серебром) укçа парса ярăпăр. N. Çĕр пин, сто тысяч. N. Çĕр те пиллĕк, сто пять. N. Сакăрçĕр çичĕ çул, 807 лет. Тăхăрçĕр вăтăр çул, 930 лет. N. Сакăрçĕр çул. 800 лет. N. Пилĕкçĕр тăхăрвун пилĕк çул, 595 лет. N. Тăхăрçĕр вуникĕ çул, 912 лет. N. Сакăрçĕр вунпилĕк çул, 815 лет. N. Тăхăрçĕр, вунă çул, 910 лет. N. Сакăрçĕр вăтăр çул, 830 лет. Сакăрçĕр тăхăрвун пилĕк çул, 895 лет. N. Тăхăрçĕр утмăл икĕ çул, 962 г. N. Çĕр утмăл икĕ çул, 162 г. N. Виççĕр çул, З00 л. N. Виççĕр утмăл пилĕк çул, З65 лет. N. Çĕр сакăрвунă çичĕ çул, 187 лет. N. Çĕр ик çулхи. || При обозначении возраста, как и при др. числ., год можат быть опущено. Альш. Манăн çĕртен те иртнĕ (старше ста лет) асатте пур. М. Васильев № З, З2. Çĕрте икке çитнине. Якейк. Эс минчере? — Çĕр те пĕрере. Сколько тебе лет? — Сто один год. || Сотня (в смысле админ. разделения). См. Разг. С. Мих. 16.

çĕрĕшĕ

çĕрĕш, сто из них, сто из числа. Трахома. Мĕн пурĕ 300 çын ытла пухăннăччĕ, вĕсенчен çĕрĕшĕ начар куçлă çынсемччĕ. Чураль-к. † Çакă ялта çĕр хĕр пур, çĕрĕш тăрать пĕр тенкĕ. N. Çĕрĕшне те сутса ятăмăр. Мы продали всю сотню.

çĕçтĕлпи

веселый, бойкий, разговорчивый. N. Çĕçтĕлпи — çăмăл çын, пит калаçакан çын.

çĕт

(с’э̆т, с’э̆т’), пропадать. СПВВ. Çĕтрĕ, тесе, япала çухалсан калаççĕ. Шурăм-п. Кивçен илекен парăмĕ вырăнне япала парсан, кивçен пани: çĕтнĕ пуртă аври пулчĕ ĕнтĕ ку, тет. Турх. Çĕтменĕ, пĕтменĕ (брань). || N. Сасăм та çĕтрĕ. Я лишился голоса. N. Çăварĕ хупăннă, чĕлхи çĕтнĕ (лишился языка, способности говорить). N. Манăн часах чĕлхе çĕтĕ ак, чунăм тухса кайĕ. || Заблудиться. В. С. Разум. КЧП. Е çул çине тухатăп-и, е çĕтсе каятăп-и — каям-ха çавăнталла (пойду-ка в ту сторону)! Собр. Çын çĕтсе кайса-мĕн вилсессĕн (если умерла заблудившись), усал пулать, тет. В. Олг. Çĕтсе кайрăм, я заблудился.

çĕтĕк-çатăк

рвань. N. Усал кăмăл çĕтĕк-çатăк тăхăнниччен ытла илеме ярать. Шел. II. 60. Ачисен çийĕсем çĕтĕк-çатăк. N. Часрах, хыпаланса, çĕтĕк-çатăк сăхман тăхăнтăм та, тула тухса карăм, Чураль-к. Çĕтĕк-çатăк тумтирпе, крымский ĕçлĕкпе, московский пиççипе. (Загадка). || Оборванец. Беседа. Ĕçекен çын çĕтĕк-çатăк тăрса юлать (превращается в оборванца). || Оборванный, рваный, драный. В. Олг. † Çĕтĕк-çатăк тимĕрççи сиксе çапат тимĕрне.

çвар

то же, что çăвар, рот. N. Пĕр-ик çвар полĕ, пулк парчĕç. Сред. Юм. Кам-та-пôлса: сана çав çын салам каласа ячĕ, тесе, пырса каласан, ăна хирĕç: çеарна пылпа çу, теççĕ. Срв. каз.-тат. ады̆зына бал да џау.

çветкă эрни

святки. Янорс. Эпир пĕре, çветкă эрнинче (на святках) Хура Йăван ятлă çын патне халапланса ларма кайнăччĕ.

-çке

(с’кэ, с’к’э, из „ç“+ „ке“), частица, подкрепляющая утвержденне, отрицание или предположение. Иногда указывает ответ на заданный вопрос, как бы являясь излишним. Регули 496. Тытрăн-и? — Тытрăм-ç (тытрăм-çке). Ты поймал? — Ну да поймал. Ib. 498. Ку шув-и (= шыв-и) — Шу-ç (или: шу-çке). Это вода? — Ну да, вода. Ib. 497. Вăл йывăç хыти? — Хытăç (хытă-çке). Это жесткое дерево? — Ну да, жесткое. Ib. Вăл ювăç хыти? — Хытă мар (хытă мар-çке). Твердо ли это дерево? — Нет (да нет). Иванова. Вара эпĕ тепĕр кунне, школа кайсан, ачасенчен ыйтрăм та, вĕсем те: каять-çке (ну да, уезжает), каять, терĕç. N. Эсĕ чирленĕ витнă? — Чирлерĕм-çке. Ты, видно, был болен? — Ну да, был болен. Ау 62. Кам ку? тет.— Эп-çке, тете, тет. Кто это? спрашивает тот.— Да это я, дядя,— отвечает он. || Часто передается русским ведь, иногда с оттенком возражения. Юрк. Мнтук, эсĕ кунта мĕн хăтланатăн? Ухмаха ерментĕр-çке? — Çук. Ты, Дмитрий, что тут дурачишься? Ведь, чай, не с ума сошел? — Нет. Ib. 502. Эс каламан поль-çке (поль-ç). Ведь ты, чай, не говорил. Регули 504. Вăл кона тăва-çке (= тăвать-çке). Ведь он это делает (сделает). Юрк. Алекçей (Элекçей): манăн пуçăм татах ырата пуçларĕ-çке, ăна мĕнпе турлетес-ши? тесе ыйтса пĕлет. Орау. Ун пек пулать-çке вăл пуринн те (пурин те). Это бывает со всяким. N. Ĕнер пуртă тыткаланăччĕ, паян таçта-çке! — Матрӳне, эс курмарăн-и? N. Укçа пулсан, илĕттĕм те, укçа çук çав.— Пур-çке! (Ведь есть, ты только скрываешь). N. Арăмĕ йĕре-йĕре калать: эпĕ вăл-ку шухăшпа туманччĕ-çке (я ведь это сделала без особого намерения), тет. N. Çĕршĕн тивĕçлĕ хакне тӳлемесен те, пуринчен те ахалех туртса илме юрамаст-çке. Альш. Ку тутар мишукра кăшкăрат: куратăп-çке (ведь я вижу), тет. Ib. Эпĕ: çав шуйттан ачине çиме чартасчĕ-çке (ведь этого чертенка нада кормить), тесе калăп, тесе калать (муж), тет. Регули 503. Сирĕн пор тăвакан. Тумас-çке вăл! Орау. Хусана кайнă, терĕç-çке-ха ăна. Кайман-нм? Ишек. Эпĕ пĕлместĕп тытма; эпĕ тытрăм-çке. || Оказывается (с изумлением). Юрк. Эсĕ сĕт çиетĕн-çке? Сана уншăн çылăх пулĕ! || Да.. оказывается (произносится с известною живостью). Сред. Юм. Килтеçке ô, эп-ха килте çôк тесе. Да, он, оказывается, дома, а я думал, что его дома нет. || Разумеется. Бес. чув. 2. Пулăшасчĕ-çке унăн çак ывăннă лашана; анчах пулăшасен пулмарĕ. || Выражает силу впечатления. СЧУШ. Ялан хуллипе хăмсарса: акă çапатăп, тесе, тăчĕ-тăчĕ те, пачĕ-çке пĕрре пит аван кăна! (да как даст! т. е. да как ударит!). СТИК. Ай-ай, аван-çке! Ib. Питĕ выçрăм-çке! — Как я проголодался! Орау. Аялтан вĕçет-çке-ха. Главное, обратите внимание на то, что он (вĕри-çĕлен) летает низко. Срв. Вăл аялтан вĕçет вĕт-ха, т. е. ведь он, обратите вннимаине, летает низко. || В уклончивых ответах. N. Ăçта каятăн? — Каятăп-çке.. Регули 505. Тем (темскер) тăвас-çке. || Выражает обьяснение. Яргуньк. Упăшки: ма килтĕн чĕрĕлмесĕрех, тенĕ; карчăкки каланă: кĕт утă çулакансене апат туса çитарас, тесе каларăм-çке-хе (хотела вот), терĕ, тет. СТИК. Ăçта пуçтарăнатăр тата? — Вутта каймалла-çке те, юр çăва пуçларĕ-няк. Юрк. Ухмахлăхăпа çапла хăтланса çӳретĕн-çке, пархатарсăр япала, кахал! || Выражает согласие со словами собеседника. СТИК. Çын хуйхине пусарса, хуйхăртса, хăй нушине каласа панă хыççăн ăна итлесе тăракан çын хыттăн сывласа: çапла-çке ĕнтĕ, мĕн тума çӳрен, килнĕ нушана тӳсес пулат. (Дальше следует перечисление своих нужд). Ib. Эс ачăна вĕренме янă темеççи? — Вĕренме яма ятăмăр-çке те-ха ĕнтĕ, темле вĕренĕ — питĕ наян. Ib. Çын патĕнчи пурăнăç йывăр-çке те çав.. мĕн тума пăхан: çиес килет. Ib. Авлантарса ятăмăр-çке те-ха.. темле пулĕ. (Гов. человек, женивший своего сына. но чующий, предчувствующий что-то недоброе. Он выражает этим сомнение; в его словах звучит грусть). || Иногда выражает недовольство. Яжутк. Иван хуçана каларĕ, тет: пĕр паршине парăн-и? тесе каларĕ, тет. Хуçа Ивана каларĕ, тет: парăп-çке, тесе каларĕ, тет.

çта

(с‘та), куда; где. Орау. Çта каян? — Мулчана! (жалобно).— Çта карăн? — Мулчаран (резко, отрывисто и гордо, вошь спрашивает блоху). Ib. Каякан çын каять çав; анчах иртсе карĕç пек, пăх-халь, çтах çитрĕç! Да, кто едет, тот едет. Как будто только что проехали, а уж смотри-ка куда уехали (доехали)!. || В перен. см. Орау. Çта кайма эсĕ кун чул тултаратăн сĕтне? Что ты мне сколько набухал (т. е. налил) молока-то? (напр., в чай). Абыз. Çав вăхăтра Климка кĕрсе: çта-ха çĕр (кольцо), пур-и-ха? тесе, тытса пăхрĕ, тит те, исе тухса карĕ, тит. Коракыш. Кусем патне çитсен, итнĕ: сирĕн шыв пур-и: тенĕ. Лешсем каланă? анчах мăкăрпа (scr. мăкăрма) ăсма карĕç та-ха, тенĕ.

та

(та), и, да, еt (соединительный союз). См. те, а также Оп. иссл. чув. синт. I, 243—246. Регули 1484. Мана та она пачĕç, ыттисене памарĕç. Мана та, она та пачĕç. Ф. Н. Никиф. Сум та пилĕк пус, 30 коп. (но: ик сум вунă пус, без „та“, или: ик сум вунă пус, 60 коп). Ib. Пин те çĕр тенкĕ, пин те пĕр тенкĕ. Ib. Тенкĕ çурă, 11/2 руб. Ерк. 4. Куçăм-пуçăм вут та хĕм выляса кайтăр. СТИК. Пасара карăм та.. чашкă-çпала илсе килтĕм. N. Кăшкăрса пуçтартăмăр та, киле кайма шухăш турăмăр. КС. Апла та (и так) хăтланчĕ, капла та (и этак) хăтланчĕ — пултараймарĕ. Регули 1546. Кивĕ полсан та, çĕнĕ полсан та илĕпĕр (все равно купим). Кивине (киввине) те, çĕнине (= çĕннине) те илĕпĕр. || Выражает повторение. Якейк. Пуян та пуян, терĕçĕ (все твердили, что он богат), хăйĕн виç тенкĕ окçи. Ib. Йăвана: начар та начар, терĕçĕ, халь пырса пăх-ха Йăвана мĕн манерлĕ çорт туса лартрĕ. Кушакпа автан 15. Катмар хурăнсен кăтра пуçĕсем лăстăр та лăстăр йăштăртатаççĕ. Чав. й. пур. 15. Таяпасем каланă: куртăмăр та куртăмăр, тенĕ (все, один за другим, заявляли, что видели). || Указывает на длительность действня. Букв. 1904. Çавăнтан кайран Йăвашка Энтрейĕсем аккаланă та аккаланă вара (знай себе пахалн). || Да и.. Ала 13. Эпĕ паян кунĕпе çӳресе ăвăнтăм (устала), каç та пулать, кунтах çăвăрас пулĕ манăн. Н. Карм. Нумай та калаçрăм, каçарăр мана. Толст. Хĕвел кăшт тухать те, анса та ларать (взойдет не надолго, да и закатится). || Даже. Изамб. Т. Ик-виç кун та шырарăм, лаша çинчен пĕр хыпар та илтеймерĕм. || Даже, даже и. Ст. Чек. Кушакĕ тармас та (даже и не убекает), тет. КС. Пĕр çухрăмах та çук. Нет даже и версты. Ib. Хытăраххăн та чĕнсе пăхрăм та, итлемеçт. Даже пробовал и покричать, не слушает. ТММ. Асапсăр пулла та пĕверен кăлараймастăн (с русск.). Чуратч. Ц. Эсĕ çакшăн та макăратăн-и? Уншăн пĕрте ан макăр, кил хам çумма вырт, пĕрле çывăрар. N. Аш мар, полă та памаç. СТИК. Çакна та ĕнтĕ туса хураймастăн! Даже и этого не можешь сделать. || Усиливает обобщение. Альш. Вăл шыв чăххи ытти кăвакалсем пек вĕçсех çӳремес: вăл ялан та хăмăш ăшнелле тарат. N. Манăн икĕ ывăлĕ те (или: икĕ ывăл та) салтака кайрĕç. (Но: икĕ çулĕ те Нурăса каять). Ib. Пирĕн икĕ учитĕлĕ те Хусана кайрĕç. N. Вĕсем пурте кунта. Они все здесь. N. Ун пекки кирек ăçта та пур. Такие есть всюду. || Выражает усиление и в др. случаях. N. Кил! эпĕ сана нумай шывсем çинче ларакан ытла та (очень уж) аскăн арăма сут тунине кăтартам. Ерех 3. Вăл Мускавра çамрăкранпах пĕр хапрăкаэ ĕçленĕ, ялта пĕр-икĕ çултан ытла та пурăнман. Абаш. Эс топмăн та. Ты пожалуй и не найдешь. Шăна чир. сар. 12. Хăш Йышши шăна талăкра аллă хут та ытла сысать. М. Яуши. Эсĕ мана темиçе хут та улталарăн. Бгтр. † Ку инке усал пулсан, çичĕ çулсăр та килес çук. Шел. II. 64. Миçе юрă кунта? тесен: икĕ çĕр юрă та ытла.. терĕ. N. Вăхăт нумай иртрĕ, уйăх та ытла сантан писме илменни (уже больше месяца, как я не получал от тебя писем). Кан. Ял совечĕ кăçал çу-каçа та (за все лето ни разу) Кăмакал ялĕнче халăх пухăвĕ туса иртермен. Орау. Мĕн çур сахач (= сахачĕ), сахат та ытла иртрĕ пуль ĕнт! Какие полчаса, наверное, уже больше часа прошла! Альш. Кĕтӳçĕсем ялан та (повтоянно) тутар ачисем хăйсен. Ib. Пĕр-иккĕшĕ (сăвăрсем) ялан та ту çинче çын килнине сыхласа лараççĕ. Ib. Пĕр вунă-вун-пилĕк çухрăм хутлăхĕ çӳлĕ ту килет ялан та. Ib. Малта таçта çитиччен ялан та анаталла каймалла. Баран. 122. Ватă йывăçăн варри ялан та çĕре пуçлать. Ала 5. Вăл каларĕ, тет: эпĕ мар паттăр, тесе, вăт паттăр та паттăр, халь тухнă, тет, Иван Суволов паттăр. || Усиливает отрицание. N. Пĕр конта ояр кон çок. Нет ни одного ведряного (ясного) дня. Регули 1428. Вăл пире пĕр татăк та çăккăр паман. N. Эпĕ улахран пĕр каç та юлман. || N. Вăл кӳлĕ пит çутă, çавăнпа та (поэтому то.. и) ăна Çутă-кӳлĕ тенĕ. К.-Кушки. Вăл ăна вĕлернĕ те. Он-то его и убил. || Так как. Абыз. Кликка каларĕ, тит: вăрларăм; ху каларăн та вăрлама. N. Унта çул çук, карти çумнех юр çуса тултарнă та. Там нет дороги, так как там нанесло снегу к самому забору. || Правда, что.. но (уступление). N. Çанталăкĕ сиввине сивех мар та.. Правда, что сегодня не холодно (и потому нет нужды, напр., топить печь). || Изамб. Т. Упăшки те наян та, арăмĕ тата ытларах. И муж-то ленив, но жена еще ленивее. Кратк. расск. 12. Иосиф вăл хăй кирек мĕнле пултăр та, çапах та пирĕн тăван-çке вăл. || Но, а, да (противительный союз). N. Чавса çывăх та, çыртма çук. (Послов.) СТИК. Çакна туса хумаллаччĕ те, пулмарĕ. || Хотя.. но. КС. Вуламан пулсан та (хотя и не читал), эпĕ çапах (всё-таки) пĕлетĕп. Ib. 1509. Эпĕр каламасан та, вăл пĕлĕ. Хотя мы и не скажем, но он узнает! Баран. 123. Намăс та пулсан, (хотя и стыдно сознаться, но..), пирĕн хушăра ун пек çын нумай. || Иногда при употреблении этого союза речь кажется оборванной, при чем как бы остается невысказанным какое-то воэражение или ограничение. N. Укçу пур-и ара? — Укçи пур та.. А есть ли у тебя деньги? — Деньги-то есть. N. Çаплине çапла та.. Так-то оно так.. (оно верно-то верно.,.). Якейк. Манасси манман та (забыть-то не забыл).. каласси каламан та. корасси корман та.. тарасси тарас çок та.. вăрçасси вăрçас çок та. Альш. Тарçи калат: мĕн, пачăшкă, вăрçатнам? тет. Пупĕ: вăрçасса вăрçмастăп та, ахаль калап, тенĕ. КС. Аплине апла та, ыйтмасăр та илме юрамаçть çав. Так-то так, но дело в том, что и без спросу брать не годится. || Иногда присоединяет следствие. N. Антон уксак та, хытă утимас. Регули 401. Эп çавăн чох пырса та онта, эп пĕлетĕп вăл вырăна. || Просто, прямо. Шурăм-п. Чăваш хăй куçне те ĕненмест. Унăн шухăшĕпе ку улпут ухмах та. Якейк. || С деепричастием на „сан“, „сен“ иногда соответствует русскому может быть. Якейк. Кайсан та кайăп. Может быть и пойду. Ib. Парсан та парăп. Может быть и дам. || Уж и.. N. Нумаях та тăмасть, урамăн хăрах хĕрне çаратса та тухать. В. С. Разум. КЧП. Кунта ларсассăн, каç та пулса кайĕ, манăн киле каймалла. КС. Туса хутăн та-и? Ты уж и сделал? N. Чĕнтĕм анчах, чопса та çитрĕ: ах ĕçесси килет ӳке! (вероятно, ему хочется пить). Ал. цв. 10. Çапла жалать те, хĕрлĕ чечеке татса та илет. Чуратч. Ц. Пăртак ĕçнĕ-и, ĕçмен-и, куна усал сухалĕнчен ярса та илчĕ (уж я схватил), тет. || Выражает неожиданность. М.-Чолл. Ир тăрсан, пăхать, вунă улма çук та (а десяти яблоков уж и нет), тет. || Именно. Якейк. Чĕре ыратнăран та тохтăра кайнă, ахаль кам каять-ке? (Гов. с недовольством). || Соответствует русскому „а“. N. Самай та юлашкинчен пит нумай (пĕр виçĕ пин ытла) пĕр хуçаран илсе таврăннă. Завражн. Поп патне карăм та, попĕ çок та тăта (еще). || В отрицании — даже и не, и не. Ск. и пред. чув. 50. Ан та шухăшлăр шăннă ĕç çинчен! Янтик. † Пир(ĕ)н Тимеше пырсассăн, çĕр тенкĕсĕр ан та пыр (т. е. не имея сотни рублей, чтобы уплатить за невесту). N. Çавна валлиех сăкманлăх илейĕн-е (купишь ли на кафтан); укçа сахал пулсан, ан та ил. Конст. чăв. Тинĕс хĕрне çитсен, нумаях та тăмарăмăр, пароход çине кĕрсе лартăмăр. || В выражениях удивления — ну и.. Толст. Ăслă та-çке сан пуçă, ăстарик! N. Макарăн та чăмăрĕ пысăк-çке, ача! Альш. Аван та юрлаттаратьчĕ вăл ачасене. || В песнях иногда имеет неопределенное значение. Н. Карм. † Пĕчĕк кăна лаша — турă лаша, Белебейрен йăвăр та тиярăм; ах аттеçĕм, тетĕп, ах аннеçĕмI пĕлеймерĕм — йăвăр та каларăм. || В произведениях И. Н. Юркина как индивидуальная особенность встречается в главных предложениях, которыми вводятся в диалогах собственные слова второго из собеседников. Юрк. Мĕншĕн? тет ку та, хăне апла каланăран, ăнланаймасăр.

тайăл

(-ы̆л), наклоняться, нагибаться, склоняться. Бгтр. Уйри çĕмелсем мал еннеле тайăлсан, килес çулĕнче тырă лайăх пулать, теççĕ. Чураль-к. Тайăла-тайăла ан макăр, тайăлса ӳкĕн, Потаçăм! См. потаçăм. N. † Самарăн сарă шыв юхать, сарă хумăш çинчен сарăлса, сарă хумăшсем юлать тайăлса. КС. Тайăлса, тайăлса пычĕ те, тӳп! кайса ӳккĕр. Все наклонялся, наклонялся (идущий), да как бухнется! Ib. Тайăличченрех хурса пар-ха. Положи на весы, чтобы перетянуло. Н. Карм. Ай-хай, пуçăм, çамрăк чунçăм, ырлăх енне пуçăм тайăлчĕ (склонилась голова). || Подкоситься. В. Тим. † Эпĕ çак килсене килсен, тухаймарăм урам тайăлаччен (не ушел раньше того, как у меня подкосились ноги, т. е. от хмеля). Альш. † Тайăлмастпăр, тайпăлмастпăр, çичĕ юта парăнмастпăр. Ск. и пред. чув. 26. Туй халăхĕ тайăлать, ӳсĕр халăх çывăрать. || Кланяться нагибаясь. КАХ. Мĕн çырлахманнине ху çырлахтар ĕнтĕ, тет те: çырлах, тесе, таялать. (Молитва из „Валĕм-хуçа“ в „тайăн-сăра“). К.-Кушки. Пирвай. Валлене кĕл-тунă: пĕр халăхпа асăнатпăр, витĕнетпĕр, тутлă чĕлхепе, ăшă питĕмпе тайăлатпăр, йăлăнатпăр. Пазух. Тăван, лар вырăнна, тыт куркăна, тайла тăрар эпир умăрта. N. Виçĕ хут вуласа, виçĕ хут сăхсăхса тайăл. Т. VI, 34. Хура халăх тайăлат сана. (Ӳчӳк кĕлли). Буин. † Ваттисем пуррине пĕлнĕ пусан, çĕлĕкĕме илсе тайлас мĕн. N. Тайăлса пуççапсан. || Прислоняться, опираться. Тим. † Пĕчĕкçĕ лашу, турă лашу, турти çинче ӳсрĕ тайăлса; ай-уй савнă тусăм, хура куçăм, çын çинче ӳсет-çке вăтанса. || Клониться. N. Пĕрре, кăнтăрла сулăнса, хĕвел каç енелле тайăлнă вăхăтра. || Убавиться по жалейку. КС. Сăра пăккинчен тайăлнă. N. † Сорковой пички тайăлмасăр, эпир киле каяс çок. || Пройти (о годах). N. Нумай çамрăк çулăмсем тайăлчĕç. || Лишаться (силы). Сред. Юм. Ватлап пôлас, вăйран тайла пуçларăм (лишаюсь сил). ЧП. Тайăл (ураран). Ала 55. Ватă, курпун, куçран тайăлнă (слабая глазами) карчăк пырса тăчĕ кĕлет алăк патне. N. Ватла-киле пĕр оптен куçĕ вăйран тайăлнă (слаба глазами стала). N. Вăл тăн-пуçран тайăлнă пулсан та, ан шыра, тӳс. N. Пит шухăшласан, çын ăсран тайăлать, ухмаха ерекенсем те пулаççĕ.

таян

(таjан), опираться, приклоняться, прислоняться, облокачиваться. С. Дув. Яхути ăна илтнĕ те, шикленкелесе, юпа çумне таяннă, тăрать. СПВВ. КЕ. Таянни — пукан çинче чалăшшăн ларни. ЧП. Ватă юман, теейсе, ытла çумне ан таян. Н. Карм. † Çӳлĕ тусем çинче пĕр çын тăрать, йĕлме туйи çине таянса; çак тăван пире кĕтсе тăрать, хапха юпиçине таянса. Ст. Чек. Сĕтел çине ан таян. Не облокачивайся на стол. Не прислоняйся к столу. См. чавсалан. N. Эпĕ çурăмпа юман çумне таянтăм. ППТ. Хам урама тухса, хапха юпи çумне таянса: çынсем каймаççи? тесе, пăхса тăраттăм. N. Аллисемпе суха çине таянса пынă пек, сухалакан хăйĕн хуйхине хуйхăрса каçалăк патне кайнă. Скотолеч. 15. Лаша сулкаланса çӳрет, çӳренĕ çĕртех япала çумне (к предметам) пыра-пыра таянать. К.-Кушки. Ахтапантан тухсанах, урапа çине таянса (у др. тайăнса) выртрăм (прислонился), тет те, çыврах кайнă, тет. Лашм. † Таянам-и, тăванçăм, сан çине? Таянтаратсăн, тăванçăм, ай, таянтар. Чăв. к. Пĕчĕкçеççĕ лаша — турă лаша, ӳсрĕ турта çине таянса. || Полагаться. N. Пурлăху çине ан таян.

таянчăк тыттарни

назв. свадебного обряда. Ильм. (Çĕнĕ-çын) çуна çинчен ансан, каччинĕн хурăнташĕ картаран пĕр лаша тытса пырат та, каччине йĕвентен сăкман аркипе тыттарат. Каччи вара виçĕ хутчен хĕвел тухăçĕ енелле пăхса сăхсăхат те, лашине çуна йăри-тавра виççĕ çавăрат. Çапла тыттарнине таянчăк тыттарни теççĕ. N. Килне çитсен, карташне кĕрсен, пусма умне чарăнаççĕ хĕр кӳммисем. Кунта лаша илсе килеççĕ, çураçнă чухне асăннине. Кăна таянчăк тыттараççĕ, теççĕ. Таянчăка çав лашанăн чĕлпĕрне çĕн-çынпа кĕрӳ пĕрне пĕри чĕлпĕре халат аркипе параççĕ те, юлашкинчен лаши çине ывăтса яраççĕ. См. Магн. М. 204.

таяк

калека, урод. Ибряйк. Таяк çын, калека, человек с какими-нибудь недостатками. (Сообщ. Н. Р. Романов).

тайлăк

(таjлы̆к), наклонный. Г. А. Отрыв. † Хура вăрманта хурăн тайлăк, хурăнташсенчен ати тайлак, тантăшсенчен эп тайлăк. С.-Устье. Ту аяккинче пĕр тайлăк хурăн ларать, тет. N. Ял-ялĕнчи ачисем тайлак кĕпер кашти пек, тайкалана çӳреççĕ. Альш. † Тайлăк хапха уçăлмĕ, юлнă кăмăл тупăнмĕ. Т. VI, 35. Тайлăк çултан та, тайлăк усал кĕпертен те эсĕ сыхласа, эсĕ упра, турă. (Учук). Скотолеч. 9. Вите урайĕ тайлăкпа (по причине...) кĕсре тăвалла тăсăлса тăрать пулсан.. || Шатающийся, titubans. П. Федотов. Ĕссĕр пулнă куркинчен, тайлăк пулнă стакканчен, ырă ĕçрĕмĕр-çирĕмĕр, сăпаççипă хуçине. || Покорный. ЧП. Пирĕн тайлăк пуçа хĕç витмест. N. Тутлă чĕлхемпе, тайлăк пуçăмпа пуççапатăп („бью челом“, молюсь). || Наклонно. Ст. Чек. КС. Урапана тайлăк тиянă (косо, на один бок). || Отлогий. КС. Тайлăк çĕтрен ан кай, тӳрем çĕтрен кай. Ib. Тайлăк тăвайкки. Ядр. † Çак куккăрта çул тайлăк, тӳнсе каятăп, тытсамăр (поддержите, а то я упаду, опрокинусь). || Косогорье. КС. || В перен. см. несчастный. Якейк. † Ялта танăш ачасам хăшĕ тайлăк вăл ытла. Имень-к. Ах тайлăк, çул тайлăк, çул мар тайлăк, эп тайлăк! Эпĕ нимшĕн те тайлăк мар, çук çын хĕршĕн эп тайлăк. || В недостатке. П. Федотов. Çырлах турă, ан пăрах, мăн çăкăртан тăйлăк ан тăрат. (Из молитвы „çăкăр пуçланă чух“). || Назв. местности.

тав

(тав), благодарность. Юрк. N. Эп сывă-ха, тав тура. N. Тав ĕçкĕне-çикĕне: эпир ĕçни-çини вырăнне хăла (пыл) тулса юлтăр. Бугульм. † Ах пиччеçĕм, инкеçĕм, тав ĕçкĕре-çикĕре! N. Вара мăн-кĕрӳ калат: е саламалник, тав сире: Ĕçетре-çиетре, вылятра-кулатра, эсир пире кĕтетре? тет. Хирĕç тухаканĕ калат: пирĕн кĕтни çав, тет. Мăн-кĕрӳ калат: тав та пулин тавах, тата та пулин тавах, тет. N. Тав та пулин тавах, кушак кутне чавах! (Конец „такмак“; прибавлено из шалости?). См. Магн. М. 231, 234. Якейк. Апат çиса тăрансан, тырă-полă аван полсан, тата ытти япала та лайăх полсан: тав торра, теççĕ. Сред. Юм. Сăра ĕçмешкĕн тесе чĕнсе çӳрекенсĕне хирĕç: тавах (первое „а“ произносится протяжно)! теççĕ кил хуçисĕм. Ib. Тавах та, тавссилĕх корайман-ха! (Хăнана пынă çын: тавсси-ха ĕçнисĕне, тесен, кил хуçи çапла калать). Ib. Тавах та лекнĕ полсан (хорошо если помогло угощение), лекейчĕ тем çав. (Тавсси тăвар-çăкăра, тесен, ôна хирĕç, хăнана чĕнекенни çапла калат). НЧТ. Вал кашни килле (в дом) кĕмессерен: эпир кĕçĕр сăра чуклес тетпĕр, сăра ĕçмешкĕн (пырăр), тет. Кӳрĕшĕсем: тавах, ачам, ырă сăмахна! теççĕ. Орау. Ку та ĕçкĕре: тав! тесе, хуçи пекех пĕтĕмпех ĕçсе ярса, черккине калле тыттарать. Ib. Вăл ĕçсен, кил хуçийĕ татах черккине çĕнĕрен тултарса каллех хăй кӳршине: тав сана! тесе, тепĕр хут хăй ĕçсе ярать. В. Тим. Пире лаша кăкарма памĕ-ши? тет пирĕн кĕрӳ. Пиртен тавах (надо: ирĕк?), тет хăти.

тав ĕç

соотв. русскому „пей на здоровье. Гов. хозяин гостю, угощая последнего, в ответ на его приветствие „тав сие“. СТИК. Хăнара кил хуçи хăнасене: тав сире, тет те, пĕр черкке эрех ĕçсе ярат. Хăнисем ăна хирĕç: тав ĕç, теççĕ. Сред. Юм. Хăнана пынă çын: тавсси-ха ĕçнисĕне! тесен, кил-хуçи: тав ĕç ĕнтĕ те-ха! тет.

тав сана

соотв. русск. „будь здоров“. Т. VТ, 61. Ĕçтерекенни ĕçтерсе пĕтерет те: ну, халĕ ĕнтĕ ĕçтерсе пĕтертĕм, тет. Вара кĕл-кĕлекенни: тав сана эппин; ĕçтерсе пĕтернĕ пулсан, юрат, тет. N. Тав сана, тайла пуç. Собр. † Ыр тантăшçăм Ваççа пур, сантан хăтăлса пулмарĕ; Ваççа сана — тав сана, турă, çырчĕ пуль çав сана. N. Вăхăтлăха кăна пурăнăçа юратассинчен хăтарса, мана вăй, тӳсĕмлĕх панăшăн тав сана. Изванк. Унтан вара пурте: кин, ачам, тав сана! теççĕ те, ĕçме тытăнаççĕ. Çĕн-çынĕ вăсене: тавах, тавах! Ĕçĕрех-хе, ĕçкейсем, мучейсем, атте-анне! тет. Çапла вара вăсем пурте, çĕн-çынна тав туса, виçĕ курка ĕçсен, апат çиме тытăнаççĕ. (Çĕн-çын яшки). ЧП. И, тав сана, хуçа, и, тав мана, курки сана — пылĕ мана. ТММ. Тав сана! Сăри мана, курки сана. Слеп. Тав сана (ĕçекенĕ калать); хирĕç: су пол!

тав сире

то же, что тав сие. ЧП. Эй, тăван, тав сире, ытармалла мар сире. Ст. Ганьк. † Ырă ут килет ыткăнса, ырă çын килет асăнса, тулли курка тыттарăр; тулли курка тав сире, ытармалла мар сире.

тавăр

(тавы̆р), возвращать, вернуть. Бес. чув. 9. Эсĕ час тавăрайăн-ши? Манăн нумаях та мар укçам, вăл та пулин хама кирлĕ пулать. N. Вара ăна патша каллех Риме тавăрнă (вернул). Кан. Тавара хакла сутнипе нумай услам илет те парăма юлнă укçана услампах тавăрма пултарать. || Свернуть. Тим. † Тавăрăпăр сăмсине. (Угроза). || Переворачивать. N. Вуниккĕн ыраш çапаççĕ, Митрофан тавăрат. (Çăкăр çини). СТИК. Кĕлте таврас, сарăм таврас (переворачивать снопы или посад во время молотьбы). N. Шур кĕпелисем çапаççĕ, хĕрлĕ кĕпели тавăрса пырат. (Апат çини). Сĕт-к. Утă тавăр, ворочать сено (на сенокосе). || Засучить (рукава). КАЯ. Эпĕ кĕпе çаннипе куçа тавăрса шăлтăм. Тăв. 53. Тĕкĕр пек çуталса выртакан кӳлĕ хĕрринче Кулине шурă йĕм тавăрса тăрать. || Выворачивать. N. Вăсем ухтарса пирĕнне кăсясене те тавăра-тавăра хучĕç (они вывернули у нас карманы). Изамб. Т. Куçа çӳп кĕрсен, пĕр-пĕр аста арăм чĕлхипе çуласа тупат та, унтан тавăрса илет. Орау. Куçне-пуçне тавăрса ларать. Сидит, неприятно растаращив глаза. Утăм. Куçĕсене тавăрса пăрахса çӳреме тытăнчĕç. Якейк. † Пирн апия йорас-тăк, корăк тымарне таврас полать (выворачивать). || Выворачивать наизнанку. Сĕт-к. Кĕпе тавăрса тăхăнтăм, кĕпе тавăрса чиксеттĕмч. Баран. 162. Çĕлĕкин хĕррине çăмне тулалла туса тавăрса хунă (у кадмыков) || Оплатить. Янш.-Норв. † Ах хăтаçăм, тăхлачçăм, çирĕн ĕçкĕре-çикĕре тавăрса пулĕ-ши ĕмĕрте! N. † Тăвансем лайăх, хамăр чухăн, тавăрассинчен хăратăп (боюсь, сумею ли я им воздать равное). Ст. Чек. Пурне те тавăрса пĕтереймĕн, хăшне тата турă тавăртăр. Собр. Çак çăкăра таврайăп-ши ĕмĕр иртиччен? Удастся ли мне когда-либо воздать (им) равное за этот хлеб-содь. N. Вĕсем саншăн тунине хирĕç мĕнпе тавăрас пур санăн? Чем ты можешь заплатить за их заботы о тебе. Ал. цв. 10. Хăна ырăлăх тунăшăн эсĕ çапла тавăр-тăк-и ĕнтĕ мана? || Мстить. N. Ку çынна епле хирĕç тавăрам-ши (месть)? N. Макар Семенов çине Аксенов çав тĕрлĕ хытă çиленнĕ, хăй пуçне çухатсан та, ăна таврассиех килнĕ. || Воздать. Ёрдово. † Пире кăçал çын çини, таврасчĕ те, ял аслă. Цив. † Çынтан илтнĕ сăмаха турă тавăртăр, тейиеттĕм (т. е. пусть бог обратит дурные пожелания на проклинающего). || Возвращать назад (невесту). КС. Хăшĕ калаçнă хĕре каялла тавăраççĕ. || Отказаться от покупки. N. Тавăрчĕ, спятился (о покупке). || Опровергать. N. Ку хушăра тавлашнă çĕре министрсем те пыркаларĕç, анчах министрсен сăмахĕсене çавăнтах тавăра-тавăра пычĕç. N. Хăвăн çу сĕрнĕ çыннуна, Давид чурушăн та пулин, ахаль тавăрса ан ярсам. || Возмещать? Юрк. † Ялта ырă çынсем нумай пулĕç, хамăр тăвансене çитес çук, çитсен те ăна таврас çук, тавăрсан та пире пулас çук, пирĕн юлнă кăмăл тулас çук, пире юлташ пулса тăрас çук. СТИК. Ку лашана илсе эпĕ усă кураймарăм; акă ĕнтĕ илни икĕ çул, çинĕ хакне ĕçлесе тавăрайман пуль (не заработада истраченного на нее корма).

тавра

крюк (кружной путь, обход). КС. Хулапа (городом) кайсан тавра пулать. || Кружным путем, в обход. Тогач. Тӳрĕ ан кай, тавра кай (кружным путем). Байгул. Тӳрĕ çулпа ан кай, тавра кай, тесе ярать, тет. N. Тавра каян (кружным путем) çу хыпнă, пӳкле каян пăх хыпнă. || Вокруг (послелог). Бес. чув. 14. Çав кӳлĕ тавра эпĕ йывăç лартас тетĕп. Баран. 128. Вăл (ула-катка) нихăçан та тӳрĕ улăхмасть, йывăç тавра çаврăнса улăхать. Кан. Тавралла çирĕп карта тытса лартнă. Орау. Тăрăх виçсен — виç çухрăм, тавра виçсен — çич çухрăм. N. Лаши тавра çара ярапа çеç. Лаши тавра йĕс тавраш та ярапа çеç. Шор-к. Анатра хорал пӳрч пор, çав хорал пӳрчĕ тавра виçĕ хут çавăрăнтăм (три раза обошел). Баран. 134. Пирĕн тавра мĕн тăрать. || Круглый. Трхбл. † Икĕ черкке пек куçăма шăла-шăла, икĕ тавра тутăр пĕтертĕм. || Окрестная местность, окружающее место. N. Çав таврара. БАБ. Киремет ячĕпе пăсни пит хăватлă. Ăна тӳрлетме пултаракан та сахал, ку таврара пĕрре эпĕ, тепре Нурăсра Тăм пуртă Микули пур, терĕ. N. Вăл таврара лайăх пурнакан пит сахал пулнă. N. Пирĕн таврара (у нас) йывăр чирлĕ çын патне кӳрши-аршисем, хурăнташĕсем пыра-пыра лараççĕ. Дик. леб. 52. Вăл калаçнă вăхăтра пĕтĕм таврана (вокруг) тутлă шăршă сарăлнă. Турх. Вĕçен-кайăк çуначĕ вăртлатнă чух, унăн сасси таврана (кругом) янăрать. N. Пĕтĕм тавраран халăх пухăнать? || Окрестный. Янтик. † Çак Тимешĕн (янтиковских) ваттисене тавра ялсем мухтаççĕ. Ib. † Тимеш хĕрне çитесси тавра ялта халь те çук (т. е. в окрестностях нет девушки, которая сравнялась бы с янтиковскими). Юрк. Çакă лайăх хăнасене тавра ялтан пухрăмăр. || Период времени. N. Кăрлачă уйăхĕ 18 декабĕрте тăвать тенĕ чăвашла калентар çинче, чăвашсем те çав таврана калаççĕ. (Уфим?).

таврала

тавралла, вокруг, кругом. Ст. Яха-к. Вĕсем çав çăкăр хыттине йĕп тăрăнче суллантариччен, çăкăр хыттине тута таврала тем каласа çавăраççĕ. N. Çак çын ĕнтĕ çак купăста пахчи тавралла пăхкаласа çӳре пуçларĕ, тет. Хурамал. Ăна эс ак çапла ту: пĕр çĕре пит пысăк çурт тутар, ун тавралла тип вутă купалаттар. Ib. Вара хуçипе лашине илекен те тавралла чупса каяççĕ. N. Тавралла пăхкаласа, пăшăлтатса, кулкаласа тăраççĕ. Çĕнĕ-Кипек. Ыйттисем пурте, алран ал тытăнса, тавралла карталанса тăраççĕ. Ib. Унтан вара тавралла вырăнаçса тăраççĕ. Орау. Хĕвел тавраллах карталанчĕ (в кругу), çăмăр парать пуль. Ib. Пурне тавралла касса çавăрчĕç те, пуç чашăккине кăларса илчĕç.

тавраш

(-аш), окружье, окруженье. N. Пĕтĕм тута-сăмса тавраш (область рта и носа) питĕ ирĕлсе карĕ-ха — тӳрленмест. Собр. Уйăх таврашĕ карталансан (если месяц в кругу), йĕпе пулать, теççĕ. Б. Яныши. Çак кĕпер таврашне, çĕртме çинче утсене çитарма ялан курăк çитĕнтереттĕмĕрччĕ. О сохр. здор. Кровате (чит. кравата) тата алăк патне, чӳрече таврашне (около окон) лартма юрамасть. || Окружность. Ск. и пред. чув. 34. Карталанса йĕри-тавра тăнă ташă вырăнĕ, вунă чалăш таврашĕ. || (Приблизительное) время. Альш Миххайла праçникĕ таврашĕнче (около Михайлова дня) юр ӳкет, ӳкнĕ çул (в иной год). || Отношение. N. Наянлăхăмпа çыру яраймасăр тăратăп, тетĕн, вăл тавраша (в этом отношенни) эпĕ хам та çавах, анчах савнă çыннăмран çыру вăл-ку илсен, кирек хăçан та хирĕç часрах çырсă яма тăрăшатăп. || Относящееся до.. Изванк. Пирĕн ялта мур таврашне пĕлекен пĕр Микул карчăк анчах. || То, что относится к известному роду предметов. Юрк. Эрех таврашне пăхса тăма хăйсене уйрăм пысăк тӳресем тытса тăрат. Кама 7. Васса (пуçне пăркаласа). Е-е-е-х! ăс тавраш санăн. Хăнаран укçа ыйтаççĕ-и? Кам вĕрентрĕ сана. Тьфу, йытă пичĕ! N. Кунта япала таврашĕ питĕ хаклă. Баран. 44. Ялта лăпах пулнă, хăйă çути тавраш нимĕн те пулман. N. Выльăхăн ăс тавраш çук, вăл ăçта каяс килнĕ, çавăнта каять. Кан. Пуш урапанах: таврашсене çĕмĕрĕ (лошадь), тесе, калла турттарса килтĕм. ППТ. Çĕрен хуллин таврашин çӳп-çапне (сор от прутьев, обломки) прахтармаççĕ (не позволяют бросать). N. Пахăр-кĕмĕл тавраш(ĕ), çурт-хуралтă тавраш(ĕ). Менча Ч. Вĕсем акана тухаччен малтан ака таврашсене, суха таврашсене, сӳре таврашсене хатĕрлеççĕ. N. Çав вăра таврашĕ мар-и (это не вор-ли какой-нибудь) мĕн пĕшкĕнсе (нагнувшись) пырать вал пирĕн хыçран? Юрк. Начальник таврашĕ вăл тĕлтен сана аса та илме пĕлмест. О сохр. здор. Улпут таврашĕнче нихçан та сăпка кураймăр эсир. Юрк. Сирĕн вара ку çулта ĕне тавраш çук-и мĕн? Разве нынче у вас коров нет? Ib. Пирĕн чăвашăй йĕрĕх таврашĕнче пукане пек япала таврашĕ çук (никаких идолов не бывает). ППТ. Масар çинче кĕлĕ таврашĕ-мĕнĕ тумаççĕ (никаких молений не совершают). Сборн. по мед. Лаша-выльăх таврашĕнчен: ут-выльăха çамрăк чухне чипер пăхас пулать, тетпĕр. Халапсем. Эпĕ халап таврашне пĕртте пĕлместĕп. Я, вообще, совсем не знаю сказок. Баран. 29. Тăван хĕрĕ пек курса, ун валли тавраш хатĕрленĕ. Ib. 162. Пуринчен ытла лаша таврашне çӳререх параççĕ (калмыки). || Принадлежности, приспособления. О сохр. здор. Çавăнпа ача кипкисене, унăн çăтарне, тата ытти таврашĕсене те тасарах тытма тăрăшăр. СПВВ. Тавраш нуммай кирлĕ. Нужно много разных вещей, приспособлений, одежды и пр. (Так понимают в Сред. Юм.). ЧП. Атте салат пачĕ те, анне тавраш пачĕ те. Ходар. Сăрине (для „тайăн сăра“) тунă чухне таврашсене пит тирпейлĕ тыткалаççĕ (наблюдают за чистотой посуды и принадлежностей, которыми пользуются при варке пива). || Одежда (в некоторых выражениях). О сохр. здор. Хамăр тавраша ялан таса тытас пулать. Болезни. Тепĕр çĕрте хĕретнĕ-кăвакартнă таврашпа çӳреççĕ. Букв. Таврашна тасарах тытса усра. Будь опрятен. Янш.-Норв. Епле унăн (девушки) таврашĕсем чечен. Ib. Пасар таврашĕ те унăн питĕ нумай (у девушки, которую думают взять замуж). Орау. Хĕрарăм таврашĕ. Сред. Юм. Хĕрарăмăн кĕпе-йĕм (белье) нăмай пôлсан: тавраш нăмай, теççĕ. Алик. † Çын таврашпе килмен, хам таврашпа хам килтĕм, атийăк та апайăн. (Из песни туй арĕм). || Наряды. Собр. Хĕрĕ (невеста), пасар çитсен, пасара кайса, таврашсем илет. Бур. † Ай-хай, хамăр тантăшсем, кĕмĕллĕ иккен таврашсем. || Приданое (добро). N. Пĕр таврашĕшĕн илни анчах пулчĕ, хăй нимĕн тĕшне те тăмаçть (про жену). Чураль-к. † Ах кинçĕм, Пăраски, час тапранса часах тух; час тапранса тухмасан, хăвăн (= хăйĕн) таврашпе тухмаçть, тет, хăвăн таврашпе тухсассăн, час тапранса тухать, тет. (Свад. п.). || Добро, имущество. Иванова. Çак пушарта нумай тавраш, пĕр хĕр-ача çуннă. Истор. Ытти хаклă йышши таврашсем те нумай парса янă. Изамб. Т. Пуяннисем таврашне (япалине) кура хаклăрах тӳлеççĕ. || Сбруя. N. Урапасем ӳпне çавăрăнса каяççĕ, таварсем пылчăк çинче таптанаççĕ, лашисем ĕрĕхсе, таврашсене таткаласа çӳреççĕ. Ёрдово. Лаша таврашсем вăлсен питĕ япăх, таврашсене пĕртте юсамаççĕ. Лашине хытă кӳлсен: тавраш ванать, теççĕ. Чураль-к. † Ачи шухă, ан тийĕр, ати тавраш шуç тавраш; çав шуç тавраш пĕтмесĕр, пирĕн шухă пĕтес çук. Актай. † Шупашкар хуçи аттим пӳр, шуç таврашсăр тухас çук. Н. Байгул. † Йăлтăр-йăлтăр йĕс тавраш, çутатмасан килĕшмест. || Органы. N. Вал кăшт çех вырăнтан сикме пултарать, хăйĕн пур таврашĕсене те пĕтернĕ, вăл сывламасть те, унăн юн тымарĕсем те çук, çăварĕ те, хырăмĕ те, пыршисем те, хыçалти шăтăкĕсем те çук. || Материал. N. Машиная шухăшласа кăлараканни çавна тума хăй таврашĕпе те çĕр тенкĕ анчах илнĕ. Ал. цв. 20. Çулçăсем, туратсем, чечексем карнă, ылттăи-кĕмĕл ука таврашпа витнĕ хăй юратнă сакă çине ларать. || Род, фамилия. Орау. Çав Кăрнин усрав ывăлĕнчен Ситемен тавраше пуçланса кайнă. Альш. Мăрса йăхĕсем каяççĕ куçса Пӳркелне. Пӳркелĕнче халĕ те пур, Мăрса тавраш, теççĕ. КАЯ. Апрам таврашĕ (пирĕн йăх ячĕ). N. Кам таврашĕ эсĕ? Ты из какого рода (или: фамилии)? N. Тăраль (трал’) тавраш (-аш). Орау. Урлав таврашĕ питĕ ĕрчĕхлĕ ăру вăл. Орау. Вăсен таврашĕнче путлĕ этем пур-им? || Нечто подобное, такое. Дик. леб. 40. Вăл ун пек тавраша унччен нихăçан та курман. N. Нумайĕшĕ çĕнĕрен законсем кăларасшăн пулчĕç. Нумайĕшĕ вăл тавраша кĕтмен, вĕсемшĕн вăл ĕç сисмен çĕртен пулчĕ. СТИК. Пирĕн вăл тавраш мĕн çук? У нас ничего подобного нет. (Возражает, почти что обидевшись, на вопрос: сирĕн им-çам пур темерĕç-и, парăрччĕ, пулсан). || Культ. ЧС. Ку киремет таврашне ан тăвăр. Не совершайте этих идольских обрядов. || Альш. Хирти Кушкă таврашĕ, çĕнĕ Мертлĕ таврашĕ акат вăл анасене: çавсен çĕрĕ, тет вăл. || Обстоятельство (грамм. термин, неолог.). || В смысле послелога. N. Атăл таврашĕнче ун пек хула нуммай. В Поволжье таких городов много. Ib. Хула (ял) таврашĕнче (около города, деревни); çăварни таврашĕнче (около масляницы). N. Пукрав таврашне те таврăнайăп-ха эпĕ. Неизвестно, вернусь ли еще я к Покрову. N. Мункун таврашнелле те тавăрнайăпăр, тем. Неизвестно, воротимся ли мы к пасхе.

таврашлă

с „добром“. Чăв. й. пур. 29. Вăл Упанăн арăмĕ пуян çĕртен килнĕ, пит таврашлă, пит ăслă çын пулнă. N. Таврашлă çын (с „добром“, с богатством). || Имеющий родню. Альш. Хурăнташ-ăру таврашли сахалтарах унталла (в той стороне не многие имеют родню), теççĕ.

таврăнаш

встреч. в след. обороте: Чуратч. Ц. Çав вăхăтра пĕр çын хăнаран киле таврăнаш пулнă, тет.

тавсси

(тавссиы), то же, что тавссе., спасибо за угощение. Тюрл. Тавсси! (Гов. встречному из гостей). Сред. Юм. Тавсси тăвар-çăкăра! (Сăра ĕçме пырса кайнă çын, ӳлмерен пасарта-мĕнте хăйне хăнана чĕннĕ çынна тĕл полсан, çапла калать (т. е. благодарит). Ib. Сăра ĕçсе тавăрннă чôхне кăш (= хăш) çын хăй йоратакан çынни патне тавсси тума кĕрет (при входе в дом он говорит хозяину: тавсси). Ib. Тавсси тума кĕтĕмĕр. Ib. Пасарти ĕçкĕн тавсси тăвасси-мĕнни çок ôн. Сăра ĕçме пырса кайсан, хăнана пыни ӳлмерен пасарта-мĕнте хăй хăнана кайнă çынна тавсси тăвать (благодарит). Пасарта ĕçтернишĕн тавсси тумаççĕ, çавăнпа вара пасарта эрех илсе ĕçтерекен çынна пасарта ĕçсе çӳренĕшĕн вăрçнă чохне çапла калаççĕ. Ib. Тавсси-ха ĕçнисĕне! (Хăнана пынă çын хуçине, хальччин ôн патне никçан пырса корман полсан та, çапла калать). Ib. Сăра ĕçсе тавăрнсан пӳрте кĕрсенех малтан: тавсси, хĕрт-сорт! теççĕ, вара тин çемйĕсене тавсси тăваççĕ.

так

(так), так, этак. Ала 99. Так çапла макăрса хорланса вилсе карĕ (с громкими слезами). ТММ. Так-çăмарти кăвак. || Так, без пользы, даром, зря, попусту. Абаш. Йĕрки-йĕрки копăста, шăварни те так полчĕ (поливанье оказалось бесполезным). Тим. † Тапрăм, тапрăм, так пулчĕ, туя кайни так пулчĕ: хирĕç тухса илмерĕç, ăсатса та ямĕç-ха. Мижули. Пăртак так тăрсан, эпир лашасене йорттипе чоптарса çол çинчен шапăлтаттарса килелле карăмăр. Микушк. † Ан кайсам, тăванăм, çĕр выртса кай: эсĕ выртсан та вырăн çитмелле. Эсĕ кайсан, вырăн так юлать. N. Ĕçленисĕм (работа) так пĕтмĕç. Якейк. † Суя аки кам илтет? Кам так (даром, так) парать, çав илтет; суя аки Натьок пор, нимрен суя илтимер, олахра çăвăрни хопларĕ. Чуратч. Ц. Çак çын пуçĕ урайĕнче сиксе анчах çӳрет, тет. Так килтĕм, так килтĕм, тесе сиксе çӳрет, тет. N. Ăвăнса çӳрени таках полать. || Вообще, одним словом. Могонин. Пĕр çын ăшсăр пулнă, çиясси килмен, ĕçесси килмен, так таса мар пурăннă. Яжутк. Эсĕ мана валли ыран ирччен апат пĕçер, тесе каларĕ, тет (он): ни нумай, ни сахал, так чух, вăхăтлă пĕçер, тесе каларĕ, тет. Чхейп. Усăлă çын сахал пулнă, так хăйсен шухăшне мĕн аса килнĕ, çавна анчах туса пурăннă. || До такой степепи. Алик. Çав ачасам пĕр кушака тытнă та, так ватнă (сильно били). || Ходар. Çапла вара килтен киле хăйсем çӳремелли таран так кĕрсе çӳреççĕ. || Как только. КАЯ. Так вăл кайçанах, акка пирĕн пата карта çине тарса хупарч. N. Так хулана çитсенех, çамрăк шулĕк ваттине алă (у др. аллă) тенкĕ укçа пачĕ. Сюгал-Яуши. Так çывăрса кайсан, лашасем патне кашкăр пынă та, пĕр ăйăра туртса антарнă.

такăн

(тагы̆н), спотыкаться, запинаться. Сĕт-к. Паян виççĕ (трижды) такăнса ӳкрĕм. N. Лаша виллисем çине такăна-такăна ӳксе таратпăр. Бежим, запинаясь о трупы лошадей. N. Ура такăна пуçларĕ, пурăнăç каялла каять пулĕ. N. Чул çине такăнчĕ. Он запнулся о камень. Буин. Чула (пĕренене) такăнса ӳкрĕм. Ядр. Чултан такăнса ӳкрĕм. N. Пуçтарнă чухне пĕчĕкреххи, астумасăр типĕ хулă çине такăнса ӳкнĕ. N. Намăс мар-и, тăванăм, çак хулăран такăнса ӳкме! Манăн ура айне пĕрене хурсан та, эпĕ нимпе те ӳкес çук! N. Эпĕ тумхах çине такăнса ӳкрĕм. БАБ. Ватăлмасăр вилес мăр, такăнмасăр ӳкес мар. (Гов. в конце моленья „ӳчӳк“). Сред. Юм. Такнакана тап котĕнчен, тесе ахаль каламаççĕ çав: тин çиç матки вилнĕччĕ-ха, ôнтан çонса кайрĕ, халь кăçал каллах çавăннех лашине вăрласа кайнă. Ib. Пĕр такна (такна) пуçласан çын такнатех ôлă. Раз человек начал спотыкаться, ему все неудача. Ib. Çын, пĕр такна пуçласан, такнатех вара: пĕлтĕр çонса кайрĕ, кăçал пĕррĕ ôлталаса пин тенкĕ лартнă, тепĕр каллах пилĕк-çĕр тенкĕ упиткă полнă, тет. || В перен. см. СПВВ. Такăнас — не ладить, спорить. || Смешиваться (при счете).

такăнтар

понуд. ф. от гл. такăн; подставить ногу. Ст. Чек. Якейк. Такăнтарса ӳкерсе ачая вĕлерме полать. || В перен. см. Якейк. Эс мана такăнтарасшăн пустой ан хытлан та, нихçан та такăнтарас çок эс мана. N. Эпĕ ун умĕнче усал ĕç тума шухăшлатăп пулсан, манăн ĕçе вăл ăнтармĕ, такăнтарĕ. Йӳç. такăнт. Йӳççи такăнтарчĕ. Вино повредило. Тăв. 20. Пирĕн çын мар вăл. Пирĕн ăна такăнтармалла.

такçанччен

до неизвестно какого времени. Регули 994. Такçанччен йолать конта. || До очень долгого срока, т. е. очень долго. О сохр. здор. Вăл чиртен тӳрленме тăрăшмасан, çын çапла такçанчченех асапланса пурăнать.

такшак

хромой. СПВВ. ВВ. Такшак = уксак çын. СПВВ. Ф.И. Такшак — вĕчесĕр çын, уксак çын.

талаватлă

(талаватлы̆), одаренный. Уфим. Талаватлă çын, одаренный человек. См. тараватлă.

талар

(талар), изменяться в лице (от гнева). К.-Кушки. Таларса кайса вăрçма тытăнчĕ вара вăл мана. Он принялся меня бранить, изменившнсь в лице. Тюрл. Илес-милес полса карĕ, куçне-пуçне чаркаласа ячĕ, таларса хĕрелсе карĕ, кăвакарса карĕ. Байг. Ехрем, рак пек хĕрелсе, таларса калаçать. Тюрл. Çын, пит çиленсессĕн, таларса каять.

талтлат

сильно биться (о сердце). Ашшĕ-амăшĕ. Чĕри унăн (у нее) сиксе тухас пек талтлатнă, пĕтĕм ăшĕ-чикки унăн хускалса кайнă. Так и у КС. || О пульсации в пораненном пальце. К.-Кушки. Пӳрне талтлатса тапат. В (пораненном) пальце чувствуется пульсация. || О прыгании на одной ноге. КС. Ачасем хăш чухне хăрах уран талтлатса сикмелле выляççĕ. || О походке стариков. СТИК. Ватă çын талтлатса пырат (сам трясется, ступает резко и с трудом).

талтлаттар

понуд. ф. от талтлат. || О тяжелом и грузном ступании при беге? КС. Ман паталла пĕр çын талтлаттарса чупса çиттĕрĕ. || О тяжелом шаганьи. Сред. Юм. Пит хыттăн ŏтакан çынна: талтлаттарса отать, теççĕ.

тамаша

(тамажа), диковина, изумительная вещь. Баран. 17. Çилĕлĕ старик пĕр чĕнмесĕр ăсран кайса шухăшлать: ак тамаша! кам пулчĕ-ши? Ib. 24. Мĕн тамаша иккен: йывăçсене эпĕ шарт та шарт хуçатăп, çапах пĕрне те авса пĕкĕ тăваймарăм. Юрк. Ак тамаша!.. ытла ырă пурăннă çĕртен, темĕн-те-пĕр шыраса çӳрет! СПВВ. Тамаша куртăмăр. Ib. Ак тамаша. Вот диковина. Юрк. Мана мĕн тамаша пулчĕ-ши? Куç ӳкмерĕ-тĕр-çке? Тем масар йăвăрлантăм (заболел сильно). ЧС. Атте: лаша апла пулнă, тенине илтсен, хуйхăрса: ак тамаша тата! Паян, килтен кайнă чухне, сывăччĕ. Мĕн пулчĕ тата? Пĕр-пĕр синкер ленкрĕ-шим? терĕ. Ск. и пред. чув. 78. Чĕре чăнах пĕлчĕ-шим? суйса парас тенĕччĕ. Ак тамаша! тĕрĕс-шим? Янтик. Ак тамаша! Ма мана каламасăрах кайнă-ха вăл? Хăй: каламасăр каймастăп, тетчĕ. N. Ак тамаша, вырăс çармăс тăвать! (О rem mirabilem, ex Russa nascitur Tscheremissius!). СПВВ. ИА. Ай тамаша! аплах пулмĕ-çке çак (не может быть этого). Сред. Юм. Акă тамаша, кĕре кĕнĕренпе те авăн çапма пĕр йôраллă кôн полмарĕ-çке ĕнтĕ.. Ib. Ак тамаша, мĕн пôлчĕ-ха ĕнтĕ тăта? Собр. Ак тамаша, самана, ытармалла мар сана. ТХКА 76. Ак тамаша, ку питĕ кирлĕ, вырăнлă япала-çке! терĕм эпĕ. Шибач. Йорлать, поплет, аташать, она итлемешкĕн тамаша! || Нечто чудное и страшное. Изамб. Т. Эпир çапла тамаша куртăмăр (страшное и чудное явление). || Часто выражает досаду. Шорк. Еккей тамаша, пулмарĕ вĕт! Ib. Ах, тамаша, укçа çукки хуплать-ха. (Выражается сожаление и досада). || Беда. КС. Вăл çын паян тамашана кăтартăрĕ (наделал беды). ЧП. Вот тамаша, топрăм хама хам валли. Качал. Пирĕн ачине япала, лашисене тамаша. (Свад. п.). || Обозначает затруднение (= мĕн тăвас, нимĕн тума та çук. Так обьяснил А. С Курушин). Хурамал. † Ула лаша тамаша, ака туртмаç (= туртмасть) тамаша. N. Еккей тамаша! СПВВ. Х. Ула лаша тамаша (= тумаша), ака туртмас мĕн тăвас? Ст. Ганьк. † Ула лаша тамаша, ака туртмаст тамаша. Хура лаша тамаша, суха туртмаст тамаша. Кĕрен лаша тамаша, киле килмест тамаша. Чуптар лаша тамаша, чупа пĕлмест тамаша. Çӳрен лаша тамаша, çул çӳреме тамаша. || Так кричат на лошадь. Амалăк-Кипек. Тамаша! (кричат лошади). || На диво. N. Якур тытса хунă çаран çинче курăк тамаша ӳссе кайрĕ. N. Малтан ку ялти çынсем тамаша аван пурăнатьчĕç (жили удивительно хорошо).

танлă

(танлы̆), гордый, заставляющий себе кланяться. Слакбаш. СПВВ. Тан; танлă çын, спесивый; ан танланса тăр. Тюрл. Танлă çын, гордый. Нюргечи. † Çак улахра мĕн нумай? Танлă хĕрсем пит нумай. Бел. Гора. † Пирĕн аттенĕн тӳрĕ пусма чул пусмана хăпарма (вар. чул пусма çине пусмашкăн) вăйлă танлă çын кирлĕ. N. Этем танлă, мăн-кăмăллă. НЧ. Мăн-кăмăлланса çӳрекен танлă çын намăс курать. Сред. Юм. Танлă — хăйне хăй пысăка хоракан çынна калаççĕ. || Гордость, спесь, чванство. Тюрл. Пуçа танла хонă эс!

таната

(танада), тенета, сеть (у охотников). Б. Олг. Таната карса кăчкăраççĕ: их-ох, их-ох, охох, охохI Молкачă тохат, танаташне чопса пырса кĕрсе каят, моталанса ларат, арканса, чăрканса, вара косса пырса, тытаччĕ она. Н. Седяк. Таната — çыхса тăваççĕ; каяк тытма кайсан карса хураççĕ, вара кайăк çыхăнса ӳкет. Чураль-к. † Авăç килет пĕр çын, танатине карнă пуль, çĕççине те хăйранă пуль, тытрĕ пуль, сӳрĕ пуль, шăмат пасарне кайрĕ пуль. Ib. Урам урлă таната карăп. (Ура сырни). N. Пĕр кайăкçă çырма хĕрине таната карнă та, кайăксем тытнă. N. Таната — вĕçен-кайăксене тытмалли япала. Ăна аларан тăваççĕ. Алан хăрах хĕррине çĕклеççĕ те, унта йывăç татăкки лартса, çиме сапса хураççĕ. Вĕçен-кайăксем кĕрессе сыхласа тăраççĕ. || В перен. смысле. N. Пире тăшман танатинчен çăлса хăтараççĕ. Нас освобождают из сетей врагов. ТММ. Çынна йăпăлтатса çавăракан унăн ури айне таната карать. N. Хăй юлташне йăпăлтатса юракан унăн ури айне таната карать. N. Вăл ман урамсене танатаран ĕçерĕ. N. Кам таната карса хурать, вăл хăй танатана çакланать.

танкка

(тан’кка), плестись (пешком). Слакбаш. Эпĕ лаша килессе кĕтрĕм-кĕтрĕм те, çуранах танккаса çитрĕм киле. Сам. 61. Танккать хуллен килнелле. Хурамал. Ута пуçланă ачана калаççĕ: мĕн танккаса çӳретĕн? теççĕ. (Лайăх утаймасть, хуллен утать, хытă пусса). Ib. Танккаса чупать ача (лайăх чупаймасăр чупать). СПВВ. Танккаса пырать. Идет неровно (напр. старик. То же и в Сред. Юм.). Сунт. Ну, ан танккаса тăр. Урайне шăлса пĕтертĕн-и? Стюх. Танккаса пырат. Ходит неестественно. КС. Танккаса пырать. Ходит не сгибая коленей (отчето походка не эластична). Сред. Юм. Вăрăм çын танккаса отат. (Похоже на походку бегущего индюка). || Ходить в одиночку. Ходить попусту, без дела. Шибач. Танккаса çӳрет (пĕччен). Тюрл. Танккаса çӳрет пустойĕпелен. Ib. Пустойĕпех кайса танккаса килтĕм паякăн. Я сегодня сходил туда попусту (без пользы). Сред. Юм. Танккарĕ пĕчченех. Пошел один.

тап

(тап), пинать, толкать, дать пинка. С. Дув. † Тапăр-ярăр Сĕве пăрсене, туртăр-илĕр турă çырнине. ЧП. Тапса ярăр Атăл пăрсене. Б. Яуши. Ача, çӳçрен турта-турта, тапа-тапа, аран вăратрĕ, тет, хуçисене. Завражн. Пĕрре тапса сиктерем кона! Ib. Котăнтан тапса сиктерем! (Угроза). Ib. † Ампар алăк ма хора? Хĕветĕр тапса хоратнă. Чураль-к. † Ай пусăк пичи, алăкран аллă тапрăм, тĕнĕрен тăххăр тапрăм, лăпăрлă карчăк çите килет; çӳхеме те çиса ячĕ, такмакама та çиса ячĕ, хама та çиса ярать. Сĕт-к. Урамри каская тапса йăвантарияс çок (пинком с места не скатишь). Ib. Вăл осал йăтта тапса йăвантарса ямалла анчах (оттолкнуть ногой)! Сред. Юм. Котран тапса сиктерĕп! Пну в зад! N. † Кăмака çине вуртнă та (она легла), тараккан тапса вĕлерчĕ (мою жену). ГТТ. Тата тапса илчĕ. Пнул несколько раз. Çĕнтерчĕ 51. Тапса сиктерес килет. Янтик. † Туя начар тумашкăн, пирĕн аппа начар мар: тапсан, тăва çĕмĕрес пек. || Лягать. N. Лаши вĕсен тапаканскер (лягливая) пулнă мĕн. || Карабкаться, подниматься? ЧП. Тапма илтĕм тăваякки, çума илтĕм шурă чăлха. || Отталкиваться, приседая (во время катания на качели). Ск. и пред. чув. 31. Ярăнакан маттур хытăран хытă тапса ярăнать, çăка чĕтренет. || Бить (копытом). N. Унпа çула (на ней, в дорогу) тухсассăн, тапса-тапса вăл туртат (лошадь). Альш. † Пичче йăмăк (мдадшею сестрою брата) пуличчен, пичеври даша (пристяжная лошадь) пулас мĕн, тапса туртса çӳрес мĕн. Ой-к. Вара хай лаша тапрĕ-сикрĕ, тапрĕ-сикрĕ, тет те, вите алăкне çĕмĕрсе тухрĕ, тет те, часрах чупса, Иван патне чупса çитрĕ, тет. Н. Карм. † Çӳлĕ кăна тусем, ай, çийĕнче тапса çиет касак (исконно-чувашск. хусах), ай, лашисем. || Отдавать (о ружье). СТИК. Пăшална пере пĕлмесĕр, янаххăна çĕмĕрттерĕн! Ăна иккен хул çумне терĕнтерсе пемелле, эпĕ хулран аякка алă вĕççĕн тытса тăрап, Персе ярсан, çав тапрĕ те, чут кайса ӳкеттĕм. || Бить (о ловчей птице). Елбулак. † Тапрĕ-карĕ шурă аккăш чĕппине. Синерь. Ăмăрт-кайăк анса тапрĕ те, чул саланса кайрĕ, тет. КС. Хĕрен (ястреб) чăхха тапса вĕлернĕ (зашиб). || Бить (шерсть). ЧП. Çăм тапакан мăкшăсем. || Биться (о сердце, пульсе). N. Унăн чĕри пĕртте тапмасть, вăл ĕлĕкхи суранĕсем ыратнине туймасть. Пшкрт. Манăн чĕре хыттăн тапат (таβат). N. Тымар тапать (бьет). N. Чĕре тапать. Т. IV. Алă тымарĕ тапма чарăнсан, çын вара вилет, тĕççĕ. || Падать (о подставке скрипки). Нюш-к. Купăс кĕсри тапать. Подставка у скрипки (если ее косо подставить) падает. То же выражение и в Сред. Юм. || Удариться (т. е. направиться куда). Кан. Хламăв та, кайăкла, сивĕрен ăш енелле тапать. Сред. Юм. Тăвалла тапаççĕ = тăвалла каяççĕ. Ib. Паян тура (на горе) вăйă тохнă тем, ачапчасĕм пĕтĕмпе тăвалла тапрĕç. Ib. Паян ачапчасĕм порте анаталла тапаççĕ (= анаталла каяççĕ). N. Эпир, уна курсан, килелле тапса анчах сикрĕмĕр (ударились бежать). Янгильд. Манăн йолташ Артеми, пăрçана, хăмăлĕпе татса, ачасам сасă илтĕннĕ енелле тапса сикрĕ. Янгльд. Эпир пăртак анчах çитменччĕ, мулкачă çури тапса, сиксе тухса карĕ (выскочил резким прыжком и побежал). Собр. † Ямшăк лаши янт лаша. Ларса тухам, терĕм те, тапрăç-сикрĕç (бросились), мĕн тăвас! || Отгонять. КС. Кайăксам хурчкана тапаççĕ (гонят). Ib. Шăнкăрч йăви патне кушак пырсан, вăл кушака тапать (гонит криком и норовит ударить ее). КС. Крик мĕлле кайăк та, хурчка чĕпписем патне çывхарсан, тапать (отгоняет, старается отогнать). || Щелкать пальцем. Изамб. Т. Çанкаран тапмалла выляр! Давай играть в щелчки. Ib. Хурипе хурине, шуррипе шуррине тапаççĕ (в игре). Ib. Кам кама миçе шакă ытлашши парать, ул уна çанкаран çавăн чухлĕ тапат. || Производить давление, толкать. Эпир çур. çĕршыв З4. Пăспа тапса машшин чавсисем пăрахут урапине çавăраççĕ. Кан. Итталире тинĕс хĕрринче ларакан хими савăчĕн труписем тапса çурăлса кайнă. || Набивать. Янш.-Норв. Таврашне (приданное имущество девушки) тата икĕ çӳпçе тапса (битком) тултарнă (наполнены. В др. гов. посса). || Отбивать такт (во время игры на музыке). АПП. Вăрăм чăрăш тăрринче тапса калать хут-купăс. Аскульск. † Тапарах та сикерех, уратине хуçарах; эпир тепĕре киличчен, çĕн(ĕ) урата хурайĕç. N. Тапса пырать. || Плясать с притоптыванием. Алших. † Тумĕç, терĕç, хĕр сăри, турăмăр та тапрăмăр. || Ударять. Ст. Шаймурз. Ача çĕнĕ çыннăн сăмсине пырса тапат та, çĕнĕ çыннăн сăмси шыçса кайса кăкăрне çитет. || Кидаться (в нос). N. Ăçта ан пыр, пур çĕрте те тутлă шăршă калама çук тапать. || То же о газе в шипучих напитках. Альш. Памарски квас ĕçрĕмĕр те, сăмсаран тапат. || Хлынуть, хлестать. Ёрдово. Çырма-çĕрмесенчен шыв тапса анать. Яноре. Килнĕ чухне пăр çинче туçса ӳкрĕ те, сăмсинчен юн тапма пуçларĕ. N. Йон тапать. О сохр. здор. Ăшран юн тапать. N. Паян питĕ вăйла шу тапса анчĕ. N. Йĕркесĕрсенĕн пурлăхĕ пĕр тапхăра тапса анна шыв пек пĕтсе ларать. КС. Сăмсаран юн тапать (хлыщет кровь). Тюрл. Сăмсаран юн тапнипе аптрать. Страдает кровотечением из носа. N. Хăвăн халăхна инкек-синкексенчен, хирĕç тапса килекен хумсенчен хăтар. || Разливаться, выбивать. ТММ. Çырма тапат, река разливается, выбивает. N. Вунă кун вăрçсан, шыв тапса тухрĕ. Альш. Шуртан, лачакаран тапса, яла пĕтĕмпе шыв кĕрет. Ст. Чек. Тан тапат (пăр çине шыв тапса тухат, вара хутлă-хутлă пар шăнат). N. (Шыв) пӳлĕнсе (вар. тапса) хӳме пек пулса тăнă. || В перен. см. о толпе. N. Нумай халăх пĕрле тапса килчĕ, тетĕн.

тапалан

(табалан), толкаться, пинаться, дрягаться; барахтаться. Ир. Сывл. 7. Унта та кунта выльляс шутпала, пĕр-пĕрин тăрăх тапаланатьчĕç. N. Тапаланса (или: тапкаланса) выртать. Лежит и барахтается. || Валяться (в чем, о пьяном человеке). Пшкрт: вос’ э̆ссэ̆р (пьяный) с’ын таβаланза вырдат (валяется). || Карабкаться. Янтик. Пĕр çын тăвайккине тапаланса ухать (тапаланать). N. Чĕпписем амăшне итленĕ те, тытăннă çаксем çăмарта хупписем ăшне тапаланма (лезут в скорлупу). || Тащиться (о пароходе). Ир. Сывл. 24. Тапаланать малалла „буксир“ тенĕ япала. Кан. 90 çухрăма 20 сехет тапаланса хăпарнă хыççăн. „Чайкă“ пристăнь çумне пырса тăчĕ (пристала к пристани, но правильнее сказать: „пырса ларчĕ“). || Альш. Хуçа арăмĕ сĕнет. Çук, çимеççĕ лешсем: сĕтел хушшинчен тухаççĕ тапаланса. N. Унтан тапалана-тапалана çапах та шывран тухрăмăр. || Шевелиться (о плоде). Кан. Пĕтĕ ĕнен пăрушĕ тапаланни палăрать. || Противиться, repugnare. Ашшĕ-амăшне. Кĕркури хирĕç пĕрте тапаланман. || Стараться выйти из затруднения. Ст. Чек. Лаши вилчĕ, вăл-ку пулчĕ, çапах та вилмес, тапаланса пурăнат (старается жить). Сборн. по мед. Ĕмĕре аван пурăнса ирттерем, тесен, пурăнăçшăн мĕн кирлине пĕлме, пĕлменнине вĕренме тапаланас пулать. Капк. Шупашкарта тепĕр шкул уçма тапаланас. Сред. Юм. Тапаланать, старается не по силам. || В перен. знач. ГТТ. Вĕренесшĕн тапаланать. Стремится к учению. N. Çынăн чунĕ пур чухне, çын малалах тапаланат.

тапăш

(табы̆ш), то же, что тапăç. N. Выльăх пĕр-пĕринпе çыртăçать, тапăшать. Сред. Юм. Лашасĕм тапăшаççĕ (в Тюрл. тапшаççĕ), лошади лягаются. N. Коçченеçе, çав ваконра тапăшса ватнă орине тесе, ытла кансĕр полчĕ. || Тягаться. Тюрл. Сынпа çын тапшать (тягается). СПВВ. МА. Тапăш е парăш.

тапаслан

(табаслан), биться (стараться) изо всех сил. Ст. Чек. Ашшĕ мĕн пур вăйĕпе ачисене çын çине кăларасшăн тапасланат (бьется изо всех сил, чтобы вывести детей в люди). Ib. Тапасланса (или: талпасланса) ĕçлет. Работает насколько хватает сил. См. тапаçлан.

тапăн

(табы̆н), приставать, наседать. Сятра. Кĕсруна паратни, мăкăрна паратни? тесе тапăнат, тет, хоçине. Шурăм-п. Çимен амăшне: хăçан çиме лармалла, тесе, тапăна пуçларĕ. Шибач. Она тапăнчĕç çак картла выллякан хоçасам (хозяева): вот, тет, йомах каласа кăтарт, теççе. КС. Укçа тĕлĕшĕнчен эпĕ санах тапăнас тетĕп. Насчет денег я хочу обратиться к тебе же. N. Çынна тапăнат хытă (пристает). N. Эсĕ мана ма хытă тапăнатăн. Çĕнтерчĕ 36. Йăтă тапăнса (ожесточенно) вĕрни илтĕнет. || Напасть. Сĕт-к. Мана тапăнчĕç. На меня напали (пристали ко мне с предложением). Янтик. Ĕнер каç Ентюк пиччене вăрăсем тапăннă, тет, анчах тусур (ночной караульщик) хуçисене тăратнă та, вăрăсене хăваласа янă. Пшкрт: соҕа патн’а (кайсассăн), утн’а шы̆на таβы̆нза. Бел. Вăрă-хурахсем тапăннă çын пирĕн ялти Левруш пиччех пулнă. Кан. Калчасене хурт тапăннипе тапăнманнине асăрхамалли. || Цив. Каç, Качака Илюкĕ Илюк маткине тапăннă, тет: анчах ачисем кăшкăрма пуçласан, тухса тарчĕ, тет. Ст. Чек. Аптранă кăвакал амăшне тапăннă. См. аптăра. Трхбл. Ун арăмне вăрманта теçетник (лесник) тапăннă (напал с целью изнасиловать), тет. || Наступать. Истор. Урал тăвĕ урлă каçса Çипир (Çĕпĕр) çĕрне кĕрсенех, тутарсем Ермака тапăна пуçланă. || Пытаться, пробовать, приниматься, браться. Сред. Юм. Мĕн пôлать, тапăнса пăхар-ха. Пуяс тăк та, çакăнпа пуйăпăр ĕнтĕ, пĕтсен те, çакăнпа пĕтĕпĕр. (Предлагает решиться на большое дело). N. Çав вăхăтра шывран пĕр пулă тухнă та, ăна çăтса яма тапăннă (вознамеридась проглотить его). Истор. Вырăссем вĕсен Измаил ятлă креппăçне икĕ хутчен илме тапăннă, анчах ниепле те илеймен. Сред. Юм. Тапăнса пăх-ха (попробуй-ка), çĕклейретне, çĕклеймесне (поднимешь или нет)? Ст. Ганьк. Пуртăр витмест, хурçăр витмест, мĕшĕн тапăнатăр юмана (= мĕн пикенетĕр юмана касма)? || Покушаться. Изамб. Т. Пĕрре кĕркунне вăрăсем пирĕн сурăх картине кĕме тапăннă. Ib. Тула чупса тухма тапăнатчĕ. || Приниматься, браться (за что). N. Усал ĕç тума тапăнни. Трхбл. Вĕсем ĕçке тапăннă халь. Они теперь заняты пированием. ЧС. Мĕн тăвас, аптранă енне вара эпĕ киремете тапăнаттăм укçа шырама. Собр. Вăй çитменнине ан тапăн, теççĕ. Не берись за непосильное дело. (Послов.). Изамб. Т. Вăрăсем кĕлет çăраççине çĕмĕрме тапăннă та, çĕмĕреймен. || Начинать. Сред. Юм. Вилме тапăнсан илсе килчĕç. Привезли, когда он уже был при смерти. N. Ашшĕне тархаслама тапăнать. || Собраться (сделать чта либо). Чăв. й. пур. Çуркунне, урам хушши хуралсан, армана кайма тапăннă (собрался ехать). Ib. Алă пусакансене ирĕксĕр хăратса, хĕнеме тапăнса пустарттарнă (заставили расписаться, приложить руку). || Вымогать. Ала 9°. Лешĕ ватă хуçа çапах та арăма ирĕк-сĕрех тапăна пуçланă, тет,

тапран

(-ран), двинуться, сдвинуться, тронуться. Маштануши. Козловкăран кăшт тапранса карăмăр анчах (отошли), пирĕн проххота тепĕр проххот пырса çапрĕ те, ватса пăрахрĕ. N. Анса çитеспе темĕскертен хăрарĕ те, темскер пек тапранса кайрĕ. Сĕт-к. Эпĕр ана çинчен тапраннă чох хĕвел чыллай çӳлтеччĕ. Альш. Çынсем тин тапрана-тапрана тухаççĕ-ха: кăшкăраççĕ, шатăртатаççĕ, пĕр-пĕрне вăратаççĕ. Ст. Чек. Пăр тапраннă. Лед тронулся. Ала 86°. Хай çын пĕр хырне ярса тытрĕ, тет те, тăпăлтарса кăларчĕ, тет; унпа пĕрле çур хула тапранса тухрĕ, тет (т. е. он выворотил вместе с сосною полгорода). Хорачка. Атăл тапранса карĕ, пăр йокса карĕ (тронулся). N. Эпĕ темĕн чухлĕ тапранимасăр выртрăм (лежал, не будучи в состоянии двигаться). Чăв. й. пур. 10. Лаши вара тапраннă-кайнă (повезла, сдвинула воз). Орау. Ирех лаша кӳлсе тăратнă паян, нимпе те пуçтарнса тапранса каяймаççĕ. Собр. Çил вĕрмесĕр йăвăçсем тапранмаççĕ. (Послов.). || Начать выпадать, вылезать (о волосах). Пиçенер. † Сар ока пак (золотистые) çӳçĕмччĕ. Çорхи çилпе тапранчĕ, кĕрхи çилпе тăкăнчĕ. || Сильно надорваться (напр., о пояснице), повредиться. Орау. Пилĕк тапранчĕ. Надорвал поясницу. N. Çанта çухра (çывăхра) снарат çорăлса (ă)шчикă тапранчĕ. Бугурусл. Вăл пĕр мăйăра катакан асав шăлĕ тапранĕ (стронется с места, повредится). N. Пĕтĕм шăм-шак тапранчĕ (стали ныть). N. Çан чух питĕ хытă хăрарăм, чĕре тапранчĕ, хăракан пултăм. N. Чон тапранчĕ манăн. N. Ăшчик тапранчĕ (От страха). || О пульсе. Собр. Ал тымари тапрансан, çын вилет, теççĕ. || Собраться. Торп-к. Ирхине, ăстасем Хум-пуç петне тапрансассăн (пошли, собрались), йытă çӳри вăрттăн амăшне хулхаран калать, тет. Коракыш. Вара çавсем (они) каяла килме тапрансан, çав çăкăр тĕпренчĕккисене йăлт кайăксем çисе пĕтернĕ, тет. Толст. Çумăр тапранат. Собирается дождь. N. Çĕрле аслатиллĕ çумăр тапранать. Ст. Яха-к. Вĕсем пирĕн пата анчах килес тесе тапраннăччĕ (собрались было), Елексантăр пичи пычĕ те, хăй патне илчĕ-кайрĕ. Шибач. Хай арăм тапранчĕ кайма, шорă кĕпесем тăхăнчĕ, çӳхӳ пĕçерчĕ пĕр такмак, сăра ăсрĕ пĕр витре. Хорачка. Хола (= холая) кайма тапранса. N. Унтан эпĕ тапрантăм шкула кайма. Чураль-к. † Ах, кинçĕм Пăраски, час тапранса часах туя; час тапранса тохмасан, хăван таврашпе тухмасть, тет. См. тавраш. N. Кайма тапрантăмăр (собрались). |! Зашевелиться. Тип-Сирма. Ылтăн хăма уçăлĕ, хурт-кăпшанкă тапранĕ. (Тул çутăлни). || Начинаться, произойти. Панклеи. Киремет мĕле-мĕле (= мĕнле-мĕнле) тапранса кайни халап пор (существует предание). N. Ку вăрçă стан тапранса тохнă-ши! N. Вăрçă тапранчĕ. Сред. Юм. Ыран хĕр-туй тапранать. Завтра начинается свадьба. Ядр. Вăл сĕрен мункун ыран пулать тен чух тапранать. N. Хĕл иртсен, çуркунне тапранса каять. Альш. Çав кунсенчех тапранчĕç çилсем — япаласене кӳртрĕмĕр, лăпланас енне кайсан. || Приняться. Юрк. Вăл япаласене ĕлĕкрех çырма тапраннăччĕ те, вахăт çук пирки çак кунсенче тин ĕçлеме тытăнтăм. Т. IV. Шăши курсан, тума тапраннă ĕç малалла пымасть. Paas. Тапранчĕ макăрма. || Подняться (о ветре). Панклеи. Çил темскер пек тапранса тоххĕр. Поднялся сильнейший ветер. || N. Шыв тапранса анать. N. Шыв тапрансан яраяс çук. || Excitari. Тюрл. Манăн тапранать (mentula aut cunnus). Янтик. Чĕлĕм туртсан тапранать (mentulа), вуник кунсăр чарăнмасть.

тапрат

(-рат), сдвинуть, стронуть с места, шевелить. N. Вырăнтан та тапратмалла мар. С места не сдвинешь. Г. А. Отрыв. Шалт тăрмашаççĕ —тапратса яраймаççĕ урапана. N. Улпут ывăлĕсем тем чухлĕ хăтлансассăн та, чула вырăнĕнчен тапратаймарĕç (не стронули), тет. Чотай. † Кçал та пира çын çини ик пар лаша тапратас çок. || В перен. см. Бр. и. водку 5. Орау. Ăна вырăнтан алхапăлтах тапратаймăн. Его ничем не развеселишь. || Начать. ГТТ. Эпĕ тапратса анчах паратăп (кладу начало), çырмалли маяк, çул анчах кăтартса паратăп. В. С. Разум. КЧП. Тапратнă ĕçе туса пĕтер. N. Ахаль калаçса ларнă хушăра чуна çăласси çинчен те тапратса калаçатăп (завожу разговор). Кан. Ĕçкĕ тапратса ярса, пĕр чарăнмасăр талăкĕпех ĕçнĕ. Регули 566. Ыран ĕçлеме тапратăпăр (поçлăпăр). ЧС. Сак çине ларса калаçма тапраттăрĕç. N. (Ачасем) пĕр-пĕринпеле шывпа сирпĕтмелле выляма тапратрĕç. || Упоминать, вспоминать (в разговоре). N. Сана тапратсан, питĕ макăрать. N. Кам мана тапратса сăмахлат, çавсене пурне те салам калăр. Юрк. Кĕсĕм килне таврăнсан, укçа пирки калаçнине пĕрте тапратса калаçмаççĕ те (не заводили речи)… || Беспокоить. Вир-ял. † Пирĕн пек çамрăк ачасене çын тапратман кун иртмес. (Можно понять и в предыд. знач.). N. Чĕрене тапратакан сăмах, „убийственные речи“. || Побудить кого к чему (научить). В. Олг. Коракыш. Патша арăмĕ чĕлхеç пулнă, Ивана арăмĕ çинчен мантарнă та, хăйпе пĕрле венчете кайма тапратнă. || Тревожить, повредить (напр. поясницу, кору дерева). || Возбуждать. ГТТ. Шухăша тапратать. Поднимает вереницу мыслей. Возбуждает (чипер арăмпа калаçсан). N. Сиввĕн-сиввĕн çил вĕрни, лапка-лапка юр çăвни, çынсен чунне тапратать, хĕлле çине пăхтарать. || Встревожить, всполошить. Paas. Шик шăхăртăм, йăттăне тапратрăм. ГТТ. Чĕрене тапратать. Хватает за сердце (песня). Вредит сердцу (вызывает ненормальные явления в сердце). || Вымнеть. Ст. Чек. Ĕне тапратат (за З недели до отела). Признаки: вымя увеличивается, перестает доить, çинтĕр ярат). N. Ĕнисем вĕсен тапратаççĕ те, пăруласа параççĕ. N. Тапратат (или: таппăратат, о корове). Юрк. Ырхан ĕне аван тапратса тултарса, аван пăру туса парса, аван та нумай сĕт парас-и (может ли дать)? КС. Ĕнисем (упомянутые коровы), самай тапратнă чух мăнтăрскерсемех, сасартăк тăрайми пулчĕç. Альш. Ĕне тапратса тултарнă (завымнела, скоро отелится). Ib. Вăл тапратса тултарнă, час пăрулĕ. N. Тата пĕр путек пулнă. Тăватă сурăх тапратса тултарнă. N. Ĕне час пăруламалла-и? тапратат-и вăл? N. Сорăхсам пранламан, тапратаççĕ. См. тăпăрăслă. N. Ĕне пăрулас патнех çитет, тапратнă сĕт полать. || В шутку о женщ. Сред. Юм. Тапратса толтарнă ĕнтĕ, халех пăрулать (матка, т. е. жена).

тар

(тар), fugere, бежать. Н. Шинкусы. Ачи çăкăра илчĕ те, тара пачĕ. N. Школа çитсен, эпĕ кĕртĕм те, алăк патне тартăм (убежал к двери). Сред. Юм. Çавăн сăмаххипе тартăр (убегли), кона пĕлнĕ полсан эп вырнтан та тапранмастăмччĕ. Ib. Ôн çине пăхсан, хăраса тармалла (т. е. убежишь со страха. Пит илемсĕр çынна çапла калаççĕ, т. е. так говорят про безрбразного человека). Ала 6°. Тарса, тарса пырать те, тарсан-тарсан, çитрĕ, тет, пĕр тимĕрç лаççи патне (добежал до какой-то кузницы). N. Çул çинче пĕр çын килнине куртăм та, вăрмана тарса кĕрсе карăм. Якейк. Тарăçин (тарĕçин) тарĕç. Если хотят, пусть убегают. В. С. Разум. КЧП. Эпĕ хăранипе киле тара пуçларăм (побежал), вăл хыççăн хăвалать (гонится за мной). БАБ. Эпĕ вăл ачасем тарăхĕнчен (с досады на ребят) ĕнтĕ таçта тарасса çитнĕ (готова убежать невесть куда). N. Таракан ĕнене (корову, которая убегает из стада) уртмах çакса яраççĕ. N. Çул çинчисем киле тара-тара кĕрсе курчĕç. Те, которые были в пути, забегали украдкой к себе домой, повидаться. N. Тарса тухрăмăр, мы бежали (из этого места). || Об озерах, которые, по поверью, могут переходить на другое место. Сорм-Вар. Ĕлĕк онта (на месте болота Тĕрне шор, около дер. Сорм-Вар, Алик. р.) кӳлĕ полнă, тит; халь вăл хамăртан вонă çохрăма тарнă. Çак япала тарнă чох, пĕтĕм ойсене полăсем тăкăнса йолнă, тит. || О воде. Кан. Шыв аяла тарнă (ушла глубоко вниз).

тара кĕрĕç

тара кĕрĕш, наниматься в работники (в батраки). N. Тара кĕрĕшнĕ çын, батрак. КС. Тара кĕршсе ĕçлес (надо наняться в батраки).

тарăç-тĕрĕш

батраки, работники. Яргуньк. Çамрăк çын ватă çынна каланă: ăçта каятăн эсĕ? тесе ыйтнă. Ватă çын ăна хирĕç каланă: тарăç-тĕрĕш шырама каятăп, тенĕ.

тар курăкĕ

назв. раст., василек. Рак. Тар курăкĕ тар чирĕнчен аван; вĕретсе ĕçеççĕ. Рак., Кайсар. № 86. Тар курăкĕ. Тар чирĕпе çын аташса выртсан, çынна çак курăка парсан, çын аташма чарăнат; вĕретсе час-часах ĕçтерсен, чирĕнчен сывалат. Череп., Пухтел. Тар курăкĕ, василисник. Хурамал. Тар курăкĕ, thalictrum, василисник; тар чирĕпе выртнă чух çавна вĕретсе ĕçеççĕ.

тарла

(-ла), потеть. К.-Кушки. Эп пĕтĕмпе тарласа, тусанланса пĕтрĕм. Я весь в поту и в пыли. N. Чиркӳ чанне пăнамар йĕп-йĕпе тарличчен шанлаттарнă. Собр. † Алкум вĕçĕнчи çаврака кӳл, пин хут каçсан та тарлас çук. О сохр. здор. Юлашкинчен (наконец) тарласа каять (его прошибает пот) те çыврать. || О потении окон и Т. п. Т. VI. Чӳрече тарласассăн, йĕпене (к ненастью), теççĕ. Орау. Вăсен пӳрчĕ пит типĕ (сухая), пĕртте тарламаçть. Баран. 135 Çанталăк сивĕ чух чӳрече тарласа йĕп-йĕпе пулать. || Нанимать (так местами у верховых чуваш). Регули 12. Эп она кĕтӳ пăхма (пасти) тарларăм. Б. Олг. Матьви арăм тырă вурма тарларĕ, тарласа вуртарчĕ. Моркар. Пуянсем вурсарникон тыр вурма тарласа тохаççĕ. Тораево. Пăчăр (çын ячĕ), эппин манах тарлатăн пулĕ (= тара тытатăн пулĕ, т. е. меня и наймешь), тесе кăлать, тет.

тарçă

(-зы̆), работник, батрак, слуга, наемник. Чăв. й. пур. 29. Вăл малтан, унта кĕрсенех, тарçăсемпе тăркаланă. Бес. чув. 5. Пĕр тутар лавккаçă патне тарçа кĕрет (нанимается в работники). Панклеи. Мĕлескер ку çын, ик-çол вăрман пăхса çӳренĕскер? Халăх вăрманĕ пăхнă, вăрман хоралçи тарçинче çӳренĕ-и? N. Сурăхсем пурте тарçа пăхса тăраççĕ (смотрят на работника), тет. N. Юмăç вăл шуйттан тарçи пулать. || Должность работника. Кратк. расск. Вăл ача тарçăра пит тăрăшса ĕçленĕ. N. Тарçа мана тыт (найми в работники), тесе каларĕ, тет, тĕл пулнă çынни. N. Тарçăсем суккăр, ывăл хăрах куçлă. (Послов.).

таран

предел (в этом см. отдельно неупотребительно). || До, по (послелог). N. Санăн чăнлăху пĕлĕт таранах. N. Хĕрри таран (до краев), чавса таран (по локоть, до локтя), пилĕк таран (до поясницы), çĕрпӳ таран (до Цивильска), мăй таран (по шею), çырмасем таран (до оврагов); ман, сан, ун, пирĕн, сирĕн, вĕсем (вĕсен?) таран (до меня и т. д.). N. Кунта сана мăй таран та пулĕ. Ёрдово. Çырма шывсем пурте пĕр шыв çине пухăнаççĕ те, вара çыр таранах (до краев берега) шыв юхать. N. Лаша хырăмĕ айĕ таран, да брюха лошади. N. Кут таран куршанкă, пилĕк таран пиçен, мăй таран мăян. N. † Вăта таран татнă çĕлен мар. N. † Ах, тусăмçăм-пиччеçĕм! Яла тухсан — ят аслă, киле кĕрсен — чыс аслă; Пăва таран çăкăри пур, Чĕмпĕр таран ячĕ пур. Чотай. † Пирн атия кам пĕлмеçт? Москов таран молĕ пор, Питĕр таран пинĕ пор. N. Пилĕк таран шыв çинче (по пояс в воде) тăтăмăр. N. Татяна — тат та ут, вăй пур таран хыççăн ут. N. Чуччу ларкăчи пилĕк таранччĕ; вĕренĕ çĕртен пилĕк таран çакăнса тăрать (веревки качелей были спущены до высоты пояса). Панклеи. Пирн Ентинĕп мĕскер пор? çор ял таран çорчĕ пор, сысни таран тырри пор, карта сикен лаши пор. Кан. Тачка тутийĕ хăлха таранах йĕлпĕрме хăтланнă пек туйăнчĕ („распустил рот до ушей“). || Во временном значении. Кан. Юнĕ пĕр виç эрне таранах юр çинче палăрса выртнă. Его кровь была заметна на снегу недель до трех. Тораево. Сирĕн пилĕк çулхи таран сĕлĕ пур (т. е. разные сорта овса, начиная с овса урожая последнего года и до того, который был 5 лет назад). || В обозначениях приблизительного счета, N. Вăтăр вĕлле таран (до тридцати ульев). Регули 908. Икçĕр таран (икçĕр таранччен) çын порччĕ. || Даже. N. Сăпкара выртаканни таранах (даже дети в колыбели). || Насколько достает (-вало). ГТТ. Мĕн пур сас таран пĕр ултă-çичĕ ерет кăшкăраççĕ. || В предложениях-именах в смысле ио мере. || Насколько возможно, насколько хватит сил. Н. Карм. Эсир çав Клавдийшĕн мĕн тума пултарнă таран (по возможности) тăрăшăрччĕ-ха. ТХКА 114. Атя, утнă таран утар-ха, тет йысна. СЧУШ. Ачасем хăранă майĕпе мĕн пынă таран (изо всех сил) чупа пуçланă. N. Ямшăкне лаши мĕн пынă таран хăвалама хушнă (велел). Регули 909. Мĕн чол вый çитнĕ таран (таранччен) турăм. ЧП. Вăй çитнĕ таран пулăшăп.

таранччен

до, на протяжение. N. Унтан çĕлен вăрман çинелле вĕчĕ (= вĕрчĕ), тет те, вăрмана вуникĕ çухрăм таранччен тусан пек вĕçтерсе ячĕ, тет. Истор. Хирте пĕр вунă çухрăм таранччен çын вилли саланса выртнă. Альш. Пĕр çич-сакăр çухрăм пек таранччен. || Во времениом значении. N. Тислĕке пĕччен пĕр икĕ эрнеччен турттарнинче, унтан 4—5 кун таранччен сухаланинче нимĕн усси те çук. || При счислении вещественных предметов. N. Хăшин-хăшин тăват-пилĕк ама таранччен лартаççĕ (сажают на яйца, наседок до пяти). Баран. 36. Иван, пӳрчĕ шăрпăкĕ таранччен çунса каять. Алекс. Невск. Ватти-вĕтти таранччен. Тораево. Пирĕн пилĕк çулхи таранччен сĕлĕ пур-и. N. Сысна çури тата виçе таранччен тупаймасан, амине хăварсан питĕ лайăх пулĕччĕ. || В предложениях-именах. Н. Шинкусы. Вăл татах нумай кĕл-тăват та, анчах эпĕ пурне те тĕпĕ-йĕрĕпех пĕлсе çитерейместĕп. Хам мĕн пĕлнĕ таранччен (насколько я знаю) анчах каласа кăтартатăп. Истор. Тутарсем патне тухса, хăйсем пĕр çын юлми таранччен (до тех пор, пока не осталось ни одного человека) тутарсемпе вăрçнă. N. Санăн ырăлăху та виçме çук таранччен (безмерно) нумай. || Даже. Юрк. Хĕрĕ енчен парнесем: тутăр, сурпан, кĕпе-йĕм, выльăх таврашĕсенчен — лаша, ĕне, сурăхсем, хур-кăвакалсем, чăх-чĕпĕсем таран(ч)ченех параççĕ. N. Пурне те кĕреçе таранччен пачĕç. Дали все, даже лопаты?

кирлĕ таранччен

сколько нужно. Виçĕ пус. 7. Çĕр ĕçлесе пурăнас теекен çын çĕре хăйне кирлĕ таранччен илчĕ.

тарат

неизв. сл. Моркор. Хăй таратнех перет. (Хăй шукăшне нимле чарăва пăхмасăр тăвакан çын).

тарăлтат

курлыкать (о журавлях). Образцы 1.0. Тăрик-тăрик тăрнасем тарăлтатса çӳреççĕ. || О нервной дрожи. Толст. Хăранипе айăплă çын пек тарăлтатса чĕтĕренĕ (он).

тарăн

(тары̆н), глубокий. N. Çакăнта (тут) шу тарăн-и? N. Кăть ишетпĕр (плывем) те, чарăнатпăр; тăрса пăхатпăр та: тăрмала мар — тарăн (встать на дно нельзя: глубоко). Ст. Шаймурз. Хура сăхман кăсйи тарăн мар; тарăн пулмасан та, мăйăр тĕшĕ (ядра орехов). Сред. Юм. Тарăнтан сохалать. Пашет глубоко. Собр. Çын умне тарăн ан алт, теççĕ. (Послов.). Вишн. 72. Тарăн алтсан, эпир шыв çулĕ патне çитетпĕр. Пазух. Çуртисемех çунать, тарăн юхать, хĕрлĕ тиллĕн куçне те курăнмасть. || В перен. см. N. Эй витĕр пăхса курăнми тарăн тĕп, савăн! || Глубина. Альш. Шăтăкĕ (нора) вĕсен (сăвăрсен) питĕ тарăна каят. Ib. Тарăна янă. Пустил глубоко. Виçĕ пус. 33. Вĕсем тымарĕсене çĕре тарăна ярса унтан ытти тырăсенчен ытларах çимĕç сăхаççĕ. || Высокий, густой (трава). С. Тим. † Тарăн курăк çинче (вар. айĕнче) çĕр-çырли, хăçан тухайĕ-ши çиеле? Микушк. † Путене кайăк-мăнтăр кайăк, тарăн курăк тĕпĕнче.

тарăх

(тары̆х), досадовать, сердиться, возмущаться. N. Темĕн пек (весьма): вĕреннĕ çак усала, тесе тарăхать, анчах туртма (табак) пăрахаймасть. Çĕнтерчĕ 48. Хăш чух эпĕ: мĕншĕн эпир пуян пулнă-ши? тесе, темĕн чул та тарăхатăп. || Чăв. й. пур. 28. Якку вара кайран пит тарăхса йĕнĕ. Яккăва çапла тарăхтараççĕ. Çылăха та, намăса та пĕлмеççĕ. Ib. Ашшĕ вара нимĕн тума та аптранă. Вара пит тарăха-тарăха йĕретчĕ. || О надоедливом человеке. Изамб. Т. Эпĕ кинтен тарăхап. Мне сноха надоедает. || Сердиться, возмущаться. СЧЧ. Пичче (брат) кулнипе Лукка пичче (дядя Лука) пĕтĕмпе тарăхса çитрĕ (осерчал), тет. N. Темшĕн ямаççĕ (письма), питĕ тарăхатăп. N. Хресченсем тавар илеймесĕр шалт тарăхса пĕтеççĕ. Орау. Ах, тархас килет-çке ман (сержусь, меня зло берет). || С послелогом „çи“: сердиться на кого. Панклеи. Йăван патша хĕрĕ çине тарăххĕр (разсердился). Ст. Чек. † Уччаскана кайса, эп çул турăм, аслă çулсем çине, ай, тарăхса; ял-ял урлă кайса, эп тус турăм, ялти хĕрсем çине, ай, тарăхса. || Жаловаться, негодовать, N. Хĕрсем çинчен тарăхса çыру янă (написали, жалуясь). || С тв. пад. БАБ. Тытăнат вара (тут) ачисемпе тарăхма (жаловаться, негодовать). || Выходить из себя. В. Олг. † Перĕн кинеми сак шăлат. Чонтан посса шăлсассăн, сак хăми те авăнат. Чон тарăхса çитсессĕн, сана та (новобрачную) полин ави-ха (поколотит тебя). || Терпеть горести. N. Тепĕри хăй ĕмĕрĕнче пĕр ырă курмасăр тарăхса вилет. N. Мана аттепе анне тарăхма анчах çуратса янă. || Раскаиваться. Орау. Ӳлĕмрен нумай тарăхăн та-ха, халĕ тулĕк ман сăмаха итлеместĕн. || Мучиться. Чăв. й. пур. 15. Леш çынсем каланă: калăпăр, калăпăр; эпир унпа тарăхнă ĕнтĕ, тенĕ. N. Тĕлĕкпе тарăхан. ЧС. Çавăнтан (от того, что умирают лошади) тарăхса ĕнтĕ пĕр лашана пĕлекен çынтан (у знакомогр человека), куккасенченех, илчĕç. Орау. Паян лашана Салапайра (местность) тарăхса шыраса çӳретĕп, а вăл килсе выртнă та, выртать. Ib. Паян ку суха-пуçпе пĕтĕмпе тарăхса пĕтрĕм (замучился), пĕртте путлĕ пымаçть, урăх ларттарас пулĕ, тем, кумпа ака пĕтереймăп. N. Пирĕн ял, çăва тухсан, çавăн пирки (из-за опойцы) çумăрсăр тарăхат. („Питĕркке шăтăкĕ“). N. Чирпе тарăхса порнаççĕ. Ст. Чек. Тарăхаттăм-çке унпа пурăннă чухне! „Живя с ним, я не видала светлого дня“. N. Вăл ыттисем пек вырăн тупаймасăр тарăхса çӳремест. ЧС. Вăл хĕр тарăхнипе тарасана сикмен-ши? Хурамал. Вара кушакки выçă тарăхнă та, хăй хӳринчен пĕр алтăр çакнă та, пĕр çулпа тухса кайнă. || С исх. пад. Истор. Вырăссем тутарсенчен пит тарăхса пурăннă. || Испытывать крайнюю нужду. Ст. Чек. Çукран тарăхап. Испытываю крайнюю нужду во всем. || Заботиться. N. Тимĕрĕç те çавăн пек сунтал кутĕнче тимĕртен пĕр-пĕр япала тăвасси çинче тарăхса ларать. N. Паразитла пурăнакан чунлă япаласем тарăхса ĕçлесе пурăнмаççĕ. || Усердствовать, стараться изо всех сил. N. Аптăранăран, тарăхса (= тăрăшса), сана парне паратпăр (аптăранăран сана парне паратпăр). Орау. Лаши тарăхса туртать, çапах та вырăнтан та тапратимаçть, аллă пăт пулĕ унта, таçта кайма тиянă. Ухмах, вăрманта пĕр йăвăç та хăварасшăн мар курăнать, вăрманти йăвăçа пĕтереймăн унта. Чăв. й. пур. 31. Акă! кам-шăн тарăхса ĕçленĕ ĕнтĕ вăл? Вăл мула, хăй чунне хĕрхенмесĕр, камшăн пухнă ĕнтĕ вăл? Ib. 17. Вăл вара татах юлташĕсене шырама тухса кайнă, татах темĕн пек тарăхса шыраса çӳресе те тупайман. || Всячески добиваться, биться, стараться, лезть из кожи. Орау. Тем тăвать ку унта, тарăхса калаçса ларать (принимая близко к сердцу, желая добиться, выходя из себя). Альш. Малтан вăл териех тарăхса вĕрмес, тет. Виççĕмĕшĕнче-тăваттăмĕшĕнче питĕ хытă тытăнса вĕрчĕ, тет (отчитывала от „ие“). Конст. чăв. Эпĕ ку таранччен тарăха-тарăха шыраман та пулăттăм та, манăн кунта тăван кукка пурăнать. Орау. Тарăхса çын хутне кĕрсе калаçса тăрать ку Кĕркури; тем кирлĕ, хăй хутне такăш кĕрес (а кто за него самого вступится)? || Выходить из себя, уверяя... Чăв. й. пур. 27. Вăл: ĕçместĕп (водки), тесе, пит тарăхнă, çапах хăратса: ĕçмесен, пăрахмастпăр (не отстанем), тесе, ирĕксĕрех ĕçтернĕ. Ib. 6. Вăсем малтан Ваçка сăмахĕпе тунма (отпереться, negare) хăтланнă, тырра илекен вара пит тарăхса каланă: вăсем те пурччĕ, тесе. Унтан вара вăсене хĕсе пуçланă. Хĕсе-хĕсе вара вăсем те каланă (признались): пурччĕ çав (мы были там), тенĕ. Ib. Пăртак йĕркене пĕлекен çын темĕн пек тарăхса каласан та, ăна пĕртте ĕненмеççĕ.

тармаклан

топыриться. СТИК. Алли шыçса кайнă та, пӳрнисем тармакланса тăраççĕ. Ib. Ĕне çилли тулсан, чĕччисем тармакланса тăраççĕ. || Пимурз. Алтунисем тармакланса кайрĕç (распухли руки). || Растопыривать ноги. Чертаг. Тармакланса йăтса пырать, пĕçĕсене саркаласа янă. Сред. Юм. Пит самăр çын, çынпа пĕрле ôтса çитес тесе, тармакланса ôтать. Лашм. † Пĕчĕкçĕ ача, такана хырăм, тармакланать чӳрече умĕнче; хăй сарă хĕрпе вылясшăн, манкине те шăла пĕлмест хăй. || О разбросанных облаках. Ст. Чек. Çанталăк тармакланса тăрат, пĕлĕтлĕ тăрат.

таса

(таза), чистый, опрятный. Этем йăх. еп. пуç. кай. 38. Пичĕ, ал-лаппи, ура-лаппи таса, çăмсăр. || Чисто, опрятно. Качал. Кам таса пурăнать, вăл чире те пĕлмеçт, теççĕ. Сборн. По мед. Ăна таса тытсан, йĕркелĕ эмеллесен, вăл час ӳт илет. || Здоровый. Ала 99. Хăва ĕлĕк таса чохне шăрçа пит йорататьчĕ. Н. Карм. Эпĕ халĕ таса, сывă пурăнатăп. (Письмо). N. Аçусам-апусам веçех таса (здоровы). Капк. Таса çыннах ĕçлĕ çынна кĕртес теттĕр-и? N. Эпĕ халь таса мар вуртатăп (болен). Актай. Çак çынăн арăмĕ юрайла(?) таса мар пулнă пак йăнăшса выртнă, тет. Ib. Ăста каян, старик? тет карчăк? — Арăм таса мар пулчĕ те (нездорова), юмăçа каятăп, тет. Юрк. Пăсăлнă куçа шăлнă алă-шăллипе таса куçлă çын шăлсан, унăн та куçĕ пăсăлат. Изамб. Т. Хĕлле ури тап-таса та юн пек хĕрлĕ пулат. О сохр. здор. Вăл лĕкĕ пек шатрасем тепĕр çын пуçĕ çине ларсан, унăн пуçĕ тасах мар пулсан, унăн та çавăн пекех кукшана ерет вара. || Robustus. Кн. для чт. 62. Çĕнĕрен килнĕ ристансенчен пĕри çӳлĕ те тасаскер пулнă. Алших. † Пирĕн пек таса ачасем сайра амаран çуралат. Айдар. † Таса тантăш (çавă) пур. Ядр. † Çак хăтанăн хĕр таса; хĕр таса, çурт таса, тепĕр хĕрне парать-ши. Орау. Мĕн тĕрлĕ таса ачасам юлса пычĕç... пирĕн карĕ! || Невинный. N. Ырă çын лайăх тесе, пит ан калаç, таса чуну çинчен ят ярĕ. || Настоящий. N. Таса тискер-кайăк. Шурăм-п. Тепĕр таса хăлинĕ лешсем кайнине сыхласа пура хыçăнчех чĕтресе пăхкаласа ларнă мĕн. || Святой. М. В. Васильев. Таса мăн турă пуринчен асли (1-го разряда). Т. VI. ЗЗ. Таса турă, учук тăватпăр авалхи йăлапа. Туррăм, ан пăрах, çырлах. (Учук кĕлли). Ib. VI, ЗЗ. Таса учук çырлахтăр. (Моленье). N. Эсĕ чĕрĕлĕх çăкăри, тасасене кăларакан, ырăлăх паракан. Полтава 26. Уншăн таса япала (святыня) ку таранччен пурнăçра çут-тĕнчере çуралман. || Прочный. N. Пуканĕсем пурте таса. || Ясный. Полтава 24. Çынсем ăсне витĕрех, таса куçпа курнă пек, тĕппе-йĕрпе вăл курать. Шурăм-п. Таса, уяр, тӳлек кун. Ск. и пред. чув. 99. Таса çутă тĕнчерен ылхан анчах илтнĕскер. || Здорово. N. Санăн ачусам таса пурăнаççĕ (здоровы). N. Вăрçă таса пырат. || Ясно, чисто, хорошо. N. Вĕсем ĕç тăвас вырăнне нумайрах вăрлама тăрăшаççĕ, мĕшĕн тесен вĕсем, пуйсан, хăйсем мухтава тухассине таса пĕлсе тăраççĕ. || Правильно (произносить). Юрк. Çав сăмаха çапла, тутар пек, таса (чисто, правильно) каласан, эпир сана ретсĕр (вне очереди) çаккăн хыçĕнченех авăрттарăпăр (позволим молоть). || Точь-в-точь, совершенно. Регули 1420. Таса (пĕтĕмпех) ашшĕ пек тунă. || Чистота. N. Тасара пурăнма аван: тасапа таса мар танлаштараймăн. N. Эпĕ тасана юрататăп, тасанăн усси пур? Янорс. Мана аттесем калатьчĕç: тасара лайăх пăхса осранă, тетчĕç. N. Учитĕлсем тасашăн пит хытă çине тăрса тăрăшнă. || Здоровье. N. Кĕрконне корма (повидаться) пыратăп, хам таса пулсан. || Беловик. Слакбаш. Таса çине куçарса çырнă. Переписал набело. || Невинность. Орау. Епле айăплă пулсан та, тасана тухать ĕнтĕ вăл мур, айăпа юлмасть. || В чувашизмах. Сред. Юм. Тасинчен маси = порринчен çôкки (лучше не иметь, чем иметь?). Турх. Сана лашасăр пурăнни — таси. Тебе лучше всего жить без лошади. N. Таси паха „скатертью дорога“.

тасал

(-л), очищаться. Альших. † Мунча кĕтĕм, тасалтăм. || Исцеляться (от болезни), избавляться. Панклеи. Патша хĕрĕ çавăнтах пит тасалса карĕ, тет. N. Чиртен тасалнă. || Проходить (о болезни). N. Кĕçĕ çапах тасалмаç. || Очищаться (о желудке). Пазух. Т. Çапла тусан унăн (у нее) вар-хырăмĕ тасалса тухать (purgatur alvus). || Совершать суеверные обряды очищения. Ст. Чек. Кĕркуннесерен турăсенчен тасалаççĕ; вара тин чиркĕве кĕлле кайма юрат. Килĕшне тасатнă, ноябрь уйăхăнче юпа уйăх хыççăн, кĕлле кашни чиркĕве кайнă. Турă патне кайманни киремет патне кайнă турра кĕл-тума. || Перестать (родить). Орау. Йăван арăмĕ ачаран тасалнă (перестала родить). || Оправдаться. Орау. Вăл хай лаша вăрланă ĕçрен (в краже лошади) тасалчĕ-и-ха? — Тасалчĕ. || Убираться, уходить, провалиться (о надоедливом посетителе). Орау. Хăнасем аран-аран тасалчĕç. Гости еле-еле убрались. Ib. Аран-аран тасалчĕ (хăямат, пĕтĕмпех йăлăхтарчĕ, кунĕпе лăкăртатса ларчĕ). Изамб. Т. Кунтан тасал или кай. Убирайся отсюда! N. Тасални аван. Хорошо, что убрался! (Усăсăр, юратман çын кайсан калаççĕ). Сред. Юм. Тасалччăр! (пусть уберутся). В др. говорах вм. этого употр.: таси паха! См. Магн. М. 131. Çутт. 45. Сан ачусене нихăçан та, ку вырăнтан тасалса кайнине кураймăп, тесе мăкăртатнă вĕрене (клён). || Приняться хорошо рости (о здоровом росте). Кĕвĕсем. Йăвăçсем карĕç тасалса. || Исчезать. Альш. Вара (после этого) хирте вăл курăк тасалат (исчезает).

таçта

(тас’та), неизвестно куда, неизвестно где. Орау. Ан чупăр; таçта кайса перĕнĕр! Ib. Вырсарни кун таçта ан кайăр-ха. || Чрезвычайно далеко. N. Хам çуттăма эпĕ таçта çитех инçе ярăп. N. Хресченсем ăна итлесе тăватă ялпа вунпилĕк пĕве туса хучĕç. Пĕвисем çыранран таçта çӳлте, тата, пĕр пилĕк хăлаç сарлахăш хăш çĕрте. Ib. Эп кайсан, ĕнтĕ таçта кайса çӳреместĕп. Если я пойду, то теперь не буду шляться невесть где (т. е. скоро вернусь). Ib. Таçтах çитрĕ пуль ĕнт, халччен. Он теперь, поди уж, не знаю куда укатил. || Гораздо. N. Çапла тунипе ниме (помочь) хакла ларать (обходится дорого), нимепе туна ĕç тытса тутарнинчен таçта хакла ӳкет (гораздо дороже работы наемных рабочих). Кан. Çав çĕнĕрен шутласа кăларнă машинă ĕлĕкхи машинăсенчен таçта иртерсе ярать. || Пожалуй. П. Патт. 8. Каçа хирĕç, кам пĕлет, таçта кашкăр та персе çитĕ (пожалуй, явится). Чăрс. 24. Асту, эсĕ кĕçех улпута тухса кайăн таçта (пожалуй). Капк. Ухмах! Шыв сивĕ... йĕпе... таçта, шăнса кайăн, тет Якку. || Употребл. в чувашизмах. Орау. Кĕркурия кĕрĕк çĕлетмесен те юрĕ-ха, таçтах каймалла мар (ему не бог весть куда итти), килте çӳремеллĕх сăхмань пур (а для дома у него есть кафтан). Сред. Юм. Таçта хăрăм шăтăкĕнче пôрнать. Никто не знает, где он живет (срв. Кăрăм). Ib. Хĕр-туй, тесен, эп таçта кайса кĕрĕп! (Говорит тот, кому охота погулять на свадьбе). Чăв. й. пур. 21. Çав Иван, ахаль те вĕçкĕнтерехĕскер, вара пушшех хăйне хăй таçтах кайса хунă (возгордился), темĕн тĕрлĕ аслă çын пек пулнă. Янш.-Норв. Вăл хĕре юратни ĕнтĕ таçта кайса кĕрет. Альш. Таçта кĕнекесем çинчен вулани-илтни çинчен калаçаççĕ, тĕлĕнеççĕ вара. Беседы. Хама хам таçта тем тăвăттăм! тесе, ӳпкелет хăйне. Юрк. Таçта аякран.

таçтан-и-тен

невесть откуда. Ал. цв. 10. Çав хутрах тата, таçтан-и-тен, хуçа умĕнче тискер-кайăк тесен тискер-кайăк мар, çын тесен çын мар, ахаль ытла хăрушă тискер, лапсăркка япала сикет-тухать. Ерк. 171. Таçтан-и-тен, çав вăхăтра чупса тухрĕ Унерпи.

таçтан-таçта

неизвестно откуда и докуда. Шел. II. 58. Таçтан-таçта сарăлса (разлившись на огромное растояние). Таçтан-таçтан, неизвестно откуда. Альш. Старикки таçтан-таçтан çавăрăнса каят, тет. Ее старик (муж) пошел, не знаю где, дальными, окольными дорогами. Ib. Таçтан-таçтан çын килнĕ. Понаехало народу со всех концов. Ib. Сĕве вăл таçтан-таçтан, Чĕмпĕртен те леререх, кăнтăрла енчен, пуçланса килет (течет неведомо отколь, т. е. очень-очень издалека).

тат

(тат), рвать, срывать, отрывать. Шурăм-п. Мăйăр хăмла пек пулать, эрнере татса пĕтет (в неделю срывается). Кильд. † Çаврăнайса-çаврăнса ут çулнă чух, татса-татса пĕрлĕхен хыпмарăм (здесь „Татса-татса“ — сорвав много раз). Трень-к. Манран ку улма-йывăçĕсене (кам) ватса, олмисене татса карĕ? тесе ыйтрĕ. Арзад. 1908, 13. Пĕчĕк Иванкка пахчаран тăхăр хăяр татса кĕрсе, йăмăкне 4 хăяр, пиччĕшне З хăяр панă. Орау. Мăк пилеч (билеты на право собирания мха) илнĕ çĕртре паян халăх пĕр-пĕрне хĕснипе (в давке) пĕрин уринчи çăпатине татса юлнă (сорвали с ноги). Пир. Ял. Упăшки вăхăтра сиссе татса антарнипе вилмелле пулман. || Разорвать. Сорм-Вар. Унччен те пулмарĕ, карчăк: урлă татса хыпам-ши, тăрăх татса хыпам-ши, тесе калама тапратрĕ, тет (т. е. разорвать ли тебя вдоль или поперек?). Б. Яныши. Хорĕ (гусь): пре татам та, пре хыпам, тет. Чураль-к. Кам-та-кам шарлать, çавна чĕпĕтсе татсах илмелле. В. Олг. Торă татса кайманскер! (Сильная брань). || Порвать. Янтик. † Туртсан тимĕр татас пек. || Перервать. N. Тупă пулькки тивсе, кĕлеткин(е) варăнчен татса пăрахрĕ. Шурăм-п. Юрлакан, ĕретри çынсен аллине татса каяс тесе, вирлĕн (стремительно) чупса пырать. || N. Татса яр, ссадить (напр., кожу). || Разрушать запруду, прорвать. N. Усалсем (черти) арман пĕвине татса яраççĕ. М. Яуши. Эпĕ пĕр армана татса ярса тăратăп, тем чул пĕвелеççĕ те, чараймаççĕ. Мижула. Пĕр урамра темиçе пĕве пĕвелеççĕ, малтанхин пĕви толсан, ярать те, кайрисен пĕвисене татса каять. || В пассивном значении. Якейк. Армансам татса кайнă. Ib. Выл çинче паян пĕр арман та йолман, тит, порте татса кайнă, тит. Коракыш. Вăл каланă тăрăх утмăл лав йĕплĕ-хулă хатĕрлесе пĕвине пĕвеленĕ те, пĕви татса кайман. || Разбередить, сорвать (напр., болячку). Сборн. по мед. Хăш чухне тата кĕсенĕсене ача хăй чавса татнăран та пулать (это происходит). || Пилить, рубить. Регули 197. Вотă татнипе выртать. Дрова лежат нарубленными. Ib. 1. Вăл вотă татма каять. Мусур. † Пирĕн йысна пуласси — авăн вутти муклашки, урайне хурса татас пек. Кан. Татман юман хăмасем. || Нарезать (салму). Ядр. † Сала-кайăк тăриччен салма татса ярсассăн, пирн варлине эс юрăн. || Рвать (шерсть). N. Кунне пĕр тенкĕ паратьчĕç мана, эпĕ çăм татнă çĕрте ĕçлеттĕм. || Ощипывать. С. Алг. Кăçалхи çул ăна (кăрккана) çапнă-антарнă, тытнă-пуснă, туртнă-татнă, каснă-вакланă, пиçнĕ-хуçнă, лармалла та çимелле иккен. (Такмак). || Дергать (конопли), драть (лен). Якейк. Кантăр татмалла полать те ĕнтĕ. Ib. Кантăр татса пĕтертĕмĕр. Изамб. Т. Йĕтĕне татсан, çапса вăррине илеççĕ. N. Кантăрсам та татрăмăр, пăрçасам та çултăмăр. Сред. Юм. Кантăр татас. (Кĕркунне ана çинчен çăлассине калаççĕ). || Прерывать (сон). Орау. Ăйăх: татсан — татăлап, чăссан — чăсăлап, тесе калать, тит. Сон говорит: „Если меня перервут, я перервусь, а если растянут — растянусь“. Сред. Юм. Ыйăх татсах (лишая себя сна) ôнта кирлĕ мар япалашĕнех çӳремесен те йорĕччĕ. || Пересекать. Эпир çур. çĕршыв 15. Урамне (улицу) икĕ çĕрте урлă урамсем (переулки) татса каçаççĕ. || Переграждать. N. Манăн тĕрĕс мар çула тат. || Переходить, перебегать (дорогу). Шурăм-п. Кушак çул татсан, телей пулмасть. || Отводить, отрезать (землю). Альш. Вăл çаранне (луга) ăна вĕсем чăн лайăх тĕле суйласа татса параççĕ (в самом хорошем месте). N. Землемер (мишавай, мешевей) мĕнле татса пачĕ: пурне пĕрле-и? || Подводить, подрезывать; подкузьмить. N. Халĕ тата çак икĕ çул хушши тырă пулманни ытла та татрĕ (здорово подрезало, подвело). || Срезывать, подрезывать. Изамб. Т. Кĕпе пĕвĕ пĕтсен, пусма (ситец) татса пĕреççĕ (сборками). Ib. Ул татса пĕрнин аял хĕррине тата пусма татса пĕреççĕ (оборки). Ib. Кĕпи аркине (у чувашек) икĕ тĕлтен татса сыпаççĕ. || Покидать (надежду). N. Йывăр пирĕн иксĕмĕрĕн хуйхăмăр, юлташăм, тенĕ, çапах эсĕ ĕмĕте татса ан хуйхăр. || Разбивать (надежды). Фин. Çавăнтах: тырă пулĕ-ха ĕнтĕ, тесе, тăнă çĕртрех тăм ӳкет те, санăн пĕтĕм ĕмĕтне та(та)ть пăрахать. N. Ан кул, пит чĕрене татать. N. Ашшĕ-амăшĕ, унăн кăмăлне татас мар тесе, ăна чарса тăман, куç-çулĕпе йĕре-йĕрех хăйсен пĕртен пĕр ывăлне пилленĕ. Конст. чăв. Ку сăмахсене вĕсем мана хăратса анчах каланине эпĕ пĕлтĕм те, анчах хирĕçес мар тесе, шухăшланă шухăшăма çав тĕрлĕ татрĕç пулин те, эпĕ вăсене пĕр самах та хирĕç тавăрса каламарăм. || В дееприч. форме на „са“, „се“ иногда передается наречием: вдоволь, в изобилии. Кратк. расск. 16. Акă ĕнтĕ пĕтĕм Египет çĕрĕнче çичĕ çул тырă-пулă пит татса пулĕ (уродится в изобилии). Капк. Тырри те татсах пулмарĕ те, пĕрлешесси çинчен шарламаççĕ-ха. СПВВ. НВ. Тырă-пулă пит татса пулать (родится отлично). Аттик. Эй, Ел-кӳлли! Çĕртен те, çӳлтен те татса пар; тырă пулмасăр хăварса выçă ан вĕлерсем. (Моленье). Турх. Ĕмĕтленнĕ ĕмĕтне вĕсене татса парĕ-ши (совершенно полно, вдоволь). || Выплатить. Бес. на м. г. Ак сирĕн хошшăрта куланай татни те нумай мар, пурăнăç та çителĕхлĕ мар. || Отбыть обязательный срок. N. Эсĕ çӳресе татман. Ты не отслужил (не отбыл) своего срока (в пастухах). || Лишать. Магн. М. 115. Тырăран татăк ан тăрат, пураран ан тат. (Моленье). ЧС. Эй, ĕнем, ĕнемI Халиччен сĕтрен-çуран татманччĕ, çуллен пăрулаттăнччĕ. Ал. цв. 10. Эсĕ мана мĕн пур телейĕмрен татрăн ĕнтĕ! || Отказывать себе, лишать себя. N. Эсĕ у (= вăл) укçана хăвăнтан татса янă пуль (отказывая себе в самом нужном). Сред. Юм. Хамран татса патăм. И себе нужно было, но я ему дал. N. Хăна ху пиртен пулас ырăлăхран ан тат (сам себя). || Решать (дело). Янш.-Норв. Пĕр çураçса ĕç татсан, вĕсем туй тума анчах хатĕрленсе тăраççĕ. Н. Сунар. Эсĕ пирĕн ĕçе татса пар ĕнтĕ. Ты уж рассуди нас (т. е. рассуди наши дела). N. Ман ĕçе татса парсам. N. Сире вăтантарса калатăп, сирĕн хушшăрта тăванпа тăван хушшинчи ĕçсене татса пама пултаракан ăслă çын пĕрре те çук-и мĕн? Истор. Вечера (на вечере) ĕçе вăрçмасăр, çапăçмасăр сайра (редко) татнă (надо: ĕçе вăрçмасăр... татни сайра пулнă?). Ib. Çапăçса хăшĕ çиеле тухнă, ĕçе те çавăн майлă татнă вара (решали в его пользу). Т. IV, 64. Çав ĕçе татсан, кам юрлас килекенĕн, пурте юрлаççĕ. N. Ĕçе туса тат. Синьял. Тăваттăн сута тăраççĕ, пĕччен сут татать. (Алăк уçса тухни). N. Кам мĕн чухлĕ илсе пырассине татса хуман. N. Кĕске татса калакан сăмах, поговорка. || Окончить, завершить. Кан. Службă татса киле кайма хатĕрленекен хĕрлĕ салтак. || Мстить. Полтава 68. Виççĕмĕш мул — Мазепа хирĕç татса парасси („месть“). || Удерживать. N. Кантор окçине татса йолмарĕç. || Придавать определенность, точность, систематичность. Юрк. Чăнласах та пирĕн чăвашран нумăйĕшĕ çак сăмаха татса калаймасăр „псав“ (вм. тат. бы̆зау) анчах теççĕ. ГТТ. Пурне те (обо всем) татса, уйăрса çырмалла (определенно, систематично). N. Час-часах пур япала çинчен татса çырса пулмасть. Сред. Юм. Тем йăмахласа ларчĕ, пĕрте татса каламарĕ. Не знаю, что говорил, не высказал всего ясно. N. Тĕплĕ ыйтса пĕлмесĕр, татса каламалла мар. Нельзя сказать определенно, не разузнав основательно. N. Татса калани, решительный сказ. || Обрывать (чью-либо речь). Ал. цв. 14. Аслă хĕрĕ ашшĕ сăмахне татсах калать: хăш хĕрӳ валли эсĕ хĕрлĕ чечек илсе килтĕн, çав хĕрӳ хăтартăр сана, тет. N. † Хапха умĕнчи вĕлтĕрене çапĕçĕ те татĕçĕ; ютсем йышлăн, эпĕ пĕччен, калĕçĕ те татĕçĕ. Орау. Çынна пĕр-ик сăмах пат каласа татать. Он обрывает человека сразу, одним или двумя словами. N. Амăшĕ вĕрентем пек тăвать: анчах ачисем ăна: эсĕ ху та нимĕн те пĕлместĕн, тесе, каласа татса хураççĕ. N. Çын сăмахне татса илсе ан калаç. || Сказать резко. N. † Пуян çыннăн ывăлĕ тесе сасартăк каласа ан татăр. Н. Лебеж. † Эсир татса каласан, эпир те татса калăпăр. Кĕвĕсем. Леш кассенĕн хĕрсене каласси пур пĕр сăмах; калăпăр та татăпăр: чĕрисене çурăпăр. Богдашк. † Çав Анаткас хĕрĕсене каласси пур пĕр сăмах, калăпăр та татăпăр, чĕрисене çурăпăр. N. || Выражает усиление. Турх. Авăна татса çапат (здорово, не кое-как). N. Сăмаха татса калаçни (бойко?).

татă

(тады̆), обрывок, отрезок, обрез, обломок; кусок. N. Пĕр етри мантан инçе мар ӳкрĕ те, икĕ салтака ним татти те хăвармарĕ. N. Каçчин вилнĕ çын таттисем çаплах выртаççĕ (не похороненными). Изамб. Т. Ик питлĕ патак таттине (кусок палки) икĕ пуçĕнчен чалăш чуклаççĕ. N. Ан хăрăр, ачасем, ку пĕлĕт татти (облачко) анчах, вăл хăвăрт çухалĕ. Курм. Хоп татти, обломок лубка. || Бляха. ЧС. Хăйсем кăкăрĕсем çине темĕнскерле шăвăç таттисем çакнă (жестяные бляхи). || Разлив. || Частица (грамм. терм.; неол.).

татăк-кĕсĕк

всякие обрезки, кусочки, обрывки. Исмели (Чеб.). Унăн апачĕ те татăк-кĕсĕксенчен (из кусочков) пулнă. ТХКА 6. Татăк-кĕсĕк пуçтарнипе пурнăç мала каяс çук ĕнтĕ, тесе пуплет суккăр çын. N. Татăк-кĕсĕксенчен пуçтаркаларăм (сшила одеяло, собрав его из лоскутьев). || Коротенький (обрывок). НИП. Татăк-кĕсĕк пăявсем пур-и?

татăл

(-ды̆л), обрываться, отрываться, разрываться, обломиться. Орау. Пĕр-ик-виççĕ чиксе туртрăм та, çиппи татăлса карĕ (татăлчĕ). N. Хĕçĕ (его сабля) те татăлса карĕ, тет. N. Тăха татăлса ӳкрĕ. N. Урисем татăла пуçларĕç. || Отрываться, отстать (в перен. см.). Туперккульос 17—18. Хăшĕ çапла çирĕм çул хăйне тӳрлетекен тухтăртан татăлмасть (т. е. все лечится). N. Выçă тиллĕн куçĕсем çырла çинчен татлаймаç (все смотрят на ягоды). N. Таçтан татăлса çуралса ӳснĕ çын пекех туйăнса карĕ. Календ. 1907. Унта пурăнса салтак килне-çуртне манать, ĕçрен татăлать (отрывается от домашней работы). О сохр. здор. Çынна сиен ан тутăр, тесе, ун патĕнчен татăлма кирлĕ мар. N. Пĕтĕмпех пăсăлнă, таса пурăнăçран татăлнă (отстал). || Переломиться. N. Хора вăрман варăнче (= варринче) хорăн тенел татăлчĕ, вĕрене тенел сыпрăмăр (устроили кленовую ось). || Разрываться (в перен. смысле о сердце). Сборн. по мед. Ача чĕри татăлас пек кăшкăрать. || Прерываться. Изамб. Т. Хыт-сухаран вара Пукравччен ĕç пĕрре те татăлмасть. || Срываться. Ст. Шумат. Унччен те пулмар, Кăтăри (имя героя сказки) татăлч-анч (свалился с дуба). || Вскрываться (о реке). N. Атăл татăличчен, до вскрытия Волги. || Прерываться (о дороге весной). Слакбаш. Çул татăлнă, дорога стала непроезжей (весною). || Переводиться. Шурăм-п. Кăмака çинчен тырă хăшин татăлмасть (не переводится, т. е. все время сушится). N. Ун кил-çуртĕнчен хĕн-асап татăла пĕлмест. N. Куçран кушшу татăлмарĕ (т. е. все время плакала). Суждение. Пĕрре пĕрин патĕнче, тепре тепĕрин патĕнче икшер-виçшер кун ĕçеççĕ — çапла хĕлĕпе сăра татăлмасть. Ib. Пирĕн алăран ĕç татăлмасть. Сборн. по мед. Ун чухне вăл ялта пĕринчен пĕрне ерекен чирсем те питех татăлса пымастьчĕç (не прекращались, случались очень часто). М. Сунч. Чиркӳре вилнĕ çын татăлмасчĕ (постоянно были). СТИК. Ун патĕнчен вырăс татăла пĕлмест. У него всегда русские. || Лишаться. Завражн. Окçаран татăлса карăм. Обезденежел. Собр. Карман тĕпĕнче укçа виçĕ пус та пулсан çӳретмесессĕн, укçаран татăлать, теççĕ. Ст. Чек. Ăйхăран татăлтăм. || Оскудевать. Менча Ч. Ашран-пăшран, тырăран-пулăран татăлса тăмалла тумăсăнччĕ. (Моленье). N. Кашни килĕре пулăран татăлса тăман. || Отлучаться. N. Пирĕн чăвăш килтен татăлмасть. || Сходить (с языка, напр., брань). Йӳç. такăнт. 17. Çăварĕсенчен ирсĕр сăмах татăлмасть (не сходит с языка т. е. они все время ругаются площадной бранью). N. Вăхăтсăр мыскара айван çăварĕнчен татăла пĕлмест. || Расчитаться, расплатиться. N. Тĕрĕс татăлтăр-а? (Из письма; ставится с твор. падежом). Орау. Унпа татăлтăм ĕнт эпĕ. Унпа урăх пару-илӳ çук. N. Халь эпĕр татăлтăмăр иксĕмĕр. Теперь мы в расчете, т. е. уплатили друг другу долги сполна. Изамб. Т. Эпир санпа татăлтăмăр. Мы с тобою в расчете. N. Хăçан та пулсан таталăпăр (расквитаемся). || Быть уплачену. N. Ут окçи татăлман-ха. || Отстать (от других, в пути). N. Манпа пĕрле кайнă ачасам йăлтах вăрçа кайса пĕтрĕç, эпĕ пĕчченех татăлса йолтăм. || Быть решаему. Бес. на м. г. Тата сирĕн халăх хушшинчи кирек мĕнле ĕç те эрексĕр татăлмасть (не решается). || Надрываться (горевать). Альш. Е уйăрăлат та тухат, авлансан — каллах ашшĕ-амăшĕ татăлат (горюют). В. Буян. † Ай-хай тăванăмсем, тантăшăмсем! ан йĕрĕр маншăн татăлса („так, чтобы этот плач потряс тебя, сломил твои силы“). Батыр. Эпĕр атте-аннерен уйрăлса кайнăшăн ан йĕрсемĕр çамрăк ачасем пек татăлса. В. Тим. † Атте-анне, ан йĕр маншăн хурланса, сăпкари ачу (так!) пек татăлса. АПП. † Эпирех каятпăр уйрăлса, атте-анне юлат татăлса. || О горьком плаче. N. Вăл çапла татăлса, йĕрсе тăнă çĕрех пӳрте юлташĕ пырса кĕнĕ. N. Вĕсем пилĕк çул тĕрмере лармалла сут тунă тенине илтсен, татăла-татăла йĕре пуçланă. ЧП. Ан йĕрĕр, хĕрсем, пирĕншĕн татăлса (сильно убиваясь). Пазух. Ан йĕр, тусăм, татăлса йĕрес куну малалла (еще впереди). Ib. Тусăм, ытла та ан йĕр эс татăлса, урăх çынна каймăп, сана пырăп. ЧС. Çумкка (утопленник) ӳтне курсан, тăванĕсем пурте татăлса йĕре пуçларĕçĕ. N. Татăлса макăрас, рыдать. Ау 9°. Ибрахиме курсан, хĕр татăла-татăла йĕме тытăнчĕ. || Выбиться из сил. Трхбл. † Çӳренех те утăм çăлтăр-хушка, татăлминччĕ савни умĕнче. N. Кашкăрăн кĕте-кĕте хырăмĕ вĕçсе татăлас пек выçать. || Уговориться, условиться, договориться. Никит. Çапла йăмахласа татăлсан (когда решили так), пурте килеле саланса пĕтнĕ (они). Никит. Вара ирпе хĕрсем ял хушшинчен чăнах кайăпăр (на опахивание от мора), тесе, пуçтарăнса йăмахласа татăлчĕç. Тюрл. Кçон тапранмаллине кайса татăлас (о начале свадьбы, решить дело свадьбы). Сунт. Малтан Лисукпа калаçса татăлчĕ. Сначала договорился с Лизой. N. Эпĕр унпа хăçан ĕçлеме тытăнасси çинчен калаçса татăлтăмăр. N. Парăмсем пирки калаçса татăлнă тени тĕрĕс марри курăнчĕ.

тату

(таду), мирно, дружно. Хурамал. Елĕк икĕ çын пит тату (варлă) пурăнаççĕ, тет, пĕрре те пĕр-пĕрне йăвăр каласа çилентермеççĕ, тет. Ib. † Тăванĕпе тăванĕ тату тăрса, ирттерер-и ĕмĕр тăршшĕне. Слакбаш. Вĕсем тату тăраççĕ. Они живут мирно. Чеб. † Нумай пĕтĕ, сахал çитĕ, тату пурăннине мĕн çитĕ? Ск. и пред. чув. 14. Нарспи, хĕрем, пил сана! Упăшкуна ан пăрах! Аван пурăн унпала, тату пултăр яланах. Бугульм. Ют çынпа ют çын тату пурăнни аван.

таттарат

(таттарат), „тараторенье“. Сред. Юм. Хăй таттаратнех перет (все свое тростит), çын каланине итлемес те. Н. Седяк. Çын хăй сăмахĕсене темиçе хут каласан, ытти çын сăмахне итлемесен: ху таттаратна перен, теççĕ.

тачăка

тачка, сырой, недовареный. СПВВ. ИФ. Тачăка — лайăх пĕçермен çимĕç, чуста пекех пулат. || С закалом (о печеном хлебе). Изамб. Т. Тачăка (çăкăр). Ст. Чек. Тачăка çăккăр (сырой хлеб). Собр. Тачка çăккăр виç кунлăх, усал арăм ĕмĕрлĕх, теççĕ. || О полной луне. N. Çĕнĕ ойăх тачка полсан (жирна, с венцом), йĕпе полать. || В перен. см. N. Санăн чĕлхе тачкарах? || Без костей (мясо). Ст. Чек. Тачăка аш. КС. Хăй тачкине илчĕ те, мана шăннине анчах парать. Себе одно мясо взял, а мне кости дает. N. Ун тачăка ашлă пайĕсем пĕр чĕтĕренмесĕр хытă çыпăçса тăраççĕ. Мясистые части его тела сплочены между собою твердо, не дрогнут. Шибач. Тачка аш = шăмăсăр. М. Тачăка пĕç витĕр пульă тухса карĕ. || Сырой (о земле), Ст. Чек. Тачăка çĕр. КС. Тачка çĕр, слишком сырая земля, неудобная для пахания (весною). Ib. Унта çĕр ытла тачка, тырă час-часах шыва каять (заливает водою). Сред. Юм. Соха тачка, земля, которую пашут, очень сырая, так что пристает к сошникам. || Толстый, жирный (о человеке). Хорачка. Тачка çын. || Плотный. Начерт. 163.

тахан

(таhан), подкова. См. такан. Цив. † Аслă çулăн варринче тимĕр тахан йăрри (= йĕрри) пур. Так и в Тюрл. Арзад. 1908, № 52. Ытти лашисен тахан (подковы) малти урисенчĕ çеç. || Качели. Бюрг. † Икĕ тахан айĕнче вăй выляççĕ ачисем. || Козлы. Аттик. Вĕсем Хурăн-варне (овраг) пырсассăн, тахан туса, хурансене виççĕшне те çеккĕлпе (на крюке) çакса яраççĕ. Ib. Çапла, пурне те хатĕрлесен, суйласа илнĕ çын çырмана пĕве хĕррине анать те, тахан туса, виçĕ хуран юнашар çакса, çăмăр учӳк валли пăтă пĕçерме пуçлать. || Колодка, подшиваемая под лапти (в мокредь). Чинер. (Чист.). || Н. Седяк. Тахан — капан варне тăратакан йăвăç, çак йăвăçсене утă çĕрмесрен тăратаççĕ. || Виселица. V.S.

тахат

(таhат), мощь, сила, возможность. Сред. Юм. Туса лартасчĕ пĕр лайăхрах çын куç ôмне кôрăнмалăх çôрт та, çôк вит, тахат çитмес те, мĕн тăвас тен. ТХКА 16. Хаклă япала мар вăл, йӳнĕ япала. Çтена хаçачĕ кăларма кашни ялăн тахат çитет.

тахăш

тахăшĕ, неизвестно который, неизвестно кто. Юрк. Темĕн, эпĕ пĕлместĕп, тахăшĕне çиленсе тырра пăр çапнă: те эпĕ ĕçленĕшĕн çиленнĕ, те сире çинçе тунăшăн. || С частицей „те“ в смысле — никто. N. Çĕтĕк-çатăк тумтирпе пулнă. Çĕрле курсан, ăна тахăшĕ те çын тиес çук. См. такăш, такшин.

тахçантан-тахçантан

с очень давних пор, издавна. Орау. Тахçантан-тахçантан килкелесе курăнса каять. В кои-то веки покажется (придет), т. е, приходит крайне редко. N. Вăл çын унта тахçантан-тахçантанах пурăнать.

ташлат

побудить плясать, вызвав соотв. настроение (а ташлаттар, заставить плясать). К.-Кушки. Хăна хĕрĕсене ташлатас-ха. Ib. Иван, Липпана ташлаттар-ха! N. Кĕтĕве çын купăсĕ тăрăх ташлатма эпир кăмăл тумастпăр. || Украсть (лошадь). Ст. Чек. Кĕркури лашине ташлатса карĕç (украли на глазах у говорящего).

те

(тэ, т’э̆), и, да, еt (союз). См. та. СТИК. Çапла пĕр çул иртет, иккĕ те иртет. Прошел год, прошло и два (из рассказа). N. Мĕн çиес килнĕ, ăна çирĕмĕр (ели): улми те пур, пылĕ те пур, чăххи те пур, тепĕр чухне вара çăккăр çиме те вăхăт çукрах. Слакбаш. Ан çи те, ан ĕç. Эп ĕçместĕп те, çиместĕп те. Альш. Хĕр чухне кăна савăнни те. Только и радости то, что в девках (в девичестве, т. е. пока не вышла замуж). Зап. ВНО. † Çакă ялăн ачине инке-арăм та юрĕччĕ; пирĕн ялăн ачине пĕр сар хĕр те юрĕччĕ. Панклеи. Кошак кон патне те сиксе тохать. Хĕр кошака тапать те ярать, тапать те ярать. || Может повторяться. Альш. Пурте пур унта: пĕр килĕ хăнисем — унта Каши те пур, Мертли те, Раккасси те, Пӳркелĕ те. Регули 1489. Эп те, вăл та пыман онта. || Иногда речь бывает прервана. N. Лаши шăнарать те... лошадь сердится (и потому опасно к ней подходить). N. Хăй тивет те!.. Сама бьет (заставляет работать и пр.). || Хотя и... Регули 1483. Эп ĕнер килтĕм те сирĕн пата, эсĕр килте çок. СТИК. Пухăва каймаллаччĕ те ĕнтĕ, анти — мансăр пуçне те тăвĕç мĕн тумаллине, тенĕ. Орау. Хĕлле эсир: мана чăваш сăмахĕсене çырма ярăп, терĕр те, ямарăр. Орау. Ĕнер вăл ман пата килнĕччĕ те, эп: килте çук, теме хушрăм. Регули 82. Ман конта исе килес те, эсĕр илес çок (или: эп конта исе килсен те, эсĕр илес çок). Сред. Юм. Авăн пит çапмаллаччĕ те-ха, хôплать вит Çĕрпӳве каймалли. N. Ку юр кайсан выльăхсене килте тытматтăмăрччĕ те-ха, анчах юр хăçан кайĕ. Орау. Лаша, теме хăтланать те, уçсах калаймаçть. Хочет сказать: „лошадь“, но выговаривать ясно не может (напр., маленький ребенок). || Уже. Кан. Вăт, Кĕркурин, курăк каллех çулмалла пулчĕ те, теççĕ. Альш. Тухатпăр, япаласене вăй çитнĕ таран пуçтаратпăр та, пирĕн ял вăтаткасса çитнĕ те ĕнтĕ вут хыпса. Яргуньк. Лешĕ (он) кĕпипе хурĕ (= хыврĕ), тет: хусан, Ваньккă çитсе кĕчĕ, тет. Хурамал. Çапла каласанах, леш çын хутаççа кĕрсе те выртнă. Бгтр. Мăнкон çитрĕ те-и? Разве пасха уже наступила? || Тут же. Альш. Кайрĕ хайхи вут чупса. Пĕр килле хыпать те (огонь), тепĕрин çине сиксе те ӳкет. Коракыш. Каçпа карчăк тухнă та: ши! шăхăрнă, кĕç улттăн сиксе те тухнă. || Вот и. Кан. Индустри зайомне çырăнса илекенсем пулчĕç-и те. || Указывает на нечто непредвиденное. Юрк. Çемйисене Пăвана куçарнă вăхăтра (он) хайхи ашшĕ, Миките Микулайĕ, вилсе те каят. Шинар-п. Атте мана каларĕ: мĕн тăвасси мĕн те, пĕтетпĕр вĕт! терĕ. Отец отвечал мне (на вопрос: что делать?) Что делать то, что делать, а ведь, мы погибаем! Орау. Вăсем иккĕшĕ пĕрле пурăннă çĕртех старикки чирленĕ те, вилнĕ те (или: вилех те кайнă, или: вилсе те кайнă, или: вилнĕ-кайнă). Альш. Мишукне салтнă та, тутарĕ сиксе те тухнă. С. Айб. Улпут, хуран куклине илес тесе, аллине кăкшăма чиксе ячĕ, тет те, алли кăкшăмран каялла тухмасть те, тет. || При обобщении. N. Шывне виçĕ савăчĕпе те (во всех трех сосудах) илсе килеççĕ. Якейк. Ман виç ĕнине те сотмалла полчĕ. Кан. Хăшĕ калаççĕ: Çеçпĕл Мишши сăввисем çинчен каламаллăх та çук, унăн мĕн пурĕ те 2—3 сăвă çех, теççĕ. Полтава. Мазепа вăлсен иккĕшĕн пуçне те кастарнă. Мазепа велел им обоим отрубить головы. N. Унăн вăрăмĕ те мĕн пурĕ те çичĕ çухрăм анчах. N. Пирĕн мĕн пурĕ те (всего на всего) пĕр урам анчах. Коракыш. Кирек те мĕнле (во что бы то ни стало), Иван арăмне мана илсе пар. Во что бы то ни стало, добудь мне жену Ивана. Синерь. Хун ирĕк (твоя воля), кирек те мĕн ту. Ашшĕ-амăшне. Мана тесессĕн, кирек те ăçта кай. По мне, так иди куда хочешь. || Выражает усиление. Юрк. Пирĕн кăмăлăмăра пит те килсеччĕ (она). ТММ. Атăл çинче темĕн чухлĕ те кимĕ çӳрет те, çапах та йĕрĕ палăрмасть. (Хĕрарăмсем çинчен калаççĕ). Ала 27. Эсĕ ăçтисем (ты чья), эпĕ сана кунта халччен те курман, тенĕ, тет. N. Пĕр çирĕм хутчен те кайса килет пулĕ вăл. Янтик. Ц. Лачкасси пирĕнтен инçех те мар; васкаса, хăраса чупнине çитмелле те мар. || Соответствует русск. „а“ (в некоторых оборотах). N. Çурчĕ те, ачам!. Çурчĕ, çурчĕ. Çуртне пăх-ха! Один дом чего стоит („а дом то“...). || Юрк. Çурт туса пачĕ пулĕ? тесе ыйтат.— Пачĕ те, тет ку та. || Даже (иногда не переводится). Завражн. Онччен темĕскер те полĕ-ха! До тех пор еще невесть что случится (может случиться). N. Çапрĕ те-и ăна. Тыттарчĕ те-и вара ăна? N. Çын ĕçленипе тăранса пурăнса вĕсем ĕçлеме манса каяççĕ, кайран пĕр ĕç те ĕçлейми те пулаççĕ. О сохр. здор. Çав хĕрнĕ çан-çурăм çур тавлăкчен те сивĕнмест (от паренья в бане). Шурăм-п. Çавăн пек чăваш пĕрех çеç те марçке-ха вăл. Ведь, таких-то чуваш, смотри, не один. || В песнях имеет неопределенное значение, заменяет недостающий слог в тексте. Альш. † Икĕ те сарă ача эп ӳстертĕм, икĕ те хура куçăмсенчен пăхтарса.

те

(тэ, т’э), неизвестно... ли, неведомо... ли, я не знаю... ли. N. Те Микихвере кӳршисем каласа кăтартнă ун ачисем ват карчăкран кулни çинчен. N. Эпĕ она кăтартрăм та, вăл те соккăр, ним те кормарĕ. Ст. Шаймурз. † Кăмакăрта хăйсем (лучины) шăлтăртатать, те çунас вăхăт çитнĕрен (не знаю, оттого ли, что эй наступила пора гореть, т. е. , м. б., эй наступила пора гореть). N. Сана эпир хытă кĕтрĕмĕр, анчах эсĕ те килте, таста, çавна эпир пĕлместпĕр (мы не знаем, дома ли ты, иди где в другом месте). Орау. Паян çăмăр те пулать (неизвестно, будет ли сегодня дождь). N. Те усĕрнипе (от кашля) ыратать... Я не знаю, от кашля, что ли болит... (в просторечии: не знай, от кашля болит). N. Те кăнтăрлана (на обед) чĕнет ĕнтĕ... Я не знаю, может быть, это уже зовут на обед (в просторечии: не знай, уж на обед зовут). || С иронией. Ст. Чек. Те унта шăнса выртмалла! (Говорит человек, которого посылают на холод). || Как будто. Изамб. Т. Ыраш парса ярсан, Ваççа калат: те, Елим каламасан, эпĕ Елчĕк çуннине пĕлместĕп (как будто я не знаю) (quasi vero nesciam) без Елима (т. е. без его сообщения), что в Яльчиках был пожар). || Иногда повторяется. СПВВ. Те апла, те капла. Не то (нето) так, не то (нето) эдак (в просторечии также: не знай так, не знай эдак). N. Урăх çыру ярасси те пулать, те пулмасть. Не знаю удастся ли еще послать письмо. N. Вĕсем те вилĕ, те чĕрĕ тухнă (вышли из боя). Орау. Ыран те пурнан, те вилен. Ib. Ыранччен (до завтра) те пурнан, те вилен. N. Ыранччен те куратпăр (увидим), те курмăстпăр. Регули 479. Те корнă, те корман. Не знаю видел, не знай нет (т, е. не знаю, видел или нет). Ib. 1438. Те вăл каять, те ашшĕ он каять. Не знай он поедет, не знай его отед (т. е. не знаю — он ли поедет, или его отец). Шугуры Ц. Вăл вăхăтра эпĕ пĕр пилĕке те çитнĕ, те çитмен, уна астумастăп. Не помню, было ли мне тогда лет пять: или меньше, или больше. || Может соединиться с другими выражениями неведения или недоумения. Янтик. Хулана те карĕ тем. Не знаю, съездил ли он в город. СТИК. Те кашкăр темĕн! Едва ли это волк! (В Сред. Юм. это значит: не знаю, волк, что-ли!) Ib. Те кашкăр, те мĕн! Неизвестно, волк ли, что ли (т. е. волк или что другое). Орау. Пирĕн кукамайпа пĕр тăван хĕрин хĕрĕ пулмасть-ши вăл? — Те çапла, темскер. Это не внучатая ли внука (внучка) нашей бабушки по матери? — Не знаю, может быть и да. Юрк. Те тĕрĕс пулчĕ, темĕн ĕнтĕ, çын сăмахĕ. (Уж не знаю, правду ди он сказал). Бес. чув. 9. Ку лаша манăн ватăлса çитрĕ (совсем стала стара), çурхи тырра те акаймĕ темĕн (не знаю, удастся ли с ней справить весенний сев). Изванк. Те ăна ытла çилентертĕмĕр пули-мĕн. Или уж мы очень разгневали его?.. ЧП. Килекен тăванçăм килми пулчĕ, те хамăр начартан, те мĕнтен (потому ли, что мы бедны, плохи, или по какой другой причине).

те

(тэ), говорить. Панклеи. Мĕн тетĕн? Что ты говоришь? N. Мĕн терĕ? Что он сказал? Регули 466. Мĕн темеççĕ çынсам! Чего не скажут люди! (т. е. они могут сказать все, многое, их не переслушаешь). N. Ивана мăшкăлласа кулнăшăн, акă мĕн тенĕ. || Вводит прямую речь, как русское „говорить“. N. Каларĕ, тейĕн ак! Вот ты сам убедишься, что я сказал (правду). N. Вилеп, тесех тăрать. Все твердит: „умрет“. N. Эсĕ ан мантăр, тесе. Ст. Шумат. Эсĕ тăват уралă, эпĕ икĕ уралă, тет,— хăшĕ те хăшĕ валтан анĕ (кто из нас раньше сойдет)? тет. Ал. цв. 20. Эсĕ паян ешĕл йывăç пахчине пырса туратсем, чечексем, çулçăсем карнă ху юратнă хушша кĕрсе лар та, акă çапла кала: шанчăклă чурам, калаç-ха манпала, те (скажи), тет. Сред. Юм. Хай ача: эсĕ ман аппа пôлан-çке, эпĕ сан шăлну вит, тесе ячĕ (воскликнул), тет. || Весьма часто вводит предложения, соответствующие русской косвенной речи; при этом вводному предложению нередко предшествуют глаголы думания, говорения и вещания, а глагол „те“ ставится после него. Подлежащее вводного предложения часто заменяется вин. падежом, а самое построение вводного предложения нередко частично изменяется в сторону косвенной речи. Шурăм-п. Тутлă шăршă кĕрет: ăçта та пулин пыл пур, темелле (подумаешь, что...). Регули 476. Поплеççĕ: вăл килмест, тесе (или: вăл килмест, теççĕ). Гаворят, что он не придет. Ib. 1481. Эп пирĕн тесе (или: тесе те, т. е. подумал), пирĕн полмарĕç. Эп пирĕн, терĕм, пирĕнех полчĕç (оказались нашими). Ib. 471. Эп çĕмĕрнĕ, тесе, ятлать. Бранит меня, как будто я разбил. N. Санпа тавлашма тытăнĕ, тетĕн-и, эсĕ ăна? Неужели ты думаешь, что он выступит с тобою в состязание? Ал. цв. 20—21. Эсĕ мана хăвăн сассупа хăратăп, тесе, ан шиклен. Не бойся, что ты испугаешь меня своим голосом. Истор. Вырăссен çарĕ чакма чарăннă, тенине илтсен, хрантсуссем те пит савăннă. N. Эсĕ килет поль, тесе (думая, что ты идешь), алăк уçма тухрăм та, эсĕ пулмарăн? Трень-к. Эп (эпир) пурт çинчен ан антăр, тесе, посмине илчĕç. Они убрали лестницу, чтобы я (мы) не мог (не могли) слезть с крыши. N. Пире... сирĕн пата: пĕрле пурăнар, тесе, калаçса килĕшме ячĕç, пире хăвăр тусăрсемпе, юлташăрсемпе пĕрле çырса хуччăр, тесе, йăлăнма ячĕç, тенĕ. Послали нас к вам, чтобы заключить с вами союз и мир, и чтобы вы вписали нас в число соратников и друзей ваших. Регули 477. Эп паллимарăм, те. Скажи, что ты не узнал. N. Вĕсем мана: çырла ан туптăр, тесе (чтобы я не нашел ягод), кунта исе килнĕ. N. Вĕсем: эпĕ çырла тупам мар, тесе, мана кунта илсе килнĕ. (Странная конструкция, по смыслу с пред. совпадающая). N. Салам кала, тата: тав тăвать сана кĕнекешĕн, те. Передай ему поклон и скажи, что я благодарго его за книгу. N. Кашнийĕ вĕсем (каждый из них) мĕн пысăкăшĕ, мĕн аслăшĕ, вĕсене пурне те вырнаçтарса тăма мĕн чухлĕ вырăн кирлĕ? тетĕн. Регули 472. Эп: вăл, терĕм,— вăл мар, терĕ. Я сказал, что это он, а он сказал, что это не он. Н. Чукалы. Атя чултан шыв кăларар! — Якуркка калат: атя! кăлараймăп, терĕн-ем? Юрĕ кăларса пăхăпăр, чим, кăштă каяр-халь. Регули 473. Эп: кирлĕ мар полĕ, тесе. Я думал, что, вероятно, не надо. Ib. 475. Эп шокшларăм (= шухăшларăм): вăл, тесе. Я думаль что (это) он. Ib. 1447. Эп она: пĕлтĕр, тесе (чтобы он знал), йори каларăм. [Эту фразу можно понять и иначе: „я сказал ему ложно, что (это было) в прошлом годе“]. Кан. Уçсан та (окно): кантăка çĕмĕрмесĕр хупатăп, темелли çук. Нельзя быть уверенным, что затворишь его, не разбив стекла. НТЧ. Хай Елекка виçĕ кунтан: пуç ыратать, тее пуçларĕ. Кан. Çитрĕ, карчăк, пурнăç? теейсе юлтăм. Капк. Атте, мана валли кĕнеке илме сан укçа çук, тетĕн? Урмай. Лешĕ калать, тет: çичĕ куçĕ те çывăрса кайнă, терĕ, тет (у меня). Юрк. Мĕн çинчен? тесе ыйтат чăвашĕ те. Кн. для чт. 10. Усал çынна çыпçăнсан: ырă çул çинче, тесе, ан кала. N. Вĕсем сан çинчен: пусмăрлать, тесе, тата тепĕре каласан: эпир хамăра тивĕçлине тăвăпăр: санпа тинĕс çинче те, çĕр çинче те вăрçăпăр, тесе, çырса ятăмăр. Мы написали ему так... если они еще обратятся с жалобою на тебя, то мы окажем им справедливость и будем воевать против тебя на море и на суше. Якейк. Эпĕ Хосана килет, тенине илтсен, вăлсам пит савăннă. Услышав, что я (ты, он, мы, вы, они) приеду (-ешь, -ем, -ете, -ут) в Казань, они очень обрадовались. (Отметьте здесь употребление глагола З-го лица ед. ч. при подлежащем во всех лицах и числах). N. Эсĕ калан мана: сана çавраймарăм, тен. Ты говоришь, что я тебя не сумел свертеть (т. е. увлечь; замечательная косвенная речь). КС. Платон: сана кăçал килмеçт вăл, терĕ. Платон сказал, что ты в этом году не приедешь. СТИК. Эпĕ кăна, эсĕ кайтăр тесе (чтобы ты ушел или уехал), турăм. Эпĕ ку япалана, эсĕр кайтăр тесе (чтобы вы ушли или уехали), турăм. Регули 718. Вăл манран итрĕ: пичĕш килет-и? тесе (придет ли его старший брат, т, е. брат спрашивающего или брат другого человека; смысл двоякий). Якейк. Эп сан пата мĕн тума пытăм поль, тен? Как ты думаешь, зачем я к тебе приходил? N. Эсĕ, Анна, мана (про меня): карточка теме ямас у ман пата, тесе калат, тет. Про тебя, Анна, говорят, что ты говоришь, что я почему-то не посылаю тебе своей фотографической карточки. Альш. Эсĕ çывăраттăр, тесе (думая, что ты спишь), кĕмерĕм эпĕ. Сана: çывăрат, терĕç те (сказали, что ты спишь), кĕмерĕм вара эпĕ. || В З-ем л. ед., а иногда и мн. числе, употребл. в смысле русского безличного оборота: „говорят“. Альш. Пурăнсан-пурăнсан, вăл ăвăсĕсене пĕри каснă, теççĕ, хăшне-хăшне; унтан вара суккăр пулнă, тет-и, мĕн-и (говерят, что-ли)? Ib. Çилĕмсем çаклансан, ĕçерсе яма анакансем (в воду) пулнă, тет-и-мĕн те, çавсем калаççĕ, тет. Изамб. Т. Энтрипе арăмне уйăрса кăларнă, темест-и? — çапла, тет, çав. N. Ăна вилнĕ темери? Не говорили-ли, что он умер? Регули 478. Поплеççĕ: вăл килмеçт, тет? Говорят, что он не приедет. (Здесь странное соединение мн. ч. с ед.). || Называть. N. Çакна чăвашла мĕн (как) теççĕ-ха? Ăна кунтăк теççĕ. СПВВ. НН. Малтан пыракан тесе укçана калаççĕ. Çавна илесчĕ те, малтан пыраканни çук тени — çавна илесчĕ те, укçа çук тенĕ сăмах пулат (означает). || Думать, предполагать, хотеть, желать (ставится с прич. буд. вр.). N. Антон (Антун) каларĕ вара: Захар (Сахар), епле топас тетĕн утсене? терĕ. Юрк. Эпĕ ĕлĕк те авланас теместĕмччĕ, ун чухне те пĕр шуйттанĕ хĕтĕртнипе анчах авланса ямарăм-и? тет. М. Яльч. † Пĕчĕккĕ лаша, турă лаша, кăçалхи çул кӳлес теменччĕ; ай-хай пуçăм, çамрăк пуçăм, кăçал çул каяс теменччĕ. Регули 556. Ярас тетĕп. Хочу (сообщить) послать. Ib. 559. Эп каяс темĕп он чох. Я тогда откажусь (не захочу) итти (ехать). Якейк. Килес мар тесеччĕ эп паян. Я сегодня не хотел было приходить. Ib. Ăна корасах теттĕмччĕ, коримарăм. Ăна корасах тенĕччĕ, коримарăм. Ăна корапах тесеччĕ, коримарăм. Ăна корас тесех килсеччĕ, коримарăм. Ib. Эп тăвас тенĕ пек полчĕ; эп шохăшланă пак полчĕ (как я желал, так и случилось). Регули 1519. Вăл пĕтерес терĕ те, пĕтеримарĕ (пĕтерчĕ). Сред. Юм. Онпа çитмес тăта, ôна та сотас тет, мĕн ĕнтĕ. Этого не достаточно, еще и это хочет уже продать. || Решать. Якейк. Эп конта йолас терĕм уш (решил уж остаться здесь). ГТТ. Эпĕ: хама тӳрре кăларам, темерĕм çав ĕнтĕ. Я решил не защищаться. || Обещать. Регули 1482. Эс ĕнер килес терĕн те (или: терĕн), килмерĕн. Эп килес терĕм те, килтĕм. Ib. 1520. Вăл мана курас терĕ те, курчĕ. || Употребл. во многих чувашизмах. N. Мorbus тени чир тени пулать. Слово morbus означает болезнь. Альш. „Пулуштух“ тессине „палăштух“ теççĕ. Вместо „пулуштух“ они говорят „палăштух“. Чт. по пчел. № 17. Хурт йĕрки тесе эпĕ „пчеловодство“ тессине калатăп. Термином „хурт йĕрки“ я перевожу слово „пчеловодство“. ТХКА. Эпир, эсир,— теççĕ анатрисем. Сăмаха вир-ял пупленешкел эпир тессине эпĕр, эсир тессине эсĕр, тесе çырма эпĕ шутлатăп та ĕнтĕ. Я. Турх. Ывăл тессине „ул“, анне тессине „апи“ теççĕ. Юрк. Вырăсла тесен, вырăсла мар, чăвашла тесен, чăвашла мар. По-русски — не по-руски, по-чувашски — не по-чувашски, т. е. не разберешь как, не поймешь на какой лад. Шурăм-п. Чăнах та пирĕн паталла, çын тесен, çын мар, упа тесен, упа мар, лап-лап пусса утса килет. Ал. цв. 6. Пӳрт тесен, пӳрт мар, çурт тесен, çурт мар (не то изба, не то дом). Юрк. Илемлĕ темелĕх те пур. Можно сказать, что она и красива. N. Хальхи куланай (подати) куланай темелĕх те çук (т. е. очень малы). Ромс. 30. Ĕçлес тесе (усердно) ĕçлеççĕ. Якейк. Йăван тесе Йăван çынтан кулать! Даже Иван (уж нащто Иван), и тот смеется. N. Пăва тесен, Пăва та пирĕн хуларан илемлĕрех. Уж нашто (на что) Буинск, и тот красивее нашего города. Т. VII. Шухăшларĕ, шухăшларĕ, тет те: пырăм, хăшне çиессӳ килет — пылĕ те, çăвĕ те, ашĕ те, сĕчĕ те, хăйми те — мĕн тенĕ вăл пур (есть все, что хочешь), кала, терĕ, тет. Толст. Бухар патшалăхĕнче мĕн тени вăл пур (есть все, чего хочешь). Орау. Вăт пирĕн Якур, ĕçлет тесен ĕçлет! (работает так работает; уж действительно работает). N. Чухăн хресчен пурăнăçĕ тесен (если говорить о бедняцкой крестьянской жизни), пит лайăххи, матурри сахал вара: пĕрин лаши çук, тепĕрин плукĕ, сухи-сӳри çук. Байгул. Нумай пулать, тет-и, сахал пулать, тет-и (через сколько-то времени), çаксен пӳрт тăррине пĕр хуп-хура кайăк пырса ларнă, тет. Орау. Çывăрса тăранимарăм тетĕн паян! Как ты говоришь, что ты сегодня не выспался? Юрк. Ыран калăм-кун тесен (накануне) чустасем лартаççĕ. ЧС. Пĕр çула (летом), çимĕк çитесси виç кун тенĕ чух (за З дня до семика). Ст. Яха-к. Çăварни пĕр эрне тенĕ чухне (за неделю до масляницы) çынсем сăра тума пуçлаççĕ. СТИК. Мункун тесен иккĕмĕш кун, в пятницу страстной недели. Ib. Раштав тесен виççĕмĕш кун, за три дня до рождества. N. Çапла вăсем мункун пĕр эрне тенĕ чухнех (за неделю) тем пек сĕреншĕн хатĕрленсе, ăна чунтан-вартан кĕтсе тăраççĕ. Яжутк. Ах, килемей! Эпĕ килемей тесен, килемей тесе калăп, кукамай тесен, кукамай тесе калăп (тархаслани). N. Çак ыйтнă кĕнекесемшĕн укçа тесен (если потребуются деньги) укçа та ярăттăмччĕ.

тени

(тенĕ+афф. З л. „и“), употребл. в обобщающем значении, при чем обыкновенно имеют в виду резко подчеркнуть особенности целого рода. СТИК. Ача тени кăшт именекенччĕ, кăсем ăна-куна пăхмаççĕ. (Этем тени, лаша тени, ват çын тени, хĕр тени — резко подчёркивает, указывая свойство предметов). Капк. Атăл тени те-çке çав вара, сивви хăлхасенчен çăтăрт çыртат. СТИК. Ача тени пысăккисенчен именекенччĕ, кăсем пуç çине хăпарса ларĕç. Маленькие обыкновенно подчиняются большим, а эти куда тут — на голову лезут. N. Лере, пирĕн енелле, Сăр-вăрмансем хĕрнелле, ял тенисем пит нуммай. ЧП. Мертлĕ тăрăх çӳрерĕм: ырă тени пĕри çук, усал тени вĕçĕ çук. N Ял тени вăл ял пек пулаканччĕ. Ерк. Каччă тени хĕр ушкăнне вăтанмасăр çулăхать. Ала 12. Кай манăн патăмран, тарăхтарнă (надоели) мана юмăçă тени. Альш. Юмăç тени хам пулам, тет. Пазух. Лаша тени кăвак та, ай, пулинччĕ, кӳлмесĕрех кӳлĕнсе тăринччĕ. Ib. Елшел шывĕ тарăн шыв: тарăн тени (самое глубокое место) пилĕкрен. || В ирон. зн. Шорк. Манăн арăм тени (или: тенĕ пекки КС.) халь те толта тăрать-ха. (Насмешливое отношение к жене).

тенĕ

прош. прич. от гл. „те“; употребл. в некоторых. чувашизмах. ГТТ. Ĕне тенĕ сăмах, слово корова. Ib. „Канаш“ тенĕ каçет, газета „Канаш“ (точнее: известная под назв. „Канаш“). Альш. Тутар тенĕ çын кирлĕ. Тутар арăмĕ килет, тутар хĕрĕ килет: „йинки“, тĕртме-авăрлама ĕç пар, тет. Ст. Шаймурз. † Пире тенĕ сарă ача çакă ялта ӳсет вăл.

тесе

иногда употребл. и в нар. анатри вм. прош. вр. N. Эпĕ: эсĕр килте, тесе. Я думал, что ты дома. || В чувашизме. Изамб. Т. Юрĕ. Сашпăн, паллакан çын тесе, парăпăр ĕнтĕ. Хорошо, как знакомому мы тебе отдадим, продадим. || Употребл. для большего оттенения. ЧС. Мирун пăртак ларсан, киле кайма тесе, тула тухнă.

тевек

дельный, заботливый. Янш.-Норв. Тевек çын, дельный, заботливый. (Сообщ. Н. Р. Романов).

теветкелĕ

решительный, смелый. || Смелый. Халапсем 34. Епле ялта пĕр теветкелĕ (хăюлă) çын çук пулĕ? || „Домовитый“. Стюх.

тевĕр

(тӓвэ̆р), другой. Пшкрт. Тевĕр çын. См. тепĕр.

тевккеллĕ

предприимчивый, решительный. Сред. Юм. Тевккеллĕ çын, пĕр тума шокăшласан, мĕнле те пôлса тăвать-тăватех.

тек

(тэк, т’эк’), все, то-и-дело, assidue. НАК. Хăй тата ниçта каймасăр кулĕ тавра (кругом по озеру) калла-малла тек ишкелесе çӳрет (утка). Перев. Хамăр нимĕн çинчен те шухăшламастăпăр, текех тататпăр (знай себе рвем ягоды). Н. Лебеж. † Выляма тесе, тухрăм урама, тек пăхаççĕ манăн сăн çине (на мое лицо). Сред. Юм. Тек хăраса çӳре онта (все бойся там), арран ирĕке тôхрăмăр. N. Вĕсемпе тек килĕштермесĕр пурăнатпăр (все ссоримся). Изамб. Т. Çапла тек (всё) лашасене çавăрса аштараççĕ. Юрк. Пĕри хăй амăшне, ватă çынна, хире пăрçа вырма илсе каят. Амăшĕ, вырнă чухне пĕр пăрçине, çиме тесе, çăварне хыпсан, шăлсем çук пирки çиеймесĕр, тек çăварĕнче чăмласа тăрат (горох остается у нее во рту не разжеванным). М. Васильев № З, 51. Шор лашапа эпĕ тек (мĕн тăвас тен выльăха?) пĕлĕт çине олăхап пек. Янтик. Пĕрре çаптарас пулать сана кутран, вара тек вырăн çине шăма пăрахатăн эс (перестанешь постоянно мочиться в постели). || Гиперболически. СТИК. Мĕн тек пĕтĕм ачу-пăчупа йăхланса çӳрен? (Говорят про женщину, идущую куда-нибудь со всем семейством, с ребятишками). Ib. Лапăртатса ан тăр тек! Не болтай. Ib. Çывăрса ан вырт ĕнтĕ тек, тăрас пулат! || Плеонастически. Орау. Вăл (она) хăш чухне, хутса ярсан, хупма (скутать печь) тек килекенччĕ. || Всё (в смысле „всюду“). N. Манчжуриара (= Манжурире) тикĕс вырăн пит сахал, тек тусем. || Больше, amplius, ultra. N. Тек ан таврăн! Тек ан таврăн (больше не возвращайся)! тесе, хĕнерĕ, тет те... N. Çăварна тек ан кар. Истор. Новогород çавăнтан кайран тек ирĕке тухайман вара. Альш. Амăшĕ калат, тет; тек çăкăр çук ĕнтĕ (больше хлеба нет), тесе калат, тет. N. Текех тăвассăм çук ун пек (больше не буду делать). N. Иляна вăл текех курайми пулнă (с этого времени возненавидела). Ала 17°. Халĕ ĕнтĕ эпĕ сирĕн патăрта вуникĕ çул пурăнтăм, текех (больше) кунта пурăнма юрамасть, каяс пулать. N. Текех ун çине те шанми пултăм. Я больше на него не надеюсь). Ала. Тек ан калаç, эпĕ хăратăп. Дальше (больше) не рассказывай, я боюсь. Торп-к. † Эпĕ сире текех кисе курас çук (больше не приеду к вам повидаться), сыв полăр та, пор полăр! Яргуньк. Сутнă чух ман пуçăмри йĕвене ан пар; парсан, мана текех кураймăн (больше не увидишь), терĕ, тет. Ой-к. Текех пыман вара. Больше не приходил. N. Килтен хут (письмо) илмесĕр текех хут ямастăп. Лашм. † Пирĕн çак тăвансем тек килес çук (больше не придут); килсессĕн, пăха пĕлес çук (мы не сумеем принять с должным почетом). N. Тек (больше) ним те çырма пĕлместĕп (в письме). СВТ. Нумайĕшĕ: çын шатра чирĕпе пĕрре чирлесессĕн, нихăçан та текех шатра тухмасть, теççĕ. Сĕт-к. Салтака тохса кайнă чоне: сыв полăр та, пор полăр, текех килсе кормăпăр, тесе, макăрса йорлаççĕ. N. Ăна текех хистемен вара. Его больше уж не принуждали. Регули 1301. Тек ан кил. Больше не приходи. Постоянно не приходи. N. Пĕр каланă пулсан та, анчах тек ан калатăр. Если сказал, то пусть не повторит того. || Опять. N. Этем пĕрре вилсен, тек пурăнасси пур-и? Янтик. Халь ĕнтĕ пĕрене хатĕрлесе çитертĕм, тек кайса шырас хуйхи çук. || Еще. N. Ман пек хĕн ĕçсене, ырă ĕçсене пит тĕплĕ туса пурăнакан çын çĕр çинче тек пур-ши вара. || В состоянии бездеятельности. Встреч. в след. обороте. N. Тек тăр-ха, ан вĕлер! Стой, не убивай. Микушк. † Ылттăнах та хачă, кĕмĕл ункă, кăтачĕсем çукран тек тăрат (ножницы лежат так, т. е. без употребления). Пазух. Юрлаймăттăм — юррăм та, ай, тек тăрать (иначе мои песни останутся так, т. е. без приложения). || Лашм. † Ай хаях та миллай, хамăр савни, эп каймантан тек кĕтсе тăрать пулĕ (вар. эп каяймантан тек кĕтет, т. е. всё ждет меня, чтобы взять замуж?). Кама. Эсĕ те кунĕн-çĕрĕн кĕнекепе. Сан пирки мана вăрçаççĕ. Ларасчĕ майланса тек кăна. Пĕтĕм ял сан çинчен калаçать.

тем

(т’эм), неизвестно что. См. темĕн. Регули 510. Тем (темĕнле) полать-ха. Не знаю, что (еще) будет. Синьял. † Вăрман хĕрĕнчи кăвак пĕлĕт, тем çăвасси пур халĕ. Пуç капташки-маклашки, тем курасси пур-халь ун. Сунт. Тем тăвассу пур. Не знаю, что мне сделаешь (т. е. ты со мною ничего не сделаешь. Ответ на угрозы). ТХКА 49. Тем тăватăр ĕнтĕ (не знаю, как вы решите), кайма та хăрамалла, лашасене те шалккă, тет анне. Амăшĕнчен ыйтсан: ашшĕ тем тăвать, тет. СТИК. Тем пулат, тем килет-ха, тен мункунччен вилĕпĕр-кайăпăр! (Погоди, вот доживем до пасхи, там увидим). || Неизвестно какой. Шел. II. 64. Ма ан кăтарттăр (почему не показать), вăл тем япала мар вĕт (не бог-весть что). Истор. Иван Калита аслă княçра чухне вĕсем тем сăлттавпа (по какой-то причине) Радонеж ятлă хулана куçнă. Все, что угодно; весьма многое, разнообразное. || N. Уйăх хушши мар, пĕр эрнере те тем пулас, тем килес. N. Темрен те паха. Дороже всего на свете („дороже не знаю чего“). Ст. Яха-к. Çав кунсенче тем те курăн çавăн пек япаласене (увидишь много подобных вещей и не знаю каких). || Нечто страшное. Шел. 102. Саншăн (из-за тебя), пĕчиккĕскершĕн, пире темех тумĕç-ха (ничего особенного не сделают). || Не знаю. Регули 481. Тем, пĕлместĕп эп. Не знаю, мне это неизвестно. Ib. 486. Тем тес. Не знаю, что сказать (quid dicam nescio). Орау. Час килет-ши вăл? — Тем, пĕлместĕп. Ib. Пырать-ши вăл, çук-ши? — Тем тăвать („не знаю, как он поступит“). Придет ли туда? — Не знаю. Якейк. Виçĕ пус окçа та çок, тем тума пĕлес халь (не знаю, что делать). N. Пирĕн тем тумалла çук япалана. N. Эпĕ орăх хоть те ярирăп-и, тем. || Не знаю, что об этом сказать (затрудняюсь определенно высказаться). Орау. Вăл хăй кăмăллă япшар çын пек туйăнчĕ те, тем тата. Мне показалось он любезный человек, впрочем не знаю... || Иногда только смягчает последующее заявление, или отнимает от него силу полной уверенности. Торп-к. Пичĕшĕсем ыйтаççĕ, тет: макăртăн-и мĕн, Хăрхăн, тесе калаççĕ, тет. Пике калать, тет; тем, макăрман та, йывăç турачĕ çапрĕ те, çавăнпа кушшуль тухрĕ, тесе каларĕ, тет. Регули 843. Тем, каяс çок вăл паян. Ib. 482. Тем, корман эп. Не знаю, я не видал (мне кажется, я не видал). Другой смысл (с иною интонацией): „мне по этому делу ничего не известно, я не видел“. || Должно быть, кажется, как видно, возможно. Панклеи. Попĕ корчĕ те: Макçăм, сан кĕсре окçа кăларать, тем, тет. Орау. Тем, ку Йăван кĕçĕр килмеçт пуль (наверное, не придет; верно, не придет; как видно не придет), кĕтес те мар. Никит. Татнă пек çырлине сутсах килет тем. Видимо, она придет домой тогда, когда продаст набранные ею ягоды. Янтик. Хулана карĕ тем (повышение голоса на „хулана“). Видно он в город поехал. Сред. Юм. Паян çăмăр пôлать тем? Возможно сегодня будет дождь? N. Ĕни сĕтсĕр мар тем те (кажется): çаканĕ нăмай та, çанпа çитмеçт, корнать. Орау. Ирех юрлатăн, ачам, тем сан паян макăрмалла пулать пуль. Регули 485. Вăл тем. Кажется (думаю, что), это он. N. Сахат чарăнса ларчĕ тем вăл çĕрле. Б. Нигыши. Старикки каланă (старухе): çарăкне хăпарса курмасăрах кулатăн тем (кажется), тесе калать, тет. Якейк. † Ай акиçем, йăмăксам, тем ытлашши каларăм поль, кайтăр-поттар! ан тийăр. (Солд. п.). Нюш-к. Эс манран пĕр виç çул аслăрах-ши? Эс манран пĕр виçĕ çул аслăрах тем вара (еще более увеличивается продолжительность). Панклеи. Чăнах тем. Кажется и в самом деле правда. || Как будто, словно будто, quasi is. Регули 480. Эп, тем, каларăм сана. Не знаю, сказал ли я тебе (как-будто я сказал тебе). N. Тем пĕр-пĕрне çиленнĕ пек, тек пĕр-пĕрин патне нимĕн хыпар тумасăрах пурăнатпăр. С. Айб. † Турă утма савса эп ӳстертĕм, тем хам савăнса ларса, ай, çӳрес пек. („Тем“ придает здесь оттенок раскаяния). Сунт. Тем, пуян çынсем пек. Ib. Çанталăкĕ, тем, сулхăнлатрĕ. N. Тем, аван мар пек туйăнать. || Нередко соединяется с другими выражениями или предложениями. Регули 484. Те ярас тем. Не знаю, посылать (послать) ли, или не посылать (послать). Ib. 780. Вăл пирĕнтен инче мар; те килет тем конта, эп она пĕлместĕп (не знаю придет или нет). N. Мĕскерле, чăваш хушшинче пурăнса, чăвашла вĕренейчĕ-ши вара (а удалось ему выучиться)? — Тем, вĕренейчĕ-и вара (или: те вĕреннĕ тем, или; темĕскерле вара). А когда он жил в чувашах, удалось ли ему выучиться по-чувашски? — А не знаю (а не сумею тебе сказать). Бр. п. водку 16. Хамăр ялăн каччисем темĕншĕн тем ыйтмаççĕ (не сватают). N. Тем авланас пулĕ салтака каяччен. || Не знаю почему. Изамб. Т. Тем вăрçаççĕ вара? || Не знаю что; шут знает что. N. Çавăн пек сăмахсем вĕсенĕн урăх та нумай: çавăн пек пулсан, тем курас пулĕ (испытать придется). С. Тим. Курăкран çӳхе, темрен вăрăм (длиннее не знаю чего). || Что-то. Шурăм-п. Тем калас, тет пулмалла. Должно быть, что-то хочет сказать. Сред. Юм. Тем алхастарнă поль сире. (Çынсĕм пит чарăнмасăр вылясан, кôлсан калаççĕ). Уже не... ли (указывает на одну из возможных вероятностей). Ib. Пĕр пит йосав каччă иртсе кайрĕ, хăтана каймарĕ тем (т. е. уж не пошел ли он невесту сватать?). || Что-то (= почему-то). Орау. Пĕр çулнехи пек кахатлăх ан пултăр кăçал (как бы не случиться неурожаю), тем çăмăр çук. СТИК. Тем пуç ырата пуçларĕ, те сĕрĕм çакланчĕ. Что то начала болеть голова, не знаю — угорел. Алгаз. Тем урамалла пăхрăм та, çынсем мăкăр-мăкăр вуласа чупаççĕ. N. Çынни тем чирлĕ, типшĕм, лутра хăйне хăй хавас мар пек кăтартат. || Служит для усиления. НИП. Тем пысăкĕш чăрăшсем (огромные ели). Орау. Вучĕ тем çӳлли çунать. Пламя поднимается на огромную высоту. || Употребл. в чувашизмах. Сред. Юм. Тем çăва ятлăччĕ çав! Не знаю шут знает, как его звали! Ib. Тем çăва патне ярат онта мана! Не знаю (шут знает), зачем посылает он меня туда! N. Тем мурне (также: тем ахратне, тем шуйтанне, тем хăяматне, тем масарне; тем çăвине, почему-то). Сред. Юм. Тем çăвалла çын ô, нимпе те манран йôла пĕлмес. Шут знает, что он за человек — все за мною вяжется. Ib. Паян ô кайни такçанах, тем ĕмĕр пôрăнчĕ ôнта (долго находился или пробыл). Ib. Тем чир пик аса та илмен эп ôна. Не знаю, я как-то не припомнил этого. Ib. Тем çăви полнă. Не знаю, что случилось (шут знает, что случилось). Шурăм-п. Хăйне теме (dat.) хурса, таçти пухура пек, никам ăнланайми сăмах калать. С крайнею гордостью он произносит никому непонятную речь, как будто на каком-то важном собрании. Ск. и пред. чув. 57. Тем хăтланман-ши, темĕскер туман-ши? Не наделал ли он чего? Сĕт-к. Çав пачкалăка тĕкĕ пемелле (надо подпереть подпорой): тем çĕрех солăнса кайнă. || Чорт знает к чему, зачем. Орау. Тем ухмахне палăртать вăл. К чему обнаруживает он свою глупость?

тем пек

подобно невесть чему; очень, весьма сильно. Истор. Тем пек хытă вăрçнă. Толст. Патша тем пек çиленсе çитре (страшно рассердился), тет. СТИК. Вăл (она) акăшне тем пек чарчĕ, тет те, çав леш (та) нимне те итлемерĕ, тет. (Она всячески уговаривала сестру не убивать брата...). Изамб. Т. Акă, тем пек ĕçлĕттĕм, анчах вăй çук. Коракыш. Çул çинче санран тем пек итсе пĕлĕç (будут настойчиво расспрашивать). N. Тем пек юрасшăн тăрăшать. Янш.-Норв. Хăйсем кассисем ăна (девку) пурте мухтаççĕ, кил-йышĕсеи те тем пекех юратаççĕ (страшно любят). Н. Шинкусы. Хăйĕн халĕ тем пек пăхас шухăши те пур-тăр (самому, чай, очень хочется погадать). Орау. Эпĕ чăвашла кăшт (или: пĕчĕк) хут татăк çине çырнине те тем пек (вулаттăм). Ib. Пуçăм тем пек ыратрĕ (болела). Ib. Хăне хăй тем пекех хитре тесе шутлать пуль. Небось, считает себя за писанную красавицу. Ib. Чĕмпĕрте эпĕ те тем пекех вĕренесшĕнччĕ, анчах атте вăй çукран ниçта та вĕренме яман. N. Анне мана тем пек тинкерсе пăха пуçларĕ. N. Вăл мана вăрçнă чуне тутаран патакпа çапрĕ те, ман тута тем пек шыçса карĕ [страшно распухла, у меня всеё (т. е. всю) губу разворотило]. Сĕт-к. Хĕвел анасса тем пекех кĕтетĕн вара. Çĕнтерчĕ 14. Çуттине парсан, тем пекех аванччĕ те. N. Эпĕ хам сăна (портрет) тем пекех (с удовольствием) ӳкерсе ярăттăм, ӳкерекенех çок конта. КС. Тем пекчĕ те çав (очень желал-бы, но...). || Невыразимо приятно. Якейк. Çав вар вĕçĕнче сив шу ĕçрĕм те, тем пекех туйăнчĕ (или: полчĕ). Ib. Ăна пыл çини тем пекех туйăннă çав. Шел. 166. Тем пек маттур хĕрсем те (первейшие красавицы) пит юратса çиеççĕ. Цив. Лаши çине утланса ларчĕ, тет, тем пек улпут пулса (как невесть какой барин). Т. VII. Лартсассăн, вăл çын çак ямăшкăпа тем пек калаçа пуçларĕ (пустился в разговоры), тет. || Изумительный, великолепный. Каракыш. Ирччен тем пек хула пулса ларнă (возник).

тем таранччен

очень долгое время. Шăна чир. сар. 13. Çын вара чирлесе тем таранччен хĕне кайса асапланать.

тем чухлĕ

тем чохлĕ, то же, что тем чул. N. Тем чухлĕ çын пĕтрĕ. Якейк. Килтĕмĕр те, тем чохлĕ лартăмăр. Ib. Пасарта тем чохлех тăтăмăр. || Затруднительно сказать, насколько... Ст. Яха-к. Анатри Паллясем Упнерти Маçилке карчăках тасаттарсаччĕç; пирĕн те ăнах тасаттарасчĕ, анчах вăл халĕ пирĕн пата килсе тасатма тем чухлĕ ерçет (не знаю, досужно ли ей).

темĕн

(тэмэ̆н’, т’эмэ̆н’), неизвестно что, что-то. N. Вăл ăна мĕн каланă? — Темĕн каланă (или: темĕн каланă, пĕлместĕп). Альш. Анчах унăн сăмси тăрринче темĕн шурри пур: кукша (çутă) пуçлă çын пек курăнать (у утки из породы „кукша-кăвакал“). || Невесть что, бог знает что... Юрк. Тĕтĕресси темĕн мар-тăр-çке (т. е. не представляет большой трудности). N. Сĕлĕ вăрлăхĕ çитерни пĕр сехет хушшинче темĕн курмалăх пур. || Употребл. для обобщения. Альш. Унтан лерелле вара Кӳренсем-темĕнсем каяççĕ (и не знаю, какие-то еще селения). Ib. Шапа кĕписем-темĕнсем (и еще какие-то травы), шăтат хăмăш [растет (вырастает) тростник]. || Не знаю(-ем). Сред. Юм. СТИК . Темĕн, кашкăр-ши вара! Не знаю, едва-ли это волк! (Так и в Сред. Юм.). Юрк. Темĕн, курмарăмăр, теççĕ ыттисем те. Не знаем, мы не видели, говорят и остальные. Ст. Чек. Темĕн, астумастăп (с оттенком сожаления, иногда преднамеренного, в том, что сказано другим человеком). || Выражает сомнение. N. Эпĕ сывă юласси темĕн? Не знаю (сомневаюсь), останусь ли я жив. N. Çăмюн вилес пек выртат; çак кунсене ирттерейи темĕн. Шихаз. Ентĕ кун пекех пулсан малалла каясси темĕн. Едва ли при такой обстановки пойдешь дальше. || Как будто. Пазух. Улма йывăç касрăм, темĕн Атăл тăрăшне тухас пек. Ух пек çинçе пӳме ӳстертĕм, темĕн атте-аннене юрас пек. || Пожалуй. М. Васильев. Çывăр, çывăр, тĕлĕк кор, атто тарĕ, темĕн, хор. Чăв.й. пур. 25. Эсĕ, темĕн, çунтарса ярăн, тесе, элек тупса сутниксене йыхăрса пынă та, Яккăва тилкепепе юпа çумне кăкарса пит хытă хĕненĕ. ЧС. Усал сăмахсем калаçса, вăрçса çӳресен, темĕн, начар пулĕ. || Как бы не... Толст. Анчах асту, ан шавла, ан ӳсĕр, темĕн хăратса ярăпăр тата (как бы не спугнуть), терĕ. || Как ни... N. Пристăв аллинче Окунĕв сăнне (фотогр. карточку) тытса тăрса, мĕн тухакан пĕри: Окунĕв мар-и, тесе тăрать. Анчах, темĕн аппалансан та, Окунĕва тытма пултараймаççĕ-халĕ. || В отрицат. предложениях — ничто. N. Ман шухăшпа пулсан, халăх ĕçе тĕрĕс тăвас тесен, çакăнтан ытла темĕн те тума кирлĕ мар. || В чувашизмах. N. Вăрлăхĕ вăл илсе акма темĕн хаклă япала мар (не бог весть какая дорогая вещь). N. Унтан вара вăл каланă: темĕн тесен те (как бы то ни было, а...), пирĕн çĕр çаврака. Букв. 1904. Ача ăсĕ çав: темĕн йĕмелли пур вара çав чĕпĕшĕн (не стоило бы и плакать из-за этого цыпленка)! N. Йĕрин! темĕн вилмĕ халĕ, йĕрĕ-йĕрĕ те, чарăнĕ. Пусть плачет! Не больно умрет (т. е. ведь не умрет же); поплачет, поплачет, да и перестанет. N. Темĕн кунĕпех ĕçлемĕн-халĕ. Ведь не будешь же целый день работать.

темĕн чухлĕ

то же, что темĕн чул. Юрк. † Шурă хăваран шурă пӳрт эпĕ лартрăм (поставила), темĕн чухлĕ тиек кĕрес пек; çаккăн чухлĕ пĕвве ӳстертĕм, темĕн чухлĕ ыра сăмах илтес пек. N. Кирек камăн та, хай пурăннă вăхăтра, темĕн чухлĕ манмалла мар вăхăтсем пулаççĕ (много незабвенных минут). N. Вун çулхи ачасем килте темĕн чухлех ĕçлесе пулăшаймĕç (т. е. от них большой помоги быть не может). N. Хулине илсе темĕн чухлĕ çын вĕлерсе пĕтернĕ.

темĕнччен

неизвестно до чего (до какого предела), очень, долго. N. Аероплан, вĕçсе пырса, хула çинче темĕнччен тăчĕ. Юрк. Çапла темĕнччен кала-кала пырсан, мĕн çырассине каласа пĕтерсен, тиекĕнчен: мĕн çырнине вуласа пар-халĕ, епле, аван çыртăмăр-и? тесе, ыйтат. Чăв. й. пур. 34. Йыхăрма пырсан, çав çын темĕнччен йăлăнса тăрать вара: тарăхашшăн атя, тесе. ЧС. Çапла темĕнччен (scr. темĕччен) темĕскер тепĕр каласа кĕл-тăвать, анчах эпĕ мĕн-мĕн каласа кĕл-тунине астумастăп.

темĕскерле

неизвестно как. Ст. Чек. Ку япалана темĕскерле тумалла. N. Вăл сасса илтсен, пĕтĕм чĕре темĕскерле пулса каять (при сильном, неприятиом возгласе с сердцем что-то делается особенное). Юрк. Эпĕ темĕскерле пулса кайрăм (смутился?)-Епле çырмалла? тесе, эпĕ вĕсене хирĕç каларăм. || Неизвестно какой; странный. N. Вăл темĕскерле çын: тек хăй тĕллĕн калаçса çӳрет.

темĕскерле-масарла

какой-то странный. СТИК. Темĕскерле-масарла çын вăл. Он какой-то странный человек.

тен

(тэн’, т’эн’), может быть, возможно; авось. N. Тен, вăл вăхăтра пӳртре никам та пулман. Ал. цв. 15. Мана пӳрсен, тен, эпĕ сан патна каллах та тавăрăнăп. Бес. чув. 9. Лайăх çитерсен, пырĕччĕ те, тен, анчах лайăх çитересси ăçта ĕнтĕ вăл ку çулсенче (где уж хорошо кормить на этих годах)! N. Пăртак шухăшлăса тăркаларăмăр та: тен, курмĕ-ха, тесе, пĕринчен пĕри иртерсе (взапуски), вăрманалла чупса кайрăмăр. Туперккульос 6. Малтан ленксе чирленине çын, тен, ирттерсе те яма пултарĕччĕ. Сунт. Ашшĕ ун, тен, ĕмĕр килмĕ. N. Кăна (это письмо) илсен, тен, мана валли пĕр-ик минут тупăнĕ — мана çырса ярăр часрах. Абаш. Тен, вăл сан патна кĕрĕ (зайдет). Истор. Шведсем, тен, пире темиçе хутчен çĕнтерĕç, анчах эпир вĕсене çĕнтерме хăйсенченех вĕренĕпĕр! Б. Олг. Пăрахма (уступить) полмас ман, паранкă таса (хорошая) ман. Воç леш çынне (у того человека) ил; вăл, тен, йӳнех парат полĕ, онне ил (купи). N. Тен, ăçта пĕлес (кто знает)? Пире хĕрхенсе ачасене те тупса парĕ, тенĕ. Ib. 468. Вăл килĕ, тен. СПВВ. Х. Тен, парĕç-ха. Может быть, еще дадут. С. Дув. † Çакă хăта патне килсессĕн, тен, чыс курмĕ тесе, пĕлетре? Альш. Тен, çапла лара-лара кайнă ĕнтĕ вăл тĕнчи (население этой местности разселилось все так). Ала 94°. Вăсем татах ыйтнă: тен, кунтах пулĕ пирĕн ача, тенĕ. N. Тен, парĕç, теççĕ. (В Якейк.— тетен). Истор. Паян сывă, ыран, тен, тупăка выртăпăр, тесе пурăннă. N. Суйланă çынсене, тен, тĕрлĕ майпа илĕртме, тĕрлĕ майпа хăратма тăрăшĕ. Якейк. Йăван ули, тен, çавăн чух капан тăрринче пулнă. || Пожалуй. Абаш. Тен, çомăр полать паян. Сред. Юм. Паян ôкçа ыйтма ан кай-ха эс ôн патне, килте çôк-и, тен, ô. Ты сегодня не ходи к нему за деньгами, пожалуй, его и дома нет. N. Тен палхав тухса ан кайтăр (как бы, пожалуй, не случилось бунта), тетĕп. || Вероятно. Уганд. || Часто соединяется с вопрос. частицами. Бес. чув. З. Çук, эпĕ ахаль: тен чирлемен-и-вăл, тет; пулать вăл хăш чух çапла. Якейк. Вăл килет-и тен-хе (тетен вăл килĕ-ха). Может быть он еще (энкл.) придет. N. Тен, эсир янă писме те çавăнта карн тен. ТХКА 77. Вырăсла питех пĕлменскер, çырассине хам йăнăш çыртăм-и тен. Ск. и пред. чув. 20. Хăямат енчен-и тен, вĕçет-килет текерлĕк. Абаш. Онăн окçа пор-и тен. Ib. Вăл контах-и тен. Ib. Хăйсемех исе карĕç-и тен. Орау. Каймаçть те-и-ха тен вăл паян. Он сегодня, может быть, еще и не пойдет. Трахома. Илтнĕ пулĕ-ха, е курнă та-и тен, епле хăшĕ-хăшĕ куç пирки тарăхса çӳреççĕ. ППТ. Тен, çулахи пек çĕр типĕ, кун ăша пулсан, вăсене те ытăчĕ-ç-и тен (т. е. рубахи и обувь скинули бы и бросили), анчах халĕ сиврех, те çавăнпа кăна чарăнса тăраççĕ пулас. Регули 467. Çавă вăл-и тен. Ib. 469. Эсир паян каймастăр-и тен. Ib. 470. Çавă вăл полать-и тен. Может быть, это он. Ib. 489. Вăл тури (= турĕ-и) — тен. Ib. 1390. Килет-и тен, тăхта пăрластăк (погоди немного). Чăв. к. Шур Атăлсем урлă каçнă чухне тен шур пулă тытса çирĕр-е? Пĕвĕрех çурта, çӳçĕр ука, тен пан-уммн çисе ӳсрĕр-е? С. Дув. † Пĕвĕрсем çурта, сăнăрсем улма, тен пан-улмн çисе ӳсрĕр-е? Ст. Чек. Тен эс çапла турăн-а? Букв. 1904. Çинчех тухтăр патне кайнă пулсан, чĕрĕлĕччĕ тен-и тен? || Кажется (выраж. сомненне). СТИК. Çавăнта карăн-а тен? Çавă пачи (= пачĕ-и) тен? Ib. Çавă килчи тен. Кажется он пришел. Ib. Тен çавă хĕнери? (Сочувственно говорит взрослый человек ребенку, когда тот плачет). || Соединяется с другими выражениями возможности. Юрк. Ĕнемĕре тен куç ӳкрĕ пули (= пулĕ-и) — пит начарланчĕ-çке, тет. N. Каваш паракантан та сыхланса тăр, малтан ăна мĕн кирлине пĕл, тен вăл хăйшĕн канаш тăвать пулĕ, тен вăл сан çинчен шăпа ярасшăн пулĕ. N. Тен эсир хăвăр пĕлекен улпутсем урлă мана, Хусаналла сĕтĕрме пултараймăр-ши? || Что-ли (выражает недоумение). КАЯ. Çапла çав, килемей! пирĕншĕн таштан инкек тупăнса килет-и тен: ĕнер Тумия урнă йăтă тулланă. || Не знаю. В. Олг. N. Тата чӳречесем шап-шурă шăнса ларнă вăхăтра та вăл урамра çара-уранах (босиком) çӳретчĕ. Темле çӳретчĕ тен, эпĕ шухăшлатăп та, ун тӳсĕмлех нумай пулĕ, тетĕп. Сред. Юм. Тем çăвине памас-и тен. Не знаю, почему он не лает. || Как будто? Капк. Тен, çуна сасси илтĕннĕ пек туйăнса-а кайрĕ. Кан. Тен, чĕрене касса кăлараççĕ-и? Ib. Йӳнĕ таварсем татах илсе килчĕç-и тен? В. С. Разум. КЧП. Илтĕннĕ (надо: илтĕнне?) кура (по слухам), Яппунире çĕмĕрĕлнĕ хуласем вырăнне пĕтĕмпех шыв илсе ларнă-и тен (как будто затопило водой).

тенкке

ходить, слоняться попусту. N. Тенккесе = танккаса. N. Çын ахаль, ĕçсĕр çӳресен калаççĕ: мĕн пустой тенккесе çӳрĕп санашкал. Орау. Ахалех (попусту) тенккесе кайса килтĕм, кайни ним усси те пулмарĕ.

тепе

то же, что тепле. М. Васильев № З, 16. Чăтаç çапах мĕскĕнсем! Тепе тохмаç чонĕсĕм (не знаю, как это в них держится душа). N. Тепе çурăлмарĕ пуç! Сред. Юм. Чирлесе тин тăнăччĕ, сôха тепе тукалĕ ĕнтĕ. Он только, что встал с поетели (после болезни); не знаю, как это он управится с пахотой. Ib. Пĕчик пасарта (ытлари пасарĕнче) çын шыраса топмĕ-мĕи, эп ôнта тепе те (как-нибудь да) тôпап-çке (уж найду).

тепĕр

(тэбэ̆р), другой (второй), второй из двух; alter. Срв. урăх, другой, иной, alius. Б. Яныши. Çак пулă çисе ларнă çĕре тепĕр кашкăр чупса пычĕ, тет. N. Хай юмăçи тепĕр сĕтелпе тĕпел кукăрне ларнă. Йомзя села в угол за другой стол. Орау. Паян сучĕ пулмарĕ, тит, тепĕр сута хăварчĕç (отложили до другого заседания суда), тит. N. Тепĕр конче, на другой день. || Еще один, и еще один, praeterea unus. Орау. Кунсăр пуçне тепĕр каç анчах çыврап. Кроме этой ночи я переночую (здесь) еще только одну ночь. Яргуньк. Вара арăмĕ, Йăван çывăрсан, çак груша тата икĕ валяй дубинушкăпа тепĕр тутăр илчĕ те, хăйпе пĕрле варлă пурăннă ĕмпӳ ывйлĕ патне тарчĕ. Синерь. Пĕр шăшипе тепĕр сала-каяк икĕ пĕрчĕк сĕлĕ тупнă, тет. (Одна) мышь и (еще один) воробей нашли зернышко овса. Изванк. Тата лере чăх пусса çиме пĕр пĕчикрех хуран, тепĕр пуçламан пичке лартрĕç. N. Пĕр кĕпе, тепĕр йĕм, тепĕр носки, тата пилĕк листă хут. Шибач. Онта пычĕ тепĕр çӳçĕ. Туда еще пришел один портной (сначала приходил плотник). N. Вон тенкĕ панă полсан (она ему), тепĕр пилĕк тенкине (другую пятишницу) калах ыйтап (с него возьму назад?). N. Тата тепĕр часси (кроме того, часы) парса ятăм. Йӳç. такăнт. 15. Усал, яхăна та ямасть, ваттисемпе ятлаçас тесен! Çитĕнĕ акă тепĕр Вирĕс Лăриванĕ, каттăршнай... N. Тепĕр май çавăр. Коракыш. Пемесен (если не застрелишь меня), эпĕ сана пĕр çурăма, тепĕр курка сĕтĕме парăп, тесе каларĕ, тет (медведь). Альш. Ес-кӳллĕн тăрăшшĕ сахалтан пĕр çухрăм пур-тăр, урлăшĕ тата тепĕр çур çухрăма яхăн пуртăр. С. Айб. Тата тепĕр çĕр пар-ха. Еще сто рублей дай-ка (точнее: еще одну сотню). N. Унăн пĕр аллине касса татнă, тепĕр çур çăкăр парса хăварнă (брат). Эпир çур. çĕршыв 19. Киремет тĕми айĕнче çăл куçĕ, тата пĕчикçĕ кӳлĕ пур. Инçе мар тепĕр кӳлĕ лакăмĕ пур. НАК. Унпала пĕрле мăн-кĕрӳ арăмĕпе ларать кĕçĕн кĕрӳ, тата тепĕр шăппăрăç ларать. || Иной. N. Рикшиусем хăш чухне талăкра хĕрĕхшер-аллăшар çухрăм чунаççĕ, чупасса тепĕр лашаран та хытăрах чупаççĕ (шибче другой лошади, т. е. быстрее иной лошади). Ачач 100. Куракансем те пулнă. Пĕччен кăна çӳремест, тет. Тепĕр юлташĕпе, тет. Кан. Тепĕр сăмахпа каласан (иначе говоря): çемьере тăватă ятак пулсан, вăл киле пĕр кил вырăнне памалла. ТХКА 8. Тепĕр çĕрте чăвашсем çĕр çынтан сакăрвун çын траххомпа чирлени пулнă. N. Тепĕр пуян патне кайсан та, кун пеккине тупас çук. || Еще. Ст. Яха-к. Маçилке карчăк вара: тепĕр ик-виç кунтан (еще дня через три) килĕп, тесе янă (сказала пришедшей к ней женщине). N. Тепĕр ик уйăхран, еще месяца через два. N. Тепĕр икĕ эрнерен (недели через две) пыма хушрĕ. Шарбаш. Тепĕр пăластăк (= пĕр ластăк, немножко) тăрсассăн, постояв (побыв) еще немного. Шугур. Ц. Килте тепĕр çула яхăн (еще с год) пурăнсан, аннепе пĕр арман хуçи патне пурăнма карăм. N. Тепĕр кон чол порăнсассăн, прожив еще столько же. N. Тата тепĕр олтă çохрăм. Еще шесть верст. Кан. Унта чăваш тăватă кил. Тепĕр икĕ чăваш килĕ вăрмана, кăк çĕрĕ çине лараççĕ (еще два двора чуваш селятся в лесу, на росчисти, на чищобе). N. Атте çук, анне 55 çулта, тепĕр аппа куçсăр, эпĕ 15 çулта. || При перечислении может значить: первый, второй, третий и т. д. || В другой раз. Сред. Юм. Тепĕр килсен (в Курм. тепре килсен), при втором приходе. Никит. Тепĕр пынă çĕре тухатмăш карчăк каллах ал ĕçĕ (алĕç) тытса ларать. Когда он пришел во второй раз, колдунья опять сидела за рукодельем. || При обозначениях времени иногда указывает на повторенне, наступление в будущем той самой поры или того момента когда говорящий произносит свои слова. КАЯ. Тепĕр çак кунччен (до сегодняшнего дня следующего года) мана тьыха парсан, каçарăп. (Слова киремети). N. Тепĕр çак вăхăтчен. Собр. Тепĕр çав вăхăтчен. || При обозначении приблизительного счета соответствует русскому еще приблизительно. N. Тепĕр иккĕ-виççĕ, еще два или три. N. Тепĕр ик уйăхран, еще месяца через два (т. е. приблиз. через 2 мес.). N. Тепĕр пилĕк уйăхран тата (татах) килĕп. Месяцев через пять я опять (еще опять) приеду. N. Прик кон шăнтса, тепĕр эрне пылчăк. || Следующий. КАЯ. Тепĕр кунче (= кунĕнче) аттесем кунĕпех ĕççĕрç (= ĕçрĕç). На другой день (postridie)... Изванк. Тепĕр кунчех, на другой же день. Б. Яныши. Тепĕр эрнере тунтикун пирĕн пата Сăранкассисем мана йĕп кăларма илме пурчĕ. N. Тепĕр кунĕн ирхине, чух шурăм-пуç (= çурăм-пуç) килнĕ чух, ирех çитрĕç Мускава. См еще прим. Оп. исслед. чув. синт. II, 66 (внизу).

тепĕр чухне

в другой раз, в другое время. СТИК. Шурăм-п. Эсĕ вăл ĕçе тума тепĕр чухне кил, ман халь апат çимелле. || Иной раз, иногда. N. Çав çын тепĕр чухне санран: хаçет çинче мĕн хыпар çыраççĕ? тесе ыйтать. Сред. Юм. Тепĕр чохне он пик япалана шыраса та топас çок. В другой раз такой вещи никак не сыщешь.

тепĕрев

(тэбэ̆рэв), другой, иной; ставится без определяемого. N. Уншăн вăрçма мар, тепĕрев пулсан, темĕн те тийĕччĕ. За это другой не только стал бы браниться, но и наговорил бы невесть чего (сказал бы невесть что). СПВВ. Х. Тепĕрев, вм. тепри. (Это неверно). N. Пурăна-киле тен эпир те çын хисепне кĕреймĕпĕр-и-ха? Тен, тепĕреврен ирттерсе те каймăпăр-и-ха (м. б., еще будет получше, чем иной)?

тепле

(т’эпл’э), неизвестно как, каким образом. Срв. теепле, телепле, тенепле, тепленĕ. СПВВ. Тепле, теепле, тенепле. СТИК. Тепле (с эмоц. ударением на первом слоге) пырса кĕнĕ, хам та тĕлĕнеп. Как это угораздило меня притти к нему. Ib. Тепле ӳкеймерĕ: чис ĕçерĕнсех карĕ (сорвался) вĕт. (Выражает удивление). В. С. Разум. КЧП. Тепле пулать ĕнтĕ, пĕлместпĕр: те килеет, те килеймест. (Салтакран килес çынна çапла каласа кĕтеççĕ). || Как бы то ни было. N. Ун пек çын тепле те çын пулать. || Как ни... Юрк. Тепле йывăр пулсан та, ача-пăчана хутаç çакса, ыйткаласа çӳреме яман. Ib. Пирĕн çын тепле начар пурăнсан та, праçникре мĕнте ют çын пырса кĕрсен, сĕтел хушшине лартса, чипертерех силлеме тăрăшат. || Как-то. Вăл тепле йăл кулса ячĕ. || Каким-то образом. N. Тепле тирĕс хушшинче ахах пăрчи (= пĕрчи) тупăннă. Никит. Çырмара, пичкене шыв тултарнă чухне, кунăн сылтăм ури тепле вакка кайнă (попала в прорубь). || Неизвестно как. N. Ну, Никколай, халь хам çӳреп те, тепле ĕç пуçтарас, тепле ачасене тăратса каяс. || Не знаю, что будет, что случится. ТХКА 53. Пĕр начартарах кĕсре, икĕ тьыхаччĕ пирĕн. Вăрмана яркаланă та вĕсене. Тепле ĕнтĕ. Вăрласа каймасан, кашкăрсем тытмасан, юратьчĕ, тепле ĕнтĕ. Альш. Тепле (не знаю), те час килейреп-ха эпĕ, те час килеймесп унта, питĕрсе кĕр-ха эсĕ, тесе калать, тет, ку. Синерь. Тарья каларĕ, тет: сирĕн пӳртре пĕр вăрăм хĕç çакăнса тăрать, çĕтрен (= çĕртен) те маччана çитичченех, терĕ, тет. Старик каларĕ, тет: тепле епле пулсан кирлĕ хĕçĕ вăл, кин, терĕ, тет. || Как-то набравшись храбрости. Никит. Шуйттан, тĕп сакайĕнчен укçа тупса тухнă чухне, аслă ачи тепле кăмака умăнче выртакан çивĕч пурта (= пуртта) илнĕ те, шуйттана каснă. || Неизвестно почему, не знаю почему (nescio quo pacto). Юрк. Пурте (дети) ĕçлеме юратаççĕ. Ку тепле кахал пулчĕ. Изамб. Т. Апат çиме пĕлет ку, тепле ĕçлеме пĕлмест. || Пожалуй. Букв. 1886. Эпĕ çĕре ансассăн: тепле, атте витене хупса хăварĕ, тесе, лаша кӳлме те анмарăм. || Неизвестно какой. Янтик. † Хапхăрсем вырăсла — уçаймăп; кăмăлăрсем тепле — юраймăп. || Какой угодно, любой. Кн. для чт. II, 129. Вăл (горилла) хăй тепле тискер кайăка та çĕнтерме пултарать. Изамб. Т. Тепле чирпе чирлесен (те), лашана масар тавра илсе çавăрăнаççĕ.

терĕн

(тєрэ̆н), ткнуть себя. См. тирĕн. Хорачка. Çĕçĕпе хуня хуа терĕнчĕ те вилчĕ (зарезался). || Споткнуться. Пшкрт. Ватă çын çолпа кайнă чоня терĕнсе ӳкнĕ (спотыкнулся).

терĕш

терĕшĕ, относящееся к тому или другому разряду (в значении тавраш ). Завражн. Яш-кĕрĕм терĕш (иначе: тени вăл) хĕрсем тĕлне пĕлмĕ (как не знать! Не может быть, чтобы не знал). Баран. 8. Çын-мĕн терĕш ниçта çук. Ib. 150. Тундрă тăрах тем хулăнĕш юр хĕвсе каять, вара кунта пурăнăç терĕш пĕтет. Ib. 98. Ав унта, сăртра, темĕскер хури курăнать, ахăр çурт терĕш пулĕ. N. Вут хĕлхемĕ тухса çӳлелле сулăннă пек, этем тĕрĕшĕ те асап курас çине анчах çуралать. N. Унăн ĕненӳ терĕшĕ те ăслăлăх кăтартнă май çавăрăнса ӳкме пуçланă. || Подобный, похожий. Юрк. † Манит терĕш хут татти, улталарăм карчăка: шӳт вылярăм хĕрĕпе. Ib. 168. Вăрман терĕш пĕрттех çук.

теркулă

(тєрҕулы̆), разборчивый. Пшкрт. Теркулă çын.

тымарлан

пускать корни. || В перен. знач. N. Пĕлĕт тымарланат-çке, алăм тусталанат-çке; хамран начар çын çисен те, чунăм вĕчĕрхенет-çке. Чув. пр. о пог. 69. Пĕлĕт тымарлана пуçласан, если небо начинает покрываться пленкой облаков. Ib. 167. Пĕлĕт тымарланать. Облака пускают корни. Ib. 18. Хĕвел аннă вăхăтра пĕлĕт тымарланса тăрсан, йĕпе пулать. Если во время заката очень много облаков в виде полос, будет дождь.

тыт

(тыт), держать; брать в руки. Якейк. Порçăн тоттăр йăмăкăм, пуçа çыхса каям-ши, алла тытса каям-ши? Регули 101. Вăл тытса тăчĕ вăлсене ӳкесрен (вăл тытса тăчĕ: ан ӳктер, тесе). Он держал их, чтобы они не упали. N. Онта çулла хорлăхан çырли питĕ нумай полать. Çавна вĕремсĕр татса çисан, алли ним те тытими полать, тенĕ. Ст. Шаймурз. † Пилĕке тытса ташлама çут пиçиххи пусанччĕ! Шурăм-п. Йăван салтак пăтине сулахай аллипе хуран (тамăка хурантан тунă) çумне тытса сылтăм аллинчи мулатакĕпе вăй çитнĕ таран çапрĕ. Ала 93. Ашшĕ утса пырса çӳçĕнчен ярса тытнă та, çӳлелле йăтса тăратнă; хуллен, сак çине çӳçĕнчен тытнипех, уттарса кайса лартнă. N. Вăл ăна (вăрра) аллинчен çатăртаттарса тытнă та, çавăтса пырать. Кан. Татăка аллийĕнчех тытса выртнă. N. Вăкăра пĕри мăйракаран (за рога) пăявпа тытса тăрать. || Поймать, ловить. N. Сат хуçи ман юлташсене пурне те тыта-тыта ватнă. Юрк. Çавăнтан вара ку пуçлăх тытăнат кăсене эрехпе тытма: монахсем шыв ăсма кайсан, калле килелле килнине кĕтсе тăра пуçлат. Баран. 119. Вăрманта темиçе тĕрлĕ кайăк-кĕшĕк пурăнать. Çынсем вĕсене тыта тăраççĕ. Альш. Мана Петĕр тытса ирĕксĕрлерĕ (изнасиловал). Регули 665. Эп тытнă полла исе карĕç. Ib. 440. Çӳресен, кайăкне тытинччĕ. Ib. 441. Кайăкне тытинччĕ; кайăкне полсан тата ярăтăмччĕ. Ib. 437. Эп тытăпин, мĕн тăвас санăн. Ib. Вăл кайсан кайăкне тытсанччĕ. Ib. З28. Вăл ялан онта тытакан. Ib. З27. Вăл онта пол тытакан. Ib. 237. Вăл она тытни лайăхчĕ. Ib. 230. Пол тытса килет. Пол тытса килчĕ. Ст. Шаймурз. † Курайман та çынсем питĕ нумай, тытсах çыхаймĕç-ха хĕрпеле. Ала 60. † Картишĕнче, аттеçĕм, сакăр сар ут, пĕрне ан тыт, атте те, пурне те тыт. ТХКА 49. Ытла тĕттĕм те, çапах кайса тытмалла пуль лашасене, терĕ атте. Ib. Атьăр, эппин, каяр. Шыраса тупар, тытса килес лашасене. Ib. 86. Шураç ачисем кĕтӳрен лашасем пыра-пыра тытаççĕ. || Хватать. Изамб. Т. Ачасем алăран алла тытнисем юпа пулнисен алли витĕр тухаççĕ. Тораево. Вĕсем кайран парнине пурте пырса тытнă. Альш. Авал салтака тытса (силою) панă. Ст. Чек. Аллăма ярса тытмарăм (не сделал, не было желанья, праздно?). Ib. Мана, тарçа тытнă пек: навуса тăк-ха, тет. Аллăма ярса тытмарăм. Орау. Темскер хăямач çине ларнă та, пырать... Теме те тытса кӳлĕç, тăрсан-тăрсан! Регули 700. Тытмала маррине кăтартрăм. Ib. Тытакан мар çынне кăтартрăм. || Переносно — держать (в руках). ЧП. Эпир илес хĕрсене ашшĕ-амăшĕ хытă тыттăр. || Удерживать. Кан. Сулăнса кайса ӳкме тăрсан, ăна тепĕр хăнана пынă çын ӳкесрен тытнă та... || Удержать (деньги). N. Çĕмĕрнĕ алтăршăн çитмĕл пус (20 к.) тытса юлтăм (или: тытрăм, или: катса юлтăм). Кан. Учрежденин кооператива памалли парăма тытса юлмала. || Производить расход, тратить деньги. Урож. год. Халех пин тенкĕ тытать. || Держать (в чем, что). Янтик. Урана ăшăра тытас пулать. О сохр. здор. Тир тумтир çынна пит ăшă тытать. Регули 691. Тытмалли утне кăтартрăм. || Держаться (за кого, за что), хвататься (за что). Орау. Ан юл, тыт ман аркăран. Кан. Йăвăç татăкĕнчен тытса, хумсем тăрăх 24 сехет хушши çӳрерĕм (плавала). Яндобы. Иван тус, хам çине утланса лар, хытă тыт, тесе калать, тет, кашкăрри. ТХКА 50. Атте малтан пырать, Пуртăсем пирĕн сылтăм алра. Сулахай алпа аттене эпĕ сăхман аркинчен тытса пыратăп. Шăллăм та мана çапла тытнă. N. Эсĕ манран (за меня) тыт (держись), эпĕ унтан тытăп. N. Эсĕ мĕшĕн сăмсăна тытса тăран? Юн каять. N. Килти шухăша тытсан, пĕтерес укçуна та пĕтерес килес çук. N. Манран тытатни? Камран тытан? За меня будешь держаться? За кого будешь держаться? (в собств. см.). N. Тытмаллине тытса пар малтанах. || Застигать, заставать на месте преступления. N. Вăрăпа тытнă. N. Çĕнĕ кутăрта кама эрехпе тытнă? Орау. Хĕрӳ çумăнче тыттăрним мана? Арăмупа тыттăрним мана? Ib. Эсĕ апла калама хĕрпе тыттăрним (= тытрăн-им) мана?... Ib. Эп сана, куçу шăтса юхтăр, парам ак, тытсан. Я тебе дам: пусть лопнут глаза, если поймаю. Регули 725. Эп онта кайсан, мана тытĕç. || Держать (экзамен). Курм. Ваçли! Кай Хусана иксамĕн (-н’) тытма. Ib. Е иксамĕн тытимасан (= тытаймасан), мĕн питпе киле каяс? || Городить. Кан. Шкул пахча картине 42 чалăш çĕтрен тытмалла. Юрк. Хапхипе хӳмисене те тытса çаврăнат (загораживает). N. Якур ав чее, вăл хай пайне карта тытса хучĕ. Чим-халĕ, акă эпĕ те тепĕр çул хам пая тытса хурам, теççĕ хăшĕ. Собр. † Çак ялăн укăлчине тытайăттăм шур хĕлĕхпе, уçăшăн мар, илемшĕн. Изамб. Т. Капан йĕри-тавра вĕрлĕк тытнă. Альш. Елшелĕн ун пек халăхран ыйтмасăр пыра-пыра тытнă пахчасем ăçта пăхнă унтах пур. Ib. Хăяр пахчисем нумайĕшĕ çереме туха-туха тытаççĕ те, çавăнта пахчи-пахчипе акса сыхлаççĕ. || Поражать болезнью (о покойниках). Им приносят жертву, состоящую в бросании кусков калача, меда и пр., напр., при возвращении с базара. При этом говорят: „умăнта пултăр!“ То же свойство приписывается и другим предметам. Ст. Чек. и др. Юрк. Вилнĕ çынна çимĕç таврашĕ е ĕçкĕ таврашĕ хывмасан, çав вилнĕ çын тытат пулат. НТЧ. Киремете пуççапаканнисем пĕри чирлесенех: ах! анчах кăçти киремет тытрĕ-ши куна? юмăçа кайса пăхасчĕ, теççĕ. N. Час-часах вилнĕ çын ялти çынсене кама та пулин тытса чирлеттерет. Ала 2. Апла пулсан та вилĕ тытать, вăл тытминччĕ (хорошо, если бы...), теççĕ. Магн. М. 104. Вилнĕ çын тытни. НЭ 118. Мунча вучĕ тытнă. Болезнь причинил банный огонь. Ст. Яха-к. Çук çав, кирик хăш çын та киремет тытмасăр чирлемеçт; тăвассине ăна çинченех тытса туса пăрахас пулат, юмăç мĕн тума хушнине, тесе калаççĕ вара хăйсем. Коракыш. Ати-апай, ан тытах! Çырлах! Килсе, икерчĕ, сăра çийăр-ĕçĕр. (Ваттисене хывнă чухне калаççĕ). Шинар-п. Халĕ те хăш-хăш çын е ӳслĕкпе пулсан: çав çăл тытрĕ, тесе, çăкăр татăксем кайса пăрахаççĕ, вара вĕсен ӳслĕк чарăнать пулать. Могонин. Киремет çывхăнчен пĕр йăвăç кассан, киремет çиленсе çынна тытать те, çимали-ĕçмели парсан, çураçать, теççĕ. || Покрывать (об инее). Çутт. 77. Хĕлле вара вăл шăтăксене шап-шур пас тытса лартать. || Воспитывать, ростить. N. † Ай, инкеçĕм, Алти инке! Эсĕ тытнă ывăл-хĕре эпĕ те тытса пăхам-и? (Хĕр йĕрри). N. Ăна лайăх тыт. || Воспринимать (ребенка, о повитухе, о восприемниках). ГТТ. Эпĕ унăн ачисене тытнă. Я крестный его детям. Якейк. † Ах, кортăм, хĕр кортăм, тăла варрипа тытнăскер,— ĕмĕр иртнĕн туйăнчĕ. N. Çак хăвăр тытнă ачана хăвăрăн тăван ачăра юратнă пек юратăр. || Приниматься (за дело). Ир. Сывл. З4. Тытаччен çех ĕç йывăр. Альш. Алă ĕçĕ тытат: пĕрне кĕпе çĕлет, пĕрне йĕм çĕлет; пĕринне саплат, тепринне аслатат. Якейк. † Инки сакки — шор сакки, шор шопăрсăр тытмарăм, итту инкия йоримарăм (даже, чтобы лавку мыть, надевала „шопăр“). || Пользоваться, употреблять. Нижар. † Хусан витри — шур витре, эп тытмассăн, кам тытĕ? Çав ял ачи — сар ача, эп каймассăн, кам кайтăр? N. Ку чашкăпа чĕресе вара урăх çĕре тытмаççĕ. Вĕсене ăрасна çĕрте тытаççĕ. || Задержать. Пазух. Ах хăтаçăм, хуçаçăм, виçĕ тавлăк тытакан, çичĕ тавлăк вăл тытрĕ. Истор. Эсĕ пирĕн патăртан кай ĕнтĕ, сана тек (больше) тытмастпăр, тенĕ. N. Шап çурта пек пĕвĕме ӳстертĕм, тем атте-анне тытас пек. N. Эсĕ манăн мĕн çамрăкранпах тытакан ĕмĕтĕм. || Содержать. СТИК. Кил-çурта тирпелесе, тирпей тытса тăракан хĕрарăм мар; ял тăрăх, кӳршĕ-арша яньккат. Ib. Тирпей тытса тăрас, быть распорядительным в доме по чистке и уборке. || Точить. Альш. Тимĕрçĕ пуртă, çĕçĕ тытнăшăн (= хăйранăшăн), кĕтӳçĕ „сăвапшăн“ (= ахальтен). КС. Тимĕрç лаççине кайса, пурт тытас-ха (наточить на вертящемся точиле). || Застрелить. N. Тепĕр çул кайăкçă çак мулкача тытнă (застрелил). || Прикладывать, приставлять. О сохр. здор. Сивĕ шывпа йĕпетнĕ туттăра тытсан та, вăл (укус ужа), тӳрленет. Ала 91. Икĕ аллине тути патне тытатьчĕ те, пуçне кăшт çĕрелле чнксе пĕр шарламасăр, пĕр хусканмасăр ларатьчĕ. N. Пӳрнине сăмси çумне тытнă. || Ст. Шаймурз. Çын панче кăвакал çисен, хурăвăн çуначĕнчен тытсах хур. (Послов.). || Загнать чужую скотину (напр., застав ее на озимях). Орау. См. вĕчче. || Направлять. N. Хăв ăсна хăв тыт, ман пек ан пул. || Насытить. О сохр. здор. Хăш-хăш хĕрарăмсем, яшка тутлă, тутă тытакан пултăр тесе, аша юри вăрах вĕретеççĕ. Виçĕ пус. 4. Тырă пĕрчипе хăярăн тути пĕр пек маррине, тата вĕсем пĕр пек тутă тытмаççĕ иккенне пурте пĕлеççĕ. || Кан. Инке çатма аврипе хăмсарнине хирĕç тытать. || Класть. Синерь. Марья хăранипе аллине пуç çине тытнă чух çав хĕçе тиврĕ, тет те, пурни татăлса кăрават айне кĕрсе карĕ, тет. || Обходиться, обращаться. Тайба-Т. † Йыснаçăмах çавă пур, тыта пĕлсен — ĕмĕрлĕх, тыта пĕлмесен — виç кунлăх. Ib. Илсе тытса пăхтăр-ха. Стюх. † Йыснаçăмах Иван! Тыта пĕлсен — ĕмĕрлĕх, тыта пĕлмесен — виç куна. || Брать в руки, употреблять (напр. книгу), заниматься. Юрк. Çырăва (чтение и письмо) тытас тесен те, пушă марччĕ, ялан ĕçпеле пулаттăм. В. Олг. Алă ĕç тытман эп нимĕскер те. Я не занимаюсь рукодельем. ТХКА 75. Йыснапа улмаш хам та суха-пуçĕ тытрăм. Халиччен суха-пуçĕ тытманччĕ эпĕ.— Вунулт çула çит-ха, вара сана суха-пуçĕ тыттаратăп, тетчĕ атте. Изамб. Т. Вуниккĕре чухнех суха-пуç тытнă. Вунтăваттăра авлантарнă. N. Парнисене пăхаççĕ, тет, пирри-аврисене пăхаççĕ, тет, пурте тĕлĕнеççĕ, тет, хĕрсен пирри авринчен, тытни-тунинчен N. Санюк кĕнекине питех тытмас (не очень-то берет в руки). Орау. Ман кĕнекене кам тытнă? Кто брал мою книгу? (напр., если на ней остались следы). В. С. Разум. КЧП. Ку япала алла тытмалла марскер пулнă. Этого предмета, оказывается, не следовало брать в руки. N. Тытса пĕр. || Браться. Никит. Тепĕр пынă çĕре тухатмăш карчăк каллах ал ĕçĕ тытса ларать. N. Тытнă ĕçе тăвас килмест. Торп-к. † Çакă ялăн ачисем ир тăраç те, чĕлĕм тытаç, çавăнпа хĕрсем юратмаç. Ала 92°. Вăсен кĕписене никам та тытса çăвакан пулман, вăл хăех пĕр вунпилĕк çула çитеччен пичĕшийĕн кĕпине, тата хăйĕн кĕпине никама та çутарман. СТИК. Вăл тытнă-тунă-пăрахнă. || Править, управлять. N. † Чул-хулана тытмашкăн, мĕн авалтан пухнă мул кирлĕ. N. Вăл икĕ лапка тытнă. N. Семен ватăла пуçласан, хăш чухне ывăлĕ Иван (сын его Иван) ашшĕ лапкине те тытнă. N. Тыт (ашшĕ-амăш çуртне). || Хранить, беречь. N. Укçана лайăх тыт. N. Çын çинчен сăмах ан вылят, ху ăшунта тыт. || Тратить, расходовать. N. 15 тенкине çурта тыт (на дом? на хозяйство?). || Издерживать. N. Если панă пулсан (пособие), пӳртрех тытăп. || Поддерживать. Орау. Илем тытса, тĕс кӳртсе, хитрелетсе мухтанать. || Править (напр., лошадью). Янорс. Атте мана: тыт лашуна, манран ан юл, терĕ. Ст. Чек. Ялан амăш хыççăн кăна çӳренĕ, лаша тытса курман-ха. СТИК. Лашăна тыт, держи лошадь в сторону. Сред. Юм. Юрк. † Атăл урлă эпĕ каçрăм сулăпа, суллăн пуçне тытрăм хулăпа. || Держать путь. Собр. Анчах лаша тӳрĕ тытса пырать-пырать те, çавăрнкаласа пăхать, вăл: пирĕн хуçа лайăх ларса пырать-ши, тесе, пăхать. || Иметь в наличии (о деньгах). N. Ĕмĕрте окçа тытса корманнисем халĕ виççĕр тенкĕрен кая тытмаççĕ. N. Халех перекетре пин тенкĕ тытать. Регули 647. Он пак окçа номай тытакан лайăх порнма полтарать. || Уличать? N. Эпĕ вăсене пĕрерĕн тытап. N. Аппаратне (самог. аппарат) мĕншĕн тытмастăр? || Подавать (руку). Сĕт-к. Пĕчĕкиççĕ кинĕм пор, килен-каян ал тытат. (Алăк хăлăп). || Нанимать. Изамб. Т. Ул çул кĕлтене тытса кӳртертĕм. Конст. чăв. Кукка тинĕс хĕр(р)инчех пароход çине çитечченех кимĕ тытрĕ. К.-Кушки. Эпĕ вунтăватта тытрăм. Я нанял за 14 р. Чăвашсем 27. Вара çынна (умершего) çума тытăнаççĕ, ăна хăшĕ хăй çемйипех çăват, хăшĕ тытса çутараççĕ. Чăв. й. пур. 26. Сухине тытса сухалаттарать. N. Укçа парса тытма сан укçа çитмĕ. Орау. Пĕр-ик-виç ача тытсан, туххăмах леçсе парĕç (отнесут). || Принимать (в картах). Сред. Юм. || Пришивать, нашивать, оторачивать. Сред. Юм. Кĕпе аркине шараç тытрăм. К подолу рубашки я пришила тесьму. В. Олг. Сăхмана пир тытас (положить подкладку). Собр. † Хранцус кĕпене кам юратмĕ, аркисене лайăх тытсассăн. Н. Тим. † Шур тăваткăл кĕççе кĕтессине пурçăнпала тытса çавăрнă. Ходите во свете. Нихăш халăх тытман йӳнĕ тĕрĕсем. Альш. † Сирĕн çире камсулсем пит килĕшет, те аркине тикĕс те тытнăран. N. Çухана вара темĕн-темĕн, тутар хĕрĕсеннĕ пек, хутлă-хутлă тытса пĕтернĕ: унта хĕрлĕ, кăвак, сарă, симĕс. Аркине каллах ик-виç хутлă тутарла илемлетсе тытнă. Н. Якушк. † Хăранцуски кĕпи сирĕн пулĕ, тытас арки çанни пирĕн пулĕ. ЧП. Аркине пархат тытнă. ЧП. Эпир йĕтĕн кĕпи тăхăнас çук, хул айне хăмачă тытас çук, аркине харанцуски тытас çук. || Бить (о лихорадке). N. Ах, ачана сив чир тытать, эрĕм шывĕ ĕçтерес. [Шу тытнă ăна, ахаль полас çок. Хора тăван киремеч тытнă полĕ]. || Вести (войну). N. Тата ăна вăрçă тытма, вĕсене çĕнтерме панăччĕ. || Рвать. Б. Хирлепы. † Пирĕн патра юманлăх, тăрăнчен йĕкел тататпăр, кутĕнчен тукăн аватпăр. || В чувашизмах. N. Хăна ху çӳле ан тыт (не зазнавайся). Досаево. Тепĕр кĕркунне вĕренме каяс тесе, эпĕ те шут тытрăм (надумал?). N. Паянхи кун çиме пулмасан, епле вара пĕтĕм çулталăкшăн терт тытăп? N. Хан, çавна илтсен, Александр çине тытса çурас пек çиленсе çитнĕ (обозлился как зверь; был готов его разорвать). N. Мĕн тытас-тăвас пулсан та (при всяком предприятии), ху ĕçлессӳ çинчен аса ил. N. Ах, мĕн тăвас, мĕн тытас! Янтик. † Турта тулли турă утна епле тытса кӳлĕн-ши.

тытăн

(тыды̆н), держаться. N. Эсĕ манран тытăн (держись за меня). || Ловиться. Регули 723. Пол тытăнмаçть. || Попасться. Регули 726. Эп онта тытăнсан, эсĕр мана çăлса кăларас çок. Собр. Вăрăпа пĕрле тытăнсан, хăтăлăп тесе ан ĕмĕтлен, теççĕ. (Послов.). N. Пĕччен вăрланă вăр часах тытăнмаç. || Быть арестованным, схваченным. N. † Катари хулара тытăнтăм, вуникĕ çĕр укçала хăтăлтăм. || Задерживаться. Тытăнса тăтăрччĕ çав вырăнтах. N. Темиçе рас та вăрнас çĕртен тытăнса юлтăм ĕçпе. N. Эс тытăнса тăрсан, пушта ĕлкĕрейместĕн. Если задержишься, то опоздаешь на почту. N. Тытăнса ан тăр. Не медли. || Запинаться (при чтении или разговоре). N. Пĕр тытăнмасăр тĕрĕс вулама, вуланине тĕрĕс каласа кăтартма вĕрентнĕ. || Собраться. N. Киле кайма тытăнчĕ. Собрался домой. N. Эпĕ, эсĕ Хусана тухса каяччен, пĕр кун малтан сан патна пыма тытăнтăм, йăлт хатĕрлентĕм. Альш. Унтан ашшĕ пуçне касма тытăнат, çапах памас. N. Мана вырăнтан кăларма тытăнчĕç (хотели). Изамб. Т. Вут илме тытăнсан, укçи те çук, вутти те пит хаклă. N. Кĕркунне ачасене вĕренме кайма çырнă вăхăтра, эпĕ те кайма тытăнтăм. N. Вăл вуттине тиянă та, килне таврăнма тытăннă. N. Унтан вара эпир киле тавăрăнма тытăнтăмăр. Орау. Пĕрре пирĕн аттесем Шăмата пасара кайма тытăннă. Чăв. й. пур. 20. Вăлсем пĕлнĕ вăл епле çын иккеннине, ăна вара вĕлермех тытăннă. || Вздумать, задумать. Юрк. Килте ĕçлекен çынсем сахаллана пуçласан, тытăнаççĕ кĕçĕн ывăлне, Хĕветкине... авлантарма. || Пробовать, пытаться. Янтик. Вăйĕ сахал çав унăн. Ура çине тăраймас вăл, паян та темиçе хут тытăнчĕ ура çине тăма, анчах çавăнтах персе анатьчĕ вăй çук пирки. || Решаться на..., браться за... Юрк. Чипер пуян çынсенĕн хĕр-ачисене вăрлама тытăнаççĕ. || Приниматься (за дело и т. п.). Н. Шинкусы. Юмăçĕ каларĕ: вăл тавраша пĕлессе пĕлетĕп те эпĕ, анчах манăн халĕ унпалан тытăнса тăрасах килмест, терĕ (т. е. не хочет „пăсташ тасатма“). || Начинать. N. Паянтан тин ĕçлеме тытăнтăм. Ала . Вĕсем патне каçхане кайса ларсан, е хăйсем школа пырсан, вĕсене вĕрентме пуçлатăп. Вĕсем лайăхах тутарла калаçма тытăнаççĕ. Ib. 54. Яла çитсе кĕрсен (когда мы въехали), эпĕ анса кайма тытăнтăм (с телеги). N. Савăт ĕçлеме тытăнчĕ. Изамб. Т. Кĕлте кӳме тытăнни-ха эсир? Юрк. Тытăнаççĕ калаçма. Ib. Виç-тăват кунтан хайхи вилме те тытăнат. Орау. Акă сана калăплă çăпатапа ăшалантарма тытăнсан, ачана çаптарăп! — Ма çыртать тата?.., Ст. Чек. Шăлаварĕ, пĕр çĕтĕлме тытăнин, лăй-лай каят вара. || Начинаться, возникать, oriri? Колыб. п. 6. Çак çĕршыв тытăнса ларнă вăхăтранпала çакăн пек усал ылханлă тавлашу (война) пулман. || Пуститься в рост. Сĕт-к. Хăяр тытăна пуçларĕ. В. Олг. Тытăннă хăяр, пупленок. N. Нӳрлĕ çĕрте хурлăхан та часрах тытăнать. || Собираться наверху (о сметане на молоке). В. Олг. || Закрепиться. Тогач. Малтан кайса пăхсан, шăммисем пĕр-пĕринчен кăть тытăннă. Иккĕмĕш хут кайса пăхсан, пĕтĕмпех тытăнса ларнă, тит. Виççĕмĕш хут кайса пăхсан, пĕр пĕчĕк кайăк пăрт! турĕ, тит те, вĕçсе тухса карĕ, тит. || Появляться. Актай. Пас тытăнни. || Быть в употреблении. Кубово. † Çĕнĕрен илнĕ чĕн йĕвен, пар пичее, тытăнтăр. || Заикаться. Пшкрт. Тытăнса солят. Заикается. || Крепиться, держаться. Толст. Вăл (он) пĕтесшĕн мар пулса, пĕтĕм вăйĕпе тытăнса ларать. || Быть перехвачену (о голосе). К.-Кушки. Ман сасă тытăнчĕ. Пыр халь те тӳрленеймен-ха. Я охрип. Горло все еще не поправилось. N. Ĕслĕкпе (от кашля) сас тытăнса ларчĕ. СТИК. Шăнсан (если простудишься), сасă тытăнат, ӳслĕке ерет çын (у него появляется кашель). Сборн. по мед. Йĕре-йĕре сассисем тытăнаççĕ (у младенцев).

тытăнкала

учащ. ф. от тытăн. N. Çапла ĕнтĕ хăш чух вĕсем ĕçме тытăнкалаççĕ. Таким образом они иногда начинают пьянствовать. || Конфузиться. N. Вăтанса, хирĕç сăмах каланă чух, тытăнкаласа тăрать (не смеет ответить). N. Ют çын умĕнче тытăнкаласа калаçать.

тытăнкăлă

имеюший устойчивость. СТИК. Ку ача ман çуралсанах мăйсăрччĕ, мăйин пĕр тытăнки те çукчĕ, халĕ ĕнтĕ кăшт тытăнкăлăрах пула пуçларĕ. N. Тата сĕртерет, тет те, тата аранчĕ тытăнкăлă тăрат, тет (крыло укрепилось от живой воды). || Хриплый, хрипло (о голосе); заикаясь. Чума. Çын вара сасси пĕтсе тытанкăллă калаçакан пулать (заикается). N. Тытăнкăлă калаçат. Говорит заикаясь. О сохр. здор.. Тытăнкалă, хурлăхла вĕрет (бешеная собака).

тыткала

учащ. ф. от гл. тыт. Якейк. Торатсенчен тыткаласа (хватаясь за сучья), йăвăç тăрне хăпарса карĕ. Кан. Карта тăрăх тыткаласа килелле уттартăм. Я пошел домой, хватаясь за изгородь. || Держать в руках, брать в руки. Аттик. ЧС. Çак чиртен кайран тетен сулахай алли типе пуçларĕ, пĕр япала та тыткалаймасчĕ ĕнтĕ. || В уничиж. см. кое-какой ловле). В. Олг. Полă паян тыткаларăн-и? Ты сегодня наловил рыбёшки? || Щупать. N. Кĕтернене çул та памаçть, курсанах ăна унтан та кунтан тыткалама тытăнать. || Употреблять (что). ПУ. Вĕреннĕ чухне тыткалакан япаласем. N. Пирĕн пулли-качки... эпĕр час-часах тыткаламастпăр та ăна (не в частом употреблении). N. Тирĕсене (их шкуры) тумтир вырăнне тыткаланă. Çутт. 30. Асту ачусемпе пĕр пит-шăлли ан тыткала, уйрăм шăл. Вино-яд. Ачасем те эрех тыткалама ан вĕренччĕр. || Тратить, расходовать. Аттик. Исе килеç ялтан вăйăç, эрех-сăрана витри-витрипе тыткала пуçлаççĕ. (Пумелке). N. Ытти хăна (тебе самому) юлтăр тыткалама (на расход). N. Хама тыткаламалăх алра укçа пĕр 7 тенкĕ пур. N. Утă-улăмсене перекетлĕрех тыткала. Çутт. 54. Тыткаламалăх укçа пур. Виçĕ пайран пĕр пайне çеç тыткалама шут турăмăр. || Распоряжаться. N. Сан килĕнти тарçă-тĕрçĕне хăй аллипе тыткалать. Истор. Шуйскийсем ун сăмахне итлеме мар; ăна хăйне те ирĕк паман, кăмăлĕсене епле килнĕ, çапла тыткаланă. || Править (лошадьми). НАК. Хĕр ялне пырса кĕнĕ чух, ут тыткалакансенчен пуçне пурте кӳме умне тухса тăраççĕ. Богдашк. † Çил çунатлă ута тыткалама кайăк чĕрелĕ ача кирлĕ ăна. Торп-к. Эсĕ ытла çамрăк, лаша тыткаламалăх çук. || Держать (в строгости или наоборот). N. Намăса пĕлмен ачуна эсĕ хытă хуралла, çемçе тыткаланă тĕле пулса усала ан тытăнтăр вăл. Кан. Пăртак тыткаласчĕ ку Керлие. Букв. 1906. Чим-ха, эпĕ сана, асаннӳне каласа парам, вăл сана лайăх тыткалаканччĕ-ха. Кратк. расск. З0. Вĕрентекен те хытă тыткаланă ăна, ашшĕпе-амăшĕ те ятланă. ЧС. Ваттисем ун пеккине: вилĕн (чит. вилнĕ) çын хăй аллипе тыткалат, теççĕ (т. е. покойники сами хватают тех, кто их оскорбил. Из статьи об утопленниках). || Делать (что). В. Олг. Ĕçленĕ чох часрах, вăр-вар çарăнкалас, тыткалас (делать дело). || Иметь дело (с чем). Юрк. † Ылттăн тăрăлă çуртсем ăшĕнче улпутпала тиек лараççĕ, ялăн шурă хутсем тыткалаççĕ. Собр. Çав укçа кайран урăх çынна тыткалама юрамаçтĕ, тет. ЧП. Ылттăн-кĕмĕл лайăх тыткалама. || Обращаться. Чхĕйп. Вара вилнĕ çын ӳтне шăтăка янă, унта та уна пытаракансам хăраса анчах тыткаланă. В. Олг. Кантăр ытла вăрăм, тыткалама шолтра.

тытса ил

отнять. Никит. Вĕсем темĕскер пĕр çын аллинчен çарана тытса илесси çинчен юмахланă. N. Маяк касма карăм та, пĕчик пуртăна тытса илчĕç, кукăр кутне кукăртрĕç. Эльбарус. Пире хуса çитетчĕ те, портăсене тытса илетчĕ. || Завоевать. N. Хусан патшалăхне тытса илсессĕн (после завоевания К. ). Никит. Хусана тытсилме (= тытса илме) кайнă чухне. || Подхватить (речь). Çĕнтерчĕ 12. Праççи сăмахне тытса илсе...

тытса пăрах

схватить и бросить. || О припадках. Ст. Чек. Ăна халĕ тытса пăрахнă. Сейчас с ним случился припадок падучей. О сохр. здор. Çын ăшĕнче çӳрĕлченсем пулсан, унăн варĕ ыратать, хăй çиессе сахал çиет, ырханланса каять, вăйсăрланать; хăш чухне тата тытса пăрахакан та пулать. КС., Ст. Чек. Тытса пăрахакан çын, человек, страдающий падучей, эпилептик. Кан. Чӳречесем, урайсем тытса пăрахнă çын чĕтренĕ пек чĕтренеççĕ. Ст. Чек. Тытса пăрахакан чир (падучая. Истерия: çăварĕнчен кăпăк тухат; тапкаланат“).

тытам-папам

так называют человека, который делает людям зло. СПВВ. МС. Тытам-папам — усал тăвасшăн çӳрекен çын.

тытамак

падучая болезнь. Мухамед. Ăна тытамак тыта пуçланă. Ст. Чек. Тытамак — тытса пăрахсан, çăварĕнчен кăпăк тухат, тапкаланат, никам тытса чараймас, тапкаланма тытăнсан. О сохр. здор. Тытамак чирĕ тытсан та, çын сасартăка тăнĕ пĕтнипе çĕре кайса ӳкет. Истор. Дмитрий Иванович ачасемпе вылянă чух, ăна тытамак тытса, вăл çĕçĕ çине тăрăнса вилчĕ, тенĕ. СТИК. Кам та пулсан кутăнланса, йăлăнтарса киревсĕрленет пулсан, ăна вара: мĕн тытамак тытнă тата çавна! тесе хăтăрса пăрахаççĕ (ругают). Чуратч. Ц. Тытамак тытса пăрахрĕ. Случился припадок. || Недотрога. Ст. Чек. И, тытамак! тесе туххăм çиленекен, калаçма пăрахакан çынна калаççĕ. Ib. Кай ĕнтĕ, тытамак!

тытамаклă

эпилептик. N. Тытамаклă çын, человек с припадочной болезнью. В Тюрл. — тытаканлă.

тытанамак

эпилепсия. Сред. Юм. Моркар. Тытанамак, падучая болезнь. Мĕнле те пулин усал сывлăш тытса силленĕрен пулать, тенĕ чăвашсем, çавăнпа тытанамак тени — çынна тытса пăрахакан усал тени пулать. Альш. Çын, сиенташ пулсан, ăшпа аптăрат те, ăна тытанамак пек тытса пăрахать, теççĕ; е ăнсăр чĕлĕхсĕр тăват, теççĕ.

тиек

(тиjэк, т’иjэк’), волостной писарь, писарь, письмо-водитель (от русск. дьяк). N. † Çыру çыракан тиек. ЧП. Çыру çыран тиек. N. † Качак пӳрнем çыру çыра пĕлсен, Хусанăн тиекĕ пулăттăм. ТХКА 77. У, сирĕн Микула Тĕмер тиекĕ пекех çырать, тет. Анне: пĕлейреççĕ-и вара, тет. Пазух. † Тантăшçăм, тантăшçăм та, ай, улпут пек, тиек майри тытса та савас пек. Юрк. Исправник хăне валли çырса тăмашкăн пĕр тиек тытса ларать. Ib. Кĕсенĕн ял тиекĕ çын ячĕсене çыраканни çук.

тив

(тив), трогать. N. Эсĕ (ес) ăна ан тив. Ты его не трогай. Орау. Ай-уй, ан тивех, ӳкетĕп! Чураль-к. Ан тив, Тимоххи! Тивмен çынпа мĕн тăван? (Куршанкă). N. Эсĕ мана сивĕ алпа ан тив (ан тыт). || Касаться. ЧП. Пуçĕ маччана тивет-ĕçке. ТХКА 46. Хамăр йăмра тăррине тивес пекех, кайăк-кăвакалсем аялтанах, карти-картипе ларт! ларт! лартлатса вĕçе-вĕçе карĕç. Альш. Çав тери хытă чупса кайрĕ ĕнтĕ (бежал очень быстро), ури çĕре тивни те курăнмас. Кн. дла чт. 157. Чупа пуçласан, ури çĕре тивмен пекех туйăнать. Ст. Шаймурз. Çĕре тиви-тивми ларать-çке (дерево). Бижб. † Хапхăрсенче лăс хурăн, çĕре тиви-тивми ларат-çке. || Брать (чью-либо вещь). N. Тата çын япалине тивес пулмасть. || Об огне. М.-Яльчики. Асту, кĕпӳне вут ан тивтĕр (как бы не загорелась рубаха). Çамр. Хр. Пушарĕ, сăмакун юхтарнă чух тивнипе тухнă. || Laedere, violare, обижать, оскорблять. Кама 56. Кам кăна? Кам тиврĕ? СПВВ. Чĕрене тивет (оскорбление). || Задевать. Чăв. к. † Çичĕ ют килне кайсассăн, сăмах тивессĕн туйăнать. Бес. чув. 14—15. Магомета урăх тивменни, ытти япаласем çинчен калаçа пуçлани ăна пит кăмăллă пулнă. || Бить. N. Вăл мана тивет! Мана Иван тивет (бьет). || Попадать (о пуле и пр.). N. Сарая тупă етри (снаряд) тивсе çунтарса янă. Скотолеч. 31. Выльăхăн куçĕ тусанпа, тĕтĕмпе, япала тивсен, çӳпĕ кĕрсен, тата шăнсан, пăсăлать. N. Куçĕнчен тивсе, хăлхи патне тухнă. Юрк. Унта пытанса лараканскер, хама тиврĕ-тĕр тесе, хăранипе сиксе тухат та: мана пĕтерчĕç!... мана вĕлерчĕç! тесе, кăшкăра-кăшкăра анаталла чупа пуçлат. N. Пĕрин пуçне кайса тиврĕ вĕт. || Действовать (напр., об угаре), производить действие. Никит. Маччана чут та шаккамаççĕ, шаккасассан, сĕрĕм, шăрш тивекен пулать, теççĕ. ТХКА 6. Çанталăк уяр пулмалла — хĕвел ăшши питĕ ăшшăн тивет вара. Орау. Пĕр курка ĕçсессĕнех пуçа кайса тивет. N. Унăн сăмахĕсем вĕсенĕн чунне тиве пуçланă. || Иметь отношение к..., касаться. N. Çак каланă сăмахсем пире те тивеççĕ. || Доставаться (кому). N. Суяна текех суйнинчен усă тивес çук. Альш. Тивнĕ ку хăнасене хытах: ӳпки юлман кăсен (здорово выпили?). N. Вăл пухнă ылттăн-кĕмĕл таса çынна тивĕ. N. Ертсе çӳрекенине те тивтĕр (= ертсе çӳрекен те пайсăр ан юлтăр, ăна та эпир хывни çиттĕр). N. Кай та, ывăлусене: пĕрне ашшĕн пурлăхĕ тивмелле, тепĕрне нимĕн те тивес çук, те; вăт вара вĕсен иккĕшин те çурмаран пулĕ. Ст. Чек. Ĕрет тиввĕрĕ. Пришла очередь. О сохр. здор. Çав сивĕ (холод) пире пурне те пĕр пек тивет (зимою, т. е. все мы принуждены его переносить). Шурăм-п. Пире сăмах (брань, попреки, выговор) тивет, тесе, эпир те хăвăртрах тепĕр лапалла чӳпрăмăр (на лугах). Юрк. Вĕсенĕн вăл ачи каймалла мар, кĕçĕннине тивет (очередь итти в солдаты). || Прихидиться на долю. Юрк. Мана та мĕн-те-пулин тивет-тĕр? (вероятно, что-нибудь приходится и на мою долю). N. Аçун икĕ ятпа çурпилĕк тиврĕ. N. Вăл ана мана тивет (следует, достанется). N. Калла кайма тивет поль. N. Хурала хыпаланса кайма тиврĕ. Пришлось спешно итти на караул. N. Хуралла уйăхне икĕ рас кайма тивет. || Ударить (о запахе) N. Сохан сăмсая тивет. || Мешать. Сред. Юм. Отнаккă полсан, тивмĕччĕ. Если бы было, не мешало бы (было бы не дурно). N. Ан тив ĕнтĕ. Вĕсен ĕçĕсем те çав кăна. || Постигнуть. N. Сана çын çилли тивсе пĕтерĕ. Ала 88°. Чир-мĕн тивсессĕн, ача-пăча хуйхăрмаçть уншăн, ашшĕ-амăшĕ хуйхăрать. N. Чир тивет, вара тин хамăр тĕллĕн нимĕн тума пултарайманнине пĕлетпĕр. N. Усал ан ту, сана та усал тивмĕ. N. Ытла та йăвăр тивнĕ-мĕн сана. Тебя, оказывается, постигло тяжелое бедствие. || Приходиться (о родстве). N. Ут енчен тивекен хурăнташăмсем. Альш. Лешĕ пире унтан-кунтан хăта тивет. N. Хурăнташ тив, торту тив || Ст. Чек. Ача пăтти параççĕ ăшра тивни-мĕнĕсене, ăшра çинĕ тивнисене. || Вредить. Сунт. Уйри тырă лайăххăн пуç кăларса та ĕлкĕреймен, ăшă тивсе сарăхса кайнă. N. Тăм тивет. Алик. † Вăрăм-вăрăм тияççĕ, пур вăрăма çил тивет. (Солд. п.; смысл: на военную службу берут только лучших, отборных). || Натирать (кожу). Скотолеч. 18. Хăмăт начар пулсан, кăкăрне тивсе шыçтарать. Календ. 1906. Хăмăт е йĕнерчĕк тивсен, выльăхăн мăйĕ-çурăмĕ хăш чух шыçса каять. || Заразить. Якейк. Сăпаççипах сорăхне (овце) чир те тивсе (вилнĕшĕн). || То же, что вит, проникать. Альш. † Тутлă чĕлхене пыл тивмест (вар. витмест), тайла пуçсене хĕç тивмест. || Decere, ороrtere. || N. Уншăн вĕсене ырă сунма тивет-и?

тивкеле

учащ. ф. от гл. тив. Якейк. Йот çын ашшамăш (= ашшĕ-амăшĕ) панче порннă чох сăмах нумай тивкелĕ (т. е. будут часто бранить, обижать).

тивĕç

(-вэ̆с’), должно, следует. N. Çавăнпа унтан чăваш иккĕ, тутар пиллĕк, вырăс виççĕ яма тивĕç. N. Манахăн пуянлăх пулма тивĕç мар, теççĕ, хăйсем халăха ултавпа çаратса пурăнаççĕ. N. Камăн çĕнĕ çĕре кайма тивĕç? Сред. Юм. О пирĕн ратне çôрчĕсĕм патне пырса шăршланма та тивĕç мар (ему даже близко подходить не следует). || Иногда выраж. предположение. Альш. Шывăн леш хĕрринче кимĕ пур, тет. Пулăçă пулсан, кунта кăларма тивĕç мар, тет (едва ли рыбак может здесь вытащить лодку). N. Тивĕç, надлежать. || Должный. N. Ăна тивĕç хак парса хăтарнă. || Принадлежащий по праву. Альш. Вăл ачана аслашшийĕн ырăлăхĕ тивĕç-ши, тивĕç мар-ши? || В см. им. существ. Бугульм. † Шур пӳртĕн умĕ улма йывăç, ут кăкарма тивĕç пур-и (позволительно ли, достоин ли)? Çакă киле килтĕм асăнса, пĕр юрă юрлама тивĕçли? N. Хăйне тивĕçлĕ тивĕçрен ытла хапсăнакан çын (домогающийся иметь более, чем ему следует по праву). Тим. Хăй тивĕçне хăй аллине илме хăтланать.

тивĕçлĕ

надлежащий. || Тот, кто должен, или кому приличествует (дедать что-либо). N. Мана ĕнтĕ килти пурăнăç çинчен сӳтсе яма те тивĕçлĕ, те тивеçсĕр çын эпĕ. || Приходящий кому (на чью долю), принадлежащий, сделующий (кому). КС. Хăйне тивĕçлине илчĕ вăл. N. Ĕçленĕшĕн тивĕçлине тӳлесех тăнă. Хурамал. Мана тивĕçлĕ укçа. СЧЧ. Хай йĕрĕх пĕрни çакăнса тăракан кĕлет (амбар) пире тивĕçлĕччĕ (приходился при разделе имущества на нашу долю). Курм. Мана тивĕçлĕ. Принадлежит мне. Слеп. Çак япала мана тивĕçлĕ (принадлежит мне; так говорят при споре). КС. Вăл пӳрт хама тивĕçлĕрен эпĕ: ăна турттарас, терĕм. Я вздумал свозить эту избу, потому что она полагалась мне. Ала 82°. Эсир мана тивĕçлĕ хĕре калăр: санăн каччу та çаксем пек аван, ни ухмах мар, ни суккăр мар; ву халĕ амăшне пулăшма юлчĕ, тесе калăр, терĕ, тет. || Должно, следует, приличествует. N. † Сирĕн пата килсессĕн, пĕр çавра юрă юрлама тивĕçлĕ. N. Вăл ахаль каласан та, эсĕ тума тивĕçлĕ. Пир. Ял. Эсĕ Янкăлч ялĕнче çĕрпе усă курма тивĕçлĕ. || Родственный по крови. Сред. Юм. Тивĕçлĕ хорăнташ (родственный по крови). Юрк. Тивĕçлĕ хурăнташĕсем. || То, что следует (о цене, о плате). Хурамал. Мĕн хака парассине тивĕçлине кала. Говори (скажи), сколько стоит, за сколько ты отдашь? || Достойный. N. Унăн пурнăçне эпир те пĕлме тивĕçлĕ пултăмăр. N. Çаксене пурне те парсан тин хресченсем этем е тивĕçлĕ пулĕç (будут жить по-человечески). N. Ман пек аскăн пулнă çын, ирсĕр çын ниепле те курма тивĕçлĕ мар аслăлăха куртăм. || Заслуживающий, подлежащий. N. Эпир çавна тивĕçлĕ. Мы того и стоим. N. Сута тивĕçлĕ. Подлежит суду.

тивĕç тивни

быть по праву, надлежащим. СТИК. Пĕр-пĕр ют çын хурăнташсем пĕрле ĕçкĕ-çикĕ тунă çĕре пырса малах кĕрсе ларсан, ăна хăюлăрах çын хăйнех çапла калат: эй, намăссăр, сана кунта ларма тивĕç те тимест вĕт! || О родственных отношениях. СТИК. Вăсем сире çывăх хурăнташ-и? — Çук, таçтан аякран, асатте-асаннесенчен кăшт тивĕç тивет няк (кажется, приходится немножко сродни). N. Вăл пире тивĕç тивет. Он к нам имеет отношение, т. е. родственник.

тивлет

(тивл’эт’, т’ивл’эт’), благодать, милость, счастье, удача, успех. Разг. С. Мих. 36. Ака-соха тивлечĕпе кона ĕçеттgĕр-çиятпăр. Менча Ч. Иксĕлмес тивлетне парăсăнччĕ, тет. (Моленье). ЧП. Атте-анне çинче пурăннă чух тивлетреччĕ пирĕн çамрăк пуç. Т. VI, З. Çак эсĕ панă тивлете асăнатăп. Ӳлĕмрен те тырра тăррине чакан пек пар, тĕпне хăмăш пек пар... Иксĕлми тивлетне пар. Неизв. авт. ХVIII ст. Иксĕлми тивлетне патăр. Ака соха тивлечĕпе ĕçетпĕр-çиятпăр, поплетпĕр-калаçатпăр. Микушк. † Эпир пуснă вырăна, тивлет пусса тухтăр-и. N. Ырă тăванăм (ятне), çавăн тивлечĕпе çӳретпĕр. Емельк. † Ах аттеçĕм, тетĕп, ах аннеçĕм! Сирĕн тивлетĕрпе çӳретпĕр. N. † Аттепе анне тивлечĕ, çта пырсан та ырлăх пулинччĕ. Пис. † Ах пиччеçĕм, тетĕп, инкеçĕм! Сирĕн тивлетпе çӳретпĕр. Бугульм. † Ах пиччеçĕм, инкеçĕм, хĕр тивлетшĕн çуретпĕр. Стюх. † Нумай пĕтĕ, сахал çитĕ, çак пĕрле тăнине мĕн çитĕ? Атте лайăх, анне лайăх, вĕсен тивлечĕсем пит аван. Сред. Юм. Атте-анне тивлечĕпе çӳретпĕр. N. Вĕсем шыва путса вилесрен хăтăлассине, тивлетĕн пĕлче çук ĕçне малтан кăтартса хунă, тесе те калаççĕ. N. Акă сана та тивлет паратпăр, мĕн пур пеккине; ан ӳпкелесе кай, лайăх ĕçсе-çисе кай. (Гов. покойнику). Альш. † Умăра тивлетсем çунă чуне, кил, силлесе юлар-и чунсене! N. Ан макăрăр ачисем, пуççăр (ласк. выр. = пуçăр) çине (на ваши головушки) тивлет çăват-ĕçке! N. Эпĕ санăн нумай ырăлăху тивлечĕпе сан çуртна кĕрĕп. Собр. † Ах, тантăшăм, тантăшăм! Ан йĕрсем, ан куйлансам, пуçу çине тивлет ӳкет. N. Эсĕ М. хулинче тивлет ĕçне ĕçлесе пурăннă. N. Ывăлĕ-хĕрин тивлечĕ пĕтсе ларĕ. || В ирон. см. Вĕсем ыр çын тивлечĕпе сăмаварсăр тăрса юлнă. || Назв. божества. К.-Кушки. Перекет, перекетне пар, иксĕлми тивлетне пар. Тивлет, иксĕлми тивлетне пар; çырлах, çырлах, сана пулĕ шерпечĕ, пире пулĕ йӳçĕшĕ. Жертв. т. Тивлет (вар. тивлете) така. Ib. Тивлет амăшне така.

тилпĕрен

(тил’бэ̆рэн’, т’ил’бэ̆рэн’), белена, hyoscyamus, tourn. niger L. Белена черная. Рак., Кайсар. 134. Тилпĕрен. Астаракан курăк, хытанкарах çĕрте ӳсет. Ăна выльăх та çимест. N. Тилпĕрене хăш-пĕр çĕрте тата ухмаха ертекен курăк теççĕ. Карcун. Тилпĕрен, белена (с белыми цветами) Рак. Тилпĕрен — ухмахлантарать. Çулçи çăпана аван. Нюш-к. Пăсакан çынсем тилпĕрен вăррипе пăсаççĕ (портят), тет. Н. Седяк. Тилпĕрен аврине çисен, этем тилĕрет (т. е. аташать, кăтăрать, ухмахланать). N. Тилпĕрен вăррине çисен, çын вилет, теççĕ. Ib. † Тилпĕрен вăрри татнă чух малалла мĕн пуласса пĕлмерĕм. Тюрл. Тилпĕрен. Çавна çисессĕн, охмаха ереççĕ.

тимĕр

(тимэ̆р, т’имэ̆р), железо. Сред. Юм. Тимĕр хĕрнĕ чох, тет, ĕç вăхчипе, тет. Железо — когда горячо, дело — когда ему время. (Народн. поговорка), N. Пуртта е кусара: ăсакан шывран усал-тĕсĕл тартăр, тесе, пăрахаççĕ. (Железо, по поверью чуваш, имеет магическую силу, отгоняющую прочь нечистых духов. Когда чувашину приходится где-нибудь одному на землю ложиться спать, или же, когда укладывают на землю ребенка, то проводят вокруг него железом черту, и тогда, говорят, уже никакая злая сила не может причинить спящему вреда. N. Чир ересрен алăк çине пилеш, тал-пиçен, тимĕр хураççĕ; апла тусан, чир ермест, шуйттан та хăрать, теççĕ. Ст. Чек. Тимĕртен шуйттансем хăраççĕ. Ib. Ачана ие е усал ан ертĕр тесе çăпка çумне тимĕр çакаççĕ. Ib. Усал ерекен çын (припадочный) пуçейне, усал ан ертĕр тесе, тимĕр япала (кусар, т. ыт.те) хураççĕ. СТИК. Вăсен лавккинче тимĕр тавраш (железный товар) пур-и? — Çук, вăсем тимĕр тавраш тытмаççĕ. || Железный. Рак. Тимĕр йыттăн сӳс хӳре. (Йĕп). Орау. Тимĕр шăшин сӳс хӳре. Сĕт-к. Тимĕр туя кокрашки туялама шанчăклă. ЩС. Тимĕр тупан (или: полăс) хывнă, положены железные подреза. Альш. † Тимĕр тукун урапа Симен-кунччен кăна вăл. || Масть лошади. Ст. Шаймурз. † Тимĕр лашан тилпекине кам явнă иккен шурă пурçынтан. || В перен. знач. Сред. Юм. Тимĕр ал, рука, твердая как железо. || Имя мужч. Хорн-Шигали, САСС, Ялюха М. Рекеев. || Встреч. в составе яз. имен: Ахтимĕр, Пиктимĕр, Тимĕр-Пăлат и др.

тимĕрле

оковать железом, заковать (в кандалы) в железо. N. Пĕрре тĕрмене çĕнрен темиçе çын тимĕрлесе пынă. Ал. цв. 16. Тимĕрленĕ (окованный железом) арчинчен илсе. || В перен. см. Трхбл. Виç курка ĕçсен, сăра çынна сĕтел ури çумнех тимĕрлет, тет.

тинис

(тин’ис), то же, что тинĕс, море. Буин. По построению срв. кишĕр и кишир. БАБ. Кăвак тинис тĕпĕнче пуçĕ — çын, хӳри — пулă, тет. На дне синего моря — существо с человеческою головою и рыбьим хвостом. (Из заклинания).

тинкăр-канкăр

сл. неопр. знач. См. тинсĕр-ханкăр. Питушк. (Çын вилсен) олтă эрне çитет; олтă эрне çитсессĕн, хуçи чĕнет пускилсене. Унтан вăлсам каяççĕ лашапа, чан çакса (с колокольчиком) усатма. Онта сăра ĕçеççĕ: ăвăнта полтăр, тесе. Онтан урапа çине ларса киле килеççĕ. Вăлсам килнĕ çĕре пĕр старик ларать сĕтел хушшинче, вăл итет (ид’эт’): эсĕр, тет, ста карăр? тет. Леш калат, килекенĕ: эп котăн ĕçпе карăм, тет. Хай старик калать: тинкăр-канкăр çĕре кайтăр, тет. Вара кайран ĕçме тапратаççĕ.

тинсĕр-ханкăр

(т’ин’зэ̆р- х̚аҥгы̆р), сл. неопр. знач. Другие вариации этого речения суть: тинкĕр-канкăр, йинкĕр-янкăр. N. Тинсĕр-ханкăра кайрăмăр. Чхĕйп. Вара вăлсам (ездившие к мостику для поминовения усопшего) киле тавăрн(н)ă çĕре сĕтел хушшине пĕр ватă çына (= çынна) лартса хатĕрленĕ. Вара вăл ватă çын çавă кĕпер патне кайса килнĕ çынсенчен ответ итсе ларать. Вара кĕпер патне кайнă çын(н)и, пурте кĕрсен, сĕтел умне пырса тăрать те, ватă çын унтан ита (= ыйта) пуçлать ответ. Ватă çын калать: çта карăн эсĕ? тит. Лешĕ, кайса килнĕ çыни, калать ватă çына: кутăн ĕçе карăм („теперь говорят: чăн çĕре кайрăмăр“), тит. Ватă çын калать уна хирĕç: ну, вăл апла пулсан, тинсĕр-ханкăра кайтăр! тит. („Тинсĕр-ханкăра кайрăмăр“, а я слышал: „йинкĕр-янкăра кайрăмăр“. Прим. в рукописи). Вара çапла калать те, пĕр курка сăра тултарса ĕçтерет. Вара ватă çын(н)и сĕтел хушинче сĕтел умне пырса тăракансенчен çапла итать: çта карăн? тит. Сĕтел умне пырса тăраканни калать: кутăн ĕçе карăм, тит. Ватă çын уна хирĕç калать: тинсĕр-ханкăра кайтăр! тит. Вара сĕтел умне пырса тăракансем пурте çапла каланă: кутăн ĕçе карăм, тит. Ватă çын уна хирĕç калать: тинсĕр-ханкăра кайтăр! тит. Вара сĕтел умне пырса тăракансем пурте çапла каланă: кутăн ĕçе карăм, тит. Ватă çын кашни сĕтел умне пырса тăракан çына вăл каласан хирĕç калать: тинсĕр-ханкăра кайтăр! тит. Вара кĕпер патне миçе çын кайнă, çавсам пурте сĕтел хушшинчи ватă çына хирĕç çапла калаççĕ. Вара ватти, вăлсене хирĕç хăй сăмахне каласа, кашнине пĕрер курка сăра парать.

типири

некогда, название духа (типĕ ырри?). Орау. Мĕн типири тытрĕ тата? Ах, ку ача-пчана ним туса та юраттарма çук (на этих ребят никак не угодишь)! СТИК. Çын темĕскерле хирĕçсе çитсен, сăмах майне килмесен (если кто-нибудь вздорит и не поддается уговорам): типири тытрĕ, теççĕ. СПВВ. Т. Типири çынна е урмаштарать, е темĕн чухлĕ чĕнсен те чĕнми тăвать. Çын вара тах калаçса ларнă чухне вăрçма тытăнать; вара: кăна типири тытрĕ пулас, теççĕ. || Неслух. СПВВ. ФИ. Типири — ие. Çапла чарса чарăнман, ăнман ачана калаççĕ. Ib. Çын ӳкĕтне килмен çынна, типири! теççĕ. || Брезгуша. Некстати вспыльчивый. Орау. Типири тесе, апат тиркесе çимасăр юнтаракан çынна калаççĕ. Ib. Типири — кирлĕ-кирлĕ маршăн çиленекен. || Властолюбивый. СПВВ. ТМ. Типири-усал, çынна хăйне пăхăнса пурăнма хушакан çын. || Брань. Ст. Чек. СПВВ. ЕС. Упăшки арăмне хĕне пуçласан, арăмĕ упăшкине: типири! тет. Урăх çынна та калаççĕ.

типирил

(-л’), то же, что типири. СПВВ. Типирил — юрахсăр усал çын.

типĕ

(тибэ̆, т’ибэ̆, Пшкрт: тиβэ̆), сухой. О сохр. здор. Эпир хамăр тире, вăл типĕ тарламан чухне сăтăрса пăхсан, пирĕн пурнесем айĕнче чăмăркка япаласем те пулмаççĕ. N. Иван корнă ĕни картара типĕ олăм çинине. Альш. Вăтакас ĕлĕкех типĕ кас пулна вăл, теççĕ (его не заливало водою). Янгильд. Ортемей куçран çĕтрĕ. Онччен те полмин эпĕ типĕ çырмана кĕрсе ӳкрĕм. || Страдающий от недостатка в пище. N. Юрварсăр ан пурăнăр, пĕр сысна илсе пус, типĕ ан пурăнăр. Чертаг. Яльчик. Типĕ порăнатпăр. || Sine feminis. N. Типех пурнатпăр. || Суша, сухое место. Ядр. † Çут-кӳлĕре шур пулă, типпе юлас сасси пур. Янш.-Норв. Типпе хăварса пул тытатпăр. ПМП. Типĕпе çӳрекенсем (путешествующие по суше). || Сухое. N. Унта вара эрнипах çумăр çурĕ, пĕр типпи те юлмарĕ. || Засуха. || Пост. ЧС. Чăнах та аслă типпĕн малтанхи эрнинче юнкун (в среду) вилчĕ. N. Ни типпи-йĕпине пĕлмесĕр (не зная ни поста, ни мясоеда), ĕçкĕ-çикĕпе ашкăнса пурăнать (пирует во всю). Регули 1206. Çак типĕ иртнĕ çĕре (к концу этого поста) килет. Ib. 1213. Вăл типпе кĕрсенех (в самом начале поста) кисеччĕ (приходил) конта. Ib. 1225. Типĕ пĕтерсен кайăпăр. В. Олг. Типĕре, в посте. Б. Олг. Çуарни пĕтеретпĕр, типпе тохатпăр. Собр. Яланах çăварни мар, типĕ те килет, теççĕ. (Послов.). СТИК. Типпе кĕрсен, по наступлении поста. Изамб. Т. Типпе кĕнĕ кун, заговенье. Ib. Типĕ тухнă кун, разговенье. Сред. Юм. Типпе кĕнĕ. Начался пост. N. Типпе кĕни (= ӳтрен тухни). N. Типпе тухсан, когда начинается (начался) пост. || Постный. Ib. Типĕ апатпа ăш выртмаçть (не наешься). КС. Пĕçермелли нимĕн те пулмарĕ те, типĕ апатах лартса ятăм. || В см. наречия. Орау. Çулла çупа пурăнать, хĕлле типĕ. || Тощий, худой. Пшкрт. В. Олг. Типĕ (çын) — тошча, тощий. || Напрасно. Начерт. 166

тип пыр

дыхательное гордо. Ст. Чек. || Брезгуша, брезгливый. Орау. Тип пыр — апат тиркекен çын, выльăх. КС. Эй тип-пыр, апат тиркет тата!

тип çĕрти

назв. духа, „сухопутный чорт“. Альш. Тип çĕрти шывринчен те усалтарах (зловреднее водяного), теççĕ. Усал ертсе кайнă, теççĕ, çынна, таçталла аташса кайсан. Пĕр-пĕр паллакан çын пулса курăнат, тет те, чĕнсе е йыхăрса илсе каят, тет.

типпи

злой дух, причиняющий худобу. Тоскаево. Хăш-хăш çын типсе кайса куçĕсем путса юлаççĕ; çавна: типпи çулăхнă, теççĕ. Типпи тесе çынна типĕтсе яракан усал иене калаççĕ.

типтерлĕ

любящий порядок, опрятный, аккуратный (в др. гов. тирпейлĕ). Кн. для чт. 170. Эсĕ те, вĕлле хурчĕ пек, ĕçлеме юратсан, ун пек хăна ху таса пурăнсан, ун пекех типтерлĕ пулсан... Вĕлле хурчĕ 8. Çăмартисене карас куçĕсене сиктере-сиктере (хăварса) хăш куçне икшер-виçшер, ултшар-çичшер те сапнă пулсан, вăл амăш типтерлĕ мар. Сред. Юм. Типтерлĕ çын, аккуратный человек. N. Хăш çын сыхлă, тирпейлĕ (вар. типтерлĕ) пурăнăç тăвать, çапла вăл хăй тивĕçлĕхин пĕр пайне курать. N. Типтерлĕ çынна суйлас пулать. N. Типтерлĕ хĕр. || Экономно. N. Укçана пăртак типтерлĕрех тыт. N. Япалана типтерлĕ тытакан çын.

типшĕм

(типшэ̆м), худощавый. Чăв. й. пур 21. Вăл вăрăм, типшĕм, хура çын пулнă. Сред. Юм. Хăй ырхан, типшĕмскер, çапах та пит вăйлă. Чăвашсем 5. Тата ача типшĕм пулсан, ăна нишлеççĕ. Альш. Çырă куç, типшĕм куç.

тирĕнчĕк

наклонившийся, покосившийся. Магн. М. Урамала тирĕнчĕк пӳрт. || Назойливый. N. Тирĕнчĕк çын (человек-заноза, надоедливый).

тирĕс

(тирэ̆с), против, наопако. А. Турх. Вилĕ-йăли. Шывне ăснă чух та, чĕресе янă чухне те, вилнĕ çын çунă чух та, ялан курка çинчен тирĕс (противоположным к человеку, держащему ковш, краем) яраççĕ. Ib. Пур ĕçе те ун чухне тирĕс тăваççĕ, кутăн ĕçлеççĕ: куркара шыв ямалла пулсан, тирĕс яраççĕ; тĕвĕ çыхмалли пулсан, тирĕс тĕвĕ çыхаççĕ, „Вилĕ тĕвĕ“. КС. Урине тирĕс çырнă (обратно обычному направлению). Ib. Ма тирĕç тӳлерĕн (завязал узлом)? Ст. Чек. Выльăхăн çăмне тирĕс шăлсан (если гладить против шерсти), выльăх çиленет. || В перен. см. Самар. Тирĕс пырать. Идет против, противится, Срв. тискер.

тирке

(тиргэ, т’ирг’э), браковать, брезговать. СПВВ. Тиркес, тиркешлес. Изамб. Т. Кĕрĕве тумлантарнă чухне ялан кĕрӳ япалисене тиркеççĕ. Ун чухне час-часах вăрçă хускалать. (Свадьба). Ib. Кĕрӳ кĕпи тăхăнтарсан, кĕпине тирке пуçларĕç: хĕршĕн тăхăрвун тенкĕ тӳлерĕмĕр. Эпир кĕрӳ валли кун пек кĕпе калаçманччĕ, терĕç. Орау. Тиркесе туса тăрать тата, пăх кирлĕ-им ăна тата. Еще брезгует (бракует). Какого еще ему чорта надо? Моркар. Тиркес = айăп топас, браковать. Чăв. к. Хура шăрçа çип тиркет, хăй хурине хăй пĕлмест. Торп-к. † Салтак, тесе, ан тиркĕр, салтак ячĕ йăвăр ят. N. † Тиркеймерĕм мăяна, каяймарăм савния. Сборн. по мед. Пысăкраххисем чĕлĕм туртма та тиркемеççĕ (не брезгуют и куревом, т. е. курят?). N. Çурт тăвакансем тиркесе пăрахнă чул, камень, забракованный каменьщиками. КС. Паян ăна темиçе хĕр те кăтартрăм, пурне те тиркет (все они ему не нравятся). Кан. Начар сывлăхлисене комиççи пит тиркет. ТХКА 54. Сирĕн вăрман çĕрĕнчи ялсене ытла тиркемелле мар та. || Воздерживаться; соблюдать (посты, праздники). N. Праçник-куна ĕç тиркес; хăй ят кунне тиркеççĕ, вăрлăх кăларма эрнекуна тиркеççĕ. Типĕ тытас тĕлĕшĕнчен те: сĕт-турăх тиркеп, теççĕ. В. Олг. Çĕн ойăхăн тиркетпĕр пер (= эпир) пӳртлĕх йӳç касма, карта тума, çăнăх артма (= авăртма). Собр. Çимĕк (scr. çимек) иртсен, пĕр виç-тăватă эрне çинче тиркеççĕ: тиркемесессĕн, пĕр-пĕр айăп пулать, теççĕ. Ягудар. Тип тиркемеçт (не соблюдает). Тип тиркет, Ib. Сĕт ярса парас-и? Тиркетне? — Тиркеп. Шибач. Тип тиркеместпĕр. СТИК. Эсир типĕ тытатра? — Çук, тиркемен! Хир-б. Эпĕ тата: типĕсене тиркетни? терĕм. — Мĕскерле типĕ? Эсĕ мана типĕ пурăнма хушатни? Ахаль те типĕ, ĕне çук. Ĕнесĕр пурăнма калатни? терĕ мана хирĕç. || Быть разборчивым в пище. Букв. Тиркекене тиркĕ тĕпĕ (поддонки, остатки) çакланнă (вар. тивнĕ), теççĕ. Сред. Юм. Тиркекене тирĕк тĕпĕ лекнĕ, тет. Кто брезглив, тому достается (попадает) худшее. || Соблюдать (диэту). N. Чирлĕ çынна апат тиркеме, мĕн çиме юранине çеç çиме хушаççĕ (велят есть с разбором). СТИК. Мана хвершшăл (фельдшер) çиме тиркеме хушрĕ: атту чĕрĕлеймĕн (не выздоровеешь), тет. || Разбираться (в чем). Кан. Ирнĕ-каçне тиркемесĕрех, сăмакун юхтарать. О сохр. здор. Ыраш тасипе таса маррине пĕртте тиркемест. || Разбирать, относиться разборчиво. N. Кунне пит тиркеççĕ: благовещение (çуна пăрахнă кун, йăвăр кун теççĕ, самый тяжелый день: в этот день будто и птица не роняет перьев) кунĕ ан пултăр, ытларикун ан пултăр. БАБ. Мĕн хыççăн мĕн тумаллине тиркемеççĕ (не разбирают, что делать раньше и что после): хăшĕ малтан аса килет, çавна тăваççĕ. ЧП. Йĕтĕн çиппи хĕç тиркет. N. † Симĕс пиçихи пилĕк хĕсет, мерчеи шăрçа çип тиркет. Кан. Тутар-и, ирçе-и — никама та тиркеместпĕр. N. Ака-суха çинче утсем пит ӳркенсен, телей пулмасан, малтан тухнă çынна тиркеççĕ. || Отвергать, пе принимать. N. Пирĕн парнемĕре ан тирке. НАК. Хăш чухне пĕр çын сапнипе силленмест те (жертвенное животное), çавăнпа: çын тиркет пулĕ, тесе, урăхне саптараççĕ (заставляют плеснуть на него другого человека). N. Эпĕ çыра пĕлмен çырăва тиркесе ан кӳренсем. || Критиковать, цензуровать. N. Кĕнекесем тиркекен ку сăмаха тиркемен (не забраковал). Суждение. Пĕр çыннăнне (только чужое) анчах курать, çыннăн лайăх маррине (нехорошие стороны) анчах тиркет. || Разбирать. N. Тиркĕсем, куркасем, хурансем, тенкелсем çунине-çуманнине пит тиркеççĕ вĕсем. N. Пирĕн конта 40 çола çитнисене тиркерĕç (проверяли, разбирали). || Задерживать. N. Хутсăр çынна тиркеççĕ (задерживают беспаспортных). N. Ни билет тавраш, ни кам мĕншĕн ăçта пурăнать, тесе, тиркес-тăвас çук. (Обьявление). || Расследовать, разузнать. Возм. Тиркес — ыйтса пĕлес, разузнать (какое-нибудь дело). Хорачка. Онта анатра порнаканьăсам торпас корса хăпараччă туалла, вăл Сăлттан патня çитеччĕ те, тиркеччĕ (чит. твргэччэ̆); Сăлттантан итеччĕ (єдэччэ̆): эс перĕн çĕр çинче ме кисе, конта порнатăн? Эс конти çын мар. N. Тем, пит аплах мар пек те?... — Тата ăна-кăна тиркесе пахса тăтăн. Не знаю, ровно бы (как будто) и не совсем так?... — (Ты) еще вздумал (меня) разбирать (браковать, брезговать и т. п.). || Проверять, наблюдать, следить. || Осуждать, судить. N. Çынна тиркесе калаçин пулман мар ĕнтĕ пирĕн. || Стесняться. N. Ăшра çапах вĕсенĕн çилли килет; май килнĕ чух хирĕç калама, е алла ӳкерме тиркесе тăмаççĕ.

тиркештер

браковать. N. Ниçта та килĕштерсе пурăнайман, тиркештере-тиркештере пĕр вырăнтан тек тепĕр вырăна куçса çӳренĕ. Сред. Юм. Кăçта япала сôтса юраттаран ôна, пит тиркештерсе илет вит ôлă. Ib. Тиркештерет, тесе, çын тунине: ун пик мар тăватăн, тенине калаççĕ. N. Вăл янăшнă пулсассăн ăна тиркештерме пĕлĕр.

тирпейле

(-л’э), приводить в порядок. N. Эсĕ пире çаксене тирпейлеме пулăш. Урмай. Çав карчăк кĕнĕ пӳртре темĕн чухлĕ сĕтсем куршаксемпе, чĕрессемпе лараççĕ, тет, анчах тирпейлемелле (прибрать?), тет, çак сĕтсене. Менча Ч. Пĕр-пĕр ĕçсĕр пушă кун ирхине ирех тăраççĕ те, кил-йышсем пӳрт ăшчиккине тирпейле пуçлаççĕ. N. Шăматкун ирех вара юпана тирпейлеме тытăнаççĕ. || Обряжать, хоронить? ЧС. Пирĕн енче çын вилсен, вырăсла тирпейлеççĕ. N. Унтан, ăна тирпейлесе пĕтерсен, лашасене кӳлеççĕ те, пит хытă кустарса тавăрăнаççĕ. || Состряпать. || Свежевать. Шихаз. Унтан вара пăрăва тирпейлесе, пăрăва пĕçере пуçларĕç. N. Çапла пилĕкмĕш выльăхне те пусса тирпейлесе пĕтереççĕ. Ставр. Ĕнине (упомянутую корову) пусса тирпейлесен, яшкасем, пăтăсем пĕçере пуçлаççĕ. N. Унтан вара вăкăр ашне тирпейлесе антараççĕ те, пĕтĕм чашкă çине (на все чашки) пĕтĕмпех пĕр пек ашĕсене валеçеççĕ. || Прибрать, сплавить (куда). Кан. Чиперех (или: аранах) тирпейлерĕ. Ib. Шкул пурлăхне тирпейлерĕç. || Убить, зарезать. КС. Кĕçĕр пĕр сурăха кашкăр тирпейлесе хунă (прибрал, т. е. зарезал). Якейк. Кĕçĕр ăна тирпейлесе хорĕç. Нынче вечером его убьют.

тирпейлĕ

(-лы̆), то же, что тирпейлĕ. По построению срв. телейлă, йӳнейлă. Слеп. Тирпейлă çын çôрт таврашне çăтăр-çăтăр (с’ы̆лы̆р-с’ы̆лы̆р) тытать (держит дом в порядке). || Чистоплотный. См. тирпейлĕ.

тирпейлĕ

(тирбэjлэ̆), аккуратный, любяший порядок. Приличный (во всех отношениях). Ст. Чек. Тирпейлĕ ача. || В см. наречия. Ст. Чек. Вăл хăне хăй тирпейлĕ тытат, унăн тумтирĕ тирпейлĕ. Ходар. Шатрана (оспу) вĕсем пит тирпейлĕ пăхаççĕ. Шатрапа выртакана пĕр çын анчах пăхать, унта тĕрлĕ çын пырса çавăрăнкаласа çӳремеçт (не всякий ухаживает за больным оспою). Кан. Шакирăв завхоз 134 качака тирне питĕ тирпейлĕ тиесе тухса кайнă çав урапа çинех. ТХКА 89. Эпĕ япалана тирпейлĕ тытап та, тумтире те эпĕ тасарах тумланатăп. N. Ну вара хăй пит тирпейлĕ вилчĕ. Ни вар-витти тухмарĕ; тула тухма та çын çавăтса тухман пĕре те. || Экономный. N. Вăл пит тирпейлĕ (экономен): ăнланмасан, кун пек кĕнекешĕн укçа ямĕччĕ. ГТТ. Пурте: вăл питĕ тирпейлĕ, салатмас (не расточает), теççĕ.

тискер

(тискэр, т’иск’эр), дикий, хищный. Пшкрт. Тискер çын. N. Тискер чуллă, этем çӳрейми вырăнта. || Мрачный (-но). N. Вăл кӳл пит тарăн, хура, тискер выртать. || Неприветливый, неопрятный, противный. Хорачка. Тискер çын — хытă халаплă (коштан). N. Пăхма та тискер. || Безобразный. Альш. Çуртсем вăл касра никамăн та начарах мар, тискер мар. || Страшный, ужасный. Полтава 62. Тискер вилĕм вăхăтсăр ыталаса илнĕ чух. Каша. † Тантăшсене курман кун, çавă пулĕ тискер кун. Изамб. Т. Эп çĕрле тискер япала (страшную вещь) куртăм. N. Тискер вăрçă (ужасная война). || Неприятный. N. Ах аттеçĕм-аннеçĕм, тискер киле хĕр патăр (в неприятный дом)! || Опасный. N. Тискер вырăнсене, лачакасене, шăтăксене иле-иле кайнă. N. Тискер çумăр, пăр çапса каймасан, тырри кăçал лайăх пулать. Н. Шинкусы. Хаяр çил-тăвăлсенчен, тискер пăрлă çумăрсенчен хăратпăр мар-и. || Ужасно, страшно. Сборн. по мед. Унта вăл чир тискертерипе тискер (прямо ужасно) çӳрет. Полтава 72. Вичкĕн пуртă ыран ир тискер ӳкĕ пуç çине. || Дико. Букв. 1904. Пӳртре пĕччен ларма тискер пек туйăнчĕ. Ашшĕ-амăшне. Çав вăхăтра Кĕркури, куçĕсене уçса ярса, йĕри-тавра тискер кăна (дико?) çавăрăнса пăхнă (оглянудся вокруг). || В см. им. существ. Нюш-к. Пĕр уратак çинче хĕрĕх тискер ларать? (Загадка, отгадка которой неизв.).

тиç-тирмен

неизв. сл. Макка 216. Çав кĕлĕ кĕтекен çын тиç-тирмен, çын патĕнче яшка-çăкăр çимеçт. См. кĕлĕ кĕтекен.

тишкер

(т’ишкэр), признавать, узнавать, разбирать. См. тискер. Слеп. Эп сана тишкеретĕп. Я тебя признаю (т. е. узнаю, agnosco). || Понимать; знать толк в чём. Орау. Эй-эй-эй, çав сăмаха та тишкерсе илейместĕн! Ib. Вăл Якку суту-илӳ таврашне пит тишкерет. || Немножко знать. Шорк. Эсĕ вулама (читать) пĕлетĕн-и? — Кăштах тишкеретĕп (разбираю). Ib. Эсĕ мана палларăн-и? — Кăштах тишкеретĕп те, лайăхах астуса илейместĕп. || Наблюдать. Чăв. й .пур. 37. Ăна Çимун тишкерех тăнă (наблюдал за этим). || Определять причину болезни СПВВ. НИ. Пĕр-пĕр ача-пăча чирлесен пуçне тытса, е алă тымарне (т. е. пульс) тытса, мĕнтен чирленине пĕлни. || Контролировать. Чув. календ. 1920. Вăсем (ревизионная комиссия) вăхăчĕ-вăхăчĕпе лавккари ĕçе тишкереççĕ. П. Патт. 14. Çилленнĕ çын вĕсем çине тишкерсе пăхрĕ. || Подсматривать, шпионить? N. Вăрçăра ют халăх çынне тишкерсе çӳренĕ пек, яланах усал тăвасшан сăлтăк шыраса çӳрет вăл. || Исследовать, расследовать.

тия

(т’иjа), то же, что тие. Орау. Çтан тиярăр уммана(картофель)? Пурачкавран (у др. Пăрачкавран) тиярăмăр. N. Шăматкун хунĕмпе ани килте пулсан та, вăл пĕтĕм япалине кăларнă та, ăна аслă кин улăм тиямалла леçсе хăварнă. Улăм Микка арăмĕ патне кӳртнĕ. Шибач. Ашшĕ каларĕ: ма, тет, вотă тиямарăр (не привезли)? тет. Сунар. Пĕре Семен вăрмана вутă тияма (= за дровами) каяс тесе шухăшланă. N. Лаша йăвăр тияса пăсăлчĕ. Лошадь надорвалась от тяжелой возки. Шел. 138. Пĕр пĕчĕк çын лашапа вут тиянă ăлавпа пĕр-пĕчченех улăхать. || Взвалить вину или содействовать полному обвинению. N. Ун çине лайăхрах тиясчĕ. Надо его как следует „всадить“ (на суде: сделать так, чтобы его обвинили). Ib. Якур çине лайăх тияса хăварчĕç. Абаш. Тияс (= тияса) кил (привести на возу: кĕлте, паранкă, утă). [В гов. с. Богатырева это сл., повидимому, произн. тэja, т. е. с совершенно твердым т и следующим э].

тияк

(т’иjак, и произносится очень кратко), дьяк, волостной писарь. Ала † Мара хĕрпе выляма тияк каччи кирлĕ-çке. N. Намăссăр, тияк пак, çын пуçне касса çӳретĕн. КС. Тияк пумушчăкĕ, помощник писаря. || Чиновник. Панклеи. Хосан тиякĕ — сар тиак, ӳпне выртса астарĕ. (Мурă).

титпанча

неизв. сл. Шумш. Йот çын тути — йот тути, титпанча.

ту

делать, сделать. См. тăв. Регули 1439. Паян те тăвас, те тăвас мар. ГТТ. Хăйне хай нимĕн тăваймас. КС. Эпир иксĕмĕр тем те тăвăттамăрччĕ-çке те. Еще бы, мы с тобой чего бы не сделали. Кан. Конюхне кӳлтерсе лаша çине лармасăр хăй ĕçĕпе те вăл çĕр утăм тумасть. N. Ун пек çынсем, хам тӳрĕ пулсан та: туса паман-и? пулăшман-и? теççĕ. N. Мана мухтамалла турĕç. Вишн. 72. Çав шыв çулĕ пĕр-пĕр çырмаран, е туран юхса тухĕччĕ, анчах эпир пусă алтса унăн çулне татса, шывне алтнă пусă ăшне пухăнакан тăватпăр. Кан. 3840 кублă метр туса пĕтермен япала (полуфабрикат). Регули 1049. Эп она поян турăм, вăл поян полчĕ. Чăв. й. пур. 26°. Вăл каланă: мĕн тăваççĕ манпа? тенĕ. Вишн. 68. Çапла ĕнтĕ пирĕн кунсерен хамăр ăша е сакăр, е вунă кĕрепенке шыв кӳртмелле. Апла тумасан, пирĕн ӳт туртăнса каять. N. Кĕлеткенне куçне лайăх туман. Глаза у портрета не вышли. Сред. Юм. Ырлăх туни шырлăх туниех мар-ха ô. Если добро сделал — это не то, что худо сделал. Изванк. Мĕн тăвас? Нимĕн тума та çук, хайхи Микул карчăкне (йомзе) пуççапас пулчĕ (пришлось ее просить). N. Мĕн тăва пĕлес манăн? В. С. Разум. КЧП. Ма ута каç яратăр, çухалсан мĕн тăвăр-ха вара (что будете делать)? Регули 49. Хам тумаллине сана патăм. N. Конта мĕн туса тăратăн. || Работать, делать, производить. Орау. Эпĕ аттене сакăр çул кăмака çинче вырттартăм. Кăмака çинче выртнă çĕрте: туни ман, туманни сирĕн, тетчĕ. Регули 580. Тусан порте пулать. Ib. 1258. Ашшĕ пек тумасть, япалана ялан орăх тĕслĕ тăвать. Ib. 670. Çак çын, çакне тăваканĕ вилсе; çакна тăвакан çын вилсе. Ib. 217. Сирĕн тăвакан пор. Ib. 328. Çав çын конта корăнмасть, çак япалана тăваканĕ. Ib. 829. Эп пĕлетĕп çав çынна, çак япалана тăвакан çынна эп пĕлетĕп. Ib. З2. Тумалла пулсан килĕ вăл. Ib. 52. Ĕç тумаллинчен окçа исе поли? Ib. 1503. Эп сана çĕмĕрме (çемĕрмешкĕн) туса патăм-и? Ib. 341. Кăна эп туса. Ib. 1543. Эп тусаттăмччĕ те, йорал полмарĕ. СТИК. Туса-туса, авантарах ту. Раз принялся, сделай как следует. || Альш. † Пятам-пянам килне хăна пулăр: тунă хурçă пулмин те, çăкăрĕ пур. Ib. † Кĕтнĕ хăни эпир-мĕн! пиçнĕ яшки пире-мĕн! тунă хурçи сире-мĕн! || Строить. Юрк. Пурăнма çурт туса хурат. Ib. Çĕнĕ çурт туса пама та шухăшлат. Ib. Чул çуртсем тума пĕлнĕ (умели). Ib. Ялсем, хуласем туса (aedificando). || Выращивать. Ашшĕ-амăшне. Вăл темĕн чухлĕ çĕр тара илсе тырă акса, тĕрлĕ пахча çимĕçĕсем туса пурăннă. О сохр. здор. Халĕ кирек ăçта кайсан та, купăста пит тăваççĕ. Альш. Темĕн чухлĕ хăяр туса, темĕн чухлĕ хăяр сутнă. || Выделывать. Сред. Юм. Покан орине çавăрса тунă (о точеных ножках стула). Чем люди живы. Туман тиртен пулсан та, кĕрĕк — кĕрĕкех. || Мочь, быть в состоянни. Регули 701. Тумалла çын вăл; вăл кона тумалла. Ib. 35. Тумалли çынĕ пур унта. Ib. Кона тумалли çын кайса. Ib. 689. Тăвасси çын çавă. || Трогать, задевать. N. Мĕн тăватăн эс унпа? Что ты там трогаешь? || Творить, создавать. К.-Кушки. Эпĕ вĕçен-кайăк (хут çĕлен) тăвап та, çӳлелле вĕçтерсе ярап. Я устрою птицу (бумажный змей) и пущу ее по воздуху. Юрк. Туса пĕтерсен: епле пур япалине те аван турăм-ши, тесе, шухăшласа пăхкала пуçланă. || Сшить, связать. Янш.-Норв. Кăçал хăй валли виçĕ кĕпе, арçын кĕпи виççĕ, тата хĕрлĕ йĕм иккĕ турĕ (сшила). Дик. леб 43. Вăл çипрен çиелтен тăхăнмалли вăрăм çанăлă вунпĕр кĕпе çыхса ту. || Обрабатывать, производить. В. Олг. Онăн çĕр пор: тырă туат, вутă туат. || Скосить и убрать (сено). N. Утă турăр-а? N. Утă мĕл(л)е турăн? Как ты убрал сено? Календ. Тепĕр çулне çулчĕç, тет те, темĕн чухлĕ утă турĕç, тет. || Сбивать (масло). Урмаево. Хăш куршак сĕтне чăкăт турĕ, тет, хăш куршак сĕтне услам çу турĕ. || Устраивать. К.-Кушки. Пирĕн апата кунта çимелле тумалла. Нам надо устроить так, чтобы обедать здесь. Альш. Ваттисем хăнана кайсан, килте çамрăксем уллах тăваççĕ. Юрк. Пус та туса памарĕ! И колодца не устроил (не нанял вырыть). N. Аннене аван пурăнмалла тăвăр, вăл пире ӳстерчĕ аван. N. Ука тăвăр (складчина?). Нижар. Çак хăтан ĕçкине, такçан та туман ĕçке, килсе курас терĕмĕр. || Совершать. N. Кĕл-туса çӳреççи вĕсем? — йăли анчах. || Составлять. N. Тата сире чăвашла словар тунă теççĕ. Çав словаре, тата ытти хăвăр тунă кĕнекесене мана ярсан, эпĕ уншăн калама çук савăнăттăмччĕ. || Производить. N. Унтан провăд сыпнă тĕлсене изоляци туса тухрĕç. || Варить (пиво и пр.). N. Сăра турăмăр, ака яшки тăватпăр. || Гнать (самогонку). N. Кăмăшка тунă. || Печь, приготовлять. N. Çимĕк иртсенех вырăс эрни кунĕ ирхине теçетниксем кашни килĕрен: ӳчӳк пашалăвĕ тăвăр! тесе, хăваласа çӳреççĕ. || Родить. ГТТ. Ача тăваймасăр вилекен те пур (случается, что и умирают). Буин. Ача туман арăм (чирпе пăсăлнă арăм) хурланать. Упăшки пит пăшăрханать. N. Тата йинке ача турĕ. N. Ача тума тытăннă. У нее приблизились роды. Ст. Чек. Хĕр туни, ывăл туни? || О животных: отелиться, ожеребиться и пр. Скотолеч. 28. Ĕне темĕн чухлĕ лайăх пулсан та, пĕтĕ чухне начар çитерсен, тĕреклĕ пăру тăваймĕ. Чаду-к. Сысна тăвать вуникĕ çура, сутатăп, укçипе пĕр кĕсре илетĕп, вăл кĕсре кашнă çул тьыха тăвать. НТЧ. Çакă ĕнене сĕтлĕ-çуллă ту, кашни çул пăру тумалăхне пар. (Моленье ĕне ырри). || Приносить плод. Баран. 102. Çапла (например), шĕшкĕ çулсерен чечеке ларса темиçе çулччен мăйăр туса тăрăть (приносит орехи). ПВЧ 123. Укушка умĕнчи улмаççи, улма тумасть-мĕн усси? N. Картара омлаççисем омла туса-и, туман-и? Якейк. † Ати карти пилешлĕх, пилеш туман торат çок. Ib. † Ати карти — сат карти, оммине тумаçть — мĕн осси? Шинар-п. Вăрманта çулла шĕшкĕсем мыйăр тăваççĕ, тата юмансем йĕкел тăваççĕ. В. Олг. Омла ту (о яблоке), тьыха ту, пăру ту, потяк ту и т. д. || О новом месяце. N. Çĕнĕ уйăх тунă. Нюш-к. Пирĕн уйăх туни виç кун çитрĕ, уйăх туни ик эрне ĕнтĕ, уйăх тусан çăмăр çăвмалла, теççĕ. || Coire cum fem. Буин. и др. || Совершить что-либо. Тораево. Карчăк тухнă, тет те, хăвалама (преследовать) тапратнă, тет; курчĕ, тет те, кăшкăрма тапратăрĕ, тет: турăн мана, çука юлмала турăн пĕтертĕн (погубила ты меня?) тесе кăшкăрат, тет. || Справлять, праздновать. Юрк. Атьăр халĕ паян, аслă уяв туса, пĕрер курка ĕçсе пăхар, тесе чĕнет. N. Сорхори контах турăмăр. N. Эпĕ килтех çăварни турăм. ЧС. Пирĕн таврара сĕрене мункун икĕ кун тусассăн виççĕмĕш кунĕнче, кăнтăрла иртсен, каяççĕ те, тепĕр ирччен çаплах çӳреççĕ. Абаш. Ачасене çимĕк тума (çăварни, сорхори тума) яраççĕ. || Почитать. N. Аттене атте тăвас, хунчăкама хунчăка тăвас. Лайăхрах пăхса ярас. || Приносить в жертву. N. Сан ачу йĕрĕхрен, сана вăл пĕр така тумасăр та каçарас çук, тет. || Наговорить, заговорить. Альш. Çын туса панинчен вĕрес. N. Тухатмăш тума пĕлекен çын курайман çынна час-часах пĕтерсе хурать. Май килсен е хăйне, е лашине, тата ытти япаласене те туса парат. Кан. Ну, карчăк, ан куллян! Куç турăмăр! тесе çухăрса ятăм. || Совершать обряд. N. Пирĕн ялта кашни çул чӳк тăватчĕç (совершали „чӳк“). || Уговаривать. Ала 2. Çапла туса-туса çӳреме вĕрентсе пулĕ-и, тесе, ĕмĕтленетĕп (надеюсь, но не знаю, удастся ли). || Выдвигать. Альш. Çынна мĕн тăвин — чĕлхе тăват. Главное для человека — уменье говорить. || Выставлять, выхвалять. Альш. Ялан та хăйсенне авантарах туса калаçаççĕ (выставляют с хорошей стороны). || Приставлять (к чему). Янтик. Хăлхине çтена çумне турĕ те, тем илтелерĕ. || Превратить, привести. Орау. Эпĕ ăна питне-куçне чĕп-чĕрĕ юн тăвăп.— Турăн, вилним вăл, сана чĕп-чĕр юн пуличченех хĕнеттерме, ай кăшкăрма çăварĕ çук-и? ТХКА 94. Тытса чарми лашине çапса утми турăмăр. Регули 1056. Шорăран хора полчĕ, пусăкран пĕчĕккĕ турăм. Ала 12. Эпĕ сана хĕпĕртемĕлле тăвăп, а лешне, асту, хурланмалла тăвăп. || Повернуть (к чему). Емелкке-Т. Хăлхăна ман енне туса тăр. Стой ко мне ухом. Ib. Питне ман енне ту. Повернись лицом ко мне. Ib. Çурăмна ман енне ту. Çĕнтерчĕ. Çурăмне кантăк патнелле туса сĕтел хушшине чăлха çыхма кĕрсе ларать. ТХКА 49. Ачасем, ак çапла. Кашкăрсем тапăнсан, виçсĕмĕр те пĕрле, çурăма, ĕнсене пĕр-пĕрин енелле туса тăмалла. Кашкăрсем пире хыçалтан, ĕнсерен ярса илсе туламалла ан пултăр. || Уложить. N. Пырсассăн, пурттине е кусарне юхакан шыв çине çивĕччине çырма пуçнелле туса пăрахаççĕ. || Наладить, устроить. N. Вĕсене куçнă чух пулăшас пулать, вĕсем хăйсем вăйĕпе анчах пурăнăç тăваймĕç! Кан. Мĕнле те пулин пирĕн пата та кино уйăхра пĕрре çитсе тăракан тăвасчĕ. || Изменить что-либо. N. Килнисене кӳрт, нимĕн те тума памăпăр вĕсене, тенĕ. || Решить, принять решение, присудить. В. С. Разум. КЧП. Шемекке (Шемяка) чула курать те: укçа пулĕ, тесе, хĕпĕртет. Çавăнпа Шемекке чухăн енелле тăвать, утне чухăна парать, хӳри ӳссе çитиччен; курпуна кĕпер çинчен чухăн çине сикмелле тăвать. К.-Кушки. Хулана кайма турĕç. Решили итти в город. Альш. Канаш туса хатĕрленеççĕ. Юрк. Пама тумаççĕ. Не решаются выдать (замуж). Ib. Апла пулсан, сирĕн сăмахра итлесе, унта кĕме (поступить) тăвам. Ib. Ĕлĕк тепĕрне илесшĕнччĕ; вăл пымарĕ, тепĕр çынна качча кайма тунă иккен, эпĕ ăна пĕлмесеттĕм. N. Вĕсемпе вăрçма туман. С ними не решили сразиться. Орау. Эпир паян пурсăмăр та киле кайма турăмăр. Якейк. Паянтан малашне ун пек калаçмалла мар турăмăр. Демид. Кăсем кунта ларма тумаççĕ: кунта пысăк шыв, ачасем шыва кайса пĕтĕç, теççĕ. Юрк. Унтан ĕлĕктерех тепĕрне çураçма тусаттăм, вăл тата ĕлĕк хăй савнине сăмах пĕтернĕ пирки пыма тумарĕ. Ала З. Çавна каласан, хĕрне кăлармалла тунă, тет. N. Çавăншăн вĕсем ăна пухăва хăйне чĕнтерме тунă. N. Кӳртме турĕç. N. Ăна сут пилĕк тенкĕ штрав турĕ. || Предназначать. N. Мĕншĕн çак куна курмалла тунă-ши? || Наживать (имущество, деньги). Орау. Эпĕ турăм, вăсам та манран ан юлччăр, çавăн пекех туччăр. Юрк. Каскалама кайса çӳресе укçа тăват. Б. Олг. Пасара антарнă япалая сотас полат, окçа туас полат. Ст. Ганьк. † Ик сар-кайăк эпĕ тытрăм, ик-çĕр манит тумашкăн. Юрк. Ку, пĕр çав ĕçе пĕлсен, ыттисем кĕрешме хăранине курсан, çынсем умĕнче; эпĕ кĕрешетĕп, тет те, 25 тенкĕ, лаша сутса тунă укçине, çĕре кăларса пăрахат. Ib. Çав пуçтарса тунă укçасенчен... N. Хăш чухне юрлă арăмĕн юлашки тенкисене саклата хурать те, пуян валли эрех илме укçа туса каять. || Сделать наклад. N. Хусана килсе хама таккулăхах пилĕк тенкĕ туса каяп (израсходовал без пользы). || Относить к чему. ГТТ. Кунтисем çинчен çырнă çырăвăмра эпĕ кунтисене вир-ялсенчен пайтах уйрăм халăх туса çыртăм. || Капк. А мĕн тăватпăр мĕншĕн хупнипе? А зачем вам знать, почему она закрыта. Регули 53. Он каймалипе мĕн тăвас пирĕн. || С подражательными словами — издавать, производить. Альш. † Чĕнтерлĕ те кĕперсем чăлт та тумасть, йĕс таканлă утсем каçмасан. N. † Виç кĕпер те хут кĕпер, епир каçса килнĕ чух, кăптăр-каптăр тăва юлчĕ.|| С предшествующей частицей „пек“ — делать вид, притворяться. N. Çул çинче тилĕ вилнĕ пек туса выртать, тет. Бес. чув. 2. Лаша унта кăшт çăмăлтарах пулмĕ-ши, тесе, çул аяккинелле туртса пăхам пек турĕ. Юрк. Вĕсенĕн килĕ-çурчĕсене хăне сутнă туса хут çыртаратчĕ. Альш. Юратат ăна (его) вăл, сăмах шанат, пĕрлĕ ĕçнĕ-çинĕ те тăват унпа. N. Азов хулине иртсе кайнă пек туса (притворившись), тӳрем çĕрелле пынă. Юрк. Вăл каллех, тусĕ хăйĕнчен кулат пулĕ тесе шухăшласа: эй, пире юрат-çке, тет, хăйĕнчен хăй ирĕксĕр кулăш пек туса. || Быть принятым. N. Сат картинчи сарă омлине ме татмала тунă-ши (принято срывать)? || Употребл. в соедин. с причастием наст.-прош. времени: ӳкекен ту, ыратакан ту. || Употребл. в чувашизмах. Альш. Вăл епле пурăннине те, калаçнине те итлесе тусах ларман çав эпир. Янтик. † Чатăр картăм улăха, типтĕр, терĕм, хĕвелте, типмерĕ те тумарĕ. ЧС. Вăл вилес-тусан, епле пурăнăпăр-ши, тенĕ амăшĕ чирлĕ чух. N. Ку хирте тырра лайăх ӳстерекен çемçе тăпрана юхтарса кайнă анасем çаралса юлчĕç.— Мĕн тăвассу пур, теççĕ, тыррăна çапах акас пулать. N. Тунăлăху-мĕнӳ!.. Ты ничего не можешь делать (не способен). ГТТ. Куçарас-тăвас тĕлĕшрен ниçтах та юрăхсăрах тунă-хунă мана (нашли меня плохим переводчиком). П. И. Орл. Çапла... Çакăн чул-ха пĕлни-туни (пока узнал только это). Альш. Сĕтел çитти сарăлмас та, тумас та, тет. Торп-к. † Ытармалла мар сана, тытрăм-турăм тотине. || Выращивать. Эпир çур. çĕршыв 14. Эсир çимĕç пахчинче мĕн лартса тăватăр. N. Акса ту, лартса ту. || Ачач. 83. Пилĕкне явса тунă пиçиххи çыхнă.

туса пар

сделать. Кадыши Ц. Тепĕр кунтан хăйсемех (мои пчелы) киле тавăрăнчĕç; амĕш çук, уна хам туса патăм. || Отравлять. Сред. Юм. Туса панă, дали кушанье с мышьяком, от которого человек помер, или же остался живым. Ib. Грек çĕрĕнчи ăслă Сократа туса парса вĕлернĕ (отравили ядом). || Испортить, дав наговоренную вещь (обыкновенно — пищу-питье). ЧС. Çын (кто-нибудь) туса панă пулĕ, тесе, вĕрӳçĕсене темиçе хут та вĕртсе пăхрĕçĕ, унтан та ним усă пулмарĕ (больному). Чăвашсем 21. Пирĕн ялта пĕр хĕр çапла вилчĕ, вăл Лявук хĕрĕччĕ, ăна мункунта эрех черкки çиче туса панă (напоили наколдованным), тет.

туса хур

сделать. N. Япаласем хурса усракан пӳлĕмсене алăксем туса хунă. Никит. Чĕлхесĕр, куçсăр, ухмах туса хурать. || Заделать, засыпать. N. Туппи çĕре ӳксессĕн, вунпилĕк çын пытармалăх çĕре чакалат. Хăшне-хăшне вĕлермесĕрех çĕр айне туса хурать, хăшне сывлăшпа таçта вунпилĕк-çирĕм чалăша уткăнтарса кайса пăрахать. || Произвести, поставить. N. Хăшне-хăшне, хастарлăраххисене, манăн выльăхсене пăхакан туса хур. || Решить, определить. N. Çапла вара, кайран камăн мĕн чухлĕ кĕрпе, çу, тата урăх япала-мĕн илсе пымаллине туса хучĕç.

туйăн

тойăн (туjы̆н, тоjы̆н), чувствоваться, ощущаться; стать заметным, ошущительным. ТХКА 113. Этем пурри туйăнмасть кунта. Кан. Алупкăра çĕр чĕтренни туйăннă. N. Ыррăн тойнать. Приятно чувствуется. Юрк. Тăванçăм, сан аванни курăнчĕ, хам чун савни туйăнчĕ (я почувствовал, какова моя к тебе любовь?). N. Çапни туйăнмарĕ. Орау. Темскер, аяк пĕрчи ыратнă пек туйăнса çӳрет-ха ман. Кан. Пасарта пулнăн та туйăнмарĕ. N. Чупса-чупса çырла тупрăм, ялан йĕçĕм-çырлин туйăнчĕ. || Казаться, чудиться; показаться. ЧС. Луçа çапла кăкарса тытнине курсан, мана пуç темĕн пек шел туйăнчĕ (дальше; шелĕн туйăнчĕ). N. Пулассăн çук туйăнатьчĕ. Хăр. Паль, 14. Тухтăр килни-мĕнни туйăнмасть. Орау. Яланах тахăш килнĕ пек туйăнать (все чудится, что...). Ib. Алла тытса пăхсан, темскерле, тир айĕнче ӳт хытса ларнă пек туйнать (под кожей прощупывается затвердение). Ib. Кĕç-вĕç персе анассăн туйăнса çӳрет. N. Питĕ пӳрт пушă пек туйăнать, таçта кайнă пек туйăнать. N. Мĕлле, эпĕ киле пырассăн тойнап-и? N. Çĕр каçиччен çĕр каçассăн туйăнмарĕ, виçĕ çĕр тăршшех пулчĕ пулĕ. Етрух. Сире çапла калани суя пек туйнать пуль. N. Вырăн пит начар пекех туйăнмас. Кн. для чт. 49. Анчах вăл килесшĕн туйăнмасть, пит хытăскер вăл. Ала 54 . Çак пĕр сехет маншăн пĕр çулталăк пек туйăнчĕ (показалось целым годом). В. Буян. Вĕл-вĕл чечек, вĕл чечек, вĕлле çинчен сарă чечек вĕçсе анассăн туйăнать. Орау. Хама хам тем чул çияссăн туйăнчĕ. N. Сире епле пек туйăнать. Как вам кажется? N. Епле тусан ырă пек туйăнать хăна, çапла ту. N. Иртсе кайнă çын Якор пак туйăнчĕ, хам коримарăм та.— Çок, сана ахаль он пак туйăнчĕ (показалось, будто он). N. Кĕçĕр лайăх çывăрса каяс пек туйăнать те, темле пулать. N. Кĕç персе анассăнах туйăнать (что упадешь, о себе). Орау. Мана та çапла пек туйăнать çав. Чотай. Çакă яла ял темĕн, çитрĕмĕр те кĕтĕмĕр — хола хошшин тойăнчĕ. Чт. по пчел. № 17. Тем, ĕçлет пек туйăнать. Кажется, что поработает?

туй

той (туj, тоj), свадьба, свадебный церемониал, свадебный пир. Н. Седяк. Чăвашсем туйсене çимĕкре тăваççĕ. Туй тăвас умĕн çураçнă хĕрпе каччă венчете кĕреççĕ. Венчет тăваççĕ çимĕкрен маларах. Унтан вара хăтапа хăта туйсене кăçан лартассине шухăшлаççĕ. Обыкновенно каччă ашшĕ хĕр ашшĕ патне килет канаша (на совет). Çак канаша „пăлчал“ теççĕ. Арçын туйне, хĕр туйне кăçан лартассине шухăшлаççĕ. Хĕр ашшĕ каччă ашшĕне ăсатнă чух, çураçнă хĕр вĕсене парне парать те, ӳксе пуççапать, лешсем хăй кинне пахиллеççĕ. Пуççапнă чух, çураçнă хĕр вĕсен урисене тытса пуççапать. Парнисем кĕпепе сурпан пулаççĕ, çак парне панă кĕпе-сурпанпа пӳртри çынсем тутисене шăламçи пулаççĕ. Хăта пăлчал илсе таврăнать килне. Ib. Туй лартни çыннисем пухăнсан (когда соберутся участники свадьбы), пурте турă умне çурта çутса кĕл-тăваççĕ. Унтан вара авланакан ача (жених) ашшĕнчен пуççапса пиллĕх ыйтать. Ача ашшĕпе амăшĕ пиллеççĕ. Туй çыннисем вара кĕлете туй лартма каяççĕ пурте. Туя кĕлетре пуçлаççĕ, унта та сăра, эрех, яшка-çăкăр пулать. Кĕлетре туй пуçĕ туй çыннисене пахиллет те, мăн-кĕрӳпе пур туй çынни юрла пуçлаççĕ; шăпăрçă шăпăр калать. Кĕлетре виçĕ пар ташлаççĕ, тата нумай урăх юрăсем юрлаççĕ, унтан вара пӳрте кĕрсе туй тăваççĕ. Туй кӳртес текен çын пырса туй пуçне илсе каять хăй патне, туй çыннисем кайран тин каяççĕ урăх килле. Пĕр килĕрен тепĕр килле куçнă чухне, туй пуçĕ хуçа сĕтел çинчен çăкăрпа чăкăт улăштарса илет: вăл çур çăкăр хурса пĕтĕм çăкăр илет; чăкăтне те çапла тăвать. Туй пуçĕ çăкăр тултарма такмак çакса çӳрет, такмак тулсан хуçа килне кайса пушатать. Ялти хурăнташсем патне çӳресе пĕтерсен, хăти патне каяççĕ лаша утланса, ялта çӳренĕ чух та утланса çӳреççĕ. Хăти патне 20—30 çын каяççĕ. Хăта хапхине укçа парса уçтараççĕ, укçасăр уçмаççĕ. Теперь хĕр (невесты) хурăнташĕсем арçын туйне хăйсем патне илсе каяççĕ. Хĕр ашшĕ арçын туйне ăсатать хăй патĕнчен. Арçын туйĕ тухса кайсан, хĕр туйĕ хатĕрленет кайма пĕтĕмпе. Хĕр япалине тиеççĕ, арчине, тумтирĕсене, пурне те тиеççĕ. Арча çине хĕр шăллĕсем ларса каяççĕ. Хĕре леçме нумайăн каяççĕ: 25, 24, 26 çын. Хĕр туйĕ хăта патне пырсан, арçын туйĕ тухать те, хĕр куми тавра виç хут çаврăнать, виççĕмĕш хут çаврăнсан кĕрӳ каччи хĕр кӳмине нухайккипе пит хытă çапать, вара арçын туй кĕрет килне. Хĕр туйне кӳртеччен хӳме витĕр пăшал переççĕ. Чир-чĕр кайтăр, усал кайтăр, теççĕ, вара хĕр туйне хăта кил хапхи уçса кӳртеççĕ. Хĕр кӳми пӳрт умне пырса чарăнать, хĕрĕ кӳме ăшĕнче урисемпе хытă ларкăча тапса ларать. Туй курма пынă хĕрсенчен пĕрне кӳмере тапса ларакан çураçнă хĕрĕн урине ĕçерме хушаççĕ. Çавна вĕçерсен, хĕр кӳме ăшĕнчен тухать те, урисене туртакан хĕре çĕрĕ е укçа парать. Хĕр пичĕшĕ хĕре урапа çинчен çĕклесе антарать, кĕру-каччă хĕрпе, хăй арăмпе, ытакласа пӳрте кĕрсе каяççĕ. Пӳртре упăшки турăш патĕнчи сĕтеле каять, хĕрĕ тĕпелти сĕтеле каять. Пӳртре пăртак туй тăваççĕ те, япаласем кӳртме кĕлете каяççĕ. Хĕр япалисем çинче унăн шăллĕсем лараççĕ. Вĕсене, кĕрӳ-каччи (йыçнăшĕ) укçа парса япаласем çинчен антарать, унсăрăн вĕсем анмаççĕ. Хĕр япалисене хĕр инкĕшĕ хатĕрлесе тăрать, кĕрӳ-каччи кӳртет кĕлете. Кӳртсе пĕтерсен, арăмĕпе иккĕшĕ те кĕреççĕ, унччен унта яшка-çăкăр хатĕрленĕ пулать. Кĕлетрен кăларсан çĕнĕ-çынна яшка пĕçерттереççĕ, шыва яраççĕ. Çаксене туса пĕтерсен, туй пĕтет. Хĕр кӳме килекенсем анчах туй туса çӳреççĕ. Хĕр кӳме килекенсене ăсатсан, туй тăнчă пĕтет. N. Арçын туйĕ, свадебная церемония, совершающаяся с жениховой стороны; хĕр туйĕ — то же с невестиной стороны. Ильмово. Çав пӳртре арçын туйĕпе хĕр туйĕ пĕрлех пулать. Изамб. Т. Хĕр туйĕпе арçын туйĕ пĕр кун пуçланат. СПВВ. ПВ. Туй тенĕ çĕре тукмак йăваланать, праçник тенĕ çĕре выртан каска хускалнă, тет. (Послов.). Собр. † Туйăн ывăлĕ тункати, хĕр парса та хĕр илмест. Ст. Шаймурз. Çитсен, туя кĕреççĕ (на свадебный пир). N. † Туйра кашта авначчен парне кӳртсе çак-и-ха? Альш. Вĕсем тухса кайтарасшăн мар, тет: ил çураçса туйпа, тет. N. Ыран Иван туй пуçтарат, тет. (Такмак). N. Той патне кĕр, зайти на свадьбу. N. Той варĕнче йăлт-ялт, йăлт-ялт сиксе çӳрет (пляшет). НАК. Туй тесе ывăл авлантарнă чухнехине калаççĕ, шыльăк тесе хĕр панă чухнехине калаççĕ. N. Пит вăйлă туй тăваççĕ. N. Ыран туй тумалла тенĕ чухне лашине сĕлĕ çима пӳлмене кĕртсе янă, тет. Альш. Ача-пăча туя курма каймасăр: туя тукмак йăваннă, тесе калаççĕ, теççĕ. Курм. † Туин, туин, туй анать, пирĕн Ваçли туянать, пирĕн хăнча туянас. Ст. Чек. Кĕрӳ хăй туйĕнче ташласан, арăмне йывăр килет, тет. Ав Шаппук хăй туйĕнче ташларĕ, тет те, арăме çулталăкченех вилчĕ, тесе, сăмах кăларчĕç. Тĕрĕссипе акă мĕнле пулнă. Куртьтян хăй туйăнче акăшсем патĕнче ташлама тытăннă та, акăшĕ пырса: Куртьтян, эй арăмна вĕлересшĕн-и? ан ташла, тĕсе сĕтĕрсе карĕ, тет. Альш. † Туйăм, туйăм, туй иккен, туй илемĕ çак иккен. N. Кун пек туйсенĕн ăрасхучĕ пĕр çирĕм пилĕк тенкĕрен нумаях ытла пулмасть. N. Вăлă туй туса памари? Ерк. 149. Ахăрттарать яш-кĕрĕм, пуçĕнче туй сĕрĕм. N. Туй хускалать. Начинается свадьба. || Свадебный поезд. Орл. II, 248. Пысăк ялтан пĕчĕк яла туй килет. (Кăвар кăларни). Ала 85. Туй тавăрăнсассăн, темĕн чухлĕ халăх пухăннă, ял-йышсем пухăннă, пурте ĕçсе-çине, савăннă. Ib. 82. Унта ана ĕçтерчĕç, çитерчĕç, тет, унта туй кĕмелле турĕç, тет. Сред. Юм. Туй хапха айне çитсен, кĕрӳ кĕпи çĕлемеççĕ она. (Говорят, если за что-нибудь примутся поздно). Изамб. Т. Танлисна (= Таниле йысна) кинĕ патне Арланкассинчен туй килет, темест-и? Ала 81°. Ваттисем ĕçрĕç, тет, çирĕç, тет, хăççан туйпа килессине каласа хучĕç, тет. Тим-к. Пичĕш панче туй ӳкĕ, шăлнĕ панче çĕр выртĕ. (Пичĕшĕ — кăмаки, шăлнĕ-вучаххи). || М. Сунч. Масар çине çитсессĕн, пытарнă вырăна хĕрессене ватса вут чĕртеççĕ те, йĕри-тавра ларса хыва пуçлаççĕ. Хывнă чухне çапла каласа хываççĕ: пил ту, (ят) ачам, сана асăнса килтĕмĕр, пурăр та пил тăвăр. Ватти-вĕтти, пурăр та (ят) туйне пырăр, пымасăр пĕри те ан юлăр. (Çиччĕш). Чăв. 31. Атя туя! Так зовут покойника на поминки. Ib. Ахаль ташламасăр, юрламасăр тăрсан (на поминках), вилнĕ çынсем ирĕк илеççĕ, тет; вăлсем ташлаççĕ, юрлаççĕ, тет; çав кама пумилкке тăвакан çынна хĕнеççĕ, тет: санăн туйă çапла-и? Ни юрлакан çук, ни ташлакан çук, тесе. Çавăнтан пĕртте ахаль тăмасăр ташлаççĕ, юрлаççĕ. || Празднество. СПВВ. ФН. Ака туйĕ — тырпул праçникĕ. См. ака туй. || В перен. знач. Туперккульос З2. Чăваш çынни театтăра та юратать, анчах ăна вăл туй е камит тет. Альш. Вăл (коновал) кунталла киле-киле каят: ĕçне тăват та, ĕçсе, ӳсĕрĕлсе туй туса каят. || „Собачья свадьба“. Курм. Йытă туйĕ. Орау. Йытă таçта çухалчĕ-ха, туя кайнă курнать. || Узел. Шигали. Чĕр туй, живой узел; вил туй, мертвый узел.

туй ӳкерекен

тот, к кому заезжает жених до приезда вдом невесты. КС. НАК. Унта (в доме жениха) вĕсем (свадебные парни) кăшт сăра ĕçкелеççĕ-ĕçкелеççĕ те, ялĕнче туй ӳкерекен çук пулсан, хĕр ялне тухса каяççĕ, туй ӳкерекен пулсассăн, малтан ун патĕнче ĕçкелеççĕ те, тин вара хĕр ялне тухса каяççĕ. Собр. Каччи виçĕ лашаллă кӳмен ларчăкĕ çине ларса сăхсăхсан, килĕнчен тухса туй ӳкернĕ çĕре каяççĕ. Кĕрӳ хĕрĕ патне кайма тухсан, малтан хăйсен кӳршинчи пĕр-пĕр çын патне кĕрет, ăна: туй ӳкет, теççĕ.

туй çынни

участник свадебного церемониала. Н. Седяк. Туй çыннисем: туй пуçĕ, мăн-кĕрӳ, кĕрӳ-каччă, кĕçĕн кĕру, тата пилĕк ятсăр туй тăвакансем, юлашки шăпăрçă, 7—8 çын мĕн пурĕ. Т. II. Загадки. Саламатăн саккăр, туй çыннинĕн тăваттă, Еремейĕн иккĕ (сыснанăн, ĕненĕн, качаканăн чĕччисем).

туй таврашĕ тасаттарни

назв. свадебного обряда. Ст. Яха-к. Пирĕн енчи чăвашсем ывăлĕсене авлантарсан, хĕрĕсене качча парсассăн, кайран туй таврашĕ тасаттараççĕ. Вăл туй таврашне ывăлне авлантарсан, хĕрне качча парсассăн, пĕр çулталăк çитичченех тасаттараççĕ; пĕр çулталăкра та тасаттаримасан: çын хĕн курма пуçлат, теççĕ вара.

Той торри

назв. божества. Б. Олг. Тата той тунă çын он чуне каланă вăл: той торри çырлах, тенĕ, кам той туакан çын, хĕр парса-ли или улне алантарса-ли. Той торри эс те çырлах, тенĕ. Той торрине лартнă хорăн: ста кирлĕ, онта, кăкласа килсе лартнă, ят полтăр, тесе. Той торри хорăнĕ тенĕ. Она лартнă той хоçи.

туй халахĕ

участники свадьбы. Янтик. † Туйăм, туйăм, туй çуни, киле пырсан, улăм çуни; туйăм, туйăм, туй халăх, киле пырсан çын пекех.

туя

тоя (туjа, тоjа), палка, трость, клюка. Орл. II, 249. Кăмака айĕнче тимĕр туя выртĕ. (Ĕçлен). N. Ват çын туяпа çӳрет. Орау. Пирĕн атте туйине яланах тăрри вĕçĕнчен (пĕчĕк пуçĕнчен, çинче вĕçĕнчен) тытса çӳрет. Эпĕ ăна: мĕншĕн апла тытан, пысăк вĕçĕнчен тытмалла, терĕм те, вăл мана: апла туяласа çӳреме йăвăç кутăн ӳсет-им, терĕ. Кайран ытти стариксем епле туяласа çӳренине асăрхах çӳрерĕм те, чăнахах та, пĕр старик те туйине кутăн туяласа çӳремест. Мĕншĕн апла туяласа çӳретĕр, тесе ыйтсан: кутăн туяласа çӳресен пурăнăç кутăн каять, теме хăтланаççĕ. Альш. Туя хуçăличчен хĕненĕ. Бил, пока не сломается палка. || Переносно — сельский староста. Альш. Туя патне каяс-ха. Надо итти к старосте (потому что у него в руках постоянно палка).

туяла

тояла, ходить с палкой, с тросточкой. N. Туя туяласа пырать. КС. Ват çын туйипе туялать (идет с тростью). Сĕт-к. Тимĕр туя кокрашки туялама шанчăклă. Пшкрт. Ватă çынсам тояласа çӳреччĕ (ходят с палкой).

туййăм

моя свадьба. N. † Туййăм-туййăм, темесен, туя илсе каймĕçĕ. Альш. † Туйăм-туйăм туй çуни, киле пырсан пăх çуни; туййăм-уййăм туй халăх, киле пырсан çын пекех. Тайба-Т. † Туййăм-туййăм, темесен, ая минтер хумаççĕ.

туйман

так назыв. тупого человека: дубина. СПВВ. ФИ. Туйман — тунката, турман — кĕскерех ăслă çын. || Яз. Имя человека. (Означает: зачатый так, что мать этого не заметила, не почувствовала. Это имя дают, чтобы дети жили). || Назв. начала оврага и его самого. Чирикеево.

туйра

(туjра), молодой дуб. Тюрл. СПВВ. ФВ. Çамрăк юмана туйра теççĕ, туйралăх вăрманĕ теççĕ. Сред. Юм. Туйра тесе хунаса тухса ӳснĕ юмана калаççĕ. Собр. † Эпир каяс çул çинче туйра юман пит нумаЙ. Ib. † Эпир пыра çул çинче пăрăнайса юлчĕ пĕр туйра. ЧП. Туйра, туйра юмансем. НТЧ. Тепĕр кунĕнче хай вĕрӳç вăрмана кайнă та, çамрăк туйрана авса, тĕпĕнчен çыхса хăварнă (чтобы испортить человека), çавăн пек тукатса çыхнă чух та кĕлли пур теççĕ те, анчах ăна ватă çынсем те пурте пĕлмеççĕ, вĕрӳç-суруç çын анчах пĕлет. || Лесок. N. Тарса пыра-пыра, слон кĕтĕвĕ çынсем юри акса ӳстернĕ йĕплĕ хулă туйри (вăрманĕ) патне пырса чарăннă.

Туктакăл

(-гы̆л), яз. имя мужч. САСС., Т.-И.-Шем. Пимурз. Туктакăл çын ячĕ, 2) çынна тиркесе калакан сăмах. || В перен. см. Пимурз. Эс мĕн пĕлетĕн, туктакăл?

тул

тол (тул, тол), наполняться, стать полным. N. Шăтăк тулсан, çын укçине лав çине тиерĕ, тет те, шуйттан ачине кӳлсе килне чуптара пачĕ, тет. Корачка. Пыр шăтăк толсак ларчă çĕмĕрт çисе. Ала 74°. Хурана кĕмерĕ, чукуна тулмарĕ (бык). СТИК. Ĕне çилли тула килет (уже скоро будет полно, у стельной коровы). СТИК. Чĕлĕмне тивертсех туртса пĕтерейместĕн, вăл тула тăрать. Не успеешь выкурить трубку, как оно (ведро) уже полно. N. Пĕве тулнă. Пĕвене шыв тулнă. Регули 1064. Кӳлĕ шăнче çомăртан шу толчĕ. О сохр. здор. Пирĕн ăшран пĕрмаях ăшă тухса тăрсан та, ун вырăнне çĕнĕрен ăшă тулах тăрать Ib. Ача выртнă çемĕн сăпка çитти айĕнчи таса сывлăша пĕтĕмпе хăй сывласа илсе пĕтерет, ун вырăнне таса мар сывлăш тулса çитет. СТИК. Пирĕн пӳртре шыв татăк тăмаст, хамăн çемье пысăккипе, шыва нуммай та тыткалатпăр пуль те, пĕрре пĕри каят, тепре — тепĕри, çавăнпа витресенче шыв тулах тăрать. Ib. Крантлă пичĕке аван та çав (бочка с краном очень удобна), крантне кăшт пăран та, пĕр-ик-виç минутран витре тулса та тăрат. Якейк. Попа эп паян пĕр пăтакка ыраш толимирах (неполный) парса ятăм. Кан. Ун тавра шăтăк кăшт тулми лайăх тăпра тултараççĕ. N. Хам шывра выртнă чухне çăвара шыв кĕрсе тулнă та, хырăм йăлт тулса кайнă. || Разливаться (о реке). Орау. Атăл пĕлтĕрхи чул тулнă, тит, ĕнтĕ. N. Кăçал шыв питĕ тулмари? N. Тулса кай (о реке). N. Атăл шывĕ толнă. || Прибывать (о воде). СТИК. Çырмари шыв кашни кун тулса пырат (каждый день прибывает). Ib. Çырмари шыв тула пырат (каждый день прибывает). Ib. Çырмари шыв тула пырат ĕнтĕ (скоро совершенно наполнится). Ib. Çырмари шыв тулах пырат (мĕн тулнăçем тулат, все прибывает). N. Атăлта шыв тула пырат (все прибывает). N. Çырмара шыв тулнă. Орау. Тата тулать-ши ку кӳлле шыв? Еще будет ли прибыль воды? Регули 424. Шу толах пырать. || Наливаться (о зерне). Сĕт-к. Ыраш тĕшши толса çитнĕ. N. Пăрçи тула пуçласассăн. || В перен. знач. N. Уй варĕнчи олмоççи, çӳлчи сарлать — уй толать, уй илемне вăл кӳрет. || Распуститься (о листьях). Ст. Ганьк. Шыв хĕрринче хурама, çулçи тулса çитсессĕн, тăкăнат аслă шыв çине || О луне. N. Уйăх тулса пырать (или: çитĕнет). N. Тулса çитнĕ уйăх, полнолуние. || Наливаться кровью. N. Мĕкĕрленсе ларнипе пуçа юн тулать. N. Тулса ларчĕ (кровь в рубахе). || Быть выплаченным сполна. N. Окçи толнă таран илĕр. Н. Якушк. † Ырă хăтаçăм (ятне кала), тулчи сана хĕр хулăм, тулмари сана хĕр хулăм. Хĕр хулăмĕ тулман пулсассăн, тата парăпăр, хăтаçăм. || Исполниться. N. Шăп виç эрне тулса çитсессĕн, асатте вилсе кайрĕ. Изамб. Т. Ашшĕ вилни акă пилĕк çул çăварнире тулат. N. Унтан вара, вăхăт тулсан, вăл хăйĕн ывăлне янă. || Испытывать полное удовлетворение, быть удовлетворенным. N. Çăкăр çине пăхсанах, мĕн пур кăмăлăм тулса ларат. ЧП. Килес хăна килчĕ, кăмăлăм тулчĕ. Ib. Савнă тусăр инçе кайиччен, курса юлсам куçăр туличчен. Ст. Шайнурз. † Сирĕн патра эпир килсессĕн, тулаяттăр сирĕн кăмăлсем. || Испытывать обиду, горечь и т. д. N. Ăшăм-чиккĕм тулса çитет. N. Ăш-чик толса охрĕ те, темĕн чол макăрса пĕтрĕм. N. Хурлăх куран салтакăн ăшĕ тулса çитет. N. Сирĕн пурăнăçăра аса илетĕп те, пĕтĕм ăш тулса çитет, куç-çул куçа хупласа илет. Сред. Юм. Ăшăм-чиккĕм толчĕ. Накипело в душе. N. Е ӳсĕрпе ăш тулса çитет те, çынна тем каласа пĕтерен. || Употребл. в качестве вспомогательного глагола. Изванк. Кашни урапана пĕрер икшер лаша кӳлсен, йăвăр пулат, унчух вилнĕ çынсем ларса тулаççĕ, тет. (Поминки). Кан. Куç ыратса-а-а кайрĕ те, хĕп-хĕрлĕ юн анса тулнĕ. N. Вăл çурта часах халăх пит нумай пырса тулнă. N. Çав вăхăтрах таçтан çумăр пĕлĕтсем тухса тулнă.

тултар

(тулдар), наполнять. Орау. Туллиях тултартăн-и? — Çурри ытларах.— Туллиях тултарас пулать. СТИК. Ĕне мĕн пурăннăçем сĕтне хăпартат, малтанах куркана та тултараймасчĕ, халĕ çак витрене тултарса пырать (чуть не полно дает в это ведро). Сунт. Кун каçиччен çĕр çын ытла кĕрсе тухать те, урайне пĕтĕмпех тултарса хăвараççĕ (сорят). N. † Аттен пӳрчĕ пусăк пӳрт, хамăр килсе толтартăмăр. Ст. Чек. Сĕтел тулли ĕçкĕ-çикĕ тултарса лартнă. N. Темскерпе тултарнах паян ман пуç (тяжесть в голове). || В перен. знач. ПВЧ 90. Атти пӳрчĕ, ай, аслă пӳрт, тултариччен, ай, юрлам-и, тулса çитсен, тухам-и? N. Ати пӳрчĕ шурă пӳрт, янрать, янрать, янримасть, эпĕ юрлам янрамала, тултариччен юрлам-и? Ачач 68. Таврăнасса каллех ăшчиккине тултарса таврăнчĕ. || Насыпать полно, доверху. Кан. Авăртма пынă çынсен çăнăхне вăрттăн тултарать. || Довесить. Толст. Ашне начаррине панă, тет, çитменнине тата виçине те тултарман, тет. || Завалить. ТХКА 41. Хура кĕсрене шăтăка йăвантарса ятăмăр. Çăхансем кăранклатса вĕçсе çӳреççĕ. Кĕсре çине тăпра тултартăмăр. || Набивать. О сохр. здор. Пысăк шăтăк алтса, тĕпне те, пур аяккисене те тăм тултарса, питĕ хытă таптаса пирчетес пулать. || Наливать. Альш. Лешĕ пĕр çăпала сĕт илет тултарса, сапат кăна хырăмĕнчен. СТИК. Стайккари шыва тултарах тăратпăр (никогда пустой не стоит). Ib. Çула пирĕн, пахчари çимĕçсене сапма тесе, пусăри шыва стайккапа тултарса хĕвел çинче ăшăтаççĕ, çав шыва вара кирек ăста та тыткалатăн, мĕн чакнă, ăна çĕнĕрен тултаратăн, çавна вара çапла калаççĕ. || Надувать (о снеге). N. Пирĕн кил-карти çумне юр пит тултарчĕ-и? Тултарнă пулсан, лепе уçкалăр-ши? N. Ĕнер питĕ нумай юр тултарса хунă. N. Юп хушшине юр тултарнă. || Выплатить сполна. Сред. Юм. Аллă тенкĕ холăм толтарнă. Пятьдесят рублей калыму сполна выплатили. Юрк. Вăл укçисене хулăн укçи тултарма тесе параççĕ. || Вымнеть (близка к растелу). N. Кĕсрӳ пит тултарчĕ ĕнтĕ. К.-Кушки. Пирĕн ĕне тапратса тултарчĕ ĕнтĕ, час пăрулат пулмалла. || Удовлетворять. КАЯ. Эпир, айван ывăл-хĕрсем, ним пĕлмесĕр ĕлĕк сурăм киремĕтне тултармасăр çапла пултăмăр пулĕ. (Из моленья киремети). || Выложить (о дровах). N. Вутă тултараймарĕç виçĕ аршăна. || Исполниться (о возрасте). N. Хĕнпе ӳссе хĕр пултăм, вунçич çула тултартăм. Ачач 22. Тимуш пуçĕнче тата, ӳссе пысăклансассăн та манмалла марскер, çав хăй вуниккĕ тултарачченхи вăхăтран тепĕр самант пит çирĕппĕн ларса юлнă. N. Виçĕ çул тултарсан, килĕп курмашкăн. || В качестве вспомогательного глагола. Алик. † Эпир сӳрес сӳрине чăхсам айне лартрĕç те, чăхсам сысса тултарчĕç. (Солд. п.). N. Халĕ те ярса тултарман-и-ха? Панклеи. Потран татса толтарсан (когда нарвали борщовник), арăмсам киле тавăрнчĕç. Изванк. Тул çутăлсан, икĕ урапа кӳлчĕç те, лашасем тавра пĕтĕмпех пирсем çакса тултарчĕç, килкеписене те пирсенченех турĕç. (Похороны). Б. Яныши. Старик пулă нумай тытса тултарчĕ, тет те, киле таврăнать, тет. Чураль-к. † Эпир каяс çул çине йĕтĕн акса тултарнă; эпир илес сар хĕрсене елек парса пĕтернĕ. N. Касса кĕрсе пӳрте йĕри-тавра йывăçсем лартса тултаратпăр. Унтан çулса кĕрсе урайне пĕтĕмпе курăк сарса тултаратпăр. N. Ĕçсе тултараççĕ те, çапăçма тытăнаççĕ.

тулăк

толк, польза. N. Апат тулăкĕ çукчĕ. N. Апат çинĕ тулăкĕ çукчĕ ун чухне. Кĕвĕсем. Тăлăплă çын тулăклă; тăлăп çук та, тулăк çук (ненадежно). Шурăм-п. Анчах ахаль пурăннин тулăки çук. Нет толку от безделья.

тулăксăр

бестолковый, неразумный. ПВЧ 109. Хура лаша тулăксăр, çул çук çĕртен çул турĕ. N. Усал, тулăксăр çын ачине кирлĕ-кирлĕ мар чухне те пĕр май вăрçать е хĕнет. СТИК. Пулат иккен тулăксăр çын та. Вот бестолковый! Чăв. к. Турă лашам тулăксăр, çул çук çĕртен çул хыврĕ. Ядр. † Ай, тулăксăр тур лаша, тĕпсĕр çĕртен çул турĕ. КС. Тулăксăр çынпа нимĕн те тума çук.

тулкăллă

толковый, полезный. Слеп. Актай. Тăлăплă çын тулкăллă; пирĕн тăлăп çук, тулкă çук. Качал. Тăлăплă çын тулкăлă; пирĕн тăлăп çук та, тулкĕ (= тулăкĕ) çук.

тулли

толли (туλλиы, тоλλиы), полный, наполненный до краев. Шинар-п. Сасартăк манăн атте кил-хушшинчен чупса кĕчĕ те, пӳртри тулли витрене йăтса туха пуçларĕ. N. Çавăнпа вĕсен çурчĕ те тулли курка пекчĕ. Янш.-Норв. Стел çине пĕр тулли витре сăра лартаççĕ. Собр. † Тулли хуран çаксассăн, нумай çиет тииĕççĕ. N. Шкулсем рурте, хурт вĕлли пек, тулли тăраççĕ. Кратк. расск. 15. Пĕр хăмăл çичĕ тулли тутă пуçах кăларнă пек. СТИК. Ку хĕрарăм тулли çӳрет (çак хĕрарăм тулнă, беременная). N. Кĕрӳсем тумланнă вăхăтра пӳртре кĕтсе лараççĕ, тулли япаласемпе, ĕçкĕпе (scr. ĕçтепе). N. Сĕтел çине тулли япаласем лартаççĕ. Юрк. Мĕн ĕçпе çакланасси-мĕнĕ, леш тĕнчере пурăннă чухне çынсене эрех ĕçтернĕ вăхăтра, кирек хăçан та эрехе шеллесе черккене нихçан та туллиех тултармастăмччĕ. Авă çавăншăн çакланмарăм-и, тесе калат, тет, хăй. Регули 1290. Толлиах толтартăм, толлиах виçсе пачĕ. Орау. Манăн çăварта туллиях шывччĕ, эпĕ нимĕн те калаçаймарăм. Янтик. Пӳлĕмĕнче кĕнеке тулли хăйĕн. N. Халăх хурал пӳрчĕ туллиех. ЧС. Çав кил-хуçийĕн авăн картинче тулли ăвăс ларат. || Полно. Якейк. † Орам толли сăран атă, ман сăран атă йолас çок, тăван ати йолмалла. (Солд. п.). N. Кĕлет тулли çĕр улми выртать, сакай тулли çĕр улми. БАБ. Пӳрт тулли ача, урай тулли путек, сакă тулли тӳшек. (Моленье „Чӳклеме“). Альш. Аннен ачаш чунĕ эп, çӳпçи тĕпĕнчи пирĕ эп, аслă пӳртĕн тулли эп. ЧС. Çулçа çăвар тулли тултара-тултара çие пуçларĕ, тет хайхискер. Сред. Юм. Ăсĕм патне пӳрт толли çын пырса толнă. У них полная изба народу. Ib. Çырма толли йывăç лартса тохна. По всему оврагу насажены деревья. Собр. † Пурçăн туттăр пуç тулли, пирĕн тăвансем куç тулли. Б. Олг. † Торта та толли тор лаши, тортин те тортмин хунь çинче, хорама пĕкĕ хоçăлмĕччĕ; ыраш хăмăл çуттипе киле пер çитрĕмĕр; çичĕ çохрăм вăрманне аран пер тохса çитрĕмĕр — атан атрĕ. Якейк. † Торта та толли хора лаша, айăм та толли хора çона, çонам та толли хора хĕр. Кубня. † Хура варлă тутăр, ешĕл çӳçе, çыхсан-çыхмасан та, пуç тулли. Савнă тантăш хура куç, курсан-курмасан та, куç тулли. N. † Аттепе анне кӳме толли, вырăсла пиçхи пилĕк толли, француз тотри мăй толли. ПВЧ. 126. Çийăм тулли пуставăм, квак пĕлт пулса шуçтăр-и? Абыз. † Симĕс пиçихи пилĕк тулли, пирĕн йăмăксам куç тулли. Ерк. 54. Пурçăн вĕçлĕ алшăли, икĕ сурпан пек ик енчен — парне çакрĕç пӳ тулли ула лаша çилхинчен. Бгтр. Куçăм тулли пичем пур, куçăм хыçне тăрсă юлчĕ. Ау 393°. † Эпир кайса пыратпăр, курса юлăр куç тулли. N. ЧП. Ăйхăм килет пуç тулли. || Нагруженный (воз). ЧС. Тулли лав (полная подвода) тĕл пулсассăн. N. Теччĕ çулĕпе пире хирĕç тулли лав пырат. По тетюшской дороге едет нам навстречу нагруженный воз. || Груз, нагруженный воз. Курм. Толлипа каяççĕ. Якейк. Толлипа пыр (нагруженным возом, пошăпа — без поклажи). || Налитые бабки. N. Туллисемпе выляс, играть в бабки налитыми.

Тулт

, толт, носить, таскать. Ала 55. Эпĕр вĕсене (вещи) лав çине тултăпăр (будем носить на телегу). Ау ЗЗ. Ылтăнпа кĕмĕл тултакансем. N. Навос лайăххи толтрăм (натаскал на гряды). Юрк. Çав çăл шывне куллен ĕçмешкĕн витресемпе тултнă. Ib. Хăй картишĕнче пус çук; шыв кирлĕ пулсан, куллен çын пуссинчен, кӳршĕрен, тултаççĕ. N. Вăл япала тултат (приносит), тет, укçа килчĕ укçа, мĕн килчĕ ăна тултат, тет. N. Аптекăран пульнитсăна эпĕ амаль нумай тултнă. СПВВ. Хура вăрманта хура тилĕ çăварĕпе йăва тултат-çке. Вăл укçăна памасан, шăши тулттăр укçăна. Н. Лебеж. Тумтир тулта-тулта тул çутăлчĕ.

тум

том, одежда, костюм. Изамб. Т. Унăн тумĕ аван. Альш. Ман тумланма тум çок. Баран. 5. Хуçа арăмĕ хура куçлă, шурă питлĕ, çап-çамрăк, лайăх тумне тумланнă. ЧП. Тум тăхăнакан çулта шăнман. Ст. Чек. Шыва кĕтĕмĕр те, ман Хăрхăм ман тума тăхăнса ячĕ, манран малтан шывран тухса (тарчĕ). Тим. † Шурă калпак ярапи пыл çинче, пуян хĕрĕ-ывăлĕ тум çинче. Юрк. Тумланнă тумĕсем ытла илемлĕ пулнă (у них). N. Темиçе пин çын пит илемлĕ тумĕсемпе вĕсем тавра йĕрки-йĕркипе тăнă. Альш. Мĕн пур илемлĕ тумне тумланса хваттерне пуçтарăнаççĕ. (Хĕр сăри). N. Ытлашши ан иртĕн тум пулсан. Изамб. Т. Исампаль çыннисем тумĕсенчен тĕлĕнсе тăраççĕ. Капк. Вăл ăна (жену) сыватма йĕрсем йĕрленĕ. Анчах, йĕрри ун питĕрĕнсех пынă. Таса йĕр çине пылчăк тум тытнă. || Сбруя лошади. Юрк. Тумлантарнă тумĕсем: пукрешкелĕ хăмăчĕсем, чĕн кутлăхĕсем, чĕн йĕвенĕсем, чĕн тилкеписем, туртисем, пĕккисем — пурте йăлтăртатса анчах тăраççĕ. || Кн. для чт. 163. Пĕр-пĕр шапана пысăкрах хурт çăварне лексен, вăл ăна малти тумсемпе тĕртет. || Красота (жизни). Ир. Сывл. 39. Пурăнăç тумĕ — умăм пулчĕ.

тум-хаяр

назв. болезни. Ст. Чек. Тум-хаяр — ăш чирĕ; ăш ыратат, çынна вĕлерет, кăвапаран пăрат. Ăна тӳрлетме вĕрсе аппаланнă. Пыл аван, лаша пăхĕ шыв çине ярса ĕçтернĕ, хаяр-курăкĕ вĕретсе ĕçнĕ. Хаяр çырли аван, сиплĕ тенĕ. Ib. Тум-хаяр = час килекен чир (ăша питĕ ыраттарат). Ib. Хытă вăрçнинчен тум-хаяр, çын çилли ӳкет, тенĕ. Ib. Тум-хаяр пуçа хĕстерет, ăш ыратат. Ешлĕсенкер ватса яраççĕ; час каяс пулсан, хăстарат; час каймалла мар пулсан, вар-виттие каят, анчах малтанхи пек ыратсах çӳремес, пĕр икĕ эрне ыратса çӳрет. Ib. Хаяр ути ĕçсессĕн тум-хаяр пулмас, тет. Ib. Тум-хаяр; (унтан) уйрана тăвар ярса ĕçеççĕ. Ib. Тум-хаяр куç татăлат. Ептрел. Çилпе тивнĕ тум-хаяр, болезнь, полученная под влиянием чьей-либо ссоры. N. Хура пĕлĕт айĕнче хура хĕр; хăçан çав хура хĕрĕн çӳç пĕрчи çине пырса пулĕ тум-хаяр, çавăн чухне тии килес пултăр çак (ят) тум-хаяр. (Из наговора). КАХ. Тум-хаярне пирĕн тавраша ан яр. См. хаяр. N. Иртĕхсе çие-çие, тум-хаяр чир те тупăн. Paas. 172. Тум хаярĕ.

тум-хаяр-курăк

назв. раст., вороний глаз. Рак., Кайсар № 59. Тум-хаяр-курăк (çырли) вăрманта ӳсет (З ягодки). Тум-хаяр ӳксен, курăкне-и, е çырлине вĕретсе çиеççĕ. Çырлине ахаль те çиеççĕ. Слеп. Тум-хаяр-корăк; хаяр вăрăнсассăн, çын чĕрĕлет. Кайсар. Тум-хаяр курăкĕ çулçи хăва çулçи пек тăватă çулçи тăватă енелле каят. Çула унăн çырли пулат. Ăна, кăкăр шăмми айне хыта кĕрсен, вĕретсе ĕçеççĕ. Якейк. Тум-хаяр-корĕк халсăр полсан параççĕ. Пĕртен пĕр çырла анчах полать (черная ягода, geranium).

тумлам

капля. Ск. и пред. чув. 19. Лашисенĕн ăшĕсем шыв тумламĕсĕр çунаççĕ. ПМП. Çамăр тумлăмĕпе çимĕç ӳстерсе çĕре савăнтар. Б. Олг. Çын мана пысăк коркапа парчĕ сăра, эп она йăлтах ĕçсертĕм (= ĕçсе ятăм), тĕпне томлам та хуармарăм.

тун

отказаться от истины, отрекаться от своих слоп. КС. Ман укçана тунчĕ. Отрекся от долга. Ст. Чек. Тувнă, присвоил и отрицает присвоение. Ib. Ман лаша укçине тунчĕ. Собр. Пĕр-пĕр çын, çынтан япала мĕн тунсан, вилсессĕн, чĕрçипа çĕклесе сĕнсе çӳрет, теççĕ. N. Пурте туниă. N. Ман ятăмран тунмарăн. Тунаспăх, отрицательный.

тупă

толă (тубы̆, тобы̆), отгадка загадки. Разг. С. Мих. 58. Юмах топпи, „отгадка“. || Решение. Ком. Задачă тупписене тĕрĕс тупнă. || Вывод. N. Ăнлă çын ăсĕ юмах-сăмахăн тӳппине тупать.

тупала

топала (тубала, тобала), осуждать. N. Эсĕ, тет, çынна ан топала (ылханать). N. Çăкăр-тăвар тĕлĕшĕнчен кăмăлсăр çын çинчен пĕтĕм ял çисе (вар. тупаласа) калаçать. || Срамить, чернить. Ст. Чек. Мана кашни çын умĕнче тупалатăн (чернишь, срамишь). Шибач. Сăмахпала топаласа пăрахрĕ (уничтожил). || Грозиться. Пшкрт. Вăл мана хĕнемешкĕн топалат. Чертаг. Çиленсе порнать: асăнăн, астăвăн, вăн сана тупаласа тăрать, тет, куçранах, тет. Тюрл. Ан топала çынна, мĕн топаласси пор. (Не стращай, токатмăш тăвăп, тесе). || Ругать. В. Олг. Топаларĕ мана сомахпала, тем те калат. || Злорадствовать. В. Олг. , Чув.-Сорма. Хурамал. Çынна пĕрер хĕн килсен, тепри калать: ăна çав кирлĕ-ха, тет. Тепри ăна калать: мĕшĕн апла тупалан çынна, тет. || Пожелать дурное. Хорачка. Мана вăл топаларă (навлек на меня несчастье словами, предсказал несчастье). || Захватывать.

тупăлха

(тубы̆лhа), назв. дерева. Хурамал. Тупăлха, таволга. N. Тупăлха — жимолость. Пшкрт.: тобылҕа, таволга. Юрк. Тупăлха, таволжанка. Зап. ВНО. Тупăлха, кустарник; из корней его вьют черенья для плетей, отличается своею гибкостью. Ib. Ту-ту тăрăх тупăлха, турта тума юрать-ши? Альш. Лаши епле — тур лаша, турти епле — хурама, пĕкки епле — тупăлха. Ib. Шывăн леш аяккинче юн пек хĕрлĕ тупăлха. Ib. Тупăлха теççĕ тата, пĕкĕ аваççĕ унтан. Богдашк. Каччăпа хĕр хушшине тупăлха шăтса тухинччĕ. Ст. Шаймурз. † Тупăлха та турта, турă лаша. Ст. Ганьк. † Сарă-сарă тупăлха, сакăр çĕртен хуçăлчĕ. К.-Кушки. Сирĕн аллăрти туйăрсем тупăлха-и, çĕмĕрт-и? СТИК. Вăл ку тупăлхаран шăхлинчĕ тăват, шăхăртма тытăнат. N. Тупăлха, дерево, красное, как кровь, твердое, не режет нож (нухайкка аври). Ала 71. † Ушкăн кăна, ушкăн, ай, тупăлха, хĕрлисене суйласа касрăмăр. Байгул. Туртисене тупăлхаран тутартăм. Т.- И.-Шем. Вилнĕ çынна çуса тупăка вырттарсан, ун сулахай аллине тупăлха (scr. тупăлăха) тыттараççĕ; тупăлха пулмасан — йĕплĕ хулă, вăл пулмасан — хыт-хура е хĕрлĕ эрĕм тыттараççĕ. Вăл патака ак мĕншĕн тыттараççĕ; çынна пытарсан, ун патне шуйттансем пырса сырăнаççĕ, вилнĕ çын вара шуйттансене хăй патĕнчен çав тупăлха патакĕпе хăваласа ярат, тет. У каждого будто бы есть „тупăлха“, оно сильнее всех других растений для изгнания злых духов. Вилĕ-йăли. Тупăлха — род ивняка, очень жесткое дерево, даже, говорят, будто оно в воде тонет. Кора совершенно красная. На базарах бывают плетенные кнутики из „тупăлха“.

тур çырни

суженый. N. † Савни ачи сар ача, тор çырмасăр пырас çок. (Хĕр йĕри). Сред. Юм. Пирĕн патăрти чăвашсем ĕлĕк: çоралсаннах, çын мĕнле порăнмаллине торă çырса хорать, тенĕ; он мĕнле хуйăх полмаллине, кама качча илмеллине, мĕн чол ача полассине — порне те çырса хорать, тет; кирак мĕн япала тăваймасан: тор çырманнине кăçта тăвăпăр ĕнтĕ, тенĕ.

турă

, торă, (туры̆, торы̆), бог, божество. Магн. М. 62. Çорт çоратакан торă, ывăл-хĕр çоратакан торă, тырă-пол çоратакан торă, выльăх-чĕрлĕх çоратакан торă, мол çоратакан торă, хорт çоратакан торă, хорç антаран торă, çут кӳлте выртакан торă, торта торри, çут-çанталăк çоратан торă, чун çуратакан торă и мн. др. Качал. Кăвак сухаллă старик, çакă турă пулнă, тит. Шурăм-п. Тыр акакан турра хăтарни. Ĕлĕк пĕр çын уйра (хирте) тырă акнă, тет. Ун патне турă чупса пырса пытанмалли вырăн ыйтнă. Тыр акакан турра вăрлăх пурки айне пытарнă. Вăрлăх пурки çине тăпра муклашки хунă. Турă тырă акакана вăрлăх пурки айне кĕрсе ларас умĕн: эсĕ ку тырра вырма ыранах кил, тенĕ. Тепĕр кунне, турă каланă пек, вăл ани çине çурлапа тырă вырма пынă. Ĕнер çеç акна тырă турă каланă пек пулса çитсе хумханса çеç ларнă. Çавă тырра вырма пуçласан ана çине усал чупса çитсе тырă выракантан: эсĕ çакăнтан турă иртсе кайнине курмарăн-а? тенĕ. Тыр выракан: çакна акнă чух курнăччĕ, тенĕ. Вара усал: эй, ĕнтĕ уна халĕ хăваласси те çук, питĕ аякка кайнă ĕнтĕ вăл, хăвса çитесси пулмарĕ-çке ĕнте ăна, тенĕ. Турă вăрлăх пурки айне пытаннине асăнса хăшпĕр чăвашсем тăпра муклашки хуркаланă. П. Федотов. Ĕçлекен алли çине турă сысман, тет. (Послов.). Ивановка. Вĕсем тата шухăшланă: кашни япалана пăхса тăран хăйĕн турăсем пур, тенĕ. Вăт-кăвартан пăхса тăраканни, выльăх-чĕрлĕхе пăхса усраканни, тата урăххисем те, çак турăсене пăхса тăраканни атте турă, тенĕ. Тата кашни кил-çурта пăхса сыхласа тăраканни пĕр турă пур, тенĕ, ăна хĕрт-сурт тенĕ. Çак турра, çиме тесе, сайра-хутра кăмака умне пăтă лартнă. Пăтă лартнă чухне пурт-çурта пит лайăх тасатнă, кил-хуçисем шур кĕпе-йĕм тăхăннă. Çакна хĕрт-сурт пăтти тенĕ. Собр. † Аслати аватать, çиçĕм çиçет, туррăн турă лаши (вар. тьыхисем) кĕçенет. Ib. Турра ан асăн, сăмсунтан юн юхĕ, теççĕ. (Послов.). Альш. Темшĕн чăвашсем турра ĕмĕрне те пуян тесе, мĕн тесе туман; ялан мĕскĕн, ыйтса-пуçтарса çӳрекен ватă старик пек туса ĕненнĕ. Ст. Чек. Усал: юратнă йывăçна, юратнă çуртна, юратнă çыннăна, юратнă выльăхна кĕрĕп, тесе калат, тет. Турă: кĕрĕсĕн, нимĕн те шеллемĕп, пурне те çапăп, манăн пурте хамăн, çапсан та, пурне те хам илеп, тесе калат, тет. (Из сказки). Орау. Тăрсан-тăрсан, туррине те çӳлтен сĕтĕрсе антарĕç (т. е. люди стали очень хитроумны). КС. Турă пăр çине анни (на лед). Собр. Йăлхавăн турри çывăхра. (Послов.). N. Турă пит çӳлте, патша пит аякра. „До бога высоко, до царя далеко“. (Старин. поговорка). || Святой М. В. Васильев. Илья пророка пирĕн енче папай алттарса çиçĕм çиçтерекен торă, тенĕ. Тăта çăмăр шывне те пĕлĕт çине çавах лашапа торттарать. Илья пророкăн çăвĕпе шыв торттарнăран лаши час ватлать, тенĕ. Çавăнпа ăна çăмăр чӳк тунă чух ĕлĕк лаша панă. || Выражается восхищение или возмущение. Трхбл. Эй турă-турă, хырăм ай шурă. (Присловье, говорят ни к селу, ни к городу, когда нечего говорить). Бюрг. Ах турă кусене (ах чтобы их)! Хырăмĕсене тăрантараймаççĕ, вĕт, çаксем? Часрах ăсатса ярăр (шептание старух при входе священника). || В чувашизмах КС. Турă куртăр, брань. КС. Турă куртăр — проклятие („пусть бог принесет чувствительный вред“). Слеп. Торă пĕтермен; торă татман пуçна; торă татса кайман. Цив. Торăран килешшĕ; торăран килмен пуçна, торăран килтĕр, торран килменскер! (брань). Тюрл. Ах тора çапашшĕ, тĕнкене хăртрĕ, тет (тертленсе калать). N. Торă çапманскер! Хăççан торă пуçна çапса кайĕ-ши? Хорачка. Торă чоклатăрай сана хăнча полин та. Ядр. Торă çапаш, торă таташ, торă чохлаш (пусть припомнит). || Икона. Коракыш. Ха, пирĕн паян çĕн турă илнĕ нихак, тет. Сред. Юм. Турăпа çӳренĕ чухне ватти-вĕтти мĕнĕпех хыçалтан çӳреççĕ. Абаш. Пăхăр торă топнă (медную икону). Янтик. Турăпа çӳреме тухнă (ход с иконой).

турăсăр

безбожный, отрицающий существование бога. Изамб. Т. Турăсăр япала = турра ĕненмен çын.

торăс

(торы̆с), подр. звуку при прыгании. Б. Олг. Çын торăс-торăс-торăс сиксе карĕ. Ib. Сорăх торăс-торăс сикет.

турăх

, торăх, (туры̆х, торы̆х), кислое молоко, варенец, простокваша. N. Турпас пек урпинчен турăх пек сăра турăм. Юрк. Пĕçертсен, сивĕ турăха та вĕрсе сыпăн, теççĕ. (Послов.). N. Кĕркуннехи турăхне кĕрӳшĕнчен хĕрхеннĕ. ЧС. Унта мана Макçăм амăшĕ хăймалă турăх çитерчĕ. Нюш-к. Вăл турăхпа çăкăр çиет. Ib. У çын нӳхрепĕнче пĕр катка турăх ларать, тет. Вомбу-к. Торăх йӳçĕтсе, вĕретмесĕр тăваççĕ. ЧП. Турăхпа çăкăр çийĕпĕр.

турăш

, торăш, (туры̆ш, торы̆ш), икона. БАБ. Пӳртри турăш, икона, которая стоит в избе. Н. Тахталы. Турăшпа ан выльăр, ăна ан тивĕр; турă, тытсан, çын куçне пăсат, теççĕ. Кама 3. Турăш умне питшăллисем, илемлĕ сурпансем çакса тултарнă (понавесили полотенца, красивые сурбаны). N. Хăшĕ куçсăр пӳлсан, е шăтан-юхан пулсан, е хăлхасем юхсан: уна пăрахăç турăш тытнă, тесе, юмăçсем каланă. || Назв. божества. Слеп. Ах мăнтарăн торăшĕ, мĕнтен капла полчĕ-ши мана. Т. VI. З. Çĕр турăш, çĕр турăш амăшĕ.

турпас

торпас (турбас, торбас), щепка. N. † Турпас пек урпинчен турăх пек сăра турăм. Вил-йăли. Тупăкăн турпасĕсене пурне те пуçтарса, виççĕмĕш кун ирттерме сăра тунă, тет. Янш.-Норв. Акнă тырăсенĕн хăмăлне хăмăш пек пар, пуçне турпас пек пар. (Моленье в „çăмăр чукĕ“). ЧС. Кăнтăрлапа вара ик çуна кӳлчĕç те, пĕрин çине атте тупăкне лартрĕç, теприн çине турпас тиерĕç. Вилнĕ çын, шăнсассăн, çав турпаспа вут хурса ăшăнать, теççĕ. (Турпасне çыран хĕрне тăкаççĕ). Якейк. Окçая торпас пак тытать. Орау. Юмана аçа çапнă та, пĕтĕмпе турпас пек туса аркатса янă. Трхбл. Каят, каят — çул çук; касат, касат — турпас çук. (Кимĕпе ишни). Ib. Турпас укçи турпаспах каят (т. е. быстро расходится).

турт

, торт, (турт, торт), тянуть, притягивать. Сунт. Ермолайĕв алăка хăлăпĕнчен туртарах çĕклерĕ те, алкум алăкĕ часах уçăлса карĕ. Панклеи. Вăрă-хорахсем çавăрнса пырса алăка тортса пăхаççĕ — алăк уçăлмасть. Якейк. Вĕрен, килкепе явса пĕтерсен, она, якалтăр тесе, пăтаран çаклатса, пĕре пĕр вĕçĕнчен, тепре тепĕр вĕçĕнчен тортаççĕ. N. Хапхана турт-турт — уçăлмасть. || Тянуть (о трубе). N. Кăмака темĕшĕн туртмас. Орау. Темĕскер туртми пулчĕ (не тянет в трубу что-то; гов. о самоваре). || В перен. заач. N. Улпутсемпе савăт-хапрăк хуçисем хăйсем майлă туртаççĕ. N. Вăл ăçта туртнă, унталла каять. Кăмăлĕ туртнă хыççăн каймасть. ЧП. Эпĕ кунтан кайсассăн, шухăшăм атте килне туртат-çке. Пазух. Патшаях та çурчĕ — чул хула, чул хула та пулсан, чун туртмасть. Юрк. Ирĕксĕр тенĕ пек çыннăн кăмăлĕ ырра туртнă енне çаврăна пуçлат (где лучше, туда). НИП. Юн туртать (из-за убийства происходит вражда). || Тянуть к чему-либо. N. Хытă çĕрте çывăрма вĕреннĕ те, çавăнтах туртать. || Дергать. Ст. Чек. Лашана çиленсе тилхепе те туртман. М.-Чолл. Аллине тăсрĕ те, йĕвенне туртрĕ. Якейк. Кĕсле каланă чох вăл хĕлĕхсене аллисампа тортать (музыкант). Орау. Кантăрисене туртса салтмалла çыхаççĕ. Собр. Тĕкме витĕр йыт туртать. (Кĕнчеле арлани). Сред. Юм. Тортса салтмалла çыхăр. N. Атăсене аран сĕтĕретпĕр; туртса тухмас, пĕтĕм тăм анчах. Б. Яныши. Кăвакалĕ: тортас-çакас лакартакран, терĕ, тет. Тораево. Пурис пичин пурни куккăр. (Кантăра туртнă пăта). || Выдергивать, вытаскивать. Альш. Капан тăррине курак-чакаксем туртса пĕтерчĕç. N. Айĕнчен-çийĕнчен туртса, утмăл купа капанĕ тунă, тет. Изамб. Т. Хăшĕ-хăшĕ капан патне кайса çăварпа улăм пĕрчи туртаççĕ. || Одернуть. Якейк. Сан ӳт корнать, кĕпуне торт (одерни). Ib. Ача, кот хыç тортса яр-ха (одерни мне рубаху сзади). || Драть (за волосы). Тайба. Т. † Хĕр, савнине каяймасач, çӳçне туртса йĕрет улăхра. || Ударить, вытянуть. Кан. Чăпăрккапа çурăм урлă туртрăм. Сикрĕ те (лошадь), туртана амантрĕ. Исаково (Цив. р.). Ах, Ивана ашшĕ пушăпа туртрĕ. Норус. Пере (= пĕре) лашине туртса çапрĕ, тет, унтан лаши вĕçнĕ пек карĕ, тет. Альш. Ураран пĕр-иккĕ туртас (вытянуть кнутом). КС. Пушăпа çурăм тăрăх туртрĕ. || Дергать (о боли). В. Олг. Шăл тортать, болит зуб. (у КС — моментальная боль). N. Шăл тымарĕ туртсан, ыратать, шăл туни шыçса каять. Б. Олг. Хол тăрăх тем чирĕ тортса кайрĕ, тет, витрех ыратса карĕ хола тăрăх. Ib. Чăрпоç кокрашкине шăнăр тортса лартрĕ. Якейк. Соранлă алла çыхса лартрăм та, питĕ хытă тортать (дергает). Альш. Хăлхана туртса ыраттарат (боль). Синьял. Пуç туртса кайсан: кам мана çиет ĕнтĕ, теççĕ. || Втягивать. О сохр. здор. Сăмсана чей курки çине пĕр чĕптĕм тăвар ярса ирĕлтернĕ ăшă шыв туртас пулать. Шурăм-п. Сăмса-юхи (сопливый) манкине шалалла туртнă. N. Мана йытă тени чăтмалла мар хур, тутупала каланине сăмсупала турт. || Перетянуть. БАБ. Тенĕр ирччен юрĕ туртса кайсан, тепĕр çул тырă начар пулат, текенсем те пур хушăран. || Обтягивать. N. Тимĕр торт (обтянуть); тол торт. || Затягивать. Шорк. Чӳлĕк тортса пар-ха. || Подвинуть. Сĕт-к. Стеле кĕт торт. Юрк. Çав сĕтелне лартаççĕ маларах туртса, ун йĕри-тавра çаврăна пуçлаççĕ. || Везти, тащить. ПВЧ 104. Мăн çул çинчи тусанне хура тур лаша туртас çук (не увезти). Кан. Лаша туртса çитерсен, пĕтĕмпех тиетпĕр. М. Етмени. Тортаканĕ ларса пыраканне йоратмаçть. Везущий не любит везомого. Никит. Пĕр сухине туртрĕç те, уя сухалама карĕç (девки). || Пить. КС. Сăра ĕçтернĕ чухне: турт, тесе сĕнеççĕ. Ib. Качча кайнă хĕр амăшĕсем патне сăрапа пырсан, пичкине пӳрте йăтса кӳртиччен, сăрине анинчен çĕр виттĕр ĕçеççĕ, ăна: çĕрпе туртас, тиççĕ. Ск. и пред. чув. 19. Шыва ланкартаттарса тутисемпе туртаççĕ. || Впитывать, втягивать. Якейк. Хот чернила тортса илет. Орау. Губкă шыва хăй ăшне туртса илет. Губка впитывает в себя воду. Ib. Тип хăмăш шыва хăй ăшне туртса(ĕмсе) илет; пирĕн енчи чăвашсем çавăнпа чӳрече çинчи шыва ĕмтерсе илме пĕрер ывăçăн-пĕрер ывăçăн çыхса ал-лапки тăршшĕ татаççĕ, вĕсене чӳрече çине лартаççĕ. Хора-к. Выртан каска шыв тортать. || Курить. Изамб. Т. Çынтан туртса вĕренсе каяççĕ ăна. N. Ачалла чĕлĕм туртмалла мар. Не нужно курить с детских лет. Орау. Чĕлĕмне туртса ярчĕ (закурил). N. Тортнăпа тортман пĕрех. || Нюхать табак. N. Сăмсана тортать (нюхать). N. Тапак тортат (нюхаю). || Манить. Альш. Çĕлĕкпе туртрĕ (манил). КС. Мана пĕр çын çĕлĕккипе туртса чĕнчĕ (манил). || Выносить, вытаскивать. Орау. Хĕрарăм килтен юта япала туртсан, пурнăç каялла (или: кутăн) каять, тит. || Натаскивать, подтаскивать. Ала 107. Шăши та хăйне валли шăтăкне мырă тортать, тиççĕ. Ib. 98. Часрах нӳхрепсем ту та, нӳхрепсемшне тырруна торт. Богдашк. † Туртасси пур пĕр кĕлет, туртăпăр та татăпăр. Ядр. † Алтăр тулли аш туртрăм, вăртах пычĕ, чӳлĕк туртрĕ. N. † Янавар укçи турпас мар, туртмассейрен çу юхмаçт. Б. Олг. Кайсассăн (на свадьбу), ачасам она хĕре ташлама тортаччĕ. Юрк. Ют çынсем ăна сиссе, манахсем пуçлăхне вăрттăн систернĕ: сирĕн монахсем çапла-çапла çăл шывĕ вырăнне витресемпе эрех туртаççĕ, тенĕ. || Весить. Г. А. Отрыв. Пĕр 12—13 кĕренкке йăвăрăшĕ туртнă пуль. || Пилить. Сятра. Ме тортмастăн (или: татмастăн)? Что не пилишь? Панклеи. Эпĕ çиттĕрм те, йоман тăрне хăпарса, пăр тората кăчăкăпа тортма тапраттăрм. || Грести. N. Тырă туртмалли кĕреçе (на мельнице), пĕтернĕ чухне унпа тырă туртаççĕ. Якейк. Орапа е çона çине утă е олăм тяса (= тиесе) лартсан, вăл тăкăнса ан пытăр тесе, çакăнса тăракан ута креплепе тортаççĕ, татаççĕ. || Черкать, подчеркнвать, зачеркивать, проводить линию, прочерчивать. N. Турта-турта хурасран хăрарăм. Я боялся, что он перечеркает. N. Çырнă сăмахсене айĕнчен турт (подчеркни). || Затягивать, запрягать. Карсун. Эп чупрăм та антăм килелле, и туртса та кӳлтĕм торă утма. Янтик. Хура турă утсене туртса кӳлме юрĕ-ши? Турта тулли тур лаша, туртса култĕм туртана. || Заволакивать. Якейк. Ир уярччĕ, халь пĕтĕмпех пĕлĕт тортса илч. Н. Уз. Çанталăк улăшăнчĕ, пĕлĕт туртрĕ. Собр. † Уйăхсам тĕлне пĕлĕт туртсан, пире асăнмасăр ан тăрăр. || Обшивать, вшивать, вплести, обтягивать. Янтик. Белая Гора. † Саратăв енчĕк тулне пурçăн туртрăмăр, ăшне кĕмĕл хыврăмăр. Альш. † Тулĕсене пурçăн туртăр-а (у енчĕк’а). Собр. Касански хĕрĕсен пурни пурçин турта-çке, ури пире тапа-çке. Лашм. Пĕчĕкçиççĕ çăмха — сар çип çăмхи, ан çухатăр — пиçиххи туртăпăр. К.-Кушки. Туртнă пиçиххи (на пальцах плести шнурки; так делают „йĕм кантри“). || Облепить. Чхĕйп. Тата çăпата кантринчен кăшт пĕчĕкрех пĕр вунă хăлач çип пĕтĕрнĕ те, уна ăвăспа туртса, çурта пек çунакан тунă (делали). || Спать крепко. Икково. Апат çисан, ну ыйха тортатпăр (нумай çăвăратпăр). || Затянуть песню. Ир. Сывл. 6. Ян-ян кĕвве паянах туртса ярар çĕнетсе. Ib. П. Туртрĕç-ячĕç çĕн юрра (затянулн новую песню). Ib. 26. Хăйĕн çемçе чĕлхипе туртса ярать юррине. || Волочить, подтаскивать. || Отводить. Тим. Чĕлхерен йăнăш тухсассăн, айăпа туртас ан пулăр.

туртăн

, тортăн, (турды̆м, торды̆н), тянуться, тяготеть, стремиться. N. Малалла туртăна пуçларĕ. Никит. † Тĕклĕ ураллă тăмани, туртăнать-туртăнать — чăхсем патне çитеймест. Курм. Тортăнса хопарчĕ, потянулся руками (напр., гимнаст). Слеп. Туртăнса сӳлет (тяжело). Лап-к. Вăл, тортăнсан-тортăнсан, вĕçсе тухса кайрĕ. Полтава 116. Вăрçа пăхать савăнса, чунтан вăрçа туртăнса (стремится). Ир. Сывл. 9. Пурте туртăнаççĕ кĕввĕме. N. Шăни туртăнчĕ-туртăнчĕ, ниепле те ĕçĕрнсе каяймарĕ. Муха трепыхалась, но не могла отстать от бумаги. Изамб. Т. Пирĕн йытă вите еннелле туртăнса вĕрет. Тайба Б. † Кăвак лаша тăрат карăнса, тилкеписем тăрат туртăнса, йĕслĕ йĕвенсем те пуçĕнче, вуник урлă кутлăх çийĕнче. N. Чунăм пĕтĕмпе хавасланса кайрĕ. N. Ун чухне çавăнпа та шкул енне туртăнакан сахал пулнă. Кан. Пĕчĕккĕн-пĕчĕккĕнех çутталла туртăнаççĕ. Изамб. Т. Ун чухне пуяннисем юрлăсене ыраш кивçен пама туртăнман. || Упираться, упрямиться, ломаться. КС. Туртăнса тăрать (не решается). N. Ăна пулăшасран туртăнса ан тăр. N. Эсĕ мĕн чухлĕ туртăнса тăратăн, çавăн чухлĕ вăл сана тимлесе йыхăрать. СТИК. Аслă акăшне калама параççĕ (дудку), тет, илмест, тет, туртăнат, тет. N. Чĕлхĕне вĕренмесĕр туртăнса тăрас(си) çук. Чем люди живы. Михала туртăнса-туса тăман, улпут таварне илсе сĕтел çине сарса хунă та, хутласа каса пуçланă. Кайсар. Вăл калаçĕччĕ те, ваттинчен туртăнат. || Отступать. N. Эпĕ: атте мар пулĕ ку, çынсем ашшĕсем пекте тумланман, тесе шухăшласа каялла туртăнма пуçларăм. || Худеть. СТИК. Çын ĕçпе мар, хуйхăпа пит хытă туртăнат. КС. Лаша туртăнчĕ (похудела несколько от сильной работы). Ст. Чек. Туртăннă = начарланнă, похудел. Сред. Юм. Лаша тортăнчĕ, сăхăнчĕ (похудел). Якейк. † Туйăран туйя çӳресе тор лаши та тортăнчĕ, çӳрен лаши та çухелчĕ. Чума. Пичĕ-куçĕ туртăнса шап-шурă пулса, тем тĕрлĕ йывăр хуйăха ӳкнĕ çыннăн пек пулать. О сохр. здор. Акă лаша та, инçе çултан килсен, туртăнать (худеет). Яргуньк. Ати пачĕ кăвак лаша, савса паман япали кӳлнĕ-кӳлмен туртăнчĕ. || Падать (о волосах). Байгул. Çӳç туртăнсан, çын çиет, тет. (Поговорка). || Заволакиваться. Чув. пр. о пог. 168. Туртăнать (тонкие белые полосы, будто натянутые поперек небесного свода). || Куриться. Орау. Чĕлĕмĕ туртăнмасть, питĕрĕнсе ларнă (не курится).

турткалан

дергаться. КС. Вĕренленĕ лаша вĕренне татасшăн турткаланать. ЧП. Куккасен тур лаши, хăмăт-йĕвенне ытараймасăр, турткаланать турта хушшинче. Кан. Юлашкинчен вара сута параççĕ те, унта турткаланса çӳреççĕ. || Упрямиться. ПВЧ 118. Атте лаши тор лаши, тортин-тортмин хорми пор: торткаланни килĕшет. Никит. Ĕç, Сеппер, ĕç! тет, ан турткалан, пирен мĕн ĕçменни пур. N. Пиртен хăшĕ: эпир каймаллах тухман, теççĕ; тата хашĕ: килте ĕç пĕтерейменни пурччĕ, тесе турткаланса тăраççĕ. Кан. Анчах пустуй, тулăксăр тăкак пулать, тесе, Михалкка хĕсĕнкелесе турткаланать. || Капризничать. Сборн. по мед. Ача турткалансан, йĕрсен, вăл выçăран анчах турткаланни пулмасть. || Жеманиться. Никит. † Ыраш вырма тăрсассăн: çурла касмас, теминччĕ; тулă вырма тăрсассăн, турткаланса тăминччĕ (çĕнĕ çын); урпа вырма тăрсассăн: хăлчăк тирет, теминччĕ. Байгул. Турткаланма мĕн лайăх? Туллă кĕрĕк пит лайăх.|| Колебаться. N. Торткаланса тăрать (тек). Колеблется, не решается.

турткаларĕшĕ

(-рэ̆жэ̆), манера возить. N. Çав лашан турткаларĕшĕ питĕ начар. Вăл лашан турткаларĕшĕ мĕнле-ши? Турткалаш, дергаться, упираться, возиться, неспокойно стоять, сидеть. ЧС. Салатнă чухне (во время раздачи съестного) пĕри те, тепри те: мана сахал, тесе, турткалашма тапратаççĕ. Ск. и пред. чув. 40. Вăрçаççĕ, турткалашаççĕ. Орау. Яр-ха, ан турткалаш. Изамб. Т. Ан та турткалаш, кĕрейместĕп, вăхăт çук. (Гов. человек, которого тащат в гости). Кама 72. Ан турткалашăр. Эпĕр хамăр та пыратпăр. || Подергиваться (о сидьных бодезненных приступах). N. Тăхлач вилес пекех выртать, сăмах хушайми пулнă, турткалашса выртать. Кан. Çынни ӳкет, кăçкăрать, унтан чĕтреме, турткалашма, тапкалама пуçлать, пичĕ-куçĕ улшăнать. Йăвăррăн сывлать. || Колебаться. Пазух. Хăвăрта шухăш пулмасан, çын вăрласран ан хăрăр; хăвăрта шухăш пулсассăн, турткалашса ан тăрăр.

туртса кăлар

выдвигать. || Вытаскивать. Юрк. Улпучĕ эрех ĕçме юратнине пĕлсен, эрехне те туртса кăларат. || Затевать. || Придумать, изобретать. Альш. Ун чухнехи самана йывăрлăхне камсем туртса кăларнă-ши.— Улпутсемпе купсасем, вĕсен тытăм йĕркийĕ. N. Эсир мана хирĕç мĕн туртса калассине пĕлетĕп эпĕ. N. Çак эрехе малтан туртса кăларакан çын ылханлă пултăрах, тесе вăрçать, тет, арăмĕ.

турттар

понуд. ф. от гл. турт; возить. N. Турттар (не людей), но: кунĕпе вилнĕ (или: вилĕ) çын (или просто: виле) турттарап. Якейк. Паршăпа тырă торттараççĕ. На баржах возят хлеб. Ib. Проххотпа çын торттараççĕ. На пароходах возят народ. СПВВ. НН. Тăвар турттарма кайнă тени — вилнĕ, тенĕ сăмах. Вăл нумай пулат тăвар тиеме кайнă тени — вăл вилни нумай пулат, тенĕ сăмах. N. Йывăççисене каскаласа пурне те яла турттарнă. ЧС. Хăй ытла мăнтăрах та марччĕ те, çапах хăй туртас ăлава ытти лашасене турттармастьчĕ (лошадь). Регули 349. Вăлсам мана лашана торттарса килнĕ. N. Вăл тавар турттарса килчĕ. N. Кам сана кĕлтӳне турттарса пачĕ? Кам сана уттуна киле турттарса пачĕ? Пур йывăр япаласене кам çине хурса кӳрсе килтĕн? N. Тырă вырса пĕтерсен, тапратаççĕ вĕсем кĕлтесем турттарма. N. Вĕсем пек крапаллă коляскăна кулĕнеççĕ те, çынсене лартса турттарса çӳреççĕ. || Обтягивать, натягивать, шиновать (колеса). N. Урапана малтине шина турттарăр. Сред. Юм. Орапана торттарасчĕ. Кан. Куçĕсене тутăрпа урлă турттарса çыхса çуреççĕ. || Покрыть (шубу). N. Эпĕ кĕрĕке пуставпа тул турттартăм. || Взвешивать, вешать. Чув. Календ. Эпĕ кайран шăрчăкĕпеле кăткине турттарса пăхрăм та, шăрчăкĕ кăткинчен 60 хут йывăр пулчĕ. N. Турттарса кĕр. Орау. Эпĕ паян хама-хам турттарса пăхрăм та, тăватă пăт лапах туртрăм. N. Пассажра темскерле тараса çинче хама-хам турттарса пăхрăм та, пилĕк пăт туртрăм! Ах тамаша, эп хама ун чул туртимастăп пуль тесеччĕ. || Тянуть, заставить тянуть. Яргуньк. Улăх хăмли ума пак, ура хырăмĕнчен турттарать.

турта

, торта, (турда, торда), оглобли. N. Урапа турти ваннă та, турта илтĕм. К.-Кушки. Туртасене çуна çумĕнчен сӳтсе ил. Выверни оглобли из саней. Ib. Çунана турта пăр. Вверни оглоблю. Изамб. Т. Малти тĕнĕле икĕ турта тăхăнтараççĕ. Б. Нигыши. † Тимĕр çуна кăмăлне хура турта хутăмăр. ПВЧ 79. Хорнтан торта хорăттăм, хоппине те сӳмĕттĕм. N. Турта лартни. Шорк. Çона тортине аран пăрса лартрĕ. Ib. Çона тортине сивĕре, пĕр шăнса ларсан, сӳтсе кăлармалла та мар. Ib. Орапа торти шăтăкĕ пĕчĕккĕрех полнă та, аран кӳртсе лартрăм. Ib. Тенел çине смала толса ларнă та, тортине аран кăларса илтĕм. Урмаево. † Çакă туя килмессе турта вĕçне карт картнăч, ати татса пăрахнă, астумасăр килтĕмĕр. Янтик. † Турта тулли тур лаша, туртса кӳлтĕм туртана. Якейк. Торта толли кӳлсе савăнмалăх. Сĕт-к. Торта толли тор лаши, торта тăрăх мĕн пăхан? ĕлĕкхи тантăш çак тетни? Ĕлĕкхи тантăш çор çона, эпĕр хамăр пĕр çона. || В перен. см. Ст. Чек. Турти кĕске, тапат (гов. о вспыльчивом). Н. Седяк. Çирĕк турта вăл, кĕрĕкне час тавăрса тăхăнать (çак сăмахсене час çиленекен çын çинчен калаççĕ). Сред. Юм. Час çиленекен çынна: торти кĕске, теççĕ. Ib. Тортаран тохать. Не может говорить на одну тему. П.-Пинерь. Хăш çыннăн турти кĕске. (Послов.). Собр. Айван çыннă(н) турти кĕске, теççĕ. СТИК. Час çиленекен çынна: туртисем кĕске, теççĕ.

торхантай

назв. духа. Б. Олг. Ĕлĕк авал (лет 30—25) осал туса порнса торхантай торрипе Екремре пĕр çын çортапа. Вăл çортапа осал туват, çын вилет. (Торхантай торри — киремет).

тусăм

друг; подруга. Кĕвĕсем. Вуникĕ килĕ урлă тусăм турăм, çын тăшманĕ кĕрсе сивĕтрĕ. Чăв. к. Тусăм туспе вылярăм, тусăм епле чăтрĕ-ши, чăтаймĕччĕ çын урлă. N. † Тухас пулсан, тух, тусăм, тухмасассăн ан кĕттер. Юрк. Тусăм мана пăрахса, юта савса, кама тус тăвасса пĕлетре?

туслă

тослă, имеющий друга(-зей); дружный. Бугульм. † Манăн ăшăм çунмасть-çке, кам туслисен çунать-çке. Регули 709. Кам пор пирĕн ялта тослă çын. Чураль-к. Автан, автан ури шатра, шатра инке сак çинче, туслă инке ту çинче. || Дружно, в дружеских отношениях. N. Кирек мĕнле тус та: эпĕ те унпа туслă тăратăп, теме пултарать; анчах тепĕр туç пур, тус ятне кăна илсе тăрать. Никит. Туслă пурăн (кампа та пулин), жить дружно (с кем-нибудь). Регули 1494. Эп она пĕлме мар, тослă порнатпăр омпа.

тустар

, тостар, (тустар, тостар), приводить в беспорядок разметать, расшвырять, разбрасывать, раскидать, перебутырить. См. тус. N. 1) Тусана, пăраха тустараççĕ; 2) тустарас — кирек мĕн япалана арпаштарса, аркатса пĕтерес; З) пробирать, навести страх, трепет. Шел. 62. Ак çамрăксем тухаççĕ тутăр-сурпан пуçтарма, çĕнĕ-çынсем арчипе çӳпçисене тустарма. Ау 18. Анне! эпĕ пĕр лав укçа тиесе килтĕм, эсĕ çӳçне-пуçна тустар, питне хăрăмпа хурат. Тайба-Т. † Шурти шурă тăмана тĕкне-çӳçне тустарнă; йыснаçăмах çарă пур, çӳçне-пуçне тустарнă. Ст. Чек. Тустарасси çăмăл та, пуçтарасси пит йывăр. N. Вĕсем ытти проектсене мĕнле тустарни çинчен каласа кăтартнă. N. Çав хĕрсем пурте çара-уран, йӳне-пилĕк, çӳçне-пуçне тустарса, пуçне ухса, ăйăрсем пек кĕçенсе, сиккелесе пыраççĕ. || Бушевать (о пурге). Ст. Шаймурз. Хиртеех те тăман тустарат. Баран. 161. Пĕр чарăнмасăр вăл темиçе кунччен тустарать (буран). Ашшĕ-амăшне. Ав тăман епле тустарат. || Поднимать пыль. Цив. Тусан тустар. Ib. † Аслăях çулĕ çинчи, ай, тусана ямшăках тустарать; пирĕн пек çамрăк ачасене ялтиех куштан тустарать. Бугульм. † Аслă урамăн тусанне, кил, тустарар пар утпа; ял-ялĕнчи хĕрсене, кил, тустарар каччăпа. || Ездить быстро. Альш. Çӳреççĕ вара лешсем çил пек тустарса, утсем çине утланаççĕ те (подпаски). N. Вăт кайăкпа тилĕ каяççĕ, тет, тустарса: тилли пĕр енелле, кайăкĕ тепĕр енелле. Пазух. Хусахсем утланнă ырă ут ялан тумхах çинчен тустарать. || Опустошать, разорять, разрушать. Баран. 201. Французсем Россияран хăйсем тустарса килнĕ пушă çулпах каялла тухса каймалла пулнă. || Размотать. Тюрл. Çав çын ман япаласене тостарчĕ (размотал). || Размотать. N. Кулаксем колхоза тустарасшăн. || Обижать. N. Семйĕне ан тустарса çӳре. Якейк. Тос, тос, тостар, пистер; ерпес, ерпес, ерпесле, ялан котран тапса сиктер, тос ачакла, тосикла. (Сăвă). || Делать что-либо (метаф.). Кама 80. Паян икĕ машшинпа кăнтарлаччен 7 гектар тустарса ывăтрăмăр. Епле пек, е? Пултаратпăр-и? || Ругать сильно. Альш. Лешсем тухса кайсан, тытăнат та ку тата тустарма: мĕн пур, тесе. ГТТ. Тустарса пăрахрĕ. || Обыскивать, производить обыск.

тутă

, тотă, (туды̆, тоды̆), сытый, сытный; сыто, сытно. Панклеи. Карчăк шу хĕрне пырчĕ те, тотă хырăмпа шу ĕçме тапраттĕр (на сытый желудок). N. Эпĕ халĕ тутă, лайăх пурăнатăп. Ст. Чек. Аллă тăххăрăшĕ тутă çулпа каяççĕ, чи кĕçĕнни, утмăлмăшĕ, Иван ятли, выçлăх çулпа каят (из сказки). || Вкус. Альш. Çăвар тути пит кайнă, епле ăçти çук чуп-тунă. Чăв. й. пур. 30°. Пĕрре пиçнĕ ашпа икшер яшка пĕçерттернĕ, пĕр яшкара ашне çинĕ, тепĕр яшкара: тути тухсан юрать, тесе, шăммине вĕреттернĕ. Собр. Сыпрăм-пăхрăм шерпет шыв, виçĕ кунсăр тути каймарĕ. Сборн. по мед. Чей çине, е сивĕтнĕ шыв çине тутăшăн лимон шывĕ е шур-çырли шывĕ хушма та юрать. Синъял. † Ĕçмен куркан тути çук, юрламан хĕрсен усси çук. Менча Ч. Аш тути кĕрсессĕн (= пиçсессĕн. КС.). См. така чӳкĕ. N. Тути (вишни) йӳçенкĕ тути калать. О сохр. здор. Çавăнпа пирĕн шăммисене вĕретес пулать; вĕсенчен чăнах та яшка çине тутă тухать. Юрк. Тутине пĕлсе çиекен çын, теççĕ. Ст. Чек. Аша тутă кĕнĕ (немного протухло); кунăн шăрши капла та, тути епле-ши? Изамб. Т. Тутине пĕлсе ĕçес-ха. Надо пить так, чтобы узнать вкус. Хора-к. Пĕрне (= пĕр хĕрне) исе каятпăр, теппĕрне пăхса хăваратпăр, тути тутлă пулсассăн, виç контанах килĕпĕр; тути юçĕ полсассăн, виçĕ çолтан та килмĕпĕр. Баран. 133. Минералĕ (упомянутый) шывра ирĕлет те, шывĕнчен çав минерал шăрши кĕрекен пулать; тути те çав тутах калать. N. Муççи, чĕлĕмĕн мĕн тути пур? N. Выльăхсем апат тутине илчĕç. Сред. Юм. Тутине сисрĕ, узнал, что хорошо или нет. Çутт. 49. Çĕнĕ пурăнăç тутине те эпĕ Хĕрлĕ çарта анчах илтĕм. || Полный. ХЛБ. Кирек камăн та вăрлăх валли епле те пулсан аван, таса, тутă тырă суйлас пулать. Изамб. Т. Капан тунă чухне вăта çĕрне нуммай хурсассăн, капан тутă пулат (в середине много снопов). || Сытость. Чув. календ. 1911. Хăш-хăш апат выльăха тутă тытать, хăшĕ тутă тытмасть. См. вăрах. N. Тутта сисни. ПВЧ 126. Унтан кĕçĕн вăта пус пур, хырăм пĕр тутти çав пулмĕ-ши? Регули 426. Пĕр ластăк сĕт тутине кĕрет.

тутăр

, тотăр, (тулы̆р, тоды̆р), платок. N. Çавăнпа та вĕрентекен тутăр пек шуралса каять. Н. Седяк. Пĕкĕ çумне сурпан çинчен çыхакан тутăра çакаççĕ. N. Пур салтак та ăна çĕлĕк илеççĕ, тет. Ку, вилнĕ çын тутăрĕ, тăнă, тет те, пĕр чĕнмесĕр тăрать, тет. N. Тутăр. Когда чуваши не покупали базарных платков, то и девочки повязывались „тутăр“ Так как для девочек не так зазорно показывать волосы, то для них достаточно и „тутăр“. Альш. Тутăр тесе кунта чăваш тĕртсе тăваканнине калаççĕ, а платок — явлăк. || Иногда означает скатерть.

чĕкеç тотăхлă

веснушчатый. Шибач. Чĕкеç тотăхлă çын, человек с веснушками.

тутлă

(тутлы̆), сладкий; вкусный. N. Тепĕр пуçĕнче тутлă шерепет ларать. N. Улмисем (у антоновки) шултăра, çутă-симĕс, йăлтăртакан хупăллă. Тути тутлăрах уçă, эрех шăршиллă. N. Сим-пылне ĕçсен, ӳсĕр пулмалла, тутлă шерепетне ĕçсен, тутлă чĕлхе-çăварпа калаçмалла. Ой-к. Пичи пичĕке, хулхи тачăка, шӳрпи тутлă (смеются над „пичче“). Ёрдово. † Варăм-тона карăшĕ вăрăм корăк йоратать; эпир хамăр та çавăн пек, тутлă апатсем йорататпăр. Т. II. Загадки. Аллăм туни тăп-тутлă, йытта парсан, вăл çимест, кушака парсан, кушак çимест. (Тăвар). С.-Устье. Тутлăран тутлă мĕн пур? (Ыйхă). Кĕвĕсем. Вăратрăм, вăратрăм — вăранмарăр, сан ăйху манран тутлă иккен. N. Эпир кунтан кайсассăн, пылтан та тутлăрах пурăнăпăр. || Приятный (о запахе). Панклеи. Ман омра пĕр лайăх, тутлă шăршă кĕрекен çын тăрать. N. Ăçта ан пыр, пур çĕрте те тутлă шăршă калама çук тапать. || В перен. см. N. Тутлă ырăлăхне кĕме тивĕçлĕ ту мана. Альш. Тутлă чĕлхе-çăвара пыл витмес. N. Асăнатăп, витенетĕп тутлă чĕлхемпе. Н. Лебеж. Спаççипă, атте, спаççипă, анне, тутлă чĕлхӳпе ырă сăмахна. Пазух. Сирĕн пек ырă çын, ай, умĕнче тата тутлă чĕлхем, ай, çитмерĕ. || Пресный. Собр. Тутлă тулă туна шăмми, тула хурсан йытă çимĕ. (Тăвар). N. Тутлă чуста, пресное. Яргуньк. † Пирĕн килемея юримасассан кукăль пак кукăрлĕ, тутлă тул пак хытĕ-ха. (Свад. п.). || Свежий (о капусте). Орау. Куккăль йӳç купăстаран турăр-и? — çук, пĕр виç купăста пуç пурччĕ те, тутлă купăстаран турăмăр. || Приятно. N. Эй юратнă тăванăмсем, эпĕ сирĕнпе пĕрле тутлă калаçнисене астуса асăнăрсам мана. || Сласть, сладкое. Истор. Тутла тутанса пăхсан, никам та йӳççе юратмасть. Сред. Юм. Тутла пăхать. Любит есть сладко. Шинар-п. Кам та пулин пĕрре тутла вĕренсен, тепĕр хут йӳççе пăхмаçть çав. Чураль-к. Турчăка тăринче тутли тăрĕ.

тух

, тох, выходить, выезжать. N. Краснов алкумĕнчен тухнă, тет; мĕнпе çывăрнă, çавăнпа анчах тухнă, тет, пĕр япала та кăларман, тет. N. Уçланка тухрамăр. В. С. Разум. КЧП. Эпĕ пĕр пашалу илтĕм те тухрăм. Я взял одну лепешку и вышел (но: илсе тухрăм — вынес). Кан. Аçтăрхантан юлашки прахут октябĕрĕн 14—15-мĕш числинче тухмалла. N. Ачасем, ăрамра шыв тухсанах, тула тухаççĕ те, каçчен те пӳрте кĕресшĕн мар. СТИК. Ыран ута тухмалла çынсем çависене туптаççĕ. Люди, которые должны завтра выйти косить сено, заправляют косы. ПТТ. Ваттисем ахаль каламан пулĕ çав: çын тухиччен туха пĕлмест, тухсан кĕре пĕлмес, тесе. Токшик. Тула тухасран тухас килет. Истор. Ольгă çыннисем тухакана пĕр вĕлерсе тăнă. N. Çула тухсан тин мана калаçма ирĕк пулчĕ. Шел. 101. Тухман чун, сӳнмен вут, тенĕ пек, халĕ эп. N. Тух тула, сыс пӳрте. (Шутка). Яжутк. Тухĕç халĕ утсампа, çуха тарне кăларапăр. В. С. Разум. † Пусма умĕнчи вĕрене тухмассерен вĕрентет; ăна пĕлнĕ пулсассăн, тата саккăр лартăттăмччĕ. N. Вăл унта тухнă та, сасси тухнă таран: мĕн тăватăр эсир кунта? тесе питĕ хытă кăшкăрчĕ. Изамб. Т. Акă çул ялтан тухать, çавăнпа тӳрех каймалла. Çутт. 62. Хăйăр тухакан вырăн. N. Эсир ман ăшран та тохмастăр. Чув. пр. о пог. 275. Çĕлен-калта хĕвеле ăшăнма пит нумай тухнă пулсан, çăмăр час пулать. Если очень много змей и ящериц выходит греться на солнце, скоро будет дождь. Янтик. Çуркунне тула тухнăçеммĕн тухас килет (кунсем пит ăшăран). Ib. Тухман çын, человек ни разу не выезжавший в период какого-нибудь времени; говорят, если он выедет, то обязательно будет буран или дождь. N. Тухман çын утсем патне тухсан, çумăр пулать. Сред. Алг. Эпир ялтан тухас çук, ăс кĕмесĕр ан илĕр. || Т. VI. Вилнĕ çын куçне уçса выртсан, çуртран тата тухасса, теççĕ. || N. Пасара тырă тухми пулчĕ (тухма чарăнчĕ, привоз прекратился). || Выходить по счету, оказываться в должном количестве. N. Кĕлте тухмарĕ. Толст. Апат çиес умĕн амăшĕ çливисене суса пăхнă та, пĕр çырли тухман. N. Ну вăкăрри те (и бык-то...) питĕ мăнтăр пулнă, тет. Ашĕ хĕрĕх пăт тухрĕ, тет, çăвĕ вăтăр пăт тухрĕ, тет. N. Вара мĕн пур пухнине пурне те çапнă та, унăн çĕр пăта яхăн урпа тухнă (оказалось, вышло). N. Пĕр пилĕк-олтă пăт тохатьчĕ полĕ. || Причитаться. N. Халĕ кăштă укçа пур-ха, Праскура ĕкесем хуса кайнипе 1 т. 50 п. тухать. Вишн. 59. Эсир: ĕçленĕ чух пиртен нумай япаласем тухаççĕ те, çавăнта эпир туртăнатпăр, тенине илтнĕччĕ. || Расходоваться. N. Вара санан уччитлĕри шалу тухмас пулĕ. || Вылетать. ПВЧ 120. Атте килĕ, ай, сала пак, сала-кайăк, ай, тухас çук. || Выплывать. Орау. Çурхи шыв тулăх пулмарĕ кăçал, çавăнпа шывсем ăшăххипе сулăсем Атăла тухиман. || Вытекать. ПВЧ 95. Юман касрăм, ай, пыл тухрĕ, çăка касрăм, ай, çу тухрĕ. Альш. Шăнкăр-шăнкăр шыв юхат, шăнкăртăм хирĕнче çăл тухат. || Истекать (о сроке). N. Çав ката (вăрман татăк) патĕнчи çĕрĕн пĕлтĕр, 1916 ç. срукĕ тухрĕ. || Впадать (о реке). N. Онкă çавала тохать. Онга впадает в р. Цивиль. Альш. Вăл кĕтесре Сĕвене Кăнла шывĕ юхса кĕрет. Кăнла шывĕ пысăк шывах мар. Шывĕ тухнă çĕртех, лапра, ялĕ ларат: Кăнла теççĕ. N. Вăл шыв Сăрра тухат. || Обнаруживаться, распространяться. Панклеи. Нумай та порнмарăмăр, пĕр икĕ эрнерен хай кам вăрлани тоххĕр (обнаружилось). || Образоваться. Ст. Шаймурз. † Хурамаран пĕкĕ аврăм, хĕвелпеле хушăк тухминччĕ. || Восходить (о солнце). Янтик. Эй, хĕвел, хĕвел! Юлашки кун сана пăхса юлатăп. Ĕнтĕ, эпĕ кайсан, эсĕ мансар пуçнех туха-туха (или: тухса) анса тăр. || Уродиться. N. Вăрлăхĕ те тухас çук. Чув. пр. о пог. 468. Çулла тĕтре пулах тăрсан, кăрăç нумай тухать. Если летом часто бывал туман, грибов уродится много. || Всходить (о хлебах). N. Калчасем тĕ ешĕл тухрĕçĕ. N. Тырăсам мĕле туххăрç? || О колосе. N. Ырашсем тата поç тохса тикĕсленчи вара? || Выйти замуж (украдкой). Юрк. Куç умĕнче сарă каччă, тухăп кайăп, мĕн тăвăн? Альш. Тимĕрсел чăвашне качча тухса (т. е. вăрттăн) килет, тет. || Выигрываться. N. Патша хĕрпе окçалла выляса окçа тохмарĕ — çилентĕм, тет Йăван. || Проходить. О земл. Çапла акнă хыççăн вăрлăх витĕнтĕр тесе, çийĕнчен сӳрепе анчах тухаççĕ. || Проходить (в дверь). || Приниматься. N. Çамрăкла ĕçрен юлакан ватăлла (ĕçе) тухать, тет. (Послов.). || Случаться (о пожаре). Шинар-п. Çавăн пек эпĕ астăвасса пирĕя ялта тăватă хут тухрĕ (пожар). N. Çа вăхăтра лапах манăн пиçмо тоххăрĕ. || Выгорать (о деле). Кан. Ну мĕнле? теççĕ пашелсем.— Мĕн мĕнли, ĕç тухмарĕ. N. Ăна тилмĕрсе мĕн тухасси пур. N. Эпĕ шухăшланипе ĕç тухмас ĕнтĕ. || Орау. Вăрман кăçан тухать сирĕн? Когда получите разрешение возить. Альш. Сирĕн кăçал вăрман тухат-и? Удастся вам нынче выхлопотать лес? || Скинуться. Панклеи. Попляканă çĕртех çак арçурин хĕреç тохнă-ӳкнĕ. || Выгружаться. Тайба. Т. † Атăлтан арпус тухат-ĕçке, тулса тухнă уйăх пек. || Выйти из употребления. N. † Порçăн тотăр полăтăм, эп хĕр поçĕнчен тохмăтăм. N. Пирĕн... юрамисĕре тухрĕç, улăштараççĕ çак хушăра. N. Арман тухрĕ, ун вырăнне пĕр çӳпĕ-çапă кăна тăрса юлчĕ. || Появляться. N. Вăл (корь) ачана анчах тухать. N. Çула ача чирĕ тухрĕ, тухтăра шыраса Ишеке çитрĕмĕр, Покровскине те çитрĕмĕр, хулана та çитрĕмĕр. || Проходить (о болезни). Нюш-к. Чир çыпăçнă чухне купи-капанĕпе килет, тухнă чухне йĕп çăрти витĕр тухать, теççĕ. Шурăм-п. Чир тухса кайрĕ. || Окончить. Иваново. Эпĕр хамăр ялтан тухсан, манăн двухклассный школа каяс килетчĕ. || Кончиться, заканчиваться, оканчиваться. Изамб. Т. Час-часах хĕлле, раштав типпи тухсан, ĕçкĕ ĕçеççĕ. Альш. Çĕнĕ-кассăн вĕçĕнче çӳлти эрет тухнă çĕрте. Ст. Письмерь, Ставр. Кăнтăрлахи кĕлĕ мункун кунĕ хĕвел тухас умĕн тухать. Альш. Хăят кунĕ (16 июня) каçпа тин хай кĕвĕ каласси чарăнат: уяв тухат вара. Ib. Михайла эрни тухсан, тепĕр эрне хушшинче. Ст. Яха-к. Çăварни тухса кайнă чухне çынсем пурте çăварния ăсатса яраççĕ. Бюрг. Мункун эрни тухсан ытларикун. Календ. 1904. Вара çăварни тухиччен эрнипех сĕт, çу, çăмарта, пулă анчах çиеççĕ. N. Эпĕ санăн çыруна илтĕм мункуя эрни тухнă кун. || Настаиваться (о чае). Альш. Чейĕ тухаймарĕ-ха. Чай еще не настоялся. || Проходить, проезжать по более узкому месту, напр., по лесной дороге, по улице, по засеянному полю и пр. Трень-к. Пирĕн Чăкăртан киле таврăннă чух пĕр вĕтĕ вăрман витĕр тухмалла. Разум. Пĕр çĕрте çĕнĕ çул (дорога) икĕ халăх çĕрĕнчен пĕрин витĕр тухса каймалла полнă (должна была). Богдашк. † Урамăрсем вăрăм, тухма çук. N. Эпĕ пĕр чăрăш тĕлĕнчеччĕ те, чăрăш витĕр тохса тивĕрĕ мана. || Прибыть, приехать. Сред. Юм. Кăш прахутпа тохрăн? На котором пароходе приехал? || Быть изобретенным. Шурăм-п. Пăрахутсем тухсан (были изобретены) та, çавăн пекех пулчĕ. || Подниматься. N. Мăрьесенчен паян кунĕпе тĕтĕм тухать? || Достаться. Бгтр. † Ой тутри, хĕр тутри, тутри хĕрĕн пулсассăн та, укçи хамра тухнăскер. N. Халăх çине тухрĕç (анасем). Ала 6. Шăпа ячĕç, тет: çав çĕлен урлă каçма кама тухать, тесе. Изамб. Т. Эпир, аван çаран тухнисем, пăсма памарăмăр (не позволили переделять). N. Сана та ним те тухас çук. || Явиться. Синъял. † Турă çырни тухаччен атте патĕнче пурăнтăмăр. || Появляться (об облаках, зверях и пр.). Кн. для чт. I, 15. Каçхине çумăр пĕлĕчĕсем тухнă та, çумăр çăва пуçланă. Синерь. Мĕн пирĕн палумия тухрĕ (что это такое появилось, что ест наши яблоки), тесе калать, тет, ывăлĕсене. || Скипеть. Орау. Вуник минут анчах юлчĕ, сăмаварне лартмастăп та ĕнтĕ, унччен тухаймасть вăл. || Вернуться. Орау. Хам укçа та тухмарĕ. Ib. Пушмака кĕркунне тенкĕ те вунă пус панăччĕ. Хакĕ тухрĕ-ши унтанпа? || Набираться для продажи. N. Сĕлĕ тохмас сотмалăх. Орау. Ку шăмата пĕр пилĕкçĕр хăяр тухĕ-ши? — Мĕн пилĕкçĕрĕ, пĕр икĕçĕр тухĕ. Наберется ли к субботе 500 огурцов? — Где пятьсот, ладно если наберется двести. || Спориться (о деле). Юрк. Ĕçĕ (у него) кĕсем урлă та тухмаст (не выходит, т. е. они ему ни в чем не помогли). Ib. Вĕсенчен кăна ыйтнипе нимĕн те тухманниие курсан, ку татах урах май шыра пуçлат. || В. С. Разум. КЧП. Пьесси те вĕсен кулăшлăрахскер, çавăнпа лайăх тухрĕ. || Чхĕйп. Тата тупăк тунă чух тухнă турпаса пурне те пуçтарса илнĕ те... (собирали). || Стать, сделаться (кем либо). Шорк. Олпута тохнă, попа тохнă. N. Асла тух, мухтава тух. Сред. Юм. Учитĕле тухнă. Доучился до учителя и служит учителем. Рукоп. календ. Прокоп. Начара тух, вĕте тух, вака тух. N. Эмелçĕ хăй пĕлĕвĕ тăрăх асла тухать. N. Санăн варлă çынну, санăн тусу тăшмана тухсассăн, сана вилес пек хуйха ӳкермест-и? N. Вĕсем типсе пĕтсе кайнă хăравçа тухнă, ялан айăплă çын пек тăраççĕ. N. Эсĕ мĕнле чина тухан? || Превращаться, обращаться. N. Аскăнланса çӳрекен çын çемйине тĕрлĕ усалтан сыхлас вырăнне хăй тăшмана тухать. N. Навуса тухнă, обратилось в навоз (о железе). || СРОВ. 11. Ухмаха тухнă-и-мĕн ку çын? Она сошла с ума? || Увольняться, оставить службу. N. Вăл вырăнтан тухатех, теççĕ. N. Халĕ эпĕ вырăнтан тухрăм, ĕçлеме юрамаçть. || N. Пĕр министр ĕçĕпе айăпа тухнă пулсан, вăл айăп ытти министрсем çине те ӳкет. || Потерять образ. N. Ну тулĕк эс этемлĕхрен тухрăн, саншăн кулянап. Микушк. † Çын хурланă пуçăма эс хурласан (обракует, обидит), тухать çамрăк пуç çынлăхран („теряет всякое достоинство и выходит из числа людей“). || Дожить. || Быть в обращении (о деньгах). К.-Кушки. Ку укçа тухнăранпа çичĕ патша улăшăннă. С тех пор, как эти деньги были в обращении, сменилось семь царей. || Ослушаться, перечить. N. Эпĕ хушнинчен ан тухăр. СЧЧ. Çемьесем кирек хăççан та аслин сăмахĕнчен тухни çук. N. Эпĕ каланă сăмахран ан тух. N. Вĕсем сăмахĕнчен тухас мар. || Происходить, образоваться. N. Çак вĕрӳçĕ сăмах тухнă вĕр тенĕ сăмахран. || Вылезать, выпадать. Орау. Пакшан пырши тухнă, тет, хăй çапах тепĕр турат çине сиксе ларасшăн, тет. Чураль-к. Çӳçрен ярса тытсассăн, çӳç тухмасăр ямаççĕ (парни). N. Ăйхинчен вăраничченех ăна пĕтĕм ăшĕ-чикки тухса ӳкнĕ пек туйăннă. Орау. Темскер мăккăли шалтан мăкăрлса тухать (выходит изнутри тела наружу). || Встречать. Сунт. Лисука илме тухакан пулман. || N. Эпĕ кăçал тыр вырма тухаймарăм, икĕ эрне питĕ йывăр выртрăм (лежала, хворала). || Собраться. Альш. N. Вăл хайĕн начар çара-çунине, начар кĕсрине кӳлнĕ те, кайма тухнă. N. Эсĕ каймаллах тухнă-и? Ты совсем собрался? || Приводить. ТХКА 51. Çак çул хамăр яла тухать пулас. Çак çулпа киле каяр. || Начинаться. Ачач 4. Нимĕç вăрçи тухиччен пĕр çирĕм çул малтан. || Употребляется в качестве вспомогательного глагола. Альш. Чăнах та ачи уйăрăлса тухат, е тухса качча каят. N. Ишсе тух, переплыви. Юрк. Тăрахтире кĕрсе лайăх яшкасем çисе тухат. О сохр. здор. Çапла вара пĕр чирпе хăш чухне ялĕпех чирлесе тухаççĕ. Артюшк. Вăл ту патне пынă та, лумпа çĕмĕрсе тухнă (пробил насквозь). Баран. 237. Çанталăк лайăх тăнă чух, çак çула ик-виç кун хушшинче ишсе тухаççĕ (проплывают). N. Кунта мĕн çырнине каласа тух. Произнеси (по порядку все те числа, которые здесь обозначены цифрами). N. Пухăва тухсан-тусан, хайхине пуянсем хутлăхне сĕтел хушшине кĕрсе ларма вырăн та пара пуçларĕç, тет. Орау. Пасар майĕпе кĕрсе тухсан-тусан тем пулĕ-ши: те парĕ, те памĕ ĕнтĕ ку вир-ял (деньги). N. Унта çапăçса кам мухтава тухин, ĕç халăхĕ мухтава тухать. Якейк. Кăк кăларнă чох, чакалтасан-чакалтасан, калаççĕ: халь кăк тоха пырать та-ха (корень при корчевании начал выходить). СТИК. Эп унпа кăшт калаçасшăнччĕ, темле тĕпелелле пăрăнтăм та, кайран пăхап — вăл туха кайнă. Микушк. Эпир пуснă вырăна тивлет пусса тухтăр-и? (Из свад. такмак’а). Изамб. Т. Эпĕ кĕмен! Вĕсем хăйсем вăрласа тухрĕçĕ. Кив-Ял. Емелкке кукăр туя илсе йыхăрса тухрĕ пухăва. Альш. Тепĕр тĕслĕ халăх: тутар, мăкшă, вырăс, хăйне ушкăн лара-лара тухнит (расселились). В. С. Разум. КЧП. Иртсе кайнă чух пирĕн пата кĕрсе тух. N. Пĕçерсе тухаççĕ. ТХКА 5. Аттерен уйăрлса тухнăччĕ. Янтик. Тăваткăл минтер, хăмаç пит, сарса тухăр сак тулли; çак Тимешĕн хĕрĕсене курса тухăр (е: юлăр) куç тулли. ЧС. Вара чӳклекен ăстарик пӳртри çынсене пурне те пĕрер курка сăра ĕçтерсе тухрĕ. (Ача ячĕ хуни). Ильмово. Вырăна çитсен, ăрам пек тăрса тухаççĕ те, такмаксем, сăвăсем калаççĕ. Юрк. Малтан çуна пуçланă çурт çунса пĕтиччен аллă-утмăл килле пĕтерсе те пăрахат (тухат). Истор. Пилĕк сахат хушшинче вĕсен мĕн пур карапне пĕтерсе тухнă. || Так гонят собаку. N. Тох, мар-тох (на собаку кричат). Тюрл. Тох! Пошла вон, цыма, тубо! (отгоняют собаку).

тухса ӳк

выпасть, вылететь. Никит. Икĕ малти шăл тухса ӳкес пек лăканаççĕ. N. Ман сылтăм алăн шĕвĕр порне шыçса пĕр сыппи тохса ӳкрĕ. Собр. Икĕ алăмра икĕ сулăм, пĕри тухса ӳксен, пĕри пур. || Быть выброшену. N. Эпир пĕр-пĕр тинĕс утти çине тухса ӳкмелле. || Вперен. см. N. Эпĕ сирĕн хота исен, воласа пăхрăм та, ăш-чик тохсах ӳкрĕ: çаратса карĕç, тесе çырнă та. N. Хамăн халĕ ĕнтĕ ман, кантур тесен, пĕтĕмпех сехрем хăпса тухса ӳкет. || Износиться. N. Унăн атти чыстах тохса ӳкнĕ, çара-оран пекех çӳрет. Пазух. Лăпсăр-лăпсăр çăпати кăçалхи çул тухса ӳкрĕ. || Исхудать. Яргуньк. Лаши анчах мăнтăрччĕ, тухса та ӳкнĕ (исхудала). || Дожить. N. Хамăр ялсам лайăх пурнăçа тухса ӳкрĕç. Юрк. Вăл çапах та пулин ĕçе паттăр çын, çуллен-çул çĕнĕ тырра тухса ӳкнĕ (у него хлеба хватало всегда до нового). Пухтел. Унпа тухса ӳкеççĕ вĕсем. С этим (хлебом) они смогут прожить до нового урожая. || Забыться. N. Кунта килсен, килти тухса ӳкрĕ. (Письмо). || НИП. Çĕркĕ лартăм та, пĕр сăвă тухса укрĕ. Вчера я сел и у меня написалось одно стихотворение.

тухса кай

пройти сквозь; уходить. Артюшк. Касса, çул туса тухса кайнă. Сюгал-Яуш. Хама çĕтĕк алшăлипе ял хушшипе тухса кайма та намăс. || Вылететь. N. Ах, тур курасшĕ! тухса карĕ. || Выйти замуж украдкою. Лашм. † Ялта ырă çын ачисем пит нуммай, ытмасăр тухса ан кайăр. Ib. Ачи ăсне пĕлмесĕр эпĕ тухса каяймăп. Юрк. Ӳси-ӳсми ачана тухса кайса пулмарĕ. ЧП. Илтнĕ пулăр, хĕр-çынсем: çула каяс пулсан та, тухса каяс ан пулăр. N. Пĕр хĕр тухса каймалла, терĕç. N. Качча тухса карĕ. Ёрдово. † Аттен хĕрĕ сар хĕрĕ, сар хĕр тохса кайсассăн, аттен илем каять. Юрк. † Вунçичĕ çулхи хĕрĕн тухса каяс сасси пур, кайин-кайин, кайтăрах, пире валли тата пур. Ст. Чек. Тухса кайнă хĕр. Изамб. Т. Микула Маруçĕ кĕçĕр тухса кайнă, тет (вышла украдкою замуж). Альш. Тухса кай, выходить украдкою замуж, а туйпа кай — как следует, со всеми обрядами и церемониями. N. Вăл Анок тохса кайма тăни чăнах вăл. || Обратиться, превратиться. N. Çапла хăтлана Иван каллах кĕлĕмçе тухса кайнă вара. || Уволиться со службы. N. Стрелок (лесник) тохса карĕ (уволился, получил расчет?). N. Тухса кай, ступай (я тебя увольняю). || Происходить. БАБ. Çав Павăла çав пирĕн ялсем çав пирĕн ялсене чӳк таврашсем тума вĕрентсе хăварнă чăвашран тухса кайнă, теççĕ. Четыре пути. Пур тĕрлĕ усал та эрех пирки тухса каять-ĕçке, тетчĕç. || Проходить (срок). Кан. Вăрман илес срук тухса кайсан, вулăса тин хут салатрĕ (разослад извещение). || Оканчиваться. N. Çăварни тухса кайнă каç. Ядр. † Çăварни, çăварни, терĕмĕр, çăварни тухса кайнине сисмесĕрех юлтăмăр.

тухса çӳре

похаживать, ходить, разьезжать. Кан. Кӳршĕсем патне, хăнана тухса çӳрен-и вара? — Ăçтан ара халь ĕç çинче çын патне çӳрен? çук, çӳремен... Сĕт-к. Хир молкачи вăл çĕрле анчах тохса çӳрет. Сунт. Çак ача пирки ниçта та тухса çӳреместĕп те (никуда не хожу)... Кан. Ялсене ямшăк лашисемпе тухса çӳрет. Разьезжает по деревням на ямских лошадях. Орау. Тула туха-туха çӳрерĕм, те çавăн чухне çухалчĕ.

тухат

(туhат), колдовать, ворожить. ЧС. Вăл, хăйĕн тутлă çиесси килсенех, пĕр-пĕр çынна хăй тухатса парса, хăех вĕрсе, сурса тӳрлететчĕ, тет те, ăна вара çавăншăн пит ĕçтерсе çитеретчĕç, тет. Дик. леб 51. Шав хăйĕн тухатса памалли япалисемпе муталанать. Собр. Тухатса (пăсса) вĕлернĕ выльăхăн чĕринчен çĕлен, калта, шапа тухат, теççĕ. СПВВ. Тухатмăш тухатса панă. Ал. цв. 28. Хĕр тупăнсан вара тухатни ман çинчен каймалла, эпĕ вара ĕлĕкхи пекех çамрăк, этем е юрăхлă çын пулмаллаччĕ.

тухатмăш

, тохатмăш, тухатмĕш, колдун(-ья), ворожей(-я). Дик. леб З8. Сире тухатмăш панинчен епле хăтарас-ши манăн? Бгтр. Тохатмăшсем, пăсăмçăсем кĕçĕн çимĕк каç кайăксем, йытăсем, сыснасем, кошаксем полса, вил торпассисем, çăвасам çине пăсма каяççĕ, тет. Çав кон апат çимесен çăвая вил торпасне тимĕр карта çавăрсан: çав тохатмăшсене тытмалли, теççĕ. Сунч. Тухатмăш знает много тайных слов, которых обыкновенный человек не может знать, если он не откажется от любимого предмета. Чуратч. Ц. Ашшĕ е амăшĕ тухатмăш пулсан, пĕр-пĕр ачине вĕрентсе хăвармасан, çӳлти патшалăха кĕмеçт, теççĕ. Ахаль пулсан тухатмăшсем çĕр çинче пĕтнĕ пулĕччĕç, ашшĕсем вĕрентсе хăвармасан. Н. Седяк. Тухатмăш калăм каç, благовещение каç çӳрет, теççĕ. Камăн тулта шурă кĕпи-йĕмĕ пулать, çавсене юнласа çӳрет, е касса каять, теççĕ. Тухатмăш — усал сывлăшпа пĕрлешнĕ çын, ăна сыхлаççĕ çынсем, тытас тесе; вăл кушак, е йăтă пулса çӳрет, теççĕ. Çав кушак пулнă тухатмăша тытсан, вăл лаша пулса тапать, тет, ĕне пулса сĕкет, тет, е вут пулса çунтарать, тет; анчах вăл хăраман çынна нимĕн сĕен те тăваймасть, тет. Могонин. Тохатмĕш — пит нумай чĕлхе пĕлекен çын (язычник); вăл чĕлхипе темĕскер калаçать те, мăкăртатать те, хуне хăва курăнми полать, йытă полать, кашкăр полать, упа полать, тата нумай тем те полать. Шинар-п. Вăл каларĕ мана: вĕсем тухатмĕш, вĕсем хăйсем тухатмĕшле пĕлеççĕ, терĕ. N. Тухатмăш япала çине сăмах каласа çитерсе вĕлерет. Н. Троицкое. Тухатмăша çын курмас, тет, йытă курат, тет. (Сообщ. буинск.- чув.). N. Сана тохатмăш пăснă полмалла. Чхĕйп. Тата тухатмăш çынна хăй килне илсе пырать те: тархасшăн ман килтен усала тасат, тесе тархаслама пуçлать. Сĕт-к. Тохатмăш-карчăк, колдунья.

тухури

холм. Якейк. Йăван ани тухуринче, тухурине хăпарма туй таканлă çын кирлĕ.

тухья

тохья (тухjа, тохjа), назв. девичьего головного убора. Тогаево. † Пирĕн йĕвенни йĕвенле, пуян çын хĕрсен тухйи пек. Кĕвĕсем. Мăкшă симĕс тухьяна кам сăхланмĕ тăхăнма? ЧП. Вылямашкăн, кулмашкăн тухья пуçлă хĕр чипер. Альш. Пуçра тухья (ее части: тăрнашка, çамкалăх — карттус сăмси пекки). СПВВ. ГЕ. Тухья — хĕрсем пуçа тăхăнаççĕ. Ст. Чек. Тухья, хушпу çумĕнче. Хушпăвăн антăрлăхĕ хыçĕнче яраписем, енчен-енчен виçшер ярапа. Ăна шăрçа тирсе тунă; вĕçне укçасем, 10—15 пуслăхсем, çакаççĕ. Тухьян антăрлăхĕ çумне малтан укçа 10 пуслăхсем, сапакалисен, пĕр шăрçа урлă çакаççĕ. Ib. Тухья вилли — начар тухья. Чăв.к. Выляма-кулма мĕн аван? Тухья пуçлă хĕр аван. ПНЧ. 130. Пуç çĕклейми тохьямччĕ, тыр акнă контă турĕç поль. N. Хĕрсем илемне мĕн курет, тухья-çуха пит кӳрет. N. Тухья тӳпи силленет, сулăк тенки çакмантан. Юрк. Тухья тăрнашки (тухья таврашĕнче), тухья шăрçи, тухья кăшăлĕ. Альш. Ахаттеçĕм, аннеçĕм, тухью хыçĕ курăнĕ, кĕрĕвĕ те курăнĕ, çапах мана çитеймĕ. Чутеево. Тухья хăлхи. Тăрнашки. Перед тухй’и увешивается сверху мерчен’ем. Сверху тухья унизывается мелкими стеклянными бусами (шăрçа). Ib. Тухья ум-çаккине алă çупки сарлакăш сăран е пир татăкĕ çине (чăн) нухрат çакса тăваççĕ; наверху мелкий нухрат, внизу крупный. N. Тухья ярапи пулать. С. Мокш. Тумли тумлат (капля капает), çĕре тимест. (Тухья ярапи). Шел. II. 41. Çĕмĕрт сапакисем пулĕç, тухья ярапийĕ пек. Ст. Чек. Тухья кăшăлĕ — тухья, с которой сняты деньги и бусы. || Назв. кишки около çĕр хурчĕ (книжки). Пухтел.

туклет

приводить в порядок? Беседа. Ĕçке вĕреннĕ çын пӳртре нимĕн тирпейле пĕлмест, тулт карташĕнче нимĕн пуçтара, тӳклете пĕлмест.

тӳлек

(тӳл’эк’), тихий, спокойный, смирный. Аттик. Тӳлек çăмăрна пар. (Моленье). Абаш. Тӳлек лаша, тихая лошадь. N. Тӳлек çанталăкра аслати авăтнă пек, топă сасси илтĕнет. N. Тӳлек çын. Собр. † Йăлтăр-йăлтăр пуçĕсем, тӳлекçеççĕ сассисем. N. Тĕлĕнмелле! Çак кайăк сассисем пĕртте сасă пек те туйăнмаççĕ, çанталăк çапах пĕр сасăсăр, тӳлек пек туйăнать. Альш. Темĕн сарлакăшĕ выртат сарăлса кăн-кăвак шыв, тӳлек шыв. N. Кронштадт халĕ лăпланса çитрĕ. Пристăнь çинче те пурăнăç тӳлек. Полтава 73. Çамрăк кăкри пит тӳлек, хуллен сывлать еррипе. Ib. Манăн тӳлек кăмăла юратмасăр йышăнан. „Любовь смиренная моя встречает хладную суровость“. Сĕт-к. Çанталăк ку туруçăн пит тӳлек тăрать (тихая погода). СПВВ. ИА. Çанталăк тӳлек чух шыв хумханмасть. СПВВ. МА. Тӳлек е лĕп çиç — çил çук чухнехине калаççĕ. N. Çанталăк пит тӳлек. Çӳлтен кайăк сассисем илтĕнеççĕ. Ib. Ырă сиплĕхлĕ, тӳлек çăмăр пултăр. N. Паян тӳлек çумăр çăвать те, хăш чухне йăс-йăс-йăс туни илтĕнет, çавăнтах тата тимĕр (крыша) çинче шанкăр-шанкăр туни илтĕнет (звон), тата шапăр-шапăр та тăвать (стук падающих капель без звона), йывăç çулçисем лăстăр-лăстăр туса лараççĕ. НЧ. Кимсем чарăнса тăракан тӳлек вырăн. N. Çак каланă сăмахсем ытла та тӳлек тухаççĕ. Пурне те калас пулсан, ялсенче ун пек кăна калаçмаççĕ. N. Кăçал пĕре çула кун пит тӳлек пулчĕ. Çу уйăхĕ. Хĕвел пĕçерет. Ск. и пред. чув. 39. Ăвăс çулçи майĕпе чĕтренкелет тӳлекре. || Смирно, тихо, спокойно. ПВЧ 95. Тем чол тӳлек çӳресен те, пиртен ыр ят тохас çок (мы не дождемся доброго имени). || Покой, тишина.

тӳп

подр. звуку от удара. Т. II. Загадки. Çӳлте вăш-вăш, аялта тӳп-тӳп! тӳпен кĕлти ман кĕлти, чаш-чаш! чашан кĕлти ман кĕлти. (Пăри тӳни). Ib. Тӳп тӳпĕлти, тӳпĕлти, чăрăш тăрри янкăлти. (Сӳс тӳни). Н. Лебеж. Тӳп-тӳп, тӳпечук, тӳпĕ тăрри илечук. (Чĕрĕп). )| В неизв. знач. N. Çирки, çирĕк çарăк, туттăр пăшал тĕрĕс тӳп. || Подр. неожиданному падению. О сохр. здор. Çулла аçа çапсан, çын тӳп ӳкет те, çавăнтах вилсе каять. Бгтр. Емелен çĕр çомне туп! кайса ӳкрĕ те, вилчĕ, тет. КС. Çĕре тӳпех кайса ӳккĕрĕ (грянулся о земь).

тӳплет

издавать звук „тӳп“. N. Вара пĕр çын ун айĕнчен тенкелне туртса илнĕ те, лешĕ çĕре тӳплетсе ӳкнĕ. КАЯ. Чĕри тата, сиксе тухас пек, тӳплетсе сикет. КС. Турата ленкнĕ пĕрене, çĕре ӳксен, тӳплетет. См. чашăлтат.

туплеттер

понуд. ф. от тӳплет. Çĕнтерчĕ 36. Хапхана тата хытăрах тӳплеттерсе шаккани, йăтă тапăнса вĕрни илтĕнет. Сред. Юм. Такам, пĕри чӳрече анинчен тӳплеттерсе иртсе кайрĕ. Ib. Кам та полса чӳрече омĕнчен пысăк çын чупса иртсе кайсан: туплеттерсе иртсе карĕ, теççĕ. КС. Тӳплеттерсе килет. Звучно шагает (по земле).

тӳпелеш

(тӳбэл’эш), драться, сражаться, биться. Нюш-к. Çуркунне ирхине чăхпа чăх тӳпелешсессĕн хаяр çын килет, теççĕ. Календ. 1904. Виç-тăват ача пăтавккасемпе чупса пычĕç, тет те, лаша пăхне тӳпелеше-тӳпелеше шăлса пуçтарчĕç, тет. N. Туйри этем, куракан тĕлĕнет те тилмĕрет, вăтанакан, хăракан тӳпелешсе сирĕлет. Т. Н. Загадки. Пĕр каска урлă икĕ автан тӳпелешет. (Икĕ куç). N. Тӳпелешсе пĕтмен-и вăл? Юрк. Вăсем çапăçнине ыттисем те курсан, часах тӳпелешнĕ çĕре чупса пыраççĕ те, кăсене чара пуçлаççĕ. Малтан чарма тытăннийĕн пуçне сăптăрса шăтарса пăрахнине курсан, ыттисем ăна шеллесе, часах хăйсем ялĕнчи лекĕр (доктор) патне тӳрлетме илсе каяççĕ. Чăв. й. пур. 9. Пĕр вăхăтра урамра Петтепе Енечĕм тӳпелешнĕ.

тӳпе

доля, пай, часть. N. Уйăрăлсассăн, çак япалана сана тӳпе тăвас полать. N. Хам тӳпене илес ман. НАК. Эпир ăна сирĕн тӳпене те патăмăр. N. Вутă 4-шар чалăш турăмăр тӳпе пуçне. N. Тепĕр телянккă пор та, он çине те ерес, тит, тӳпипех. N. Халь киле каякансене виç тӳперен пĕр тупине тӳлеттереççĕ. Кан. Ывăл пултăр килĕнчен ача тӳпи, тата хăй тӳпи çурт шыраса халăх сутне парать (подает). Регули 1035. Тăват тӳперен ик тӳпи мана тиврĕ. В. Олг. Виç тӳперен çол, из третьей части косить. N. Çумри телей ертнипе ют ялта та пур тӳпе. СПВВ. Тӳпе = пай: çын тӳпине кĕреймен халь вăл. Изванк. Çав чĕрессенчен: пĕр чĕрессине упăшки валли, тепĕрне арăмĕ валли, виççĕмĕшне ача-пăча тупи теççĕ. Панклеи. Уйăракан пĕтĕм ачана (всех ребят) ик тӳпене уйăрать. Кан. Тивĕш ялĕнче вăрмана валеçнĕ хыççăн пĕр тӳпе ытлашши пулнă. N. Она атей сотнă чох каларĕ: пĕр ят тӳпи сана, терĕ. N. Пирĕн çаран е вăрман уйăрнă чух вунă ятпа пĕр тӳпе тăваççĕ. || Раз. N. Мантан икĕ тӳпе лайăх. Лучше меня два раза. || То, что причитается. N. Тата пособи укçи мĕн пурĕ виçĕ уйăх тӳпи 14 т. 70 п. и илтĕм. || Колос? Хурамал. Тӳпе тутлăхне туса пар. || Околоток, часть деревни. Сред. Юм. Пĕр тӳпе, çынни = пĕр кас çынни (живут не вдали). Тюрл. Пирĕн ялта олтă тӳпе; анат картиш тупи, йăлăм тӳпи и т. д. (деление деревни для удобства решения мирских дел). Янтик. Ялсенче халăхпа уйăрмалла япаласене малтан тӳпене уйраççĕ. Тӳпе тесе пĕр-ик уйăрнă кил ушкăнне калаççĕ: пĕр тӳпере аллă кил пулсан, вара ытти тӳпесенче те 50 кил. Хăш чухне халăх эреххи пулать, ун чух вара кашни тӳпене икшер четвĕрт-и, виçшер-и уйраççĕ те, кашни тӳпери çынсем пĕрле пухăнса ĕçеççĕ.

тӳрлĕхлĕ

правдивый, честный. N. Тӳрлĕхлĕ çын.

тӳр пилĕк

букв.— прямая поясница, переносно — ленивый; леность. Ёково. Тӳр-пилĕк çын = наян. Орау. Ача, хута (хут вĕренме) ярсан, тӳрпилĕке вĕренет вăл (приучается к лени), тетчĕç ĕлĕк теттĕм çынсем.

тӳре

первоначально — предмет посвящения, потом — назв. духа. Юрк. Пĕр лаçăра шурă сурпан çакăнса тăрат. Унта укçа хутаççи çакнă, çавна тӳре теççĕ. Çав тӳре хутаççине пĕр чӳк хыçĕнчен килĕшпе выльăх-чĕрлĕхшĕн: сывлăх пар, тесе, укçа хумасан, тытат, теççĕ. Кĕсен-çăпан, юханлă чир çулăхат, теççĕ. Çавăнпала ăна кĕркунне, кĕрхи сăра иртсессĕн, пĕр çур яла яхăн пулĕ, укçа пырса хураççĕ. Ĕлĕк вăл хутаçра укçа пулсассăн, вĕсем ăна пĕтĕм ăратнипе пĕр çĕре пуçтарăнса çав укçапа пыл илсе йӳçĕтсе, çавна аçăнса темĕн чухлĕ юсман, вĕт йăвача пĕçерсе, каçхĕне çавна асăнса, чӳк туса çĕрле çĕр хута ĕçнĕ, теççĕ. Халĕ ĕнтĕ эпĕ астăвасса вăл хутаççа укçа нихăçан та тулман. Кам унтан хăраманни, çын курман чухне кĕрсе, эрех ĕçме илсе тухаççĕ, е ачасем выляма илсе каяççĕ. Пирĕн асатте, çунсан та, çав тӳрене пăрахман. Унăн укçисене йĕре-йĕре пухса каллех пĕр кĕлете хунă. Çавăн чухне вĕсем шухăшланă: салтакран çав тӳре çавăрса килчĕ, халĕ те çурт тума пулăшĕ, тенĕ. Çавăнпала ăна ун чухне вĕсем пĕтĕм ăратнипеле пуçтарса пĕр аван, икĕ хутлă (алçилĕ) кĕлет туса, çав кĕлете сурпанпа укçа хутаççине çакса хунă. Çав хутаççа укçине хунă. Пурăнсан-пурăнсан, импичче салтакран килсен, пирĕн аттесем вăл кĕлетрен сурпанпа укçа хутаççине урăх начар çăнăх лаççине çакса хунă. Халь те çав лаçра çакăнса тăрат.

тӳрем

ровный, гладкий; ровная местность. СПВВ. ВА. ТХКА 10. Атăл. Ку айкки сăрт, леш айкки тӳрем. || Плоский. О сохр. здор. Вĕсем (пуховые подушки и перины), çын выртсан, нихçан та яка, тӳрем тăмаççĕ, ялан путăк-шăтăклă пулаççĕ. || Прямо, напрямик, прямиком. СТИК. Сăмаха пит тӳрем перет. || Четвертая часть десятины. СПВВ. ВА.

тӳрĕ

(тӳрэ̆), прямой. ТХКА 59. Тата сирĕн тăрăхри ялсем тӳрĕ пушăтсене касса пĕтереççĕ. Апла çăка ӳсеймест, пӳртлĕх, кĕлетлĕх пĕренесем пулмаççĕ. || Честный, правдивый. N. † Тӳрĕ хĕре каччă сават. N. Анчах тӳрĕ, ăслă çынна, халăхшăн тăрăшакан çынсене суйлас пулать. N. † Тӳрĕ çын тӳрере: тӳрĕ пулса пулмарĕ, тӳрене кĕрсе пулмарĕ. Эпĕ тӳрĕ çинчен мана ылхансан та çитмĕ-ха. || Правый. || Прямо. Ст. Чек. Изамб. Т. Хĕрлĕ çырсене Елчĕке ярмаккана кайма çĕнĕ Ейпеçрен тӳрĕ. N. † Çӳл-ту çинчен çул анать, хапхийĕ тӳрĕ уçăлать. || Спокойно. В. С. Разум. КЧП. Вăл (аптраса) сценă çинче кулчĕ те, тӳрĕ тăмарĕ. || Мирно, дружно, согласно. Н. Байгул. Вĕсем арăмĕпе пит тӳрĕ пурăнайман. N. Ятне каламасан, тӳрĕ пурăнаймасть, теççĕ. Истор. Ашшĕ вилсен, вĕсем нумай тӳрĕ пурăнайман, час вăрçса пĕрне пĕри вĕлере пуçланă. N. Пирĕнпе тӳрĕ тарăр! Янш.-Норв. † Икĕ касă хĕрĕ тӳрĕ пулсан, выляма лайăх, теççĕ. Сенг. Эпир унпа пит тӳрĕ пурăнаттăмăр. Юрк. † Арлă-арăм тӳрĕ пурăнсан, ĕмĕр иртни сисĕнмес. || Состоящий в любовных отношениях. N. † Ман тӳррине илекен хĕне кайтăр хĕрĕх çул. N. † Каяйрасчĕ çав вăя, пирĕн тӳри çук унта. Шурăм-п. Çĕнĕрен тӳрри пур, теççĕ, çĕнĕрен тӳрри пур, теççĕ. N. † Ай-хай ача ĕлĕкхи тӳрри (ятне) пур, хапхи умне тăрса юлчĕ. (Свад. п.). Шемшер. † Шор шарăх порччĕ ман, çӳçи çокран çыхмарăм; ялта тӳрри порччĕ ман, мăн çын пĕлесрен порăнмарăм. Ib. † Ялта тӳрри порччĕ ман, кориман тăшман сивĕтрĕ. Никит. Марье тӳрри, друг, любовник Марии. N. † Сар ача çăмма ларсассăн: унпа тӳрĕ, ан тийĕр. N. † Эпир савнă туспа тӳрĕччĕ, тăшман пычĕ-сивĕтрĕ. N. Укçинепе тӳрĕ ача тӳртĕн тăрса макрать, тет. || Честно. Собр. Тӳрĕ пурăннине ним те çитмĕ, теççĕ. (Послов.). || Откроенно, прямодушно. Янш.-Норв. Упта вара лешĕ тӳрех калать, суеçтерме юрамасть. Собр. Тӳрĕ калан тăванне юраман, тет. (Послов.). || Без дела. В. С. Разум. КЧП. Тӳрĕ çӳреме анчах-ĕçке, ĕçлеме пĕре те пултараймасть. || Прямизна. Шурăм-п. Хĕвел тӳрре карĕ. || Правда, истина, прямота. N. Усал çынсем ăна тӳрре вĕрентнĕшĕн кӳраймасăр вĕлерттернĕ. N. Эпĕ сана тӳррине каласа парам. N. Кĕвĕсем. Калăрсамăр, тăвансем, чăн тӳрриие: сирĕн чунăр кама та пит савать? N. † Çын хурласан та, эс ан хурлан, пĕр тусăм хăй курĕ тӳррине. || Цель. N. Тӳрĕ кӳреймерĕ. Не попал в цель. || Назв. злого духа. Т. VI. Ехвер Иванин, Утан çитăрăн тур хаяр тӳрри... Сехтийĕн тӳрри... Михеле хурт лартнă çĕрти тӳрĕ. См. йĕрĕх. Ст. Чек. Ăш чирĕ тӳрĕрен. Микушк. Тӳрĕ, дух; чирлĕ çынна çав тӳрĕ лекмен-и? Тяберд. Тӳрĕ — усал. Т. VI. Учук тунă çĕрти тӳрри. См. кĕл-илен. Ст. Чек. Кĕсен-çăпанпа асаплан(тар)акан тӳрре. || Исцеление? Панклеи. Кăрмăша тӳрре каятăп. Опан котне колта-полта тунă (говорит медведь, у которого лисица исцарапала зад. Сказка № 9).

тӳрре тух

быть правым, доказать истину, оправдаться. Собр. Ухмах çын умăнче ним каласа та тӳрре тухас çук, теççĕ. (Послов.). N. Эсĕ хăвăн сăмахусенче тӳрре тухăн.

тӳркĕлли

назв. духа. См. тӳркӳлли. Орау. Тӳркĕлли, эсĕ те пулин вырăнта лара пулин пар. (Отрывок из неизвестной молитвы). Ib. Пĕр-пĕр хĕр хăй пĕчĕк чухне пуканесем тăвать; çав пуканесене качча кайнă çĕре илсе каять. Унтан вара вăл пуканесене юратнă хĕрĕсене парса янă, çавсемпе пĕрле йĕрĕх кайнă. Çав пуканесем çĕмĕрĕлмесĕр çичĕ сыпăка çитсессĕн, тӳркĕлли пулнă вара (от тӳрĕ — пĕлет йăнăшне, тӳррине, айăплине). Ib. Пĕр пуканене пĕр пăсмасăр çичĕ сыпăка çитиччен хĕртен хĕре парса ярсан, тӳркĕлли пулать (йĕрĕх). N. Тӳркĕлли, неумолимый злой дух (упрямый), которому в старину чуваши приносили в жертву гусей, уток и жеребят. Куклы, изображавшие зтого духа, помещались в кузовках, повешенных в лачугах чувашских жрецов-йомзей. Девица, выходя из такого дома замуж, непременно должна была, из опасения прогневить злого духа, взять для умножения его семьи одну из кукол. Впрочем, женихи избегали таких невест, даже богатых. Собр. Тӳркĕлли — ватă тутар, тет; вăл вара пĕр-пĕр çын кĕлетне кĕрет, тет те, ниепле те тухмасть, тет. Пирвай тӳркĕлли хуçасене пĕлмешкĕн тĕлĕкре ватă тутаррăн курăнса, хăй пурăнакан кĕлетне кĕрсе кайнă пек курăнать, тет. Унтан вара пирвай ашшĕне е çăпан (кăларать), е шыçтарать, тет; унтан ывăлĕсенĕн пуçĕсене кĕсен кăларать, тет. Вара ăна хуçи кăвакал илсе пăтăпа чӳклет, тет те, тин тӳрленет, тет. Çапла вара, пĕрре чӳк туса çырлахтарсан, хуçине пĕрре те тытмасть, тет. Тăрсан тăрсан, вара кӳршисене тыта пуçлать, тет. Хуçи вара: çав тытать, тесе, каласа ярать, тет те, кĕлете чĕрес çакса ярать. тет. Кӳршисем вара унта укçа кайса яраççĕ, тет. Укçи нумай пухăнсан, хуçи çав укçана пуçтарса каллах пасартан кулаç илсе чӳкĕ тăвать, тет. Хуçи тӳркĕллине çилентерсен, урине шыçтарса, вара виличченех тӳрлентермест, тет. М. Васильев. Тӳркĕлли был вроде (подобен) киремет хаярĕ (4 разр.). N. Тӳркĕллине тӳрлетме тьыха тытса пусмалла, терĕ. Тогаево. Тăта пирĕн ялта тӳркĕлли полнă, тет. Ăна вара е кăвакал, е хор, е тин çорăлнă путек пусса панă, тет. Çав тӳркĕлли çорçĕр çитсен вара тенкĕсем çакса ярса, шăнкăрт! шăнкăрт! шăнкăртаттарса орам тăрăшпе анчах çӳренĕ, тет. Халь çав тӳркĕлли çок, мĕншĕн тесен ăна халь никам та пăхмаç. Вăл тӳркĕлли, как хăйне пăхма пăрахсанах, кайран вара орам тăрăшпе макăрса çӳренĕ, тет, вара кайран просутăва (?) качча кайнă, теççĕ. ЧП. Тӳркĕллие тӳрлет (умилостивь). Янш.-Норв. Вĕсем хăш-хăш килкартинчи кĕлетсенче тӳркĕлли пур, тесе ĕненеççĕ. Çав тӳркĕлли çынна çăпан кăларать те, куçа пăсать, теççĕ; унтан ытла вăл çынна ниепле сиен те тăвамасть, теççĕ. Çăпанпа куçа тӳрлетес тесен, вĕсем юмăç патне каяççĕ те, юмăç каласа янă тăрăх тӳркĕлли кĕлечĕ умне е укçа кайса пăрахаççĕ, е нимĕрпе кайса чӳклеççĕ. Çапла тусан вара, тӳрленет, теççĕ. Кĕлетре тӳркĕлли пуррине вĕсем тĕлĕкре курса пĕлеççĕ. Ib. Пирĕн тӳркĕллине кĕлетре пурăнат, теççĕ. Йӳç. такăнт. 24. Есрел! Кив тӳркĕлли! Вилнĕ!

тӳрлештер

помирить. N. Кам та кам килĕштермесĕр вăрçса пурăнакансене майлаштарса пĕр-пĕринпе тӳрлештерсе ярать, вăл çын телейлĕ.

тӳрмен

неотёсанный, резкий, грубый. Изамб. Т. Пĕр-пĕр çын çынсем калаçнă чухне е кулмалла, е кирлĕ мар япала çинчен лап (вдруг) каласа хурат (ляпнет глупость), ăна вара тӳрмен чĕлхе теççĕ. Н. Карм.. † Хăвараймăп, тăван, сирĕн кăмăлăра пĕлнĕ-пĕлмен тӳрмен чĕлхепе. Пшкрт. Тӳрмен çын — редко говорит, неразговорчив, сидит себе. Хорачка. Тӳрмен, сояламаст çынпала, чĕнмест. || Ленивый. Хурамал. Тӳрмен (= юлхав) çынна калаççĕ: пике майри, теççĕ (= аслă çын арăмĕ). || Непокладистый, своенравный. Трхбл. || Упрямый, негодный. Трхбл. Тӳрмен çын, упрямый, негодный человек.

тӳрт

тӧрт (тӧрт), спина. Б. Олг. СПВВ. ЛП. Тӳрт = çурăм. СПВВ. ИА. Тырă вырнă чух тӳрт ыратат. Б. Олг. Çын весерле выртат тӳрт çинче карăнса, кил хошшинче, корăк çинче. || Оборотная, тыльная сторона предмета. Хурамал. Алă тӳрчĕ, оборотная сторона ладони. Пшкрт. Хӳел тӧрчĕ (тӧрчэ̆) çинче тырă осал полат.

тӳртĕн

(тӳрдэ̆н), тыльный; тылом, спиной, оборотной стороной. Хурамал. Çамрăк çынсем ват çынсенчен вăтанса тӳртĕн тăраççĕ. Пшкрт. Хӳеле тӧртĕн вырăнта тырă осал полат. СПВВ. ИА. Тӳртĕн, задом. Ib. Киремет йăвăçне курсан, чăвашсем тӳртĕн çавăрăнса тăрса кĕл-тăваççĕ. КАЯ. Килемей пур турăшсене тӳртĕн лартрĕ (во время моления киремети). Тюрл. Хĕвеле тӳртĕн (не на солнце). Чăвашсем 27. Ăна (покойника) çăваççĕ çупăньпа, пĕри çуса тăрат, унти çынсем пурте пĕрерĕн-пĕрерĕн шыв парса яраççĕ, ăна куркана тытса тӳртĕн яраççĕ. ЧП. Тӳртĕн ан вырт, хирĕç вырт (лежать задом или передом к кому-либо). Конст. чăв. Эсĕ, вăл килсенех, унăн сылтăм аллине тӳртĕн майĕнчен чуп-ту, терĕç. Сĕт-к. Тӳртĕн çаврăн, отвернуться, показать спину. Якейк. Ма-ка эс яланах мана тӳртĕн тăран (спиной)? Емелкке-Т. Ман енне пăх (çаврăн), тӳртĕн ан лар. Изамб. Т. Урлă выртана тӳртĕн те çавăрмас (о лентяе). || Против. N. Хамăра тӳртĕн хĕрсене кут сакки çине лартрăмăр. N. Килне тӳртĕн кайса. N. Воду черпают по течению — тӳртĕн, шыва май. N. Сăнна манран тӳртĕн ан тытсам. N. Эсĕ хур пулсассăн, сана тӳртĕн кайса ӳкет. Сред. Юм. Ырра хирĕç, усала тӳртĕн ту. (Так говорят после молитвы). Туй. Усала тӳртĕн пул, ырра хирĕç пул. (Говорит отец жениху, благословляя). || Неприятный? Турх. Тӳртĕн хыпар кӳрсе пачĕ-и? || Сурово. Ст. Чек. Тӳртĕн пăхат. Глядит суровым взглядом. N. Çын çиленсен тӳртĕн пăхать (косо смотрит).

тӳрткĕç

человек, который никогда не соглашается с другими (пĕрте çынпа килĕштермен çын). См. тӳрккес, тӳрткес.

тӳс

(тӳс), терпеть, вытерпеть, выносить. N. Пирĕн патра халь каççине тӳсмелĕх те çук сивĕ. N. Пуçа нуша кисен, этем тӳсет иккен. N. Тӳссе ирттер. Ск. и пред. чув. 70. Пулас туя ял-йышсем тӳсеймесĕр кĕтеççĕ. N. Пĕр çуллăха мулкачă тире те тӳсет, теççĕ. Чăв. й. пур. 31. Тарçăсем те ун патĕнче, ниепле çын та тӳсеймен. Зап. ВНО. Алăпа тунăскерне, çурăмпа тӳсес пулать. Сред. Юм. Ĕлĕк пĕлĕт аялта полнă, тет, пĕр матка ачи котне çăкăр сăмсипе шăлнă, тет те, пӳрт тăррипе пĕлĕт хошшине хĕстерсе хонă, тет, вара çавна тор тӳсеймесĕр, пĕлĕте çӳле охтарнă, тет. Никит. Тӳсмелле мар ыратать.

тӳшек

(тӳжэк), перина, тюфяк. Абыз. † Эпĕ йăтас тӳшекне ыр çын йăттăр — ыр куртăр, ыр куртăр та хĕн куртăр. (Солд. п.). Хора-к. Хĕрарăм тĕк тӳшекрен йĕп тӳшек шырать, тет. ЙФН. Мамăк тӳшек, улăм тӳшек. N. † Улма-чăпар тӳшек çинче хĕрпе каччă вылянат. Чураль-к. Пирĕн арăм çук, çук, çук, çук та пулсан вуниккĕ, вуник тӳшек сараççĕ, çирĕм тăват çытар хураççĕ. Нюш-к. Ик йӳплĕ тӳшек-иносказательное название штанов в одном рассказе.

тӳшки

туша. Хурамал. Пĕр çын тӳшкипе сысна какайĕ сутать, тет.

тăйки-тайки

подр. шатанию. Кильд. † Тăйки-тайки ӳсĕр çын, шăлне çыртса вăл юрлать; вăлă апла мар юрлать, эрех стаканне вăл шаккать (т. е. просиг, ждет).

тăв

(ты̆в), делать. См. ту. Собр. Пĕр çын тăвнине пин çын чуп-тăвать (Курка). Сред. Юм. Тем тăваттăм поль сан хыçран çӳресе, сурса хăварам ак. Что мне за тобой ходить-то, наплюю вот. ТХКА 92. Тата кӳме тăрринче чăх пек, пуçне каçăртса кăтиклет. || Строить.

тăван

(ты̆ван), родной (брат, сестра и пр.); родственник вообще. ПВЧ 101. Тăван тоти — пыл тути (йот çын тути — йон тути. Вомбу­-к). N. † Çӳлĕ кĕлет умĕнче шăнтăм, тăван, кĕрĕкне пар. Автан авăтать, тул çутăлать, каяп, савни, аллăна пар. Пазух. Эп килмĕттĕм, тăван, ай, çак киле, анчах пĕрле ӳснĕ те тантăшсем. Изамб. Т. Тăван çичĕ ютран усал тенине илтмен-им? Алешк. † Шурă тăван кăвак куçлă пултăр, куçран куçа пăхсан йăл култăр. Толст. Вăрманта икĕ пĕр тăван пур. Бреняш. учит. Ама-çурин валĕ валеçнĕ чух ютран тăваншăн алли кĕске, хăйĕнчен тăваншăн алли вăрăм. N. Ютă тăвантан хытă çыртать. (Послов.). Бел. Гора. Эпир сана, Маруçинка, тăвантан йăхăрăпăр. Собр. † Уçрăм-пăхрăм алкине, тăватă тăвансем лараççĕ. Ib. † Эпир килетпĕр çак килле, тăвантан тăвана шыраса. ПВЧ. † Эс таçтаччĕ, тăван, эп таçтаччĕ, явăçтарчĕ телей пĕр çĕре. Хора-к. Тăван тăвар тути калать. Юрк. Чӳнтертен тăван Иван çуралнă. Унтан тăван виçĕ ывăл пулнă. В. С. Разум. КЧП. Эх, тăванăм, эсĕ те çав ĕçе тунă пулмалла. Юрк. † Кайăк хурсем пыраççĕ картипе, кукăртан кукăра шыраса; эпир те килетпĕр çак киле, тăвантан тăвана шыраса. Ib. Ютран тăван, чужой человек; хамăртан тăван, свой человек. Ib. † Хамăртан тăван килсен, кукку çунатне сарса ярат. Ib. Çĕрккĕ тăван çĕр çулта, паян тăван пин çулта; çуллĕн вĕçен, çĕрĕн кусан, кутăн шăван, уранăн утан — пурсăмăр та çак хăта патне сăра ĕçме туя килтĕмĕр. (Такмак). Ст. Шаймурз. Эпир тăхăррăн пĕр тăван-тăр, теççĕ. Ib. † Эпирех те килтĕмĕр çак киле, тăванăн тăвана шыраса. Ib. Кăсене илме килнĕ кĕçĕн тăванĕ пилĕк тĕле пиллĕк сурат. Алешк.-Сапл. † Аппа, шăл урайне тасарах, пăхсан шур кĕленчен курăнтăр; тăван тусан, ту юлташна матурне, куçран куçа пăхсан йăл култăр. Сред. Юм. Тăван атте-анне, родные отец и мать. Ib. Тăван пиччĕш, родной старший брат. Якейк. † Йот çын тăвань (чужие) пырсассăн, яшка çупа пĕçереç; хамăр тăван пырсассăн, сив çупала пĕçереç. N. Вĕсем пĕр тăван, они сестры. N. Сысман пăх кута çыпçăнмасть; хăвăнтан тăван мар ача пĕрле пурăнмасть. (Послов.). Городище Б. Санпа пĕр тăвансем миçе? Сколько у тебя братьев и сестер? ЧС. Эпир хам тăванпа, Хветĕрпе, асаттене пĕрте юратмастпăрччĕ. БАБ. Ытти тăвансем пек çулталăк çурăра утакан пулас вырăнне, çичĕ çултан тин утакан пултăм. Юрк. Вăл халĕ сирĕн тăванăр мар, сирĕнпе те, пирĕнпĕ тĕ чăвашла калаçмаст. N. Атте хапхи тăпсине шăтрĕ-тухрĕ пĕр хурăн; çав хурăна кăçалхи çул касмасан: ĕмĕр ларĕ, тетĕр пуль; пирĕн атте-анне тăван хĕрне паянхи кун памасан: ĕмĕр ларĕ, терĕр пуль. (Хĕр йĕри). ЙФН. Пурçăн туттăр айĕ çине ылтăн кукку килсе ларчĕ. Хамран тăван килчĕ те, саркаланса авăттăрĕ; ютран тăван килчĕ те, пăчăрăна-пăчăрăна авăтрĕ. ЧП. Пирĕн аттен тăван хĕрĕ. КС. Юратнă тăванăм! Мĕншĕн эсĕ мана кăçал питĕ тунсăхлаттартăн? Эпĕ санăн çыруна кăçал хĕлĕпех чунтан кĕтрĕм. (Письмо к брату). Альш. † Эсĕ чĕнтĕн, тăванăм, эп чĕнмерĕм, çиленсе мар, тăванăм, вăтанса. Ib. Ĕнтĕ пĕр тăванăмăрсем, çунатăмсем, килĕре те килсессĕн, чысăр пур. N. † Тăван курки тăваткăл. || Рожденный. N. Ай-ай, куккук, чăпар куккук! Хамăртан тăван килсессĕн, мăйне пăрса лараят; ютран тăван килсессĕн, мăйне тăсса авăтать. ЧС. Ялан сутăн илнисем вилетчĕç, килте тăванĕсем вилместчĕç (лошади). СТИК. Ун ачи хăнтен тăван мар вĕт. Его сын не родной. Собр. Пирĕн аттерен тăван хĕрĕ. Ib. † Çӳлте вылят хурт амĕш, хăйĕнчен тăван çӳрисене уйрасшăн мар-и у? Ай пиччеçĕм, пичче, хăвăнтан тăван хĕруна епле уйăрса ярăн-ши? МД. Тăван атте, тăван аппа. N. Вĕсем икĕшĕ (медведь и попадья) пурăннă, тет, упаран тăван ача пулнă (у нее), тет. (Из сказки). Юрк. † Савнă тăванăм, хура куç, асăнат-ши, асăнмаст-ши асне килнĕ вăхăтра.

тăвар

(ты̆вар), соль. N. Тăвар касман пулă (непросоленная). N. Тăвар калайманки, недосол. ГТТ. Тăвар хыпман çын кăнтăрла çăлтăр курат, тет. N. Çĕрле мĕн те пулсан пӳрте шăкăртаттарнине илтсен: пуш мар-ха, тăвар виçетĕп, теççĕ. Тăвар виçетĕп, тенине илтсен, усал пăрахса каять, тет, вара: тăвара юратмас, теççĕ. N. Ачасем куçăхсан, вĕсене тăвар сиктерес пулать, тесе ĕненнĕ. N. Тăваршăн, для соли (посуду взять). N. Яшка ăшне тăвар яр. N. Унăн тупăкĕ çине тăвар юпа лартаççĕ, тет. К.-Кушки. Тăвар шывĕ сапнă витнă унта, ялан вĕсĕм патне каят (т. е. все шляется туда). N. Тăвар тути çапнă. КС. Аша (купăстана, хăяра) тăвар касман, теççĕ (не пропиталось солью). К. Шемяк. Хăнасем шӳрпе çиме ларсан, хуçи: тăвар калаттарас-ха, тесе, пĕрер курка эрех парат хăнисене. Ib. Тăвар калаттармалăх кăна юлнă. (Вина) осталось только для поднесения на дорожку.

тăвăллан

обуреваться; накипать злобой, раздражаться. Шел. II. 14. Вутлă хăруш тăвăлпа... тăвăлланчĕ пур çын та. N. Эсĕ, арçынна пĕлменскер, йăвăрланнине курсан, шанман шухăшсемпе тăвăлланса çитсе: ку ĕç хăй тĕллĕн пулман пулĕ, тесе шухăшланă.

тăвăрлан

стать тесным, узким. КС. Сăхман йĕпенсе тăвăрланать. Сред. Юм. Çын нăмайланнипе çĕрĕ тăвăрланса çитрĕ, тесе калаççĕ хăшĕсем. || Стать скудным. N. Буржуалă патшалăхсенче пурăнăç тăвăрланса çитрĕ (жизнь стала скудной во всех отношениях). || В перен. см. быть тягостным. N. Сы полăр, манăн питĕ чон тăвăрланать, куççол тохать. Дик. леб 47. Усал ĕç тума кайнă пек, унăн чĕри тăвăрлансах çитет. Баран. 87. Чун тăвăрланса çитнипе: мĕшĕн уттармастăн тата (что не понукаешь лошадей)? терĕм.

тăклаттар

стучать. Сред. Юм. Эп аçампа чӳркенсе выртнă та, камне корман, пĕр çын туйяпа тăклаттарса иртсе кайнине илтрĕм тулькă. Ib. Старик туййипе тăклаттарса пырать. (Туяпа отса çӳрекен çынсĕм, туйяна çĕр çине тăратнă чох илтĕнекен сасă). КС. Сĕтеле тăклаттарчĕ (не сильно). Ib. Тăклаттарса чупакан лашан юртти ӳсĕмсĕр (мелкие шаги и неповоротливость ног). Ib. Тăклаттар = кăтлаттар (походка).

тăк

(ты̆к), лить, выливать, проливать. Янтик. Тăкайрас ăна ушкĕнпех (вылить и больше ничего), хуçа ан та пĕлтĕр унта мĕн пулнине. СТИК. Вăт ĕнтĕ тăкат. Вот уж льет (о сильном дожде). Орау. Эй тăкать-çке çăмăрне. ПТТ. Çав çын тем тĕрлĕ килсе тăкса антарас çумăра та сирсе ярат, теççĕ. (Петĕркке шăтăкĕ). N. Тăранса, тумланса пурăнас тесен, малтан тар тăкса ĕçлемелле, || Сыпать, просыпать, рассыпать. N. Ыраша çил тăкрĕ. || Ронять. Пазух. Мăкăнь çеçке тăксассăн, каять пахча илемĕ. ЧП. Мăкăнь çеçкисене çил тăкать (обивает). СТИК. Çĕмĕрт чечекне тăкрĕ (отцвела). || Стрелять. Демидов. Унтан кăсем тата тăка пуçларĕç, тет, кăсем çине стреласем. || Тратить, расходовать, издерживать. N. Мана сарă ерчĕ те, çампа пĕр маях укçа тăкатăп. Хĕн-хур. Вăл чирлесе выртнă вăхăтра лекĕрпе лекартсăшăн мĕн чухлĕ укçа тăкрăмăр эпир. Чăв. й. пур. 12. Куншăн, нимĕнсĕр укçа тăкса çӳренĕшĕн, ашшĕ татах вăрçмалла пулчĕ вĕт ĕнтĕ. || Вывозить, валить. N. Эсир пăха ăçта тăкас тетĕр? || N. Çĕр çурăлчĕ, йĕп тухрĕ, сан тĕлĕнтен кун пĕтрĕ; шуралса шурăм-пуç килнĕ чух арăмăнтан уйăрăлтăн (хĕрелсе хĕвел тухнă чух хĕр-тантăшсенчен уйрăлтăн); тăр-кăнтăрла çитнĕ чух йăхран-тĕпрен уйăрăлтăн. (Юрлаççĕ тăкма тухнă чух, ăсатнă чух юрлаççĕ). || Иметь урон. N. Халăх тăк, иметь потери людьми. || В качестве вспомог. гл. N. Эпĕ илнĕ пĕренене касса тăкса пĕтернĕ. N. Темĕн чухлĕ тупă кăларса тăкнă (наставили?). N. Каласа тăк. Кан. Подпискă адрĕсĕсене чĕрсе тăкнă. Ib. Юлашкинчен уçăп кăмакине пĕрер кирпĕчĕн ывăтса тăкрĕ. N. Çийĕнчен тумтирĕсене çуркаласа тăкса... Шибач. Вăл хота çĕтсе тăкрĕ хоçи арăмĕ (изорвала и бросила). Хăр. Паль. 14. Кăна вăл лайăх çеç ятласа тăкрĕ. Ырласа тăкни мĕне? — Кирлĕ мар. Ib. 14. Тăван сассене хурласа тăкрĕ. Итлемесен пурсăра та касса тăкăпăр, тенĕ. Собр. † Пус кутĕнчи кăвак пăр; касса тăкман пулсассăн, ĕмĕр иртĕ, терĕç пуль. Курм. Ан кала-ха, ак эпĕ сана халех хĕнесе тăкăп. Чебокс. Тарçи пĕтĕм сурăха пусса тăкрĕ, тет. Качал. Çав карчăк хĕçпе касса пăрахрĕ, тит, Йăвана та, кайса тăкрĕ шыв хĕрне. Альш. † Ютсем йышлăн, эп пĕччен: калĕçĕ те тăкĕçĕ; калас сăмахăма калаймăп.

тăккала

учащ. ф. от гл. тăк. Сред. Юм. Халччин тыр вырса корман çын пит тăккаласа вырать. Ib. Пит тăккаласа ан выр, сан тăккаланчăка кам пуçтарса пымалла. Не сори ты, когда жнешь, кто за тобой должен собирать. БАБ. Халĕ пулсан апла юмăçа çӳресе пуш укçа тăккаласа çӳремен те пулĕччĕçĕ те вĕт. Ун чухней (!) хай киреметсене пуççапса пурăннă та, юмăçсем мĕн каланнне ĕненнĕ.

тăкăл

(ты̆гы̆л), набиваться; накопляться, быть переполненным. ПВЧ 109. Пулкки пулкки хура-курак, хуратул çине тăкăлчĕ. Ст. Чек. Тăкăлчĕ çын, ниçта ларма та çук. Ib. Тăкăлат, накопляется. Ib. Тырă кушукра тăкăлнă (капланнă, не сыплется). N. Вăрăмăн сывласа ӳпкине тăкăлнă иккĕленӳллĕ шухăшсене кăларса ячĕ. СТИК. Ăста кунта тĕпел кутне тăкăлатăр пурте. Макс. Чăв.к. I, 72. Хура-хура кураксем хура-пусса тăкăлнă: анаткассен каччисем пирĕн туя тăкăлнă. См. антăра.

тăкăм

(тŏгŏм) или такăн, „теснота, скопление народа“. Слакбаш. Çын тăкăм (или: тăкăн). Полно, битком народа.

тăкăрлăк

(ты̆гы̆рлы̆к), переулок. Хурамал. Альш. Тăкăрлăк, узкая улочка вдоль задов усадебных. Ib. Тăкăрлăк тесе акă мĕне калаççĕ: урам тăрăх еретпе ларса кайнисенĕн хыçĕсем хыçпа хыç пыра-пыра перĕнеймеççĕ: хыçсем хутлăхĕ ял тăршшĕпех тăвăр урам пекки пырать. Ib. Çын курсан, çынтан аван мар тесе, тăкăрлăкпа кăна хуллен арлă-арăмлă, шавласа, хуллен уттарса кĕреççĕ. || Пустырь. СПВВ. ИА. Тырă пулман çĕре тăкăрлăк теççĕ. Тюрл. Тăкăрлăк, бугор, где растет трава. || Назв. поля. Тюрл. Тăкăрлăк — Шемейское поле.

тăкăскă

плотный, тесный, утоптанный, твердый; плотно, тесно, твердо. N. Тăкăскă кĕрет. Сред. Юм. Паян çул пит тăкăскă, лашана пит хĕн, Ст. Чек. Тăкăскă, тăкăс, тăвăр, тесно. Ib. Ку шăтăк тăкăскă. || Туповато. Сĕт-к. Çак çорла тăкăскă касать. || Шероховатый. КС. СПВВ. ФВ. Тăкăскă йăвăç, çăкăр, тимĕр: йăвăçа-мĕне тытсан алă шумасан, тăкăскă теççĕ. || Жесткий (о воде), вяжущуй, набивающий оскомину. КС. Тăкăскă шыв (вяжет во рту). Сред. Юм. Шăла шантаракан япалана тăкăскă теççĕ. Ядр. Çăваршĕнче те тăкăскă полать (во рту вяжет), çол çинче те тăкăскаланать. || Суровый, молчаливый. СПВВ. Уçă кăмăллă çын мар вăл, тăкăскă çын.

тăкăш

(ты̆гы̆ш), мелочный, придирчивый. СТИК. Пит тăкăш çын, мелочиый, придирчивый человек. П. И. Орл. Тăкăш инке шыва анать, кĕмĕл тенки тăкăна пырать. (Кăвакал).

тăлăх

(ты̆лы̆х), сирота. N. Пĕр пӳрт тăлăх юлчĕ ĕнтĕ усен, инке хăй пĕр тĕреклĕ мар. Б. Олг. Эп аттирен йолтăм тăлăх, атти-апия астумастăп, пичепе иккĕн тăлăх çитĕнсе мочи панче. Орау. Вăл тăлăх. Он сирота. Т. Григорьева. Тăлăхăн хырăмĕ пысăк, теççĕ. (Послов.). N. Тăлăхăн алли вăрăм, теççĕ (т. е. все его считают виновным. (Послов.). N. † Аслă улăх витĕр эп çӳрерĕм, пĕр çул ӳснĕ хулла хуçмарăм; хура халăх витер эп çӳрерĕм, тăлăх ача çӳçне туртмарăм. || Сиротство. N. Халĕ ĕнтĕ тăлăхран çитĕннĕ çын сăпаççипе калать: тав-та-пуç ăна пире тасатса, пыйтă-шăркана пăхса янăшăн, тет. N. Анчах пирĕн те ача-пăчана çапла тăлăха прахса хăварас марччĕ. || Сиротливый. N. Тăлăх чунăмсем. N. Эпир тăлăх пурăнăçа хирĕç. || Орау. Тăлăх пушăт начар, урлă пушăт тума юрас çук.

тăлăха юл

осиротеть. N. Аттерен тăлăха юлсан, мана ăна (этому) аттем амăшĕ çапла тума вĕрентсе хăварсаччĕ. Чем люди живы. Пĕр эрне хушшинчех çаксем тăлăха юлчĕç. N. Арăмĕ вилсе тăлăха юлнă çын, вдовец. Абаш. † Савни карĕ салтака, хам тăрс’ йолтăм тăлăха. Дик. леб 29. Ачисем тăлăха тăрса юлни. Кильд. Ай ачам, тăлăх-тăлăха юлтăн, ачам (круглой сиротой). Орау. Вăл пĕтĕмпех тăлăха юлчĕ (стал круглой сиротой). Истор. Иван ашшĕнчĕн виçĕ çулта, амăшĕнчен сакăр çулта тăлăха юлнă.

тăлăх посни

назв. болезни. Орау. Ача-пча, тăлăха юлсан, ӳсеймаçть те, пĕчĕккех пулать, ашшĕ-амăш пысăк пулсан та вара: ăна тăлăх пуснă, çампа пĕчĕккĕ, тиççĕ. Изванк. Тухса каяччен (т. е. хоронить), хамăр ачасене анне урлă (через мертвую) каçарчĕç; каçармасан: тăлăх пусать, çавăнпа тăлăх ачасем лутра пулаççĕ, теççĕ. Вил-йăли. Вилнĕ çынна çĕклесе тухиччен малтан унăн çамрăк ачисем тăлăха юлаççĕ пулсан, тăлăх ан пусартăр тесе, вилнĕ çын урлă каçараççĕ.

тăлăх-турат

сироты вообще (собират.). N. Пире, тăлăх-турата çапла пулĕ ĕнтĕ малашне, ăрамалла ура ярса пусма та пулмĕ. Бюрг. Пирĕн пек тăлăх-туратсем хурланĕç. N. Ырă ĕç тума вĕренĕр, тĕрĕслĕхе шырăр, хур кураясана хăтарăр, тăлăх-турат хутне кĕрĕр. Собр. † Тăлах-турат юр юрлат тимĕр пукан тăрĕнче. N. Тăлăхăн-туратăн çитĕнтĕмĕр. Ашшĕ-амăшĕ. Эсĕ — тăлăх-турат çын мар-ĕçке. Арçури. Тăлăх-турат пулаччен, хăрăк турат пулас та, кĕрхи çилпе вĕçсе ӳкес, çурхи шывпа юхса каяс.

тăллан

запутаться, спутаться. N. Лаша йĕвен аврипе тăлланнă. N. † Шур хĕринчи шур кăлкан, чут тăлланса ӳкеттĕм. СТИК. Вăрăм тумтирпе пыракан çын тумтир аркипе тăлланса пырат. Ст. Чек. Чăхă тăлланнă (запуталась в нити). N. Тăлланнине, çыхланнинĕ ямалла (распутать). Орау. Тăланнă пек, чипер çул çинчех такăнса ӳкет.

тăлпан

(тŏлбан), коренастый и не особенно высокий (человек). П. И. Орл. || Çарпуç. Тăлпан, толстый, крепкий. Ib. Тăлпан ураллă лаша, лошадь с крепкими ногами. КС. Тăлпан, крепкий, толстый, здоровый (о ногах только). Ib. Тăлпан ураллă лаша, лошадь с большими сильными ногами. Ib. Тăлпан ураллă çын, человек с толстыми ногами. Ib. Тăлпан лаша — с толстыми, мохнатыми ногами. || Волосы на ногах лошади. КС.

тăлт

(ты̆лт), подр. биению пульса. См. талт. Сред. Юм. Çын чирлесен, тăнлаври тымар: тăлт, тăлт тапать. Ib. Алла касрăм та, каснă вырăнти тымар тăлт, тăлт, тапать. || Подр. колебанию парохода. Шурăм-п. Атăлпа пысăк шурă пăрахут тăлт-тăлт, тăлт-тăлт тутарса улăхать. || Подр. прыжкам воробья. СТИК. Çерçи тăлт-тăлт сикет (икĕ урипе те харăс тапса сикет).

тăлт-толт

подр. подпрыгивающей неровной походке. Б. Олг. Çолпа кайнă чох эпĕ лакăма тăлт-толт поссартăм, чутах эпĕ тирĕнсе каяттăмччĕ. Савельев. Тăлт-толт поскаласа карĕ, тӧп кайса ӳкрĕ (ĕссĕр çын, халсăр çын).

тăман

(ты̆ман, тŏман), пурга, буран, метель, вьюга. N. Хирте тăман вĕçтерет. Б. 1З. Тухман çын тухсан, тăман тухать, тет. ЧП. Чалăш тăман çул шăлать. Баран. 87. Кутсăр-пуçсăр тăман тухрĕ. Ib. 161. Çынсем, кĕтӳсем тăман айне пулса вилсе пĕтеççĕ. N. Пĕр виç кун пулчĕ куçа уçса пăхмала мар тăман. Çамр. Хр. Асар-писер тăманĕ тухса ахăрать. N. Куç курми тăман пулчĕ. N. Тăман çусан, ăшăтат (буран и метель), N. Уя тухмалли те çук, тăман мăкăрлантарать. Юрк. Вут хутсан, вучĕ шатăртатса шăрăх çунсан, тăман пулат. Шигали. Тухман çын уя тухсан, тăман тухнă, тенĕ пек, эпĕ Ишеке килтĕм те, ман тĕлтен телейĕ те таçта кайса кĕчĕ. Юрк. Çитменнине тата çанталăкĕ те мĕн тĕрлĕ, куç уçса пăхма çук, тăман пулчĕ. Тулăн-шалăн çуреме çук. Арçури. Тохман çын тохсан, тăман тохать, тет. Якейк. Куç-пуç корми тăман вĕçтерет (буран). Альш. Çуранлă тăман çул шăлать. Изамб. Т. Куçа уçса пăхма та çук — тăман. Толст. Йытăсем тăман кăларса кашкăрпа кĕрмешни курăна пуçларĕ. СТИК. Тăман вĕçтерет, пуржит, мятежно. (В слове тăман — метель, „ă“ короче, чем в слове тăман — невстал). Сред. Юм. Çăмăрĕ: эп çĕр витĕр каяп, тесе калать, тет; тăманĕ: эп йĕп çăрти витĕр кĕреп, тесе калать, тет. (Нар. поговорка). Ib. Тăман поснă, буран застиг. || Снег. НИП. Тăман çăвать. Идет снег (при ветре, в не очень холодную погоду). Абыз. Аялтисем (сидевшие внизу): ак ăш тăман кайăк пуçĕ пек çăвать, тесе хĕпĕртерĕç, тет. Юрк. Шурă хăрпулă çĕлĕк çĕр аллă сум, тăхăнаймăп йĕпе тăманта. Ст. Чек. Тăман пусса илнĕ (не видно дороги, снег залепляет глаза). Т. IV. Çĕнĕ çул каç тăман çукаласан, мăйăр пулат, теççĕ. Якейк. Тăман çăвать = йор çăвать. || Туман. Пшкрт.

тăматлă

основательный. СПВВ. ИФ. Тăматлă — ĕçе лайăх туса пĕтерсе хуракан. Ib. Вăл çын питĕ тăматлă: ĕçе тума тытăнсассăн, нихçан та туса пĕтермесĕр пăрахмас, тата тăрăшса тăват.

тăн

подр. шумному бегу. Сятра. Вăрăм-тони тăн-тăн-тăн! чопса каят, тет те, серете çорăкăнча орине хоçат-ярат, тет. || Подр. барабанному бою. Кушакпа автан 10. Параппан тăн-тăн-тăн, ылттăн хĕлĕх нăй-нăй-нăй. || Подр. звуку, получающемуся при отпирании замка. В. Олг. См. тăрăн. || Подр. звуку, получающемуся при тканье. Сред. Юм. Пир тĕртнĕ чохне ôраççине утаççĕ те, хĕçпе тăн, тăн! тутарса пырса хĕстереççĕ. || Подр. боданию. Алик. Качакасем утă капанне тăн! тутарчĕç, тит те, шăнкăр укçа пăрахса хăварчĕç, тит. || Подр. внимательному слушанию. КС. Шик! шăхăртăм та, тăнн! тăрса итлерĕ (прислушиваясь); пĕрре кăçкăртса ятăм та, эх, тара пачĕ-çке! N. Çав вăхăтра юрланă сасă илтĕнчĕ. Пурте тăнн! итле пуçларĕç. || Подр. внимательному глядению. Савельев. Пирĕн пӳрт хыçĕпе пĕр çын тăнн! пăхса иртсе карĕ (внимательно, стоя). Якейк. Ха, виç стаккан ереке пуçа тăн (scr. тă-нă) карĕ.

тăн-тан

подр. неодинаковым звукам колокола или чугуна. Трень-к. Тăн-тан. Пысăкрах чана пĕр пек çапманнине, сас пĕр пек тохманнине пĕлтерет. Çакăн пек сас янтăракан япаласенчен полма полтарать. Сиктер. Тăнн-танн, кваспа хрен (подр. звону). N. Тăнн-танн, тĕнкĕли-тянкăли, чĕнкĕли-чанкăли, чăнн-чанн (детск. звукоподр. трезвону). || Подр. шуму в голове. КС. Пуçран çапсан, пуç тăнтан пулать (бывает помутнение). || Подр. бессмысленному глядению. Шатра-к. Козм. Охмаха ернĕ çын пак, тăнтан пăхса çӳретĕн! N. Тăнтан пăхса çӳретĕн. СТИК. Тăнтан çӳрет, дурачком ходит. || Простоватый. Ст. Чек. Ку çын тăнтантарах куран. Ib. Тăнтанрах çын, глуповатый на вид. Орау. Темскерле тăнтан япала вăсен ачи.

тăн-тăн

(ты̆н-т̚ы̆н), подр. звукам, получающимся при ударе по колоколу деревянным молотком; подр. звуку крепкого колеса, когда его, при покупке на базаре, поднимают на известную высоту и бросают на землю. Трень.-к. Чана йăвăç молотокпа çапсан, тăн-тăн тума пултарать (может). Ib. Çĕн орапа илнĕ чохне, лайăххи-лайăх маррине пĕлме, орапине çӳлерех çĕклесе çĕре пăрахаççĕ; орапи лайăх (крепкое) полсан, тăн-тăн! анчах тăвать, теççĕ. || Крепкий, прочный, устойчивый. Изамб. Т. Ку çын тăн-тăн; ку япала тăн-тăн (крепкий). N. Хăвăр эсир тăн-тăннисем (вар. çитĕнсе) вăрçма юрăхлă пулнисем, вăрçа хатĕрленсе, тăванăрсем умĕнчен пырăр, пулăшăр вĕсене. КС. Ай, ку урапан ӳречисем тăн-тăн тытса тăраççĕ (крепки). Ст. Чек. Ку япала тăн-тăн. СПВВ. МА. Тăн-тăн = треклĕ. СПВВ. ТМ. Тăн-тăн = паттăр, тĕреклĕ çын. || Крепко, стойко. N. Ачасем, аван-çке ку лаша, урисене тăн-тăн тытать. Сред. Юм. Тăн-тăнтарах ту пĕр тунă чохне, ĕçĕ пĕрех, лайăхрах тусан, ытлараха тӳсет. Ст. Чек. Тăн-тăн, надежно, твердо, крепко. СПВВ. Тăн-тăн çӳрет халь (твердо на ногах, в силах. В Сред. Юм. гов. о стариках). N. Йĕнер çинче тăн-тăн ларать.

тăн

(ты̆н), ум; память; сознание. Изамб. Т. Панклеи. Йăван: ман çав хватярта чĕлĕм пор, çав чĕлĕмсĕр ман тăн кăримасть (не возбуждается ум), тет. Якейк. Вăсампа хăтланса ман тăн çĕтрĕ. У меня с ним голова скружилась. N. Поçăма тăн кĕрсессĕн, хорăн хоппи пек пĕрĕнтĕм. N. Манăн вăлсампа тăн çĕтнĕ ĕнтĕ. КС. Вăл ача-пăчана манăн тăн çĕттĕрĕ ĕнтĕ (замаялся). N. Çапла пурăннипе ăçтан тăн кĕрĕ вĕсене. Где им стать понимающими при такой жизни. Кама З. Тăн тухрĕ санпала, явăл. Календ. 1907. Ц.-приходский школăсем, вĕрентсе уçăлтарас вырăнне, ачасене тăнтан яратьчĕç. Ала 96. Тата сыснасемпе сысна йăвинче выртса пурăнтăм, нимĕн тăнĕ те пулмарĕ. Ала 98°. Каран чĕлĕм чĕртсе тортрăм, тит те, çăпата олăштарса сыртăм, тит, çантах тăн çавăрнса килчĕ, тит. Тăн çохалса кайсан, ялан çăпата олăштарса сырас полать, тит. Тораево. Иван тĕттĕм çĕрте (во мраке), выртрĕ-выртрĕ, тет те, тăн кĕрчĕ, тет, ăна (пришел в себя). Якейк. Яланах тăнпа калаçмаçть вăл (иногда порет вздор). N. Толчок ăрамĕнче пĕр Кĕркури ятлă, тăнран ӳксе выртакан çын выртнă. N. Ним тăн та çук, çырнă çĕртех улăшса каяп. Янтик. Ман тăн çук, пулмас манран вĕренсе. Якейк. Ма эс вăл сăвва халь пĕлместĕн? Пасăр лайăх калаттăнччĕ-çке? — Тăн саланса кар, аса килмест. Йӳç. такăнт. 50. Манăн ăçтан пурне те ырă туса çитерес? Унта-кунта чупкаласах тăн тухать. || Дух. Хурамал. Пит япшар, тăнне çавраймасăр калаçать.

тăнлав

память, сознание. Ыраш 18. Хут çинче чакаланса мар, тăнлаврах ун чыхвăрсем те. || Висок. Слакбаш. Киттайсен качча каякан хĕрĕн тăнлавĕнчи çӳçне çăлмали йăла пур. СПВВ. ИА. Тăнлавран çапсан çын час вилет, теççĕ. Бугульм. † Пирĕн хамăр савни таçтан паллă, икĕ тăнлав çинче сар кăтра. СТИК. Тăйлав, наружная сторона глаз, место соединения черепа с лицевой костью. Çамр. Хр. Тăнлавсем туйми пуличчен хĕнене.

тăнлă

имеющий память, памятливый; умный, толковый, понятливый, сообразительный. Ст. Чек. В. С. Разум. КЧП. Ухмаххине пăрахса хăвар, тăнлине илсе кил. ТХКА 57. Тăнлă, ăслă пулас тесе пурăнтăм, пурнан пурнăçра тăн кĕмерĕ мана. КС. Унăн ачисем пит тăнлă (понятливы, умны). СПВВ. ЕХ. Тăнлă — япалана час ăнласа илекен. СПВВ. ТМ. Тăнлă — ăслă çын, понятливый. Сред. Юм. Тăнлă, понятливый. Пазух. Чул пусмана хăпарма, вăйлă, тăнлă çын кирлĕ (нужен сильный и умный человек).

тăн-пуç

память, ум, сознание, рассудок, понятие. N. Тăну-пуçу çук халĕ, ĕлĕкхи пек мар. N. Ăна ырă тăн-пуç пар, тенĕ. КС. Хамăн тăн-пуç пур чухне çын куçĕнченех пăхмăп-çке те çав. О сохр. здор. Тăнĕ-пуçĕ çухалса ним пĕлейми пулать (бешеный).

тăнăç

(ты̆ны̆с’), памятливый (человек). Шибач. СПВВ. ПВ. Тăнăç — тăнăçлă çын = тăнлă çын.

тăнк-танк

подр. неровной, шатающейся походке. Завражн. КС. Тăнк-танк — неестественная походка, точно не свои ноги. || Подр. рассеянному глядению. Сред. Юм. Темле пит уçă мар (не в своем уме) полас çав, пит тăнк-танк пăхкаласа çӳрет. Кăçта килчĕ онта тăрса пăхса çӳресен, иртсе кайнă чохне пĕр япала корсан, таçта çитеччинех çав япалана пăхса, орисĕне тăнк-танк посса çӳрекен çынна: пит тăнк-танк çын, теççĕ.

тăнкар

(ты̆ҥгар), понимать. КС. Вĕренмен çын харпăр хăй чĕлхине те лайăх тăнкараймаçть.

тăнч

(ты̆нч’), подр. удару по темени. Орау. Лĕпкерен тăнч тутарчĕ. Ударил кулаком по темени (так, что прикусил язык). || Совершенно, совсем, до конца. Кан. Çу-каçа ик-виç тапхăр тăнч çын курми пулать. Чув. календ. 1911. Тăнчах витсе пĕтерсен, витме пуçланă чух улăмсем ӳкесрен хунă хăмапа муклашкисене салтса илеççĕ. КС. Тăнч (или: тăнч-тăнчах) турĕç. Положили в лоск (напр. разорили судом и пр., загнали на словах, „с грязью смешали“). СПВВ. Х. Тăнч тăвас = пĕтериччен. Орау. Пачук Микихвер хĕр пара-пара тăнчах пулч (разорился). Ib. Парăмшăн мĕн пур выльăх-чĕрлĕхне сутса, çынна тăнчах турĕç (раворили). Виçĕ пус. 6. Пĕр вырăна çул сиктермесĕр тырă хыççăн тырă акса тăрсан, çĕр тăнчах хăрса начарланса юлать. Янтик. Ах, краççын тăнчах пĕтрĕ-çке, илме каяс пулать ĕнтĕ.

тăппăн

тихо, смирно; тихонько. N. Пĕр-пĕринпе тăппăн мăкăртатса тăраççĕ. Янтик. † Мĕншĕн тăппăн тăратăр? Туя начар тăватăр? N. Улпутăн ямшăккипе тарçи вĕсене тăппăн курăк çисе тăнă çĕртен тытнă. КС. Пит тăппăн пурăнать вăл çын (живет тихо).

тăп-тăп

подр. стуку копыт. N. † Тăп-тăп тăвать халĕ çак турă ут, сарăлнă-тăр çавăн чĕрнисем (стук копыт, мягкий, на месте, а не на ходу). Альш. † Тăп-тăп кăна тăп-тăп турă ут: сарăлнă-тăр унăн чĕрнисем. Чураль-к. † Тап-тăп тăпиçăм, тăпи ура хуçăкçăм, пиçен-таçан курăкçăм, курăк çине пусимăп. (Пыл хурчĕ). || Удобно. N. Халĕ кĕнекесене тыткалама тăп-тăп, вĕсем нумай чăрмантармаççĕ. Ун чухне уйрăм-уйрăм тир татăкĕсем çине çырнă, хальхи пек хут çине пуçтарса ӳкерме пĕлмен. || Нежно, осторожно, бережно. Сборн. по мед. Ача вилĕ пек çуралсассăн, ăна кăкăрĕ çине, хырăмĕ çине сивĕ шыв пĕрĕхсе, е алăпа тăп-тăп пускаласа чĕртеççĕ. Букв. 1904. Лашисене пырса аллипе тăп-тăп савса ачашласа каланă. Альш. † Тăп-тăп тытса савнă чух (когда ты меня ласкал, бережно держа в руках), ытараймарăн, аттеçĕм. (Хĕр йĕрри). Ib. † Чупса-чупса çӳренĕ чух, тăп-тăп тытса çӳренĕ чух, тăп-тăп тытса савнă чух, ытарасла марччĕ, аттеçĕм: халĕ епле ытарăн-ши? (Хĕр йĕрри). Сред. Юм. Ашшĕ ачине тăп-тăп савать (тихий удар руками). || Крепко. N. Пĕр йĕрке кирпĕч сарлакарах хурса тухса, ун çине пĕрене хурас пулать, вăл вара кирпĕчсене тăп-тăп тытса тăрать. || Аккуратно; бережно. Сред. Юм. Ута хол айĕнче пит тăп-тăп тытса кайрĕ (собрал хорошо и не сорил). Ачач 49. Хăйне таса та, тăп-тăп тытнăшăн ытараймасть ăна. Кан. Шур çип кĕпи çĕлетрĕм, клетке тăп-тăп тăмашкăн. N. Окçа-тенке тăп-тăпрах тытса осрăр. Деньги держите поаккуратнее. Слеп. Тыткалама тăп-тăпрах тăп-тăп япала (çĕмĕрĕлмест). Çутт. 19. Анне кĕлтисем тăп-тăп, пурте пĕр пек, илемлĕ. N. Апла-капла — саррине, уна-куна — хурине, тăп-тăп яшă пĕвлине. НИП. Тăп-тăп çын, аккуратный. N. Пурăнăçа тăп-тăп тытаççĕ. КС. Вĕсем тăп-тăп пурăнаççĕ (без лишних расходов и пр.). N. Тăп-тăп пурăнма тăрăшăр. Ачач 90. Елĕк ялан шухăшлăрах, тăп-тăпрах çӳрекен ача халь хăйне валли сасартăк урăх çул суйласа илет. || Аккуратный, опрятный, стройный. Пазух. Çак ялăн хĕрĕсем, тем чул тăп-тăп пулсан та, Тăрăн хĕрне çитес çук. Тюрл. Тăп-тăп = пĕчĕкĕрех. Ib. Тăп-тăп-тыткалама лайăх.

тăп-тăр

, тăп-тăрă, прозрачный. Вотлан. Кульăк патне карăм та, тăп-тăр шӳрпе çитарчĕ, ĕçни-çини çав пулчĕ Сред. Юм. Шыв тăп-тăрă, очень прозрачная вода. N. Тăп-тăрă шыв пулса пус тулĕпе юхрăм. || В качестве усилительной частицы. Шурăм-п. Тăп-тăр кăнтăрла, в самый полдень. N. Тăп-тăр кăнтăрла тесе хĕвел самый пуç тăрĕнчĕ чухнехи вăхăта калаççĕ (çула). || Совершенно. N. Тăп-тăрă урăччĕ (трезв). N. Кăнтăр конĕнче ялта пĕр çын та корас çок тăп-тăрă.

тăпăл

дергаться, выдергиваться. N. Усал курăкпа пĕрле тулли те тăпăлать. || Износиться. Чебокс. Атăсем тăпăлса, çĕтĕлсе пĕтрĕç. Сапоги изорвались, развалидись. СТИК. Çĕлĕк чист тăпăлса тухрĕ (нутро вывалилось). N. Ура тăпăлса карĕ. Сред. Юм. Атă тăпăлса тохрĕ (çăпата и пр. износились, и при том показывает, как выдергиваются одно лыко за другим). Толст. Хăш-хăш чикĕмĕ хĕрринелле тухса каять те, тăпăлать-тухать. || Распуститься. СТИК. Çăмха тăпăлчĕ (= саланса кайнă, арканса кайнă). N. Йĕке тăпăлчĕ, распустилось веретено. Ib. Тăпăлса кайрĕ, отлетело. || В перен. знач. СПВВ. ФИ. Тăпăлчĕ — нимĕне пĕлмесĕр пит хытă вăр-çакан çын; акă икĕ хĕрарăм тавраш вăрçнă чух пĕри-пĕри нимĕне пĕлмесĕр темĕн-темĕн каласа тăкалтарсан: тăпăлчĕ саççим, теççĕ. || Навалить; сойтись. Сред. Юм. Ах тор, паян шкула халăх тăпăлчĕ, епле шăнăçĕç. Туперккульос З2. Çав майра пасарне пĕтĕм халăх тăпăлать. Ib. Мулкач хăвалама çĕр çын тăпăлса тухать.

тăплан

успокоиться. См. тăп, тăпă. Собр. Çав мура каякан çын, çĕрле, çын тăплансан, вырăн çинчен тăрса кĕпи-йĕмне хывса пытарса хурат, тет. Сам. 45. Ун сăмахне тăплансах пĕтĕм çĕршыв тăнларĕ. N. Пурне те тăпланса выртма хушрĕ. N. Çын вăрахăн юлашки хут сывлĕ те ĕмĕрлĕхех тăпланĕ. СПВВ. Тăплансассăн, когда успокоились, N. Итла ахăрса ан çӳре, пăртак тăпланса пурăн.

тăпра

(ты̆пра), земля, почва, грунт. Юрк. Пĕр килте ăна пĕр çăкăр парса яраççĕ. Çав çăкăра вăл: эпĕ сан хыçăнтан нумай çӳрерĕм, атя, эсĕ те ман хыçран çӳресе пăх-халĕ, тесе, пиçиххийĕн пĕр вĕçне çыхса, çĕре пăрахса, пĕчĕкçĕ урапана туртса пынă пек, хăй хыçĕнчен тăпра çинчен сĕтĕрсе пыра пуçлат. Сред. Юм. Пит хора çынна: тăпра пик, теççĕ. N. Кĕрӳшпе хунĕшĕ пĕр тăпра. ГТТ. Хунĕ тăприпе кĕрӳшĕ тăпри пĕр, тесе калаççĕ. N. Сухви ӳсет-и ĕнтĕ, тăпра çиекен пулчĕ-и ĕнтĕ? Чхĕйп. Вара вилнĕ çын ӳтне как-нибудь хăракаласа тăпра айне тунă (зарыли в землю). ХЛБ. Хĕрлĕ тăпра çине тирĕслĕке иртерех хурсан та пырат. ЧП. Хура халăх мĕшĕн сикет? Хура тăпра сиктерет. || Сор, грязь. О сохр. здор. Урай тăприне пӳртре тытма кирлĕ мар, унăн вырăнĕ çинĕкре. N. Тăпра пусрĕ. || Намогильная насыпь. СТИК. Иван тăпри çине ем-ешĕл тупăлха шăтса тухнă, тет. Альш. Йывăр тăпри çăмăл пултăр. N. Ну, ман атте тăпри çине таптамала пуласчĕ вилсен. ТХКА. 74. Анне мана хăй çинчи тăприне пырса купалама хушнăччĕ. Курм. Ати вилнине пĕлтĕм, она турă çӳлти патшалăха илтĕр, лайăх вырăн патăр, йăвăр тăпри çăмăл полтăр. N. Эсĕ пирĕн тăпрасене таптама, пире пытарма килейĕн-ши, таврăнăн-ши, тесе кĕтсе тăратпăр. N. Сана ман тăпра çине таптама турă çавăртăр (пишет мать). N. Пире иксĕмĕре аннен тăприне таптама пӳрмен пулĕ (мать умерла, пишет с чужбины брату, находящемуся тоже не на родине). N. Тăпри çăмăл пултăр. Сиктер. † Йывăр тăпру айĕнчен хура çĕлен пулса тух, аттеçĕм! N. Масар çинче унта-кунта тинрех пытарнă вилнĕ çынсенĕн тăприсем те пурччĕ. В. Олг. Тăпра ăшне анса кай (сильная брань). Пшкрт. Тăпра ăшня кайман (брань). Ала 90. Çавă ачасене ашшĕ те хăйĕн малтанхи арăмне тăпрашне кайса праххăрĕ те, урăх арăм илсе, унăн хыççăн кайрĕ. С. Алг. Юпи çумне çурта çутса çыпăçтараççĕ, йĕри-тавра виççĕ çаврăнаççĕ: пехиллесе юл, йывăр тăпру çăмăл пултăр, тесе тăпрана çӳлелле сăтăраççĕ. Вил-йăли. Вилнĕ çынна шăтăка ярсан, пурте пĕрер ывçă тăпра яраççĕ, теççĕ. N. Вилнĕ çынна илсе пынă чух хирĕç пулакан çынсем: йывăр тăпри çăмăл путăр, тесе иртеççĕ. || Руда. Ск. и пред. чув. 66. Унта, ылттăн тăпри чавнă çĕрте (на золотых приисках), çĕр айне пулса вилнĕ. N. Вĕсем ылттăн тăпри кăларма кайнă.

тăр

(ты̆р, тŏр), вставать; стоять. N. Икĕ ура çине тăрса ӳкерттер. Çутт. 70. Икĕ ура тăрне тăрса йĕри-тавра пăхкалать. N. Хăвăр аппусампа портăпа тăрса вăрçнă. N. Чĕнмесĕр тăрать-тăрать те, мĕн те пулсан каласа хурать (вдруг скажет о том, что уже было). Могонин. Çавăн пек йĕрĕх те çынна тытать; йĕрĕх тĕлне тăрсан, е таптасан, е сурсан, вăл вара çав çынна кĕсен-çăпан чирĕпе асаплантарать. Чуратч. Ц. Вăл хапха патне тăчĕ те, каçчен те ниçта та каймарĕ, çантах тăчĕ. Якейк. Ĕçлен, мана кориччен, чăмăртанса выртнăччĕ; мана корсан, тăрса шăтăкне тарса кĕч. || Вставать с постели. N. Пуринчен иртерех тăратăп. Мы встаем с постели раньше всех. N. Вăл халь те çывăрса тăман. Орау. Эсир тăнă-и? Эсир тăтăр-и? Вы встали? Ib. Эсĕ тăнă иккен. Ты, оказывается, встал. Ib. Эс тăним? Разве ты встал уже? Оринино. Çывăрса тăрчĕ, кайса тăрчĕ. Орау. Хăна тăн(ă)-и? Встал ли гость? Регули З57. Эп килнĕ чох вăлсам порте тăнăччĕ. || Стоять (напр., о войске). N. Кайра тăратпăр. Мы стоим в тылу. || Задерживаться; воздерживаться. Шибач. † Лайăх арăм илес терĕм, хак хаклă. Хак хаклăшăн тăрмастăм(ччĕ), яшкĕрĕмрен хăрарăм. Б. Олг. Виç тенкĕшĕн ан тăр. Не спорь из-за трех рублей, не стой, не задерживай. Кореньков. Трапхим пуçĕ ĕçленĕ саплăкшăнах пит тăман (произн. тăмон), толькă онăн сăкмонĕ пиншак майлă чут полман. Яргейк. † Чемей çулĕ лакăмлă, çул усалтан тăрмастпăр, хĕр лайăхшăн тăрмастпăр; Чемей хĕрĕ пур çинче эпир арăмсăр пурăнас çук. N. Килте хĕрсем: питĕ мар-и(?) мĕн çамрăк, тесе, тармасчĕ полмала. || Стоять за кого (за что), заступаться, защищать. КС. Сутра маншăн пит хытă тăчĕ (заступался, защищал). || Происходить. N. Халĕ конта вăрçă выйлах тăрмаç. N. Вăрçă халĕ вуйлах тăрмаст. || Находиться где-либо; находиться в известном состоянии. N. Пĕр эрнерен ачанăн акăшĕ хăмăшлăха кайса пăхат та, шăмăсем çапла тăнинех курат. N. Унта кăкшăмпа (в кувшине) шыв ларнă (или: тăнă). N. Эпĕр вăрçăра ик уйăх тăтăмăр. Альш. Çуркунне шыв тăрат, çула та типмес (в болоте). Бес. чув. 14. Халĕ вăл вырăнта пĕр лачака анчах тăрать. N. Вăрçи-вăрçми тăратпăр. N. Вăл унта яланах пĕр пек, пĕр чарăнмасăр тăрать (холера). Календ. 1906. Унта ир пулнă чухне пирĕн çĕрле тăрать. О сохр. здор. Вара шыв тăми пулса курăксем çĕрмен те, тин сивĕ чир пĕтнĕ. Бугульм. † Хранцусски тутăр виç панулми, эрне тăчĕ арчара. Н. Карм. † Сĕтел çинче тăракан, ай, хăпарту, пăрирен мар-ĕçке, тулăран. Регули 20. Ĕçлемесĕр виç кон тăрать çак кĕпе. || Висеть (о кнуте). || Храниться. N. Клетре тырсем мĕле тăраççĕ? О сохр. здор. Кĕççе (войлок) таса тăтăр тесе, ăна пиртен çĕленĕ пит тăхăнтарас пулать. || Сидеть (об одежде, белье). Якейк. Ман кĕпе лайăх тăрать-и, пăх-ха. || Служить, находиться, состоять в должности. Альш. Вĕсем пĕр çул кăна тăнă. Бес. чув. 4. Малтан вăрман улпучĕ патĕнче виçĕ çул тăрса ирттернĕ. N. Хăшĕ халĕ вĕрентекен пулса тăраççĕ, хăшĕ тата урăх ĕçре тăраççĕ. N. Чиркӳ старастинче тăрасси темĕнех мар. || Быть в ожидании чего-либо. Тюрл. Пирĕн атте аппăшин хĕрне çураçнăччĕ те, туй тăвасшăн тăратьчĕç. || Держаться (в памяти). N. † Ах аттеçĕм, аннеçĕм, нуммай чĕркĕр çинче вылятрăр, халь те тăрат чĕре варринче. || Находиться в чем. ЧП. Мĕн пур кил ун пуçĕнче тăрат. N. Çав кӳкĕрт шăршипе пӳрт ăш-чиккинчи пĕрене çурăксенче тăракан чирсем пĕтеççĕ. || Стоить. N. Унта кайма тенкĕ тăрать. N. Вĕсен пĕр тумтирĕ те хăшшĕн пирĕн çурт хакне тăракан пур. N. Сирĕнпе пĕр сехет курса калаçни пĕр ĕмĕре тăратьчĕ. N. Эсĕ çăкăрăн пĕр пĕрчине тăмастăн, вĕт, теççĕ. N. Укçа пĕр тенки пĕр пуса тăман вăхăт килĕ. N. Пĕр-икĕ сăмах çырсан та, çĕр сăмаха тăрать. N. Ку япала нимĕне те тăмас (ничего не стоит). N. Мĕн чухлĕ тăрат? Перев. Мансăр пуçне эсир ниме те тăмастăр. Регули 104. Çав кĕпе ĕçлесси те пĕр сом тăрать. Ib. 133. Çав кĕпе ĕçлеме пĕр сом тăрать. Хурамал. Кунта этем ячĕ мĕн пурĕ иккĕ, а эсир виççĕн, виçĕ этем те манăн пĕр чурама тăмаç, тет. Чĕр. чун. яп. й.-к. пур. 11. Анчах шыраса вăхăт ирттерме тăрать-и? — Тăмасть. N. Эсир пурсăр та нимĕне тăмастăр. Чинер. Манăн 25 тенкĕ укçа 25 пуса та тамарĕ пулас (не оценили посылки). N. Мана кĕнеке вуласси те мĕн тăрать (= паха). Юрк. Старасти те ăна хирĕç, аллипе умĕнчи çуртисем çине тăсса кăтартса: кăсем акă икшер пус тăраççĕ, кăсем виçшер пус, кăсем пилĕкшер пус, аккусем тата, шултăрараххисем, вуншар пус тăраççĕ, тесе каласа парат. N. Хамăр ăслă, ыттисенчен кая пулмасан, çын мăшкăланни мĕне тăрать вăл? N. Нумаях та пулмаст, вăл 50 миллион кивсен илчĕ. Анчах вăл укçа нимĕн те тăмаст: 2З кĕпĕрне çыннине выçă вилесрен хăтарас тесен, темиçе миллион тенкĕ кирлĕ. ТХКА 48. Пирĕн лаши виççĕ, хăлхи улттă, хӳри виççĕ, виç лаша чунĕ пулин те, пĕр лайăх лашана тăмаççĕ вĕсем, тесе пуплетчĕ пирĕн атте. || Стоять в цене. Кан. Тыр-пул, апат-çимĕç хаксем çапла тăчĕç. || Стоять твердо, настаивать. N. Вăл туртма пăрахас тесен те, час пăрахаймасть. Хăй сăмахĕ çине тăракан çын анчах пăрахма пултарать. N. Эппин сăмахăр çине тăма тăрăшăр (держите слово). || Стоять (о погоде. Здесь „тăр“ иногда не переводится). N. Кун сивĕ тăрат. День холодный. N. Кунсем пĕр май сивĕ тăраççĕ. N. Çанталăк мĕнле тăрат? Какова погода? Якейк. Ай, халь авăн илме çанталăк уяр тăрать (ясная погода). Букв. 1908. Çанталăк ăшă тăнă. Толст. Çĕр çинче çанталăк пур тĕлте те пĕр пек тăмасть (не везде одинаковая погода). || Продолжаться. Панклеи. Тĕтре тăрчĕ (продолжался) тăватă кун. Кан. Çĕр чĕтрени 30 çекунлă тăнине пĕлетпĕр. Ib. Выставккă сентябĕрĕн 29-мĕшĕнче уçăлса октябĕрĕн 1-мĕшĕччен тăрать. Толст. Вăл вырăнта çу виçĕ уйăх анчах пулать, ытти вăхăтра пĕр маях хĕл тăрать. || Держаться на чем. Орау. Пӳрт çийĕ юпасам çинче тăрать те, пит начар, кĕç-вĕç ӳкес пек туйăнать. Крыша держится на столбах плохо. || Удержаться. Бгтр. Пылчăкĕ тăмарĕ, тет те, шыв киле çитиччен пĕтĕмпех юхса тухрĕ, тет. Грязь не удержалась (в решете), и вся вода вытекла. ЙФН. † Ырă çурт çинче юр выртмасть, пирĕн пуç çинче çӳç тăмасть. (Салтак юрри). N. Хăвăнта тăман сăмах çынта тăмасть. (Послов.). Якейк. Эпĕр туйя кайнă чох хĕр аллинче çĕрĕ тăмаçть (т. е. на время отдают парням ехать на свадьбу). || Приниматься, начинать. Скотолеч. 17. Анчах пĕрре сĕрме тăрсанах, пĕтĕм лашана сĕрме юрамасть (нельзя в один прием, сразу протирать всю лошадь). N. Килте хут пĕлекен те çук; писме çыртарма тăрсан та, виçĕ-тăватă киле çитес пулать. N. Письмо çырма тăрсан та, темиçе начальник чĕнеççĕ (зовут, т. е. не дают покоя): Гурянăв та Гурянăв, тесе. N. Çам пек çырма лараччин, çырмали питĕ нăмай пекчĕ, çырма тăрсан.. пурне те манса пĕтрăм. Ачач 25. Кунĕ уяр, ăшă. Хĕвел пăхать Тумла юхма тăрасшăн. Ib. 53. Алăкран кĕнĕ чух такăнма тăчĕ. N. Çисен, пуçах пуçтарма тăнă вăл. || Собираться. Толст. Çуртана сӳнтерес тесе тăраттăм ĕнтĕ, сасартăках темĕскер çыртнине сисех кайрăм. Б. Олг. Эп онтан кайма тăртăм, вăл каларĕ: çарăн-çарăн, паратăп, паратăп, ик кĕренке вонçиччех, тет. Турх. Вĕлерме тăнă вăхăтра... Чăв. й. пур. 9. Хăй çынна япала парса пулăшса тăрсан та, çапах çынсене нимĕнпе те кӳрентермен. || Пытаться (сделать что-либо), намереваться.N. Пурăнма йывăр пирки çак хĕрача темиçе хутчен те çакăнма, çăла сиксе вилме тăнă. Пир. Ял. Çакăнса вилме тăнă. Ст. Шаймурз. Катма тăтăм, шăл витмерĕ (орехи). В. Олг. Салтакне касса пăрахма тăрчĕç: чăсатăн, тесе. Кан. Хăйĕн малтанхи арăмĕ патне револьвĕрпе пырса кĕрсе, арăмĕнчен япаласем илсе тухма тăнă. || Задерживаться. N. Анчах нуммаях ан тăр, часрах тупса кил вăлсене! — Юрĕ, нуммай тăратмăп, тупса килĕп эпĕ. ЧП. Нуммай тăмăпăр, час кайăпăр. Юрк. Нуммай та тăмаст, калле çаврăнса тухат та: кĕтсе тăрăр, час тухĕ, тет. N. Нумай тăмастăп калах яратăп (письмо). О земл. Сӳрене пăртак тăрарах тепĕр хут тусан, эпир усă куратпăр. || Ждать, подождать, потерпеть. N. Тархасшăн пăртак тăр, чăт. N. Вăл ĕлĕкхи пекех, нимĕн те тăваймĕ тесе, тăрса пулмаст. ЧП. Çичĕ кун та ан тăр, килсе тăр. Альш. † Эрнен хушши ултă кун. Эрне ан тăр, тăванăм, пырах тăр. || Относиться к кому. N. Бюрократия тесе чиновниксене пурне те, вĕсем халăха мĕнле тăнине калаççĕ. || Считаться за кем. Капк. Хут çинче унăн хваттерĕ Сĕнтĕр-вăрринче учитĕлницăра пурнакан акăшĕ çийĕнче тăрать. || Иметь желание. О сохр. здор. Унăн ĕçлесси килмест, яланах выртасшăнах тăрать (при лихорадке). N. Нихăçан та ӳпкелешмеççĕ, çынна хирĕç усал сăмах калаçмаççĕ, никама та усал тăвасшăн тăмаççĕ. || Быть готовым. N. Парас пек тăр. Н. Седяк. Тилĕ çăхана тытрĕ, тет те, çиме тăрат, тет. || Побывать. ЧС. Эпĕ пиччесем патĕнче пăртак тăтăм-тăтăм та, ăйхă киле пуçларĕ. || Бывать, находиться. N. Çавăнпа ăсен укçисем темĕн чухлĕ çĕлесен те, алра тăмас, тет. О сохр. здор. Çĕр нӳрлĕ тăмасть (не бывает сырою, на горе). Ст. Ганьк. Çĕлен сăхсан, выльăх та, этем те шыçăнса каят, ун шыççи хытă тăрат. Ходар. Хурал пӳртĕнче хай кăнтăрла çын питех тăмаçть. || Оставаться целым, находиться в целости и сохранности. Пухтел. Çăнăх та тăмас. ЧС. Лаша умĕнчи çиме çаплах тăрат: пĕртте иксĕлмен. N. Хăйсем сывă-и, çӳреççĕ-и, выльăх-чĕрлĕхсем тĕрĕс-тĕкĕл тăраççĕ-и? || Принадлежать. Кан. Эсеккасси ялăн çĕрĕ çинче тăватă ял çинче тăракан халăх вăрманĕ пур. || Взлетать. || Следовать. N. Манăн сăмах çине тăр. || Восстать. N. Хирĕç тăр. || Жить, обитать, здравствовать. N. Вăл ман патра тăрать. Календ. 1904 Праçшкре те кӳрше кайса килетĕп те, вара кунĕпе килте тăратăп, тет. N. Нумаях та тăмăн, çуркунне пулĕ, унтан çу та çитĕ. Алешк.-Сапл. Сыва тăратна? тесе салам яр. Альш. Унтан тата: ят улăштармасан ача тăмас, тенĕ. Çавăнпа улăштарнă (прежние чуваши). Хăшĕ-хăшĕ ачи начар ӳссессĕн: ятне улăштарас, теççĕ. N. Епле шухăшпа тăратăр, мĕн шухăшлатăр, мĕн калаçаççĕ сирĕн ялта? тетĕп. Альш. Çăммисем: ĕлĕк пит аван тăраттăмăр, тет. Бес. чув. З. Сывă тăратăн-и, ачусем мĕнле пурăнаççĕ, выльăхусем мĕнле тăраççĕ, тесе ыйта пуçларĕ. Сборн. по мед. Ачасене туртса илтĕн пиртен, киле пымаççĕ, кунтах тăрасшăн. С. Айб. † Нумай пĕтет, сахал çитет, пĕрле тăнине мĕн çитет. N. Акă нумаях та тăмăпăр — салтак пулăпăр. Кан. Пĕр çынпа. Çавнашкал ĕçпе тăнăскерпе, лав çине ларса тухса вĕçтерет. N. Санран çыру илмесĕр пилĕк уйăх тăтăмăр. || Не переводится при „пек“ N. Тăвансем тăраççĕ йĕрес пек. N. Çăмăр çăвасшăн. Ун чухне çăмăр çăвас пекех тăратьчĕ (собирается дождь). || Употребляется в качестве вспомогат. глагола. N. Кайса тăратпăр, укçа çук. Мы ходили туда, но там (всё) нет денег. N. Эсĕ пирĕн пата кайкаласа тăр. N. Каймасăр-килмесĕр ан тăрăр. Захаживайте почаще. N. Пичче, ан çилен, эпир ярсах тăнă, çитмеç апла сан пата. N. Хĕветĕре эрнере пĕре курах тăрап. В. Олг. Халь çисе тăримест вăл, каймалла. ЧС. Кăнтăрлачченех киле кайса тăраймăпăр-ха, çак керемет çеремне кăшт та пулш сухалар. N. Вăл çапла каласа тăнă чухнех... СЧЧ. Ну, кусем чăнах та пăрахса тăраççĕ ĕнтĕ (совсем вот кажется готовы бросить языческие молитвы). Пĕри-пĕри чирлесенех, хай-ĕскерсем нуккă чӳк тума тапратаççĕ, чăтса кăна тăр. Трень-к. Вĕсем уя тухса тăратьчĕç те, пире кĕтетчĕç. N. Шăтăк алтса тăчĕ те, алтса çитерсен, хатĕрленĕ шăтăкне хăех кĕрсе ӳкрĕ. N. Аттеçĕм, аннеçĕм, хуран тулли аш çакса: пиçе тăтăр, терĕр пуль; хĕрĕре аякка парса: йĕре тăтăр, терĕр пулĕ. Юрк. Эпĕ килте ĕçлемесен те, кашни уйăхра эпĕ сире укçа ярса тăтăм. Истор. Ăна хирĕç янă çар чарса тăрайман, пĕр май чакса пынă. N. Ман короле çын ирĕкне тивес çук, юсах тăрсан, нихăçан та вилес çук. N. Камăн та пулса сасартăк сиен пулса тăрсан анчах хăй тума пулнă ĕçе тăваймасть. N. Ăна курасшăн çĕмĕрт йывăççи çине улăхса тăнă. N. Унччен те пулман, сут тавраш çитсе те тăнă. N. Çав вилнĕ çын ӳчĕ типсе хытса тăнă, ун пек кĕлеткене мумия теççĕ. N. Çак йĕрке тăрăх акă мĕн пулса тăнă. Юрк. Çав сăмаха илтсен, хай çыннăн вăтантарас вырăнне, ирĕксĕрех ăна мулпа пулăшас пулса тăнă. Ивановка. Шкулта эпир пынă çĕре урăх ачасем те нумай пухăнса тăнă. Сред. Юм. Нăмай шохăшласа тăрса полмас. Долго раздумывать нечего (нельзя). Изамб. Т. Салтака кайсан, килтен укçа ыйтас вырăнне, хăй ярса тăчĕ. Алших. И, Сĕве-тĕр, Сĕве-тĕр, Сĕве тăрăх хӳме-тĕр; аршăн-аршăн пĕвĕм-тĕр, ылттăн ука çӳçĕм-тĕр, кĕмĕл черкке куçăм-тăр, йăлтăраса тăрат-тăр; ай-хай чунçăм, вăйçăм, янăраса тăрат-тăр. Чăв. юм. 1919 ç. 11. Ука çӳç тыткаламалла та мар: хускаланса, ваткаланса çеç тăрать. Шăна чир. сар. 18. Çимелли япалисене пĕр маях витсе тăрать. Чураль-к. † Çинçе урама хыпар яртăм, хĕрсем тухса тăрмалла; хĕрсем тухнă, ачисем тухман, ачисем тухнă, эпир мар. Орау. Пĕр-пĕринпе тавлашса тăмастăр-и? Истор. Час-часах тата монахсем тăвас ĕçе вĕсене хушса тăриччен хăй тăва-тăва пăрахнă. N. Çынсемпе çапăçса алли-урисене амантса пăрахаççĕ. || Употребляется в чувашизмах. Букв. 1904. Савăннипе пĕртте туйман, хĕвел каçалана кайнă-тăнă. Ib. Инкек çине инкекех тата: çав вăхăтрах ун ури салтăннă-тăнă. Ib. Унтан хайхи вăрăм-туна эрешмен картине çакланать-тăрать. Альш. Пĕр-пĕр улпут тавраш виç-тăватă лашапа кӳме кӳлсе, хăнкăртаттарса иртсе каят-и, вăкăр кĕтĕвĕсем хăваласа каяççĕ-и, унта мĕн те пулсан курах-тăран: ахаль иртмес пĕртте вăхăт. Ib. Вăрманта çул такăр, тӳрем. Ниçта çырмана-мĕне анса-туса тăмалла мар пирти пек. Сред. Юм. Калах тăран-ха эс она, пăртак тăрсан каллах манса каять. Все ему сказываешь, а он немного погодя опять все забывает. N. Унăн тавлашасси, чĕлхепе çĕнтересси анчах киле тăрать. Собр. Хăни килех тăрат, кĕççи сарлах тăрат. (Пӳрт улăхтарни). N. Каç выртсатăма питĕ кансĕр: çанталăк сивĕ. Яжутк. Пирĕншĕн аттен ма макăрас, тăрас-кӳлес лаши пур. Скотолеч. 27. Тăнă çемĕн хытăрах кӳпĕнсе пырать.

тăран

то же, что тăракан, прич. наст. вр. от гл. тăр. Юрк. Хампа пĕрле тăран ача патне выляма кайрăм. Сред. Юм. Пĕр май кая-тăран çын тĕлне те пĕлмес-мĕн-çке о çын. Удивительно, что не знает, где дом такого человека, к которому часто ходит. Ib. Киле-тăран çын. Человек который часто ходит. Ib. Пĕле-тăран çынпа сăмахласан та сăмах килĕшет. Со знакомым человеком о чем-угодно можно поговорить. Ib. Кора-тăран çынах çапла олталать-çке ĕнтĕ. С человеком, с которым часто видимся, и тот обманывает. Ib. Илте-тăран япалана та манать-мĕн-çке о çын. Оказывается, человек забывает и то, что он часто слышит. Т. Григорьева. Тайăла тăран пуçа хĕç витмест, теççĕ. (Послов.).

тăркала

учащ. ф. от гл. тăр. N. Ăçта килчĕ унта çуннă юпасем тăркалаççĕ. N. Çапах ку Иван тăркаласа тухать, тет, кăмака çинчен. Альш. Хурăн-варĕн вĕçĕнче аранçĕ тăркалат шыв кӳленсе: кĕтӳсем шăваркаламалăх пулат унта шывĕ, йĕпе çулсенче. Бес. чув. б. Кăшт тăркаласан тасарах (чище) таварсем те сутакан пулнă. О сохр. здор. Сывă мар çын патĕнче тăркаларăм та, çавăнтан ерчĕ пулĕ. Баран. 116. Кăвакал пĕр май пуçне шыва чиксе, пуç-хĕрлĕ тăркаласа пырать. Ib. 19. Капла ĕçсĕр тăркаласа пире усă пулас çук. СТИК. Вăсем кăчуне начар тăркалаççĕ-няк. Они, кажется, живут в настоящий момент кое-как. Шурăм-п. Çапла шухăшласа кăшт тăркаласан, паçăрхи улпут кĕтесрен лашине юрттарса тухрĕ.

тарса юл

оставаться, оставаться на месте. N. Шыв тулнă вăхăтра шывпа юхса килсе тăрса юлнă. Юрк. Çуеççи: Питтĕр куллинчи шыв юхса тухнă, пуллисем пурте типĕ çĕре тăрса юлнă, çавсене тиесе килме каятăп, тет те, Кирли хăй лашине хытăрах хăвала пуçлат, тет. Юрк. † Çунаçăм сулăнчĕ сулăнка, хамăр тăрса юлтăмăр сылтăма. ЙФН. † Икĕ алă тулли ултă туттăр, илес тенĕ хĕрĕн пурçăн туттăр, тăрса юлчĕ, курăнать. N. Ампар тăрса юлчĕ. Амбар (двухъэтажный) остался цел и невредим. Кан. Ун çемйи пĕр ĕне вĕçне анчах тăрса юлнă — килтисем выçлăхпа йăлтах çисе тасатнă. ПВЧ. 108. Савни лартнă ют хĕре, тăрса юлтăм алăка. Альш. Чассавни çумнерех ларакан пĕр килĕ юлат тăра (после пожара). Якейк. Эп пасара кайма тохсаччĕ; ман пушă киле тăнă-йолнă, пушă патне ирĕксĕрех каймалла полч. Орау. Кашни çул качча кайимасăр тăра-тăра юлать. N. † Сар-сар арча, сар арча, сăр çитмесĕр тăра юлчĕ. Ала 72. † Икĕ витрем симĕсчĕ, тăра юлчĕ çал патне; савнă ачам сар ача, тăра юлчĕ Ейпеçе. Шорк. Киле килме тапраннăччĕ, хупах умне пычĕ, тăрах юлчĕ, пымасть. Вышли было итти домой, подошел он к кабаку и остался, не идет. (Выражается неожиданность, недоумение по поводу факта). Шишк. Ах тантăшăм, Сантăркка, карчăк вурнех тăрса йолчĕ. Скотолеч. 17. Эмелне лайăхрах лутăркаса сĕрме кирлĕ, сахал сĕрсен çăмĕ çине тăрса юлать те, усси сахал пулать. ЧП. Лайăх ятăм тăра юлĕ ял çине. || Пропускать. Кан. Пĕр пухуран та тăрса юлар мар. || Лишиться. N. Çука юлса çак ху ларакан кĕççерен те тăрса юлăн. Юрк. Çав каçах кунăн хай ылханнă лашине кашкăр çурса тухать. Курăсăн, хай çын пĕр лашасăр тăрса юлать. Ĕç вăхăтĕнче суха çыннийĕ лашасăр тăрса юлни пит начар. N. Çорран тăрса йолтăм. Тим. † Романовски кăçатта хапсăнса, хура кăçатăсăр тăрса юлтăм. Кама 54. Пурте пĕлеççĕ, пĕлтĕр манăн лаша ӳкрĕ: алăсар тăрса юлтăм. || Запоздать. ППТ. Пирĕн ялăн çапла тăрса юлса, хăш çулне Питрав кунĕ, хăш çулне Питрав ыран тенĕ чухне тин тăваççĕ (т. е. уй чӳкĕ). N. † Тăрă шыв урлă каçнă чух тăрса юлас ан пулăр. Якейк. Паян эпĕр кĕтӳрен тăрса йолтăмăр (проспали стадо).

тăран

(ты̆ран), наедаться досыта, насыщаться. Рак. Пĕр тăрансан, ача чулĕ те çиейместĕп, тесе каларĕ, тет, сĕтел хушшинчен тухсан, Микка арăмĕ. N. Пĕчĕк ача амăшин чĕччине ĕмсех тăранат. Изамб. Т. Ешке çисе те тăранмалла мар тутлă пулат. || Довольствоваться, кормиться, питаться. Изамб. Т. Акă хăш-хăш тĕлте улма пахчипех тăранса пурăнаççĕ. Сред. Юм. Çилпе тăранса порăнмас вит. Ветром не кормится ведь. || Юрк. Укçаран тăрана пĕлмерĕ. || Получать полное удовлетворенне. М. Сунч. Выляса тăран, наиграться. См. сулăн. Алших. † Çисе тăранайми çĕр-çырли курса тăранайми хамăр тăван. Юрк. Карташ шăлса тăраканни тутар, арăмĕпех пурăнат: вĕсемпе калаçса тăранаймастăп. N. Ярăнса (çӳресе, ишсе, вуласа) тăрантăр-и? Накатались ли вы? || Наглядеться (досыта). ЧП. Атте-анне пиртен тăранмасть. N. † Калаçса уйрăлми çичĕ ют, курса куç тăранми атте-анне. ЧП. Курса куç тăранми хамăр тăван. Образцы. Çуларăм пуçма, турарăм, куçăм тăранах курмарăм. N. Пирĕн тăван аякра, пĕрре курса куçăм тăранмарĕ. Ск. и пред. чув. 14. Унăн сăпатне амăшĕ пăхса тăранайман. N. Тăвантан тăван тăранни çук. || Быть довольным. N. Пуррипе тăранман çын (недовольный). || Получать жертвоприношения (о киреметях). Панклеи. Виçĕшне: Мăн киремете, Чĕне ту киремете, Поляртана пĕтĕм сорăм асăннă. Ыттисем ялăн-ялăн анчах тăранса порăннă. || Пресытиться. Изамб. Т. Эсĕ вăрçнине илтсе тăраннă ĕнтĕ (надоело). || Пропитаться, упитаться. Баран. 8. Çĕрĕ шывран тăранчĕ.

тăранкай

то же, что тăранккай. СПВВ. ЕХ. Тăранкай — стансăр, вăрăм çын.

тăрат

(ты̆рат, тŏрат), заставить, позволить встать. N. Эпир чӳрече çине тăрăпăр.— Эп сире тăратăп. ТХКА 40. Атте, кĕсрене тăратса ярас тесе, пынă та, кĕсре сывламас та, тет. Ib. 42. Эпĕр те çуркунне аттепе иксĕмĕр хăла тьыхана тăрата-тăрата кантарса, майпе çавăтса, Пичаваш катине леçсе ятăмăр. || ЧС. Пӳртре тăратмаст (не позволяет мне быть в избе). || Остановить. N. Лашăна тăрат. Останови лошадь. Кан. Тпрр-ру!.. Тăрат, атте, çакăнта. Тип-çырма. Тăратăр-ха! Стойте-ка (говорят едущим на лошадях). Ала 13°. Çавă пăрахот пырса тăратсассăн, çакă ватă хуçа пăрахот çине кĕнĕ. || Держать в бездействии. N. Мĕн пур пек вăйна, ăсна ахаль ан тăрат,— телей тупма урăх май çук. || Продержать, дать существовать, N. Унăн йăхне ĕмĕр-ĕмĕрех тăратăп. || Держать. N. Тирпейлĕ арăм пӳртре çӳп-çап тăратмаçт. О сохр. здор. Çĕр ăшĕнче çĕрекен япаласене пĕртте тăратас пулмасть. Ib. Пĕр-пĕр тумтире тулта тăратсан, вăл ытти япаласем пекех сивĕнсе каять. Скотолеч. 19. Тутăрне улăштарса çыхнă чухне суранне кăшт та уçă тăратма юрамасть. Якейк. Çăмартая вĕрекен шу шăнче пилĕк минут тăратсан, пиçет. Ib. Çип çамçа хотсан, каткара вуник сахатран ытла тăратма йорамаçть. Юрк. Пиçекен ашĕсем чукунта тăратса тăраканнисем, вутпа çунса, ĕнек тути калаççĕ. N. Вăрă-хураха, пысăк арчана йывăç çине çакса, виличчен тăратнă. || Поднимать. N. Хăпартнă чох перĕн орапа тӳнсе карĕ, ăна эпĕр тăратрăмăр та, киле карăмăр. Ст. Шаймурз. Путнине кăларма хушнă, тупнине тăратма хушнă. Ib. Çӳлелле тăратат. Поднимает к верху (ногайку). N. Хайхи тарçă хулхисене тăратса, пурне те илтесчĕ тесе, шухăшласа ларнă. Халапсем. Унăн урисем çӳлелле тăратса тăраççĕ (торчат). || Будить, поднимать с постели. Пшкрт. Якейк. † Хамăр ялăн хĕрсене айне тӳшек сармалла, çине тăлăп витмелле, ачашласа тăратмалла. Качал. Хĕр тăратать-тăратать Йăвана, тăратса та тăмастĕ (не просыпается). || Ставить, поставить. Орау. Мĕшĕн лашисене пурте кунта тăратнă. Трхбл. Тăрат лашана. Поставь Лошадь. ЧС. Çавăнпа эпĕ насвуса тăратнă тĕле, ăна курма тесе, кайрăм. N. Пĕр çынсене тепĕрисем çине хирĕç тăратса вăрçтарса çӳренĕ. N. Вĕсен йĕри-тавра тĕкме тăратса çавăрăннă. Якейк. Тăратса тусан, чĕмел лайăх типет. Чĕмел тума пуçланă чох тват-пилĕк кĕлте тĕкĕштерсе тăра(та)ççĕ те, онтан çавăрса каяççĕ. Ib. Вăл чола выртарса хоман, тăратса хонă. || Назначить, поставить. N. Паян урăх санитара тăратрĕç ман вырна. || Представлять. N. Вăл çав çулнех округа хут тăратнă, 50 ача таран вĕрентмешкĕн. Кан. Хăйсем тĕллĕн кайса çĕр йышăнса килнисем çак каланă хутсенчен кайранхи икĕ хута анчах тăратмалла. || Доставлять, поставлять. Кан. Байков хаçатсене вăхăтра тăратмасть. Кильд. Ку çамрăк хуçа хĕрин (у невесты) мĕн çуккине вăл хăй тăратма пулнăю Ала 8°. Сирĕн мĕн çуккине эпĕ хам тăратăп, анчах эсир мана хăвăр хĕрĕре парăр. Якейк. Эп школа вотă тăрататăп. Я доставляю в школу дрова. Ib. Вăл пире аш тăратать. Он доставляет нам мясо. Ib. Вăл çар валли лаша тăратать. Он для армии поставляет лошадей. Янтик. Çар валли лаша тăратать вăл (поставляет лошадей для армии). Юрк. Пирĕн хура-халăхăн: çын вырăнне çын тăратас, тенĕ сăмах пур. N. Лаша вилчĕ, питĕ ан колян, çотăкăй (= всетаки) он вырне тăратрăмăр. || Задерживать. N. Çак хота (= çырăва) илсен, ан тăратăр, часрах ярăр. N. Пиçмине сирĕнтен илсен, пĕр сахат та тăратмарăм, кала ятăм часрах. N. Вăрçă выйлă пулсан, пире те нăмаях тратмаççĕ. N. Пиçмона авла (= алла) илсен, пĕр кун та ан тăрат (не медли ответом). N. Çырува ан тăрат, как çитсенех яр. || Оставлять. N. Нимĕн те таратмаççĕ (все тащут, воруют). N. Пĕр япала та таратмаст. || Поместить. Ст. Чек. Çулăха вутă тăратнă (поместили в „çулăх“). Янгильд. Çул каякан çын карĕ; анчах Микита патне аслати çитрĕ те, калать: ма тăратрăн эсĕ вăл çынна? Вăл этем мар, вăл осал, вăл мантан вăтăр çол мăшкăласа çӳрерĕ. || Построить. N. Вĕсен пӳрт-çурчĕсене салтаксем тăратнă. || Erigere (mentulam). || Употребляется в качестве вспомог. глагола. Орау. Пĕр çынна çил çӳлелле çĕклесе капан урлă каçарса тăратрĕ, тет. N. Ултă çула вbççĕмĕш ятташне пĕр кăлармасăр тăратма хупса хурать (запирает свою дочь).

тăрук

вдруг, сразу (русск.) Чхĕйп. Çавăнпа, пуян çын вилсен, алăк çăвăнче (= çумĕнче) çирĕм-вăтăр çурта тăрук çунса ларнă (горели).

тăрă

(ты̆ры̆, тŏрŏ), прозрачный, чистый. Юрк. Тăрă шывран таса чунăм пур. Шибач. Тăрă шу полса кайрăм. || Трезвый. КС. Хăнисем пĕрте усĕрĕлмен, тăп-тăрах. || Пустой (о чае). N. Тăрă чей. || Настой. Б. Крышки. Кĕл тăрри, настой золы, щелок. || С афф. З-го л.— чистота, прозрачность. Менча Ч. Ĕçес шывăн тăррине парăсăнччĕ, çиес çимен тутлăхне парăсăнччĕ. || Неоплодотворенный (о яйце). Шибач. Тăрă çăмарта (болтун?). Ст. Шаймурз. † Чăпар куккук мĕншĕн авăтат-ши? Çăмартисем тăрă пулнăран. Пухтел. Тăрă çăмарта — яйцо, из которого не будет цыпленка. Если его посмотреть на солнце, то в нем нет черной точки (зародыша). Н. Карм. Тăрă çăмарта, болтун. КС. Тăрă çăмарта тесе чĕп тухман çăмартана калаççĕ. Неверк. Чипер-чипер кайăксем хĕл хĕллеме кайĕç, ылтăн çăмартисем тăрра юлĕç. || Тихий (о погоде). Пшкрт. Тăрă çанталăк, тихо. Хорачка. Йӳç тăри кошлат çил полсан, тăрă чоня ним те çок, йăпăштак ларат. || Здравый (рассудком). Сред. Юм. Тăрах мар, не здравого ума. || Дурак, глупый. Ст. Чек. Тăрă, дурак. N. Тăрă çӳрет; тăрă çын, глупый.

тăрă

(ты̆ры̆, тŏрŏ), верхушка. Байгул. Чăрăш тăрри — йĕс тăрă. Панклеи. Качака ку путяккине карта тăрне çакать-хăварать. N. Хура вăрман тăррипе, хура пĕлĕт айпе. (Письмо). Цив. † Сăрлă-сăрлă кĕлешче, ут тăррипе сăр кайрĕ. Юрк. † Пĕчĕкçĕ лаша-кăвак лаша, тумхах тăрринчен пускалат. || Верховье. N. Уравăш çырми тăррине. || Головка (прыща, чирья). О сохр. здор. Шатрисен вара тăррисем путса анса шуралаççĕ. || Бутон. Якейк. † Уй варĕнче умуççи, тăрри çорăлать — уй толать. Юрк. † Тăрри çурăлаччен ларакан (т. е. шăма кĕпçи), вăрман хӳтти пулакан. Сорм-Вар. Хусантан тухать хура çул, икĕ айăккипе улмуççи, тăрри çурлать (чечеке ларать) — уй тулать. Ала 101. Пирĕнтен каяш йолашки ларччăр тăрри çорлаччен (о „пантьăк кĕпçи“). Кильд. † Хĕрсен арки тивмесен, чечек тăрри çурăлмĕ. Михайлова. † Мăн олăхри олăх кĕпçи (вар. тарăн-варти путран кĕпçи), лартăр тăрри сарăлса. Хамăрпа калаçнă ачисам порăнччăр-и вăхăт çитиччен. || Разница в стоимости более дорогого предмета. Календ. 1904. 50 тенкине вĕсемшĕн банк туленĕ, 5 тенкнне (тăррине) вĕсем хăйсем тӳленĕ. || Борозда (в загадке). Карм. Ани шурă, тăрри хура. (Кĕнеке, çыру). || Кисточка пояса. КС. Тарри янă пиçиххи, пояс с кисточкой. Яргуньк. † Пирĕн арăм пуласси шуп-шурă шупăрпа, хĕп-хĕрлĕ пыçипа, пыçи тăринче шарçи пур. Абыз. Ик йăлтарка, тăват кăчăрка, ик тăрă. || Острие, кончик. Собр. Çĕççĕн тăрри çурăк пулчĕ, йăттăн пуханĕ (?) çурăк пултăр. N. Уксак çын туя тăрринче çӳренĕ пек. Алик. Хĕр калать, тит: тăхăр качака вăç (вот?) килет, мăйри тăрри ылтăн, чĕрни тăрри кĕмĕл. Альш. † Ăçта каян, чĕкеç, васкаса, çунат тăррисене хытарса. Шишк. † Ăçта каян, чĕкеç, çомăр витĕр, ик çонач тăрине йĕпетсе? || Крыша. N. Асанне пӳрчĕ тăрринче çур çăкăр выртат. (Уйăх). N. Лупас тăррисе виттертĕм. М. Тупт. Тăрă е арман тăрри, верх мельницы. Альш. Ăна çавăрса илет те, урхалăхпа пăвса çыхса, ампар тăрринчен çакса хурат тет. Орау. Пӳрте туса пĕтеретпĕр, тăрă çавăрасси анчах юлч. || Баран. 75. Хапхисем тăррине çырусем çырса хунă. || В переносном смысле. Персирл. Тăрри шăтăкрах, тăррине вус посман (глуповатый). Янтик. Сан пăртак тăрри шăтăк пуль, ытла тем-те-пĕр авран. (Гов. в ироническом тоне про человека, который где-нибудь в гостях говорит пошлости или начинает проявлять свое сумасбродство). Ib. Тăрри шăтнă-çке сан! N. Тăрри шăтăк = ухмах. Слеп. Тăрри шăтăк, питĕрмен (дурак). || Употребл. в качестве послелогов: на, над. С. Тим. Арча тăррине ларăттăм. Якейк. Ылтăн йопа тăрăнче ăмăрт-кайăк ларатĕ. Орау. Темскер шутлать пĕлĕт тăрнче. Что-то считает на небе. ПВЧ 96. Хурăн тăрне хпарасси (трудно влезть), хпарассинчен анасси (но еще труднее слезть). N. Осал çырнă, тесе ан кала: ора тăрăнче çырап ал вĕççĕн. Микушк. Ăмăрт-кайăк унăн тăрринчен (над ним) вĕçсе пынă та, вăл мĕн каланисене илтнĕ. N. Эпĕ пуç тăрне кĕреçе тытнăччĕ, кĕреçе шăтман.

тăрăкшă

(ты̆ры̆кшы̆), длина. Пшкрт. Çын тăрăкши (тăрăкшă), çын çӳли. Ib. Аршăн тăрăкшина илсе кил. Ib. Вăрман тăрăкшă пак; пилĕк аршăн тăрăкши та пор.

тăрăлав

то же, что тăрлав. N. Çын килĕнче ĕçкĕ-çикĕпе сарăлса пурăннинчен мĕскĕн çын хăй тăрăлав капаштаркаласа пурăнни ирттерет (вар.: хăйĕн начар çуртĕнче пурăннинчен ирттерет).

тăрăн

(ты̆ры̆), натыкаться, втыкаться, вонзаться. Скотолеч. 21. Шĕвĕр япала тăрăнса пулнă суран. Тайба Б. Çĕр çурăлчĕ, йĕп тухрĕ, ура тупанне тăрăнчĕ. Орау. Нӳхрепе ансан (кĕрсен), тарçи ун пуçĕ çине четвĕрт кĕленчи ӳкернĕ те, кĕленчи катăкĕсем çавăнтах куçне тăрăнă-тăрăна ларнă. Когда он слез в погреб, работник уронил ему на голову четверть, и осколки стекла вонзились ему в голову. Истор. Вăл çĕçĕ çине тăрăнса вилнĕ. Турх. Аскăн тĕттĕм ăсупа таса ӳт çине тăрăнтăн. Изамб. Т. Ачасем выляма кайсан, пăшалпа тăрăнса вилнĕ (наткнулась на ружье). Султангул. † Ӳссе пĕвĕм çитмерĕ, кĕрсе ăсăм çитмерĕ, çичĕ ют куçне тăрăнтăм. Урмаево. † Вăрман виттĕр тухрăмăр, штрашник куçне тăрнтăмăр; çирĕм çула çитрĕмĕр, улпут куçне тăрнтăмăр. (Солд. п.). N. Кăшăлийĕн йĕпписем пурте унăн пуçне тăрăна-тăрăна ларнă. Якейк. Кайса тăрăнчĕ; кайса тăрăнтăр (= осал вырăна кайтăр; салтака, качча кайнă чох калаççĕ). ЧП. Чӳрече витĕр ухă утрăм, хура-курак куçне тăрăнчĕ. Чув. пр. о пог. 268. Хура шăна куçа тăрăнсан, çăмăр пулать. Если черные мухи лезут в глаза и надоедают — к дождю. Янтик. † Çĕр çурăлчĕ, йĕп тухрĕ, ура тупанне тăрăнчĕ; ӳссе пĕвĕм çитмерĕ, куçăма тăшман тăрăнчĕ. Турх. Мĕскĕн поэт аякне пăшал етри тăрăннă. N. Чунăма çылах тăрăнса ларнипе хуйха ӳкрĕм. N. Тăрн тăрмичак, Хусан кулачи парамчак, тăрăнса лар. || Спотыкаться, запинаться. N. Куç курманнипе каç-каç тăрăна-тăрăна кайса çӳрерĕм. N. Тăрăнса кайсан, çын тăратмасан, тăримаçть. || Пошатываться? КАЯ. Унталла та кунталла тăрăнса каят. || Набрасываться. Кан. Паваркасси çывăхĕнчи вăрмана питĕ касаççĕ, йĕри-таврари ялсем пурте унта тăрăнаççĕ. N. Тăлăх çын çине тăрăнатăр эсир (набрасываетесь). N. Тискеррĕн кăшкăрашса ун патне тăрăннă. Альш. Ытла çыннăнне. тăрăнакан япала вăл (любит пользоваться чужим). Ib. Эрехе тăрăнчĕ. Стал пьянствовать. || Лезть (на должность), стремиться получить ее. || Бодать. Завражн. Аякран сиксе, пыра-пыра тăрăннă (козлы бодались). || Бросаться (в глаза). Хурамал. † Çӳлĕ тусем çинче тилĕ юртать, ялти йыттăн куçне тăрăнса. || В перен. знач. Кан. Çавăн çине хăш чухне витĕртерех тăрăнмалла сăмахсем те ленкеççĕ.

тăрăс

подр. удару о пол или о землю. Сиктер. Кушака тăрăс! тутарчĕ. Хватил кошку о пол (и убил). || Подр. шумной пляске с припрыгиванием. Богдашк. † Тăрăс-тăрăс ташлама, ташлама, тимĕр ура пулинччĕ, пулинччĕ. || Подр. припрыгиванию или скачкам при ходьбе и беге. ЧС. Сурăхсем тăрăс-тăрăс тутарса сиккелесе кĕрсе карĕç (на двор при загоне). Хастарлăх 13. Тăрăс та тăрăс! пусса, харăссăн, йĕркеллĕн, яп-яка çулпала пирĕн отрет пырать. ЧП. Тăрăс-тăрăс тапни. ПТТ. Тăрăс-тăрăс сиксе кăшкăрса пӳртрен тухаççĕ. Б. Олг. Тăрчĕ çа çын ташлама, тăрăс-тăрăс сиккелерĕ, лайăхăн ташлимерĕ. ПТТ. Манăн пит ташлас килет, пĕр качака пек тăрăс-тăрăс, майра пек йăкăр-йăкăр туса кăна ташлăттăм. Янш.-Норв. † Тарăс-тăрăс тапмашкăн, Хусан атти пирте мар. Сред. Юм. Тăрăс-тăрăс — сикнĕ чухнехи сасса калаççĕ. || Подр. звуку удара при падении на землю. ПТТ. Хăшĕ çапла чуптарнă (на лошадях) чухне лашисем çинчен тăрăс! туса ӳкеççĕ. || Подр. звуку при толчении. См. тăла тĕртни__. || Подр. звуку при выстреле из ружья. Сред. Юм. Пăшал пенĕ чохне тăрăс (или тăрăс)! туса тохса каять.

тăрăх

(ты̆ры̆х, тŏрŏх), длина (полотна). Янш.-Норв. Пилĕк тăрăх шур пирĕпе виçĕ тăрăх улача пур. КС. Тăрăх, цельная холстина (пир тăрăхĕ). Слеп. Пĕр тăрăх пир (20—25 аршăн и 10 аршăн). Янтик. † Тăрăх-тăрăх шурă пир, тăрăхĕ вăрăм пулинччĕ. Чăвашсем 22. Вăл вара вĕсенчен виçшер тенкĕ укçа, пĕрер тăрăх пир илнĕ, пĕр четвĕрт эрех ĕçнĕ, тет. Султангул. † Тăрăх-тăрăх улача, касса пĕтмĕ, терĕр-им? Пĕвĕ ӳссе çитĕ те, ăсĕ кĕрсе çитĕ те, ĕмĕрне каймĕ, терĕр-им? N. Ун пуçĕнчен шухăшсем кумса пĕтернĕ тăрăха тĕрлеме пуçларĕç. Хăшĕ-ха ун чăн илемлĕ тĕрри? Ал. цв. 12. Аслă хĕрĕсем хăйсен пурçăн тăрăхĕ çине ылттăн кĕмĕлпе тĕрлекен ĕçĕсене пăрахса, ашшĕне хирĕç чупса тухаççĕ. Сред. Юм. Пир кăнтарăм; пир, тăла тĕртсе кăларсан: пĕр тăрăх тĕртсе кăлартăм, теççĕ. || Мера ниток? || Звено. N. Вăл вăкăр хапхаран кĕреймен, ăна çичĕ тăрăх хӳме сӳтсе картишне кӳртнĕ, тет. (Такмак). Тайба Б. † Ултă тăрăх хăмана утса тухса пулмарĕ. || Плаха. Орау. Виçĕ тăрăх вутă исе килтĕм (три плахи). N. Нимене çич лав карăмăр. Тăрăхине пĕтерсе килтĕмĕр, çатрака юлчĕ. Собр. † Тăрăх-тăрăх вут сыппи, ялан ĕне ури айĕнче. Орау. Тăрăх, полено трехаршинное. Ib. Пĕр тăрăх вутă парса ярăр-ха мана кивçен. || Полоса. Толст. Унтан ункăран унка пĕр вершук çитейми тимĕр тăрăх илнĕ. || Местность. КС. ЧС. Пĕрре пирĕн тăрăхра выльăх мурĕ пулчĕ. Кан. Ункă тăрăхĕнче ун пек пуян урăх çук та. N. Хамăр тăр(ă)хсам çок. Нет людей из нашей местности. || Продольный. Ст. Чек. † Пруххăртейĕн хыçĕнче тăрăх хăма çураççĕ. Собр. Уйра тăрăх пăта тăсăлса выртат. (Йăран). N. Тарăх та выртрăм, Елекка, урлă та выртрăм, Елекка, юраймарăм, Елекка. (Старинное изречение). || Употребляется в качестве послелога. Орау. Манахсам тăрăх çӳрерĕм, вырăн çук. Паян кĕпĕрне хуçи патне кайса пăхмăр-ши? Вырăнсăр юлап вĕт. Халь Пашалу тута патне кайса килем-ха. Час килеп. N. Çак çын ĕнтĕ, юмăç каланине манас мар тесе, çул тăрăхах (по всей дороге): пĕр пăт тух-и, çур пăт тух-и, пĕр пăт тух-и, çур пăт тух-и, тесе таварăнать, тет. Ал. цв. 7. Çав пусма тăрăх вăл патша çуртне кĕрет. N. Вĕсенчен хăшĕ министр патĕнче, унăн канцелярийĕсенче ĕçлеççĕ, хăшĕ пĕтĕм патшалăх тăрăх ĕçлеççĕ. Мошков. † Ула кушак, шур кушак ширшанта (шаршан та?) тăрăх (scr. торэх) кускалать; ача чнпер (çавă пур та), хĕрсен тăрăх кускалать. Регули 173. Вăл каланă тăрăх эп турăм. Ib. 1308. Порне тарăх волать. Япала тăрăх шотласа парăп. Ib. 1085. Вăл мана хĕнерĕ, эп çавăн тăрăх (çавăнпа) çилентĕм. Хăр. Паль. З2. Мăя тăрăх çăмăр шывĕ кайрĕ. Урмаево. Карчăкăн ывăлĕ сахат тăрăх мар, минут тăрăх çитĕнет, тет (рос). Туй. Хĕрĕ унта мар, хĕр туйĕ вăл вăхăтра çӳрет хурăнташсем тăрăх. Батыр. Ашшĕ тăрăх ывăлĕсем. По отцу и сыновья. (Послов.). Чăв. й. пур. 5°. Кĕнеке тăрăх хисеп турĕç (счет, вычисление). Сенг. Манран (надо мною) киле кайнă чух çул тăрăхах кулса пычĕç. Кан. Апат кĕренкке тăрăх пĕрле çитереççĕ. Ib. Ăна халăх яуррИсем тăрăх çырнă. N. Чăваш ялĕсем тăрăх çӳреме тухса кайнă. Регули 172. Вăл панă тăрăх эп те патăм. Ib. 1307. Çол тăрăх йăвăçсем тăраççĕ. Ял тăрăх çӳрет. О сохр. здор. Вăл ĕç телей тăрăх пулать. Это зависит от счастья. Вишн. 59. Апата нумай çиесси вăл вĕреннĕ тăрăх килет. N. Ĕçленĕ тăрăх (или: тунă ĕç тăрăх), сдельно. О сохр. здор. Вăл çул тăрăх, е уйăх тăрăх килет (здоровье). КС. Арăм тăрăх, из-за жены. Ib. Çав ятлаçу сан тăрăх туххăрĕ (из-за тебя). N. Эпĕ инспектор патне çырса ятăм жалованье яман тăрăхран. Чăв. й. пур. 21°. Çав Ивана, хăй пит вĕçкĕн тăрăх, çынсем хăне те мăшкăллакаланă. Шурăм-п. Юрлакан хăй савнă тăрăх — кирек хăш кĕввине те юрлама пултарать. Регули 1070. Олпут ачишĕн (ачи тăрăх) анчах конта порнатăп. Ib. 117. Эп онпа поплесе пол тытаç тăрăх. Ib. 54. Эп онпа поплесе тыр сотмалли тăрăх. N. Эсир каçет тăрăх илтнĕ пуль. О сохр. здор. Çавăнпа палакансем, камитсем курма, юрăсем, ташăсем, килти вак-тĕвек ĕçсем çынсене пит усăлă, мĕшĕн тесен кирек кам та, ĕçлекен çын, ун тăрăх канать. N. Çав тăрăх ăна вăл малтанах пĕлтернĕ паллă вырăнне хунă. N. 1903-мĕш çулта, Кирилловка хулинче выставка пулнă чух, эпĕ унта хам пĕлекен тĕрлĕ ремесла тăрăх тунă япаласене ятăм. N. Пирĕн йомахласси те пиçмо тăрăх анчах. ТХКА 98. Кĕлеткем пĕчиккĕ пулсан та, кĕлеткем тăрăх пăхтартăм. НИП. Пăрлă шыв пуç тăрăх яратчĕ. N. † Ăмăрт-кайăк вĕçет шыв тăрăх, çамрăк ĕмĕр иртет кун тăрăх. Чураль-к. Урпа ани урлă, сĕлĕ ани тăрăх. (Хура пӳрт маччи). N. Урама тăрăх. ЙФН. Атти ани çула тăрăх. ЧП. Пирĕн ани çула тăрăх. N. † Ту-ту тăрăх тупăлха, турта тума юрĕ-ши? Шыва тăрăх хурама, пĕкĕ авма юрĕ-ши? Нюш-к. Вăрмана тăрăх чукун çулĕ иртсе каять. || Б. Яныши. Йăтти ачашланса тăрăх сикет, тет. Сред. Юм. Йытă паллакан çынна корсан тăрăх чĕвенет (встает на задние лапы, передними упирается на человека). N. Унтан тăрăхах йĕтĕн çине пир хураççĕ (в гроб). ТХКА 92. Хура йытă пулсан, мана хирĕç сиксе тухатьчĕ вăл йăпăлтатса, хӳрине вылятса, хам тăрăх сикетчĕ. Сред. Юм. Пĕр пĕчик йытăпа аптăранă эпĕ паян, пĕр май хам тăрăх сикет.

тăрăхла

подсмеиваться, подтрунивать, подшучивать. N. Çынтан тăрăхлать (= колать, подтрунивает). Шел. II. 40. Ялсем тавра çаврăнаççĕ харăс утса, юрласа, уява тухман хĕрсене тăрăхласа, хурласа. N. Пĕр-пĕрне тăрăхлаççĕ те, пĕр-пĕрне хурласа лараççĕ çынсем умĕнче. Юрк. Вилнĕ çынна çын сăмахĕсемпе кăлăхах тăрăхласа калаçнăшăн хама турă каçартăр. Сред. Юм. Тăрăхласа колать (насмехается), тесе, малтан чипер сăмахласа, кайран çав сăмахланă сăмахĕсемпе каласа колса çӳресен, калаççĕ. Ib. Тăрăхлать, насмехается. Ib. Паçăр пăртак çиç тăрса сăмахларăмăр, хамран уйăрăлсаннах, тăрăхласа çӳрет, тет: ун пик çынпа тем йăмахласси пур. Ib. Малтан кампа та пулса йăмахласа, кайран хăйпе сăмахлакан çынтан кулса çӳрекене: тăрăхласа çӳрет, теççĕ. СТИК. Вăл çынна тăрăхлама пит юратат (любит проезжаться, насмехаться, подтрунивать). Альш. Сан мăйăх пĕрре кăна-çке, епле вăл пĕр çунатлă кайăк пулат, тесе, ахаль тăрăхлат, тет. Кильд. Унăн хăлхине çапла тăрахласа кулни пĕре те кĕмен. N. Çынна тăрăхласа кулаççĕ вара вĕсем. П. Пинерь. Ан тăрăхлăр, кăвак куçсем, сисетпĕр-çке, чакăр куçсем. Ст. Чек. Ăна тăрăхланă (подтрунивали). || Упрекать. Изамб. Т. Пĕр-пĕр çын тепĕр çын çинчен кирлĕ марне калаçса çӳренĕ пулсан, кайран ăна: ман çинчен ма апла калаçса çӳрерĕн, тесе тăрăхлат (упрекает).

тăркăш

нечистота, сор, нечисть. N. Çара тăркăш. Одна нечисть. Ст. Чек. Пĕтĕм пӳрт тăркăш, чей тирпейлес пулат ăна (пӳрте). Юрк. Пӳртре-менте хĕллехи пек тăркăш мар (летом). Чертаг. Тăркăш (тŏргŏш) — çӳпĕ-çапă, çара мар, разные вещи. || Пыль. В. Олг. Ман ачая тăркăшпа вараласа лартнă пос-кил ачи. СПВВ. ЛП. Тăркăш = тусан. КС. Тăркăш, мелкие остатки от какого-либо изделия (лыка, кожи, сукна и пр.). || Беспорядок. КС. Юрк. Çта çитнĕ, унта тăркăш, нимĕн тума та хал çук, ялан куçасса анчах пĕлетĕп. Ст. Чек. Тăркăш, хаос, беспорядочно разбросанные вещи в избе или в огороде. Ib. Тăркăш, пуçтарас тетĕп кăштă. Здесь хаос, хочу немного прибрать. || Ловкий. Б. Олг. О, ку çын тăркăш (çăмăл).

тăрлавлă

толковый, обстоятельный. Шарбаш. Яргуньк. Вăл тăрлавлă çын: калаçнă чухне те лайăх калаçать, ĕç пуçласан та йĕркеллĕ тăвать. || Безалаберно, бесшабашно N. Тăрлавлă çӳремен. || Основательно, обстоятельно, толково; без изьяна. N. Ĕç тăрлавлă пулать; вăл тăрлавлă калаçать. М. Бикшихи. Халĕ пирĕн ялта начар уччитлĕ: пĕрте тăрлавлă вĕрентеймест (не может учить основательно). || Точно, ясно. Кан. Урай хăмине сăрлани тăрлавлă палăрмасть. Ib. Тăрлавлă пĕлмеççĕ.

тăрлавсăр

лишеный вершины. || Незавершенный, незаконченный. N. Вăл ĕç тăрлавсăр-ха. Это дело не завершено еще. || Бестолковый(-о), беспорядочный(-о). Сам. 64. Йăвăçсен те пĕр тăрлавсăр вĕçрĕç-пĕтрĕç çулчисем. N. Тăрлавсăр, невыдержанный человек. КС. Тăрлавсăр çын, не умеющий держать в порядке, в чистоте себя. или дом, или лошадь, речь свою, свою семью и пр. N. Тăрлавсăр этем — памяти мало, безумный человек. СПВВ. Тăрлавсăр — килĕшӳсĕр, калăпеăр, картсăр, шăнăçусăр.

тăрмăш

бороться. СПВВ. ФМ. Вăй пур чух тăрмăш, теççĕ, пĕр-пĕр çын çапăçнă чухне. || Стараться изо всех сил, добиваться. Шарбаш. СТИК. Эй мĕскĕн, мăнтарăн ачи! Пĕтĕм вăйĕпе тăрмăшат çурт çавăрасшăн (из кожи лезет).

Тăрна шурри

озерцо (кӳлĕ пек). Цив. || Назв. оврага. Янш.-Норв. Тăрна шурри — вар ячĕ; унта ĕлĕк пĕр çын тăрна тытнă, тет.

тăрри

(ты̆рриы), жаворонок. Питушк. N. Тăрри çăмарта тунă чух, куракăн кучĕ ыратнă, тет. N. Чи малтан тăрри сасси илтсен, выртса йăвансан, сиккелесен, пăрçасем çухалаççĕ, тет. Нюш-к. Тăрри — çуркунне, юрсем кайса пĕтсен, уйра трил! трил! тесе: пĕрре çӳлелле вĕçсе ухать, тепре аялалла вĕçсе анать. Хĕрсем е ачасем: тăрри, тăрри, (Варук) качча каяс пулсан, (Пликка) авланас пулсан, çӳлелле ух! теççĕ. Тăрри каланă пек тусан, мĕн çинчен калани пулать, теççĕ. Сенчук. Икĕ чĕкеç, пĕр тăрри çурт пуçĕнче вăййисем. || Ленивый. СПВВ. МС. Тăрри — кайăк (жаворонок); айван çын.

тăртан

(ты̆рдан), укрепляться. || В перен. знач. Сам. 6. Кирек мĕнле халăхăн та сăвă кĕнекисем пичетре пулман сăвăсенчен кăна тăртанмасть. || Опухать, отекать. Чума. Куç таврашсем тăртанса пĕтĕмпе тĕксĕмленсе тусаççĕ. N. Шыçăнса, тăртанса, кайнă. N. Утса пырса тăртанса кайнă, чирлес пек пулнă çын. Ст. Чек. Тăртаннă = шыçнă; шыçас шутне кайнă. Сред. Юм. Паян пит нăмай çывăрнă та, куçĕсĕм тăртанса кайнă. Сборн. по мед. Час-часах унăн мăйĕ çинчи тăртанса тăракан шатра парĕсем шыçса каяççĕ. СПВВ. ИФ. Ыраттарсан кăшт ӳт хăпарать те (тăртанать те), çавна тăртаннă, теççĕ. Изамб. Т. Нуммай çывăрсан, çыннăн куç-пуçĕ тăртанат (отекают глаза).

тăршĕ

длина. N. Вутă çуллах пĕр чалăш тăршĕ мĕн ĕçлесе хутăм. N. Пĕтĕм кӳлĕ пĕр çичĕ çухрăм тăршĕне çара вилнĕ çын кăна пулнă.

тăршшă

(ты̆ршшы̆), длина. См. тăрăшшĕ. Пшкрт. Çын тăршшă.

тăсланкă

(ты̆слаҥгы̆), долговязый. Ст. Чек. Изамб. Т. Тăсланкă, длинный; шатуга (тасăлса çӳрет урам тăрăх). СПВВ. ФИ. Тăсланкă — вăрăм çын. Сред. Юм. Тăсланкă называют человека высокого роста, бездельно шляющегося. Изамб. Т. Ав Питюк тăсланки (Пидюков оболтус), вунсакăр çулта суха-пуç тыта пуçланă та, лашине пăртак çеç çухатман.

ха

(ха), междометие для направления внимания других на известный предмет, в смысле: смотри-ка, глянь-ка, поди-ка. ЧС. Ха, анне, пиччен сăхман кăсйинчен йăвăç улми тупрăм, терĕ. С. Айб. Ха (смотри-ка-сь, глянь-ка), кунта çын пур-ĕçке. СТИК. Ха, лăнкă пуçтарнă. Смотри-ка, порядочно набрал (ягод или грибов). N. Теприсем пыраççĕ те: Ха! ха! ямăттине йышăнать, теççĕ. Орау. Ха! Анчах кунтаччĕ, унта çитнĕ те! Гляди-ка, недавно был здесь и уже туда попал! Сред. Юм. Лашана хваланă чôхне: Ха, ха, на ĕнтĕ! Ха, ха, нимпе те ôтасшан мар-çке ĕнтĕ! теççĕ. Ib. Ха, эс онпа! Мĕн калаçать ô? Поди-ка-сь ты с ним, что говорит он. || Междометие удивления, соотв. русскому ах. N. Ха, эсĕ мĕн тăватăн! (удивление действию). Пис. Пускилсем калаççĕ, тет: Ха! ку пуянланса кайрĕ,— тесе калаççĕ, тет. Кан. Ха, епле кӳрнеклĕ. Йӳç. такăнт. 46. Чишшă, ха!

ха

(ха), частица, соответствующая русскому: разве, неужели. Абаш. Миколай, эс киле пымăн-им-ха? (Так сказал дед внуку, который не жал хлеба). СТИК. Сана тивей-мен-им-ха? Тебе не попало разве еще? Ib. Эп унтан хăраппи-ха! Вот еше, я разве боюсь его! N. Рăтиван хăта вилни-ха эппин? Ала б. Иван Суволов шухăшлать, тет, ăшĕнче: Эп-и-ха ку? (неужели это я?) — тесе. || Может быть, возможно. Изамб. Т. Хăйĕн асапĕ пĕтрĕ, арăмне шел.— Шел те, мĕн тăвас тен? Качча кайĕ-ха. N. Кунта илсе парĕç-и-ха, пит васкаса ан ил. || Вероятно. Букв. Вăл лашине тăратнă та, кунта мĕн те пулин пур-тăр-ха тесе, пăхма пынă. Чаду-к. Пĕрре тилĕ çын пулчĕ, тет те, калать: Тилĕ тус пур-и, кума пулма пырать-ши? Упи каланă: Пырать пулĕ-ха, тултаччĕ. || Наверное. N. Вăл килсен çитерет те-ха мана, килмен, мур. Если придет, то накормит. || Еще. N. Кăна тунипех сахал-ха. N. Ăçтан тупăн-ха хаçатне, ăна илме киоск та çук-ха. N. Халĕ те килмен-и-ха вĕсем? ЧС. Киле кĕтĕм те, мана анне: Тата мĕншен йĕретĕн-ха? терĕ. Тим. † Ӳссе кăна ӳссе çитĕнетĕр, пур-и-ха кассăрта тусăрсем? ЧС. Ăçта кайрăн-ха? СТИК. Пĕр-пĕр ют çын авăн çапакан çемье çапнă çĕре пырат та: Кăсем авăн çапаççĕ иккен-ха,— тет. N. Эпĕ çак чашкăсене çăвап-ха, эс кăшт кĕтсе тăр, унтан вара кайăпăр. Оп. ис. ч. II. Эпĕ тухаймарăм-ха. Я еще не удосужилась выйти. || Вот. СТИК. Авăн çапма тытăнтăмăр-ха. Ib. Вăрмана кайса килтĕм-ха. В лес сходил вот. (Говорит, положим, человек, только что возвратившийся из десу, постороннему человеку; говорит слегка). || Вот именно. Микушк. Татах тухса ларнă пухăва, çапла ларакан-ха вăл. || Ну что... Яжутк. Мучĕшĕ каларĕ, тет, турăн-и-ха? тесе каларĕ, тет. || Выражает сомнение. Альш. Эй, кукша, санран пулас-ха патша хĕрне илме. Ib. Пĕри калать, тет: Эй, эсĕ илме-ха ăна. || Соответствует русской частице ка. N. Кĕнекине ывăт-ха ман патма. Кинь-ка книгу ко мне. В. С. Разум. КЧП. Ан тат-ха çырлине, кĕт пиçерех патăр. Н. Байгул. Çи-ха, çи. Ст. Чек. Курам-ха, курам-халь. Ib. Ту-ха, ĕçле-ха; сывă пулăр-ха. Орау. Ыран виç сахатра килеп, эсĕр килте пулăр-ха, кирлĕ. Оп. ис. ч. II. Ан перĕр-ха, чарăнăр. Погодите-ка стрелять, перестаньте. Ib. Çимелли кӳрĕр-ха! Дайте-ка мне поесть! Ib. Анне, шыв пар-ха! Мама, дай-ка водицы! || Служит для смягчения приказания. Оп. ис. ч. II. Мейĕр, çийĕр Иван татăкне, вăл кĕтесре йăлăнтарса лартăр-ха! — терĕ. „Нате, ешьте Иванов кусок,— сказал он,— пусть он сидит в углу и капризничает“. Ib. Пит ывăннă пулĕ вăл; ан тив кантăр, вара хăех уçăлĕ-ха. Он, чай, устал; пусть отдохнет, тогда сам и приободрится. Ib. Атя, килех, ирт кунталла, калаçса ларапăр-ха. Иди, проходи сюда; поговорим. || Соответствует русской частице же. С. Айб. Халь те пулсан манăн çав лаша-ха. Бес. чув. З0. Мĕнле-ха вăл апла? Как же это так? || В качестве вопросительной частицы. Чем люди живы. Хăшĕ-ха сирĕн атă ăсти? — Эпĕ те-ха. Бес. чув. Сан ывăлу кампа пасара кайнăччĕ-ха? Ал. цв. 12. Эпĕ вĕсене ури-аллисене çыхса ирĕксĕр яраймăп. Тата епле, мĕнле çулпа çитмелле-ха кунта? Эпĕ çитиччен икĕ çул шăпах иртрĕ, мĕнле çулпа килнине пĕртте пĕлместĕп, тенĕ. О сохр. здор. Мĕнле сарăлать-ха çак чир? Вăл ак мĕнле сарăлать. || Соответствует русской частице ли. N. Тăванăм, эсĕ кăçал киле тавăрнайни-ха? Сенчук. † Пилĕкĕрте пурçын пиçихи, ялăрта сутакан пур-и-ха? N. Эс вăрантăн-и-ха ? Меня занимает, встал ли ты? || В качестве вставного замечания. Альш. Пирĕн ăвăслăх теççĕ-ха. БАБ. Учуке-ха ăна хирти тырă-пулăшăнах тăваççĕ, çавăнпа ăна ялта тумаççĕ, пĕр-пĕр уллах çĕрте, хирте, тăваççĕ. Альш. Малтанхи кунех хĕрсем хваттире кĕрпесем, çусем, тăвар илсе пыраççĕ-ха. Нюш-к. Вара çавăнтах куç курми пулчĕ (потерял зрение), тет. Ку мана юрамас-çке, ку ырă укçа мар-ха, тесе, хуранне хыпаласа тупса, талĕрсене каялла ятăм, тет. N. Кĕçĕр эпĕр час çывăрмăпăр-ха (т. е. займемся каким-нибудь нужным делом). N. Аçу ăçта? тесен, эпĕ: вăрмана кайнă-ха (ожидается его возвращение) вăл, теттĕм. Чем люди живы. Ăçтисем пулатăн-ха эсĕ? Могонин. А! вот сана, ман анана сухаланăшăн вăл мĕле асаплантарать-ха, терĕ. Орау. Пăркун каларăм вĕт-ха. Оп. ис. ч. II. Лашасем шывшăн пулĕ-ха. Лошади, небось, хотят пить (воды). СТИК. Вăл ик аллипе сăхсăхса илчĕ пуль-ха! Не токмо что, наверное, еще обеими руками перекрестился! Ib. Çавăнта кайса килес пуль-ха. (Говорит, готовясь уже итти, куда хочет). N. Вĕсем калаççĕ: Сирĕн Йевкен вăйăра пулĕ-ха, вăл çавăнтан килеймерĕ пулĕ-ха,— теççĕ.

хайĕскер

хайскер, известный, упомянутый раньше. ЧС. Хайскере (загон) часах сухаласа пăрахрăмăр та, киле кăнтăрлана кайрăмăр. КС. Хайĕскерсем = хайхискерсем. Чем люди живы. Тапранать çак çын. Хайскер çăмăллăнах утать, юлмасть те. Сред. Юм. Эпир хайскере топрăмăр. Мы нашли то, что вам известно.

хай

(хаj), отделывать, сделать отделку. СПВВ. Письмянка. Пилĕк тĕлне хайса тунă. На талии полушубка сделана отделка из кожи. Тюрл. Пăртак хаймалли порччĕ (тĕр тунă чоне). N. Хайса çĕленĕ, широкими стежками сшили. Кĕвĕсем. Хайнă-хайман кĕпем пур, тата питрех хаяс-мĕн. Вăйă иртессе пĕлмерĕм, тата питрех выляс-мĕн. N. Симĕспе хаяççĕ хăмаç çумĕнчен. || Бросаться вон. N. Ырă ут капантан хайман, ырă çын çăкăртан хăраман, тет. (Послов.). Пазух. † Ĕлĕк пичи калатчĕ: Хура хĕре курсассăн, лаша хаять,— тиетчĕ; халь хайи-ха, хайми-ха.

хаяр

(хаjар), сердитый, строгий, злой; злюка. N. Нумайĕшĕ юрламасăр еррипе таврăнаççĕ, атту кин хаяр пулать, теççĕ. НР. † Пахчи, пахчи, хăяр пахчи, хăяр çисе ӳсрĕмĕр, эх ӳсрĕмĕр, çампа хаяр пултăмăр. Бахчи, бахчи, огуречные бахчи! Питаясь огурцами, выросли мы, потому, видно, злыми мы стали. N. † Усал хаяр пире мĕн каламĕ çукă сăмаха пур туса. Шорк. Вăл пит хаяр, кĕт хирĕçрех каласанах çиленсе каять. Собр. Хуран çинчен çисессĕн, хаяр пулать, теççĕ (строгий, злой, держит в страхе детей и жену, вспыльчивый). Хора-к. Ытла хаяр ан пол, ытла йăваш ан пол. Актай. † Атте карĕ Хусана лаша хӳри тевĕлеме; пичи карĕ пасара хĕрсен хӳри тĕвĕлеме; хам килсе хĕр тытма, çӳç хĕррине кăтрине, кăтрисерен хаярне. || Гневный. Синьял. † Эпир ярăнса ӳснĕ чух хаяр куçпа ан пăхăр. N. † Тантăш лайăх ӳснĕ чух хаяр куçпа ан пăхăр. N. † Шемексенĕн хĕрĕсене епле хаяр куç ӳкмес. Чураль-к. Эпир киле кайнă чухне хаяр куçпа ан пăхăр. N. Çынна хаяр сăмах каласа, усал ят хушса кӳрентермен. Сĕт-к. Çăвар толли хаяр сомах. КС. Хаяр чĕлхеллĕ çын, говорящий строго и убедительно. || Грозный. Полтава. Хитре, хаяр куçĕпе виттĕр пăхса шăтарать. Он поле пожирал очами. || Свирепый. Эльгер. Хаяр çил юрри е тискер хумсен шавĕ тăраççĕ пурне те унта хăратса... И. С. Степ. Хаяр çавăрса пăрахас, предотвратить зло. Б. Яныши. Хаяр, сивĕ хĕлле хыççăн хитре, ăшă, сарă çор килет. || Дурной, плохой (о слове). Икково. † Çын савнипе, ай, поплес мар, хаяр ята, ай, кĕрес мар. Сред. Юм. Çынпа вăрçса хаяр ятлă полса çӳрес марччĕ. Не следовало бы ругаться, чтобы не распространить дурную славу про себя. Изамб. Т. Эсĕ ялан çынсем хушшинче хаяр ятлă пулатăн. С. Айб. † Ырă тантăшçăм Якку пур, тупнă çĕрӳ ăнмасан, тупакана хаяр ят. Обращается к мужу: если я не понравлюсь и пр. (Хĕр йĕрри). Ib. † Хирте пура пураççĕ, кĕтесси тикĕс пулмасан, ăстисене хаяр ят. КС. Хаяр ят, дурная слава. || Ядовитый, вредный. Ромс. З2. Тапакра сиен тăвакан хаяр япала пур. || Дикий (о голосе). М. Чолл. Сасартăк хаяр сас илтĕнчĕ: Ах, вăрăсем! — терĕ. Изамб. Т. Илче тете хăранипе хаяр сасăпа (благим матом) кăçкăрса ячĕ. Ib. Шыв хĕрринче пĕр чарăнмасăр, кӳнĕ-кунĕпе хаяр сасăпа кăçкăрат. N. Куçне чарса тухать те, Картлаç çине хаяр кăшкăрса калать: Тăр часрах! — тет. А. Турх. Хаяр саспа кăшкăрас, кричать благим матом. || Крепкий (о спиртных напитках). N. Ку сăра пит хаяр, виç коркапах ĕсĕрĕлсе карăм. Пазух. † Пирĕн тăван ĕçки те, ай, пит хаяр, ĕçме хушсан, епле те ĕçем-ши. Такмак. Ĕçкĕр-çикĕр хаяр (крепки), чăтаймăп. || Сильный, проливной (о дожде). Ала 98°. Хаяр çăмăрпа кайса, шăши кĕмен шăтăка шу толтарам,— тесе каларĕ, тет. || Сильно. ЧС. Аслати те хаяр авăта пуçларĕ. Изамб. Т. Е ури-аллине сиктерсен, е ӳксен, е пĕри-пĕри çапса ыраттарсан, е унта-кунта хаяр ыраттарсан, юн-чул шывĕ ĕçеççĕ. || Гнев. Собр. Хаярăн ури саккăр, теççĕ. Ст. Ганьк. Куçран хаяртан, хаярнă куçран, вĕри хаярĕнчен, сивĕ хаярĕнчен, кĕве хаярĕнчен, ăншăрт хаярĕнчăн, ăншăртлă тул хаярĕнчен... (Из моленья). || Строгость. Сан хаярна кам пĕлмес. || Назв. болезни. Ст. Чек. Хаяр лексен кăвапаран ыратать, пуçа хĕстерет, сивве шăнтать. Ib. Кăвак çеçкеллĕ, пĕр тĕпрен пулат, хаяр тивсен чăмлаççĕ. Пшкрт. Ута хаяр ӳкрĕ (холодеют ноздри). О сохр. здор. Ах, хаяр ӳкрĕ пулĕ. || Назв. здого духа. Ст. Чек. Хаяра çăккăр параççĕ. Ib. Хаяра хăшĕ çăккăр пăрахаççĕ вĕт. Ib. Халь хаяра пăрахнă ĕнтĕ, ĕлĕк хаяра асăнатчĕç. КАХ. Çырлах, хаяр тавраш, мĕн хаярна ху чарса тăр, тум-хаярне пирĕн тавраша ан яр. Сана, хаяр амăшĕ, пĕр пашалу, виçĕ пăтă паратпăр. Хăвăн ачăна-пăчăна пирĕн выльăхсене сыхлаттар, çырлах! („Карта пăтти“). Пис. Мĕн пур хаяр-хăтар, усал-тĕсел пиртен уйрăлса кайтăр, çак укçа уйăрлса кайнă пек. Якейк. Пуç ыратсан, вар ыратсан, айăк чикекен полсан, тата çанашкал нумай чирсем ерсен, хаяр вăрăннă, теççĕ. Ib. Хаяр вăрăнса виç-тăват сахат хошшинче вилсе кар. Ib. Хаяр вăрăнса çĕрĕпе упа пак ӳлер. Ib. Хаяр вăрăнсан, хаяр тымарри панă ĕлĕк. N. Унтан кайран: турă хаярне пăтă, турă амăш хаярне юсман: паратпăр,— тенĕ. N. Хаяр, тăм-хаяр, чикен-хаяр, хĕн-хаяр, ăншăрт-хаяр, киремет-хаяр, тĕтĕм епле саланса тухса каять, çавăн пек саланса тухса кайăр. (Наговор против болезни). Т. VI. Шыв хаярĕ, тăм хаярĕ, вилĕ хаярĕ тухса кайччăр. (Из наговора). Ib. Хаяра кĕл-тăватпăр тутлă чĕлхепе, тарам пуçпа. Хаяр амăшне кĕл-тăватпăр тутлă чĕлхепе, ăшă питпе, тайлам пуçпа, асăнатпăр, витĕнетпĕр. (Из наговора). Хорачка. Хаяр çапăнсан, çын сумар полат. См. Магн. М. 113, Золотн. 178. Çăварни. Пĕчĕк тусене те: Пире аслă вырăнта ларакан хаяр путекĕн питĕнчен витĕр! — тийĕç.

хаярла

хаять, ругать, питать злобу. Сред. Юм. Çын ачине хаярласа çӳрет ĕнтĕ кô, хăйĕнне такам хаярламалла конне. N. Пĕлсе çитмесĕр ан хурла, малтан пĕлсе çит, унтан хаярла. Шорк. Çăл шывне хаярласа ĕçсен, сивле тытат, теççĕ. (Поверье). Никит. Лайăх, лайăх... хаярламалла мар, ыраш пилĕк тарана яхăн пур.

хайван

неизв. сл. Трхбл. † Айванах та пуççăм, хайван чуннăм, хурланат çын ăшне кĕресшĕн.

хайла

хитрость, уловка; способ, средство. Альш. Хăнасене пăтă умĕн: Апат умĕн начар улпут та пĕр курка ĕçет тет,— текелесе хайласа эрех ĕçтереççĕ. Ст. Шаймурз. Хайласа калани. Юрк. Ку çын пит хайласа калаçать. СПВВ. Хайла пĕлет вăл; хайласа калаçать. Юрк. Çавăнпала юрă хайласа хунă авал: Çӳлĕ ту çинче çил арман... К.-Кушки. Юрă хайлама хир-енсем лайăх пĕлеççĕ. Составлять песни хорошо знают хиренсем. Ib. Хир енчисем юрă хайлама пит ăста, çавăнпа вĕсем хушшинче юрă пуçтарма пулат. || Уменье. СПВВ. МВ. ЕС. Хайла = ăс, еиел. Альш. † Хайла кирлĕ çак юрра юрлама. И. С. Степ. Хайла, сообразительность, находчивость. Хурамал. Салтак хуйха ӳкрĕ, тет, ĕлĕкхи пек хайла тупас тесен, ним хайла тупайман. Бюрг. † Ука кирлĕ сухана çавăрма, хайла кирлĕ юрăсене юрлама. || Притворство. Слакбаш. Хайлана печĕ. || Прибаутка. N. Шутсемпе хайласем. N. Вĕсенĕн юмахĕсем те, хайлисем те, авалхи сăмахĕсем те — пĕри те юлман, пурте манса пĕтнĕ. || Причина, повод. А. Турх. СПВВ. ФИ. Ун пек çын пĕр-пĕр çын патне ĕçнĕ вăхăтра юри ĕçме пырать те, юри килнĕ тиесрен килтенех хайла ( = сăлтав) тупса каять.

хайлаллă

смышленный, каверзный. СПВВ. ФИ. Хайлаллă тесе тата пĕр-пĕр çемьене калаççĕ; ун пек çемере çынсем çын умĕнче йăпăлтатма, калаçса сăмахпа юрама пит ăста пулаççĕ. Ялюха М. Хайлаллă чăрмав, каверза. Бюрг. Хайлаллă хĕр. Вăл хĕр хăй чĕелĕхĕпе пĕр ачана пит кулмалла тăрăхланă. || Хитрый на обман. Слакбаш. || Умно, толково, мудрено. N. Хайлаллă калаçать (развитой). Ст. Чек. Хайлаллă юрлат, толково.

хайхи

(хаjҕи), тот, о котором говорилось, то, что уже известно, упомянутый, известный. Хăр. Паль. 1З. Пальля тĕлĕнсе ларнă, хайхи чăтаймасăр: Асатте, мĕн вăл санăн хайлатать? — тесе ыйтнă. Оп. ис. ч. II. Хĕреслĕ урамра пĕр арăм куртăм та, акай пуль тесе чарăнтăм. Акай тиекен хайхи Якку арăмĕ пулчĕ кайрĕ. Я увидеда на перекрестке женщину и остановилась, думая, что это золовка. Оказалось, что та, которую я сочла за золовку,— жена Якова. Етрух. Хайхи çын чипер çӳренĕ çĕртренех чирлесе ӳкет. А.-п. й. 10. Ăçта каятăр, мулкач тус? — ыйтать хайхи тилĕ. Ib. 26. Хайхи кашкăр тухать тарать, тет, пӳртрен. Изамб. Т. Хайхи! тесе кăçкăрса ячĕ Урттемей. (Ул унччен малтан темиçе çынна курăннă). Толст. Çавăнтах вĕсем каялла хăшăлтатса чупса та кĕчĕç: хайхи! хайхи! (он, он, т. е. Пугачев), теççĕ хăйсем. Сред. Юм. Эс хайхине асту вара. Ты припомни то, о чем ты знаешь (что-нибудь секретное). Ib. Анне, хайхине пар-ха. Мама, дай-ка мне того (известное). СТИК. Кус-ха, хайхи патне чупса кайса кил. Поди-ка, сходи к нему (к известному говорящим человеку). М. Карач. Хайхине чăнах та тăхăр çула çитсессĕн, мана атте хут вĕренме пачĕ. Регули 931. Хайхи чохне эпĕр мĕн кортăмăр, каласа кăтарт-ха. Альш. Елшелсем юратрĕç хайхи мана. Полюбили это меня альшеевцы. ЧС. Эпĕ нимĕн калама пĕлместĕп, выртнăçемĕн йăвăрланатăп, хайхи эпĕ вырăн çинчен тăрайми пултăм. N. Акă хайхи кулăш çын. М. Шигач. Вĕсем вара кашкăра корнă та, кăçкăрма поçланă, кашкăр хайхи сикме поçланă. Ib. Вĕренсен-вĕренсен, манăн хайхи вĕренес килми полчĕ. N. Ак хайхи килчĕç, эпĕ пĕр чĕнмесĕр выртатăп. Изамб. Т. Ку арăмне хайхи Микуç пĕрре те пулăшмасть. Альш. Пĕр-пĕрин калаçнине, пĕр-пĕрин тумне вĕренетпĕр хайхи пурăна-киле. || Употребляется для замены нецензурных слов, а также для замены всем известных предметов, о которых речь была впереди. СТИК. Регули 712. Хайхи япалана кăтарт-ха. Ib. 932. Хайхине кăтарт-ха. СТИК. Хайхин патне (к тому, известному говорящим, человеку) станавуйсем килнĕ, тет. Альш. Инçех те мар уччилнирен пушар.— Пĕтрĕмĕр, çунатпăр хайхи, тетĕп эпĕ. N. Ак хайхи! СТИК. Унта-кунта пытăмăр, çавăнта карăмăр... Хайхи каç та пулса карĕ. Ачач 104. И-и, пĕлтĕм хайхи: страшниксем тытасран урăхла тумланнă пулмалла. ТХКА 51. Киле епле таврăнмаллине те пĕлместпĕр хайхи. Лашасем те çук; хамăр та çĕрле, тĕттĕм çĕрте, сĕм вăрманта аташнă, çӳретпĕр, ниçта туха пĕлместпĕр. || Каков, а! КС.

хаваплă

крепкий(?). Сунчел. Вăл хаваллă çын.

хавас

радость, удовольствие. N. Кăмăлне хуçас мар, хавасне сӳрес мар, мĕн пулни çинчен пĕр сăмах та калас мар. || Охота, желание. Юрк. Хавасă пулсан, ӳлмĕрен те çырса яма тăрăш. Капк. Хăшĕн калушсем те ӳксе çухалаççĕ, анчах кашкăр тытас хаваспа калушсем те шел мар. Чт. по пчел. № 17. Калăпăр: санăн хурт усрама хавасу та пур. N. Атте-анне пире юнран та ӳт хавасĕнчен çуратнă. || Рацостный, веселый. Ст. Письм. Вăл вăхăтри пек хавас вăхăт çулталăкра та пĕреççех килет. V.S. Хавас çын — веселый. Ашшĕ-амăшне. Ăçта килчĕ унта унăн уçă хавас сасси кăна илтĕнсе çӳренĕ. N. Хăй Аксенов сарă, кăтăра, илемлĕ, пит хавас, юрра ăста çын пулнă. Изамб. Т. Хавас сăвă, веселая песня(?). N. Пире праçник хавас пулмарĕ. С. Дув. † Ай-хай хавас хĕр-сăри, çулне иккĕ пулинччĕ. Бугульм. † Туя каяс — мĕн хавас, тулта тăрас — мĕн хурлăх (неприятно). Ст. Чек. Туя кайма мĕн хавас (та), лаши ывăнсан мĕн намăс Янш.-Норв. † Ай-хай хавас хĕр-сăри, çуллĕн çулах пулмĕ-ши? || Любящий что-либо. Сред. Юм. Он пеккине пит хавас ô. Ib. Эсĕ шыва кĕме пит хавас. || Восторженно, весело, радостно, с охотой, с радостью. Ст. Чек. Мана вăл хавас кĕтсе илчĕ (с радостью). Изамб. Т. Кăçал тырă аван, вырма хавас (радостно). Чăв. й. пур. 18°. Çапах та чăвашсем ачисене пит хавасах вĕрентместчĕç. Баран. 87. Лашисем хавас чупса пыраççĕ. || Рад. ПТТ. Çав сĕреншĕн пуринчен ытла çамрăк ачасем пит хавас (рады) Сред. Юм. Киле кайса ашшĕ-амăшне кôрма кирек кам та хавас-çке çавна. А.-п. й. 44. Кашкăр куншăн та тем пекех хавăс. А волк рад и этому. N. Ашшĕ-амăшĕ хăйсен ачисене хавас ĕнтĕ. Ал. цв. 19. Хуçа хĕрĕ хăй те ăна хавас: вăл ăна хăй мĕн-мĕн курни-илтни çинчен кала-кала парать. N. Хăй патне аслă çынсем пырсан та, чухăн çынсем пырсан та, пурне те пĕр пекех хавасчĕ. Алик. † Ай аки, сар аки, сап-сар куккăль туса тух, кама хавас — уна пар. Нюш-к. Юрра хавас, охотник до песен. Хорачка. Çынтан илесшĕн хавас, парасшăн хавас мар. N. Чавса кăларас пулсан, ăна вĕсем мулран хавас чавса кăларĕччĕç.

хавшак

(хавжак), слабый, дряблый, хрупкий. || Мягкий, слабый (о сердце). N. Хавшак чĕреллĕ этем , мягкосердечный. ТХКА 64. Карчăкăм çапла утса çӳренипе ман хавшак чĕрем ăвăс çулçи пек лăстăртатса силленет вара. N. Хавшак чĕреллĕ, нерасторопный, слабый. Н. Карм. Час макăракан çынна хавшак чĕреллĕ (çемçе кăмăллă) теççĕ. || Слишком торопливый, торопыга (беспокоится часто во вред себе). Чуратч. Ц. Старак. Хавшак ача, быстрый, скорый. Яник. Хавшак çын, торопливый человек. СПВВ. ИФ. Хавшак çын; пĕр-пĕр нуша пулсассăн, пит хыпса çунать, е пĕр-пĕр ĕç тумалла пулсан, вăл ĕçе туса пĕтереймесĕр ăшĕ выртмас, ялан куйланат. N. Хавшак, харсăр та чĕреллĕ (старательный; выходит из себя, если отстанет от людей). Сред. Юм. Хавшак çын тесе, ĕç тумалли полсан, ĕçне тăвасшĕн хыпаланакан çынна, хуйăх полсан пит куйланакан çынна калаççĕ, Ib. Хавшак çын, называют такого человека, который никак не может доделать порученное ему дело. Зап. ВНО. Хавшак çын, торопливый человек (б. Цивильск. у.). || Торопливый и боязливый (заячья натура). КС. || Робкий. Слакбаш. Тюрл. Хавшак çын, робкий. Изамб. Т. Хавшак çын, трусливый. Ск. и пред. чув. 20. Шурут çырми варринче шăмăсем çеç курăнаççĕ, хавшак çынсен чунсене хăратса çеç выртаççĕ. || Радушныйç(?). КС.

хак

цена, стоимость, ценность. Начерт. 180. Хак, цена. N. Кулак тырă кивçен парсассăн та, икĕ хака хурса панă. N. Сĕлĕ мĕн хакра çӳрет? N. Тырă хакĕ мĕн хаке (!) çӳретĕ? Завражн. Çавна тусан тин вара пор тавар та, пор çĕрте те тин пĕр хак полĕ. N. Вăл мана çĕр тенкĕ хакне пулчĕ. N. Вĕсен мĕн пур япаласем икшер хак. N. Ăсем хунинчен виç рас ытла хак парса илтĕм. N. Çăмарта мĕн хакпа илеççĕ? N. Тырă хакĕ хаклă мар. Кан. Хаксем çакăн пек тăчĕç. N. Çав тĕрлĕ тарпа тупнă япалаçене çур хакпах тенĕ пек салататăр. Б. Олг. Эп пыртăм пăрçа çăнăх патне, хакĕ пĕр хаках пăрçа çăнăхпа яшкалăх çăнăх. || Б. Олг. Что ыраш çăнăх паян мĕн хак туат-ха? — Тен, илтмен эп, пĕлместĕп-ха эп, çăнăх орамне эп çарăнман-ха. Юрк. Кăсем те хăйсенĕн хакĕсене каласа параççĕ, килĕшеççĕ мĕн тăваççĕ. N. Шанчăклă тусăн хакĕ çук. N. Кун пек лаша пирĕн алла кĕрейĕ-ши çак хака? Чăв. й. пур. 12. Арманĕ хакĕ ултçĕр тенкĕ пулнă. Альш. Епле пулсан та çур хакалла мĕне килет, тет. N. Хакне хак парса. N. Хакне хума çук, пит паха чул. Изамб. Т. Хакне ӳстер, прибавь цену. Капк. Хайхисем хак татаççĕ (определяют цену) те, тухаççĕ Шупашкара кайма. Якейк. Телянккă илнĕ чох пилĕкçĕр тенке çитиччен хак хăпартса карĕç. Ib. Эпĕр хак хăпартса илтĕмĕр. Мы дали дороже и оставили за собой. Сред. Юм. Хак тунă. Цену положили (определенную). || Должная цена. Аттик. Хакне хак тени — хаклă тăк хаклă тени пулать. СЧЧ. Тата пĕр çыннăн ĕнине хакне хак парса сутăн илеççĕ те, пусмашткăн (?) чӳклеме аста пĕлекен çынна параççĕ. (Çăмăр учукĕ). N. Хакне кайĕ. Альш. Хак килĕш, уславливаться о цене. КС. Нимпа та хакне çитермеççĕ (не дают должной цены). N. Пичу хак турĕ (сказал цену), а эсир тата хак тăватăр. N. Çурма хакпа сутас, ик-виç хак парса илес (за тройную цену). С. Тим. † Хĕр пултăр та, пур пултăр, пурçын кĕпи тăхăнтăр. Пурçын кĕпи укçа хак, пирĕн вăйă тĕнче хак. N. Укçа хакне тăракан. N. Хăй хакĕпе, по себестоимости. N. Вăл пиçиххи унăн икĕ ылтăн хакне тăнă (стоил). Капк. Ун чухне тăвар пăчĕ çирĕм пăт ыраш хакне çитрĕ вĕт. Шел. II. 56. Пĕтĕм хули хакне ӳкнĕ. N. Вĕсене асаплантарнисем çинчен пĕтĕмпех çырсан, хут та çитес çук. Ылтăн витнĕ çурт хакнех çитсе ларĕ. Арзад 1908, 52. Хак кăлар, наверстывать стоимость. Баран. 42. Вара тин (только тогда) асапланса улăхнийĕн (подьёма на гору) хакĕ тухнине сисĕр. N. Атя ĕнтĕ, илсе кай пире. Тăрăшнă хакне тавăрăпăр. К.-Кушки. Эпĕ вăл сурăха чăхă хакĕпе илтĕм. Я купил ту овцу по цене курицы. || Не переводится. Изамб. Т. Ку çыхă пушăт мĕн хак тăрат? Что стоит эта связка лыка? Яргуньк. Мĕн хак пĕр улми? Баран. 160. Çак сурăхсен çăмĕ çеп-çемçе, тем тĕрлĕ хака çӳрет. N. Мĕн хака сотрăн? Хурамал. Какай мĕн хак? Почем мясо? ЧП. Аршăнĕ мĕн хак? — терĕм. Ib. Пĕр чуп тăвасси тĕнче хак. Якейк. Эсĕ мĕн хакпа илесшĕн? Ты сколько хочешь дать? Пазух. † Хăмачă мĕн хак? терĕм те,— сакăрвуннă, теейрĕ. Орау. Юсанă хакне тăмаст. Не стоит починки. N. Çирĕм пакша хакне (тĕшне) тăрать. Стоит 20 белок. || Плата. Изамб. Т. Ик хак тӳлесе (двойную плату). Рак. Илĕр, хĕрсем, панулми, хакне хамăр тулĕпĕр. Бес. чув. 6. Лашине вăл пысăк хак парса илмен пулсан та, ун телейне лайăх лаша пулнă. || Плата за работу. Б. Олг. Каран хуа арлат, арласа çитеримест, çынна парат арлама; кĕренкки арлама вонçичĕ пус, хакне тӳлет ĕçленĕшĕн. N. Вырма мĕн хак? Юрк. Улпут мана Пăва уесне ярат, хакне З60 тенкĕ çулталăкне турĕ. || Прибыль. Баран. 24. Пĕр çын пĕкĕсем авса, вĕсене хака сутса пурăннă. || Престиж, авторитет. N. Çапла вара хăй хакне çын умĕнче те çухатать. N. Вĕсене пурне те килнĕ вилĕм хакран кăларчĕ. N. Тарăс-тарăс Татьене, укçа парсан Укçине; упăтенĕн йĕмĕ çук, ташлаканăн ăсĕ çук! Халăх çинчи хак! Сунчел. Халăк çинче хак! (Кулаççĕ). || Дорогой, ценный. ЙФН. † Хусан лаши — хак лаши, хак лашаран хăрамарăм, вăрă-хурахран хăрарăм.

хаклă

(хаклы̆), дорогой, драгоценный, ценный. N. Хаклă йышши чулсем: алмаз, яхонт, рубин, изумруд. НР. † Мăн çул урлă ку енче нимрен хаклă савни пур. За большой дорогой, на этой стороне (Волги) живет милый, который мне дороже всех || Дорого. N. Ытла хаклă ыйтатăн. Менча Ч. Илес япалăна йӳне илме парăсăнччĕ, тет; сутас япалăна хакла сутма парăсăнччĕ, тет. (Из моленья). Орау. Эпĕ санран хаклăраха (не так резко, как хакла) сутрăм (но: çук, вăл санран хакла сутрĕ). N. Çĕр сахал пулсассăн та, пурăнăç хакла юлсассăн та, сирĕн пурăнăç ăнса пырĕ. N. Çĕр ĕçпе пурăнакан çын тенĕ ята пит хакла хунă. Ал. цв. Хăйĕн таварĕсене вăл виç хут хакла сутса пырать, ют таварсене виçĕ хут йӳне илсе пырать. Сборн. по мед. Çавсемшĕн пуриншĕн те укçа нумай каять, çавăнпа ача пăхакан хăш-хăш пысăк çурт пит хакла ларать. Мижули. Какой сан патна пыма, хамăрăн ĕç халь конне хакла ларать, тенĕ. Ib. Манăн халь сансăр пуçне те ĕç нăмай, кунне хакла ларать, тенĕ. N. Хакла сут, дорого продать. N. Çавăнпа та хресченсене ку çĕршĕн тӳлес парăм ытла хакла çитнĕ. N. Ку сӳсмене хаклă патăн-и? — Хакне-мĕнне пĕлмерĕм, аллă пус патăм. N. Эсĕ маншăн нимрен те хаклă тăран. N. Кунта япала (товар) пит хаклă. N. Вăрçă панче пур япала та хаклă. || Жалко. Синерь. Сире маншăн çав арча та хаклă (жалко вам).

хал

(хал), сила, мощь, крепость. Дик. леб 39. Пирĕнпе пĕрле вĕçсе пыма санăн хăвăн халу çитĕ-ши? Сред. Юм. Мунчара ларса чысти халран карăм (выбился из сил). Ib. Мунчара хал пĕтет. В бане теряется сила. Якейк. Ман тем хал çок пак (мочи нет). Что-то мне нездоровится. N. Хал çитес çук. Сил не хватит. N. Вăл халпа ăçта унта тырă вырма каймалла. Сунч. Çичĕ ютран сăмах илтсессĕн, ура çине тăма хал çук. N. Ку асапа тӳсесси мана пит хĕн пулĕ, ăна тӳсме манăн халăм та çитес çук. СТИК. Ытла ывăнса çитсен: хал пĕтрĕ, теççĕ. Шел. 106. Ун чухне сан пек çăпаталлă çын кĕнеке çырма хал çитернĕ-ши? N. Халу пулмасан (если не можешь), ан яр. Альш. Микулайăн халĕ çук. Сборн. по мед. Унтан вара çын час вĕрилене пуçлать, халĕ каять, хăш чухне пуçĕ те ыратать. N. Ашшĕ ватăлса супнă халĕпе сĕтел умĕнче ĕçсе юрласа ларать. || Материальное средство, богатство. N. Сутăн илме халăм çук. Самар. Лешсем мĕн хал çитнĕ таран пуççапнăшăн куркисем çине укçа яраççĕ. Альш. † Çакă ялта савни çук, ют ялтан илмесен халăм çук. Ст. Шаймурз. † Манăн ялта савни çук, ют яла каймасан халăм çук. N. Хал çитерейместпĕр. Ст. Чек. Пама (укçа) хал çук-им? Ст. Ганьк. Вăйăр çитмест, халăр çитмест. Ст. Чек. Авалхи халпа пурăнат. || Состояние духа, настроение. Н. Карм. † Çыннăн халне, тăван, ай, çын пĕлмеç, вут пек çунат манăн чĕресем. || Дела. Трхбл. Халсем мĕнле? Как идут дела? Ст. Чек. Мĕн халпа килтĕн? По каким делам пришел? N. Килти хала пĕлместĕп. (Из письма). N. Килти хала пĕлсен, пĕре макăран, тепĕре савăнатăп. || Случай. Хĕн. хур. Пӳртре мĕн патне кăна пырса перĕн — пуринчен те варланмасăр хал пулман. || Событие. Шел. II. 40. Нумай халсем иртмесĕр çĕрĕн тавра çаврăнме. || Желание, намерение. Альш. Хам пулам-и юмăçи? — тесе калать, тет.— Халăнтан килсен пул, тесе калат, тет старикки. N. Калаçас халăм та пĕтрĕ. СТИК. Вăл мана ӳкерес халпа хытланат та-ха... Он подкапывается под меня. (Он действует мыслью как-нибудь уронить меня). Юрк. Хăвала пуçласан, ирĕксĕр юлма хал çук, тухатăн та утатăн. || Возможность. N. Ăна тӳлемесĕр границаран пĕр тавар та иртерме хал çук. N. Çавăн пек калаçакан çынсенĕн сăмахĕсене калаçнă чухне уйрăм итлесе тăранма хал çук. || Встречается в сложении: вăй-хал, ăс-хал. Вишн. 59. Вĕсен, ĕçлеме тытăнсан, вăй-хал кайса вăй пĕтет. Собр. Çынна ăсне-халне (ума и силы. КС.) пĕлмесĕр, ан хурла, теççĕ. (Послов.).

халтан кай

обессилеть, занемочь. ПТТ. Çапла вĕсем япаласене (т. е. одежду) халтан кайиччен ытаççĕ те, тин чарнаççĕ вара. (Сĕрен). N. Çĕнĕ çул каçхине йытăсем вĕрсен, çулпа килекен çын шăнса вилет, е аташса халтан каять, теççĕ.

халап

сказка. См. халлап. Ст. Шаймурз. Çĕнĕ çын калать: вăл халап пулат-и, тет, акă сире халлап каласа па-рам, тет. || Рассказ. Икково. Йомах яр та, халап çыр; кил-ха сана пĕр халап калам. Ала 97°. Халапăн вĕçĕ (так написано в конце рассказа. || Речь, разговор, беседа. Абыз. N. Вĕрентекенсем, халăх нумайланнине курсан, хăюлăланса çитсе татах халапсем каланă. N. Халап вĕçтерсе калаçакансем. Ала 90°. Эй тăвансем, хайпăр хăй ачи-пăчине пурте хĕрхенеççĕ, халапра пур, курак калать тет: курак-курак, хура та пулин чĕппĕм хамăнах, тет, теççĕ. Кан. Халапа кĕрсе карăмăр. Мы вступили в разговор. Шарбаш. Калаçсан халап, кассан турпас. (Послов.). Шорк. Халаппи шолтра. Говорят про человека, который говорит громко, не стесняется в выражениях, грубовато, но в то же время все это выходит как-то просто. N. Халап попле, разговаривать (с кем). Кильд. Пĕр-пĕрин халапне килĕштерсе, пĕр-пĕрне юратса пурăнас пулать. || Предложение. N. Пĕр ик-виç-тăват кунтан халапсенчен сăмахсам уйăрса, халапра миçе сăмахне, сăмахра миçе уйрăм сасне пĕлтересшĕн. || Новости. N. Улах халапсене çырса яр, Малишке! N. Ву каласа кăтартрĕ килти халапа пĕтĕмпех. || Слово. ГФФ. † Хоньăм патне килсессĕн поплемессерен ăш халап. Когда приезжаешь к тестю — что ни речь, то приятное слово. || Иногда не переводится. N. Сан мĕн халап пор, хăта? Что скажешь, сват?

халĕ

(хал’э̆), теперь, сейчас, нынче, в настоящее время. См. халех. Орау. Халĕ ăрамра типĕ. Сейчас на улицах сухо. Сунч. Хĕвелпе пиçнĕ чие пек, халĕ татса çиес çырла пек (девушка). Вишн. Халĕ мĕн калани чăнах. || Вот-вот. N. Халĕ килсе ӳкет, тесе ларатпăр. N. Вара халĕ пĕр виçĕ кон полчĕ ояр кон. СТИК. Ку капан халĕ-вара ишĕлсе анас пек ларат (вот-вот развалится). Ib. Халĕ килĕ, вара килĕ тесе кĕтсе ларап, çук. || Употребляется в качестве вставного замечания. См. ха. Оп. ис. ч. II. Ачасем çăкăршăн пулĕ халĕ. Дети, небось, хотят хлеба. Тайба. Кĕрепенки мĕн хак-ши, пур-тăр халĕ аллă пус (возможно стоит копеек пятьдесят). Чăв.-к. Çаврăнат пăхат сар ача, мана килет тиейсе, пымăп халĕ эпĕ сана (не пойду я за тебя замуж). N. † Леш аяккинче ешĕл курăк, курăп халĕ утăра (вашу лошадь) янине. Тим. Хура вăрмансенче юр тарăн, иштерĕпĕр халĕ утпалан. Тăван, эпир кунтан уйăрăлсан, хыпар пĕлĕпĕр халĕ хутпалан. Пазух. † Савнă туссем кайса, ай, пĕтеççĕ, ӳсекенсем тата пур халĕ. N. Кашкăр хăй тирне шелле пуçлать, анчах тарĕччĕ, хӳри вакăра (в проруби) шăнса кайнă та халĕ, тытса тăрать. Юрк. Нумай пулат-и халĕ, эпĕ сирĕн патра çĕр тенкĕ ятăм? Янтик. Пиреех те çырнă çын ачи лартăр халĕ çул çитиччен. || Соответствует русской частице ка. См. ха. Оп. ис. ч. II. Кус, кайса пăх-халĕ. Ступай-ка, посмотри. Юрк. Атте, пăх-халĕ, чыкан епле ташла пуçларĕ. Ib. Лашасене кӳл-халĕ. Ib. Кала-халĕ.

халĕрех

очень недавно, в ближайший отрезок времени. N. Вăл халĕрех кăна кĕчĕ-ха. Байгл. Камăн та пулсан халĕрех вилнĕ çын пулсан, вĕсем сĕтел хушшине пĕр çын лармалăх вырăн хăвараççĕ. Бес. чув. 10. Микулай килте пулнă; вăл халĕрех кăна вĕрентекен патĕнчен таврăннă иккен. N. Эсĕ вĕсене халĕрех пырса чармасан, вĕсем ĕлĕкхинчен те ытларах сиен туса пĕтерĕç.

халь

(хал’), то же, что халĕ, теперь, сейчас. Ачач 84. Куç хупанкисем ак халь хупăнаççĕ, ак халь уçăлаççĕ, халь хупăнаççĕ, халь çĕнĕрен уçăлаççĕ... А.-п. й. 99. Халь ман киле каймалла. Б.-Крышки. Халь, пока, теперь. Регули 547. Халь мана хаман, çӳреме полтаратăп. || N. Эсĕ сар шерепи яни-ха? — Халь яма мар, шерепине те çыхса пĕтермен. || Вот-вот... Хайхи тулă ани çинче тытнă кăвак лаша халь утланса каймалла килсе тăчĕ, тет. || Быстро, скоро. Пазух. † Халь килĕпĕр, тăвансем, халь кайăпăр, тек-тек килет тесе ан калăр. || Употребляется в смысле частицы. Охотников. Каятпăр-халь. Едем вот (неопределенный ответ спрашивающему: куда едете?). Хурамал. И кайĕçин кайĕç-халь, кайĕç-халь. || Соответствует русской частице ка. Регули 511. Тив-халь (тив-ха) эс мана, эп аттиа каламăп-и. || Слушай-ка, смотри-ка. В. Олг. Ай-ай çĕçĕ мока, пăсса пăрахат полла, халь! || Употребляется в качестве песенной вставки. Пазух. † Чӳрече умĕнче, ай, лăс хурăн, çил силлемесĕрех те хăй силленет, çил силлесен пушшех те халь силленет. Ай-хай пĕр пуçăмçăм та, ай, çамрăк пуç, çын хурламасăрах та хăй хурланать, çын хурласан пушшех те халь хурланать. Ib. † Кăвак кăвакарчăнăн, ай, çурчĕ çук, çын пек пулас тесен халь телей çук. Н. Седяк. † Хура пекĕ хура çăрха, халь уткăнма тăрать эпĕ ларнăран; пĕчĕкçеççĕ пуçăр, хура куçăр, халь шывланма тăрать эп кайсан.

хам тенĕ çын

свой, близкий (мне) человек. СПВВ. АС. Хам тенĕ çын — самай та маннă çын.

хам тĕллĕн

(я) сам собою; самостоятельно. N. Виçĕ уйăх вĕренсен, эпĕ хам тĕллĕн кĕнекесем вула пуçларăм. Сĕт-к. Хам тĕллĕн, çын кăтартмасăр, çĕвĕçе вĕрентĕм.

хаман

то же, что ялан, всегда, постоянно, беспрерывно, все время. Хурамал. Пĕр çын вылят, тепри вылямаст. Выляманни калат: çитĕ ĕнтĕ, ан выля, хаман вылян, чарăнмастăн, тет. Бугульм. Хаман (аман) = ялан, всегда, постоянно. Базл. Хаман шырать, хаман шырать, все ищет.

хаманлан

поправляться, выздаравливать. Зап. ВНО. Хаманланать, врахланать, самайланать, поправляется (больной). КАЯ. Çавăнтан кайран тин акка кăшт хаманланчĕ (ей стало полегче). Н. Карм. Самайланчĕ. Хорачка. Юр ( = йывăр) выртса вăл, халь хаманланса. Пшкрт. Сумар çын суалма пуçласан, хамахланат, тесе калаччă. Якейк. Хаманлана пуçлар = чĕрĕле пуçлар.

хантар

(хандар), лентяй. Изамб. Т. Хантар (лентяй), тăсăлса çӳретĕн урам тăрăх. N. Хантар, çавна та тумастăн. Сред. Юм. Тĕнчере ôн пик хантар çын та полать мĕн, тăм та ĕçлесшĕн мар вит. СПВВ. ПВ. Хантар, ленивый (?). Вопрос оригинала. N. Хантар, лентяй, лодырь (про маленьких). СПВВ. Х. Хантар, болван.

ханттар

(ханттар), шалопай. См. хантар. Ст. Чек. Ханттар, взрослый, может работать, но бегает на улице, связывается с маленькими (о мужчине). Ib. Эй, ханттар, эсĕ те çын пулсан вара! (от тебя нечего ждать). Аçу авлантарас тет ĕнтĕ сана, эсĕ суха сухала та пĕлместĕн! N. Çитĕннĕ арçын ача пĕчĕк ачасемпе выляса çӳресен: е-е, ханттар, мĕн пĕчĕк ачасемпе выляса çӳретĕн, ĕçлесчĕ, теççĕ.

хап

хапать. Орау. Хапасшăн вăл çын, мур. Хочет этот человек побольше хапнуть, взять, получить. Ib. Халь те хапрăн ĕнтĕ, çитĕ!

хапа

(хаба), корпус, рост, об’ем. Букв. 1886. Буин. Хапа, вид, рост (лошади, напр.). СПВВ. Хапа = кӳлепе (наружность). Ib. Хапа, хапи çук. СПВВ. ЕХ. Хапа, пĕвĕ-сийĕ çитĕннĕ çын. Ib. Хапа, хапаллă (гов., напр., о лошади). Орау. Ку лашан хапи пур та, туртасса туртать-и вара, тем, чăхăмлассăн туйăнать. Ib. Така пек лашине утмăл тенкĕ ыйтать. Хапи пулинччĕ хуть лашин, вара ыйтни те юрĕччĕ. N. Ун хапи анчах, вăйĕ çук (корпус пустой). Ст. Чек. Хапи, тушки, ӳт-пĕвĕ. N. Хапа, хапи, об’ем. Дик. леб. 41—42. Елиса çав çурт çине пăхать: акă тăвĕ, вăрманĕ, çурчĕ пĕтĕмпе, пĕтĕм хаписемпе вырăнĕсенчен хускалса тăраççĕ. Хĕн-хур 220. Çут Атăл — тĕнче... епле вăл хапа! Мĕн-ма çӳрес мар унтăрăх курса? №. Вĕсем хăйсен хапишĕн тӳрех малалла пăхатчĕç (из-за своих личных интересов смотрели вперед, поверх повседневной жизни). || Об’емисто. Б. Крышки. Улăма хапа купаланă, Ib. Ку хапа япала, çăмăл. Этот предмет об’емист, легок. N. Хăмла хапа япала.

хапай

порядок. Абаш. Çын хапай те çук. Ib. Унăн ĕç хапай çук (йĕрке, манер).

хапăлсăр

то же, что вăйсăр (çын, ут), бессильный. Хапăл ту, приветствовать, принять радушно, охотно, сердечно. СПВВ. П. Федотов. Килтисем вĕсене хапăл туса пăхмасан... Если плохо примут и не угостят... N. Айăп тупмасра? Кĕтетре? Хапăл тăватра? Байгл. Ĕçетре, çиетре, вылятра, кулатра, пире хапăл тăватра? Янтик. Ытла пит хапăл турĕç пире унта (приняли с радостью, с весельем). А.-п. й. 114. Яла çитсен, Кĕркури мĕн курни-илтни çинчен хресченсене каласа пачĕ те, лешсем те ушкăнлă пурнăçпа пурнассине хапăл турĕç. N. Эсĕ парне илме кăмăл тунă пулсан панă пулăттăм, анчах эсĕ парнене хапăл тумастăн. N. Спрашивают: пире хапăл тăватра? (Примете ли нас?). Отвечают: хапăл! Спрашивают: пире хапăл-и? Отвечают: хапăл! (Из „Такмаксем“).

хапсăн

(хапсын), зариться, проявлять жадность на чужое. Менча Ч. Укçана хапсăнакансем ачи ятсене пит чаплă ĕçкĕсенче çын нуммай чух тин хунă. Ст. Айб. † Пирĕн пĕвене куракан, кам хапсăнмĕ çип çума. Пирĕн вăя куракан, кам хапсăнмĕ выляма. Истор. Ăна вăл та çитмен, тата пĕтĕм тĕнчене туртса илме хапсăннă. Ст. Чек. Тĕнче мулне хапсăнса ăссăр пуçна ан çухат. || Желать, стремиться. Алших. † Вунçичĕ çулхи хĕрсемпе кам хапсăнмĕ выляма. N. Усал тума ан хапсăн. || Сред. Юм. Пит хапсăнать тесе хăй тăвайман япалана тăвасшăн тăрăшакана калаççĕ. Тайба Б. † Улача кĕпе тăхăнтăм, пусма кĕпе пулсан хапсăнмăттăм.

харлат

рычать. КС. Йытă харлатать (слабее: хăрлатать, когда ее дразнят и пр.). || Храпеть. КС. Хăшĕ харлатса çывăрать. Ск. и пред. чув. 74. Силпи ялĕ харлатса вилнĕ çын пек çывăрать. Сред. Юм. Кăкăрсăр çын харлатса çыврать. (Звук, когда вдыхает и выдыхает слабогрудый).

харам

бесполезный, напрасный. N. Ватă çын халавĕ харам çĕрте выртман, теççĕ. (Послов.). || Бесполезно, напрасно, зря. О сохр. здор. 52. Апла лайăх тăрантармасăр усрасан, вĕсем сĕт памаççĕ те, вĕсене усрани те харамах пулать. СПВВ. Харам пулчĕ. Шурăм-п. Манăн малтан апат çитерĕ кукаçей тенĕ шухăш харамах пулнă мĕн. N. Вĕсем вĕрентни харамах пулнă. Чăв. й. пур. 31. Сире тăрантарни те харам, сирĕншĕн çăкăр ахаль сая каят, тенĕ. Тюрл. Харам татса сая янă ку корăксене. Ib. Харам сана тăрантатăп. СПВВ. АС. Харам, харамса = ахаль кайрĕ. ТХКА. Тăкак пулмасть, асап сахал, пилĕк-çурăм аманмасть, вăхăт харам иртмест. || Легко достающийся. N. Анчах эсир харам укçана, эпир тар юхтарса тупнă укçана пĕтеретĕр. || Легкий, легко переносимый. Чăвашсем. Çисе тăрансан вара: хуйхăр харам пултăр, тесе тухса каяççĕ вара (после похорон). N. Йăвăр хуйху харам пултăр. || Дармоед. N. Сана, харама, çитеретĕп. Альш. Начар ача çăкăрăн харамĕ. || Вместительный. СТИК. Мĕн харам та... ăçтан парса çитерен! Такую махину разве накормишь. Ib. Çав харама тултарма пĕр капан кайĕ-ха (о большом животе). || Добыча. N. Пăхăрăçă шелех мар, анчах шăрçа ярăмĕ парне кӳрес тенĕ чух пулчĕ вăрă харамĕ. || Ст. Чек. Харам сиксе тухнă. У него появилась шишка (у мироеда).

харама яр

делать тщетным, впустую. N. Чеесене вăл хăйсенĕн чеелĕх-уймăлăхĕсемпех такăнтарса пырать, вĕсенĕн канашне харама ярать. || Разорять. N. Хăйĕн хытă чĕрипе вăл шăллĕне çука хăварнă, харама янă. N. Эсĕ те чухăн çын — пирĕншĕн тăр, пире харама ан яр, терĕç. || Тратить без пользы. Календ. 1911. Шĕвĕ навус хресченсемшĕн хаклă япала, çавăнпа ăна сыхламалла, харама ярас пулмасть.

харама кай

пропадать даром; не итти на пользу. Сред. Юм. Он панче ĕçлесе порăнни так харама кайрĕ, иçмаса апатне те пôлса тăраначчин çитермес. СПВВ. ТМ. Çын пĕр-пĕр ĕç ĕçленĕ чухне ĕçĕ пăсăлсан: эх, ку ĕç харама кайрĕ, теççĕ. СПВВ. Ĕçлени харама кайрĕ. Календ. 1911. Ялан вĕренме тăрăшар, вĕренни харама каймĕ. N. Ман пурте пур, калах толькĕ апла харама кайма тумастăм. Хурамал. Манăн укçа харама кайтăр, усса (в пользу) ан юратăр, теççĕ. N. Унтан вара пӳртрисем вăсана хирĕç тухаççĕ те: ĕçĕр харама кайтăр, теççĕ. (Похороны). СПВВ. ЕС. Харам — ахаль, сая кайни. Вăл сăмаха вилнĕ çын патне ĕçлеме кайсан, ыттисем: ĕçĕр харама кайтăр, теççĕ. СПВВ. ГЕ. Акă пĕр çын тепĕр çынна кивçен укçа парать, укçа илекенни кайран тунать те, параканни вара: харама кайтăр-и, унпалах пуяймĕ-ха, тет. Ст. Чек. Усса ан пытăр, харама кайтăр. N. Таврăнакансем пӳртрен тухнă чухне пурте: хуйхăр харама кайтăр, тесе тухса каяççĕ. Мыслец. Харама кайтăр. Провались в трисподню (бранное слово).

харамса

(харамза), дармоед. СПВВ. ФИ. Харамса — усăсăр; ĕç хушса итлемесен: эй, харамса, теççĕ. СПВВ. ТМ. Харамса — наян, ĕçлеме ӳркенекен çын. У цив. кряшен: арăмсă тамак — дармоед. Рак. Тăваттăн тӳп-тӳп, пĕри харамса. (Лаша урисемпе хӳри). Н. Карм.Тăваттăн тӳп-тӳп, пĕр харамса. (Лаша). Ст. Чек. Харамса, çăккăр харамси, дармоед. Ib. Харамса, çисе кăна выртатăн, ĕçу çук.

харăлти

хрипун. Альш. Йывăр çын чух выльăх пуснă çĕре пырсан, ачи харăлти пулать, тет.

харкăлтат

храпеть. КС. Сăмси питĕрĕнчĕк çын харкăлтатса çывăрать. || Хрипеть. Орау. Харкăлтатса выртать (о пьяном).

харпăр хăй

каждый сам. Ст. Яха-к. Çăварни ыран тенĕ чухне, шăматкун каç, çынсем пурте камăн мунча пуррисем мунча хутса кĕреççĕ. Харпăр хăйĕн мунча çуккисем çынăнне хутса кĕреççĕ. Авралий (б. Ставр. у.). Кĕрписене, пашалусене харпăр хăйĕх леçеççĕ (приносят туда). СПВВ. ИВ. Харпăр хăй = харам хăй. N. Ăна харпăр хăй çисе пĕтермелĕх пухăр. СТИК. Кашни çын харпăр хăйшĕн йĕретчĕ. || Каждый в отдельности. Вăл хăй вилнĕ чух ывăлĕсене харпăр хăйне пилленĕ. N. Харпăр хăвăршăн анчах ан тăрăшăр, ыттисемшĕн те харпăр хăйне тăрăшăр. Чхĕйп. Тата унта пыракан ытти çынсем та харпăр хăй пĕрер, икшер, виçшер çăмарта илсе пынă (приносили). Сборн. по медиц. Ачасенĕн пуринĕн те харпăр хăйне ĕмкĕчĕ. Кан. Кашни ялне харпăр хăй çумне вăрман парасшăн вĕсем. Ib. Харпăр хăй ăслă çынăн харпăрхăй тĕслĕ виçе. || Каждый сам по себе. Истор. Вара вĕсене харпăр хăй тĕрлĕ (каждый сам по себе) пурăнса, йĕркене ан пăсчăр тесе, çав уккас тăрăх усра пуçланă. N. Кашни харпăр хăй тĕрлĕ савăнаççĕ. N. Кашни вăхăтĕнче харпăр хăй тĕслĕ ĕç. || Свой, собственный. Сред. Юм. Пичĕшсен ӳчĕсен çôмне пуçĕсене çыпăçтарса, аппăшĕ тôтрине сôлларĕ, тет те, пичĕшсем порте çын пôлчĕç, тет, анчах пуçĕсем харпăр хăйĕн мар (головы перемешались), тет. СТИК. Харпăр хăй (или: хархам хăй) çемйинче. Ib. Харпăр хăй (или: хархам хăй) ачи-пăчи хăйĕнчен ытлашки мар (нужен). Ib. Кашни çын харпăр хăй ĕçне туса тăмалла. N. Пур кунта та, пур тĕлте те харпăр хăй ырă ĕçсем пур. Истор. Илсе пынă кайăксем пурте харпăр хăй йăвине тавăрăннă. N. Эпĕ тăван чĕлхепе вĕрентме юратарах паратăп, мĕшĕн тесен харпăр хăй чĕлхипе ăнлантарма çăмăлтарах. Самар. Кашнийĕн харпăр хăйин кĕнеки пулмалла. У каждого должна быть своя книга. Ib. Кашнийĕнех харпăр хăй кĕнеки пулмалла. N. Эсĕ те мĕн пуçтармалл не пурне те пуçтартăн, харпăр хăй вырăнне вырнаçтартăн. ТХКА 31. Кашни çыннăн пит шăлмашкăн харпăр хăйĕн алшăлли пулмалла. Туперккульос 16. Кашни харпăр хăй евĕрлĕ чирлет. Виçĕ пус. 5. Пур йăвăç-курăк та харпăр хăй майлă тăранса пурăнать. Капк. Камăн вĕренес килет, харпăр хăй вуттипе вĕренĕр, терĕ. Эпир çур. çĕршыв 9. Пахчара пире кашнине харпăр хăй тӳпе йăран параççĕ.

харри

сд. нензв. знач. Встреч. в соединении: çурт-харри, этем-харри и др. СПВВ. Çурт-харри, этем-харри, подобие дома, человека (плохой дом, человек). Ib. Çурчĕ-харри, этем-харри çук (подобие; плохое здание, плохой человек). || Сред. Юм. Çын харри ан пôлтăрчĕ = çын мăшкăлĕ ан полтăрчĕ.

харсăр

(харзы̆р), старательный, прилежный; решительный, энергичный; озорной (о маленьких). Шурăм-п. Ĕç пуçлама кайнă чух харсăр çынна тĕл пулсан, ĕç хăвăрт пĕтет, ăнса пырать, теççĕ. Чăв. й. пур. 17°. Çав Пайтукан хăй пит харсăр пулнă, çула пулсан, пахча çимĕçĕ пит нумай тунă. СПВВ. Харсăр, ĕçре харсăр вăл. Ib. Вăл ĕç патĕнче пит харсăр. Вĕлле хурчĕ 7. Вĕлле хурчĕ пек харсăр, ăслă япала тĕнчере питĕ сахал. Изамб. Т. Ул халсăр (работящий) та, çула ĕçлерĕ, халĕ ĕнтĕ аптрамасть. Юрк. Ĕçе пит харсăр пулнă (они). Ст. Чек. Харсăр = ĕçчен. Тюрл. Харсăр çын = пит ĕçлекен çын. Трхбл. Харсăр, трудолюбивый, работящий (в других говорах ĕçчен). || Лентяй, лодырь, бездельник. || Непослушный. Цив. р. Ядр. Ачисем пит харсăр çавăн. Шорк. Харсăр, непослушный, дерзкий. || Отважный, дерзкий. Якейк. Эс онашкал харсăр нихçан та полас çук. Ib. Сорăх пытяккисам харсăр полимаç. СПВВ. ЛП. Харсăр = сăмаха кĕрĕшмен. КС. Харсăр, упорный, непослушный. Хорачка. Харсăр çын = осал çын. Начерт. 181. Харсăр, забияка, резвый. N. Харсăр, неустрашимый, устойчивый, самостоятельный. N. Вăл ĕçе тытăнсан арăслан пек харсăр пулнă, кĕç туртса çурас пек мĕкĕрекен арăслан евĕрлĕ хăрушă пулнă. || Смело, отважно. Баран. 218. Халăха харсăр вĕрентсе çӳрекен çынсем.

харсăрлан

стать старательным, прилежным. || Противостоять, упорствовать. N. Пĕр-пĕр çын харсăрланса тăрать пулсан... || Стать дерзким. Якейк. Ят тохнă ачасем итла харсăрланса карĕç уш: каçпа ăрама тохма та хăрамалла, тесе калатчĕç ĕлĕк.

хастарлă

прилежный, усердный, старательный; способный. Изамб. Т. Ул хастарлă та, çулталăкне виç кун анчах каять. Ib. Ул хастарлă та (способный), çыру вĕреннĕ. Сред. Юм. Хастарла çын (усердный) таçта пырсан та çынтан кая йôлмас. N. Вăл çамрăк чухнех пит хастарлă ача пулнă. Альш. Пит хастарлă япала. Шел. 6. Кирек хăçан та хастарлă пулĕ. СПВВ. ЕХ. Хастарлă — пит тăрăшакан. Хастарлăх 23. Кам хастарлă — кил те кур! || Имеющий страсть (к учению и т. д.). Баран. 179. Вăл мĕн ачаранах çыру вĕренме хастарлă пулнă. Хурамал. Вăл хастарлă çын. Он способный человек. || Деятельный, энергичный. СПВВ. ИФ. Хастарлă çын — мĕн тытăннă ĕçе туса пĕтерме пултаракан çын. Ай! ай! вăл çын пит хастарлă, пĕр ĕçе те тумасăр хăвармас, теççĕ. || Бойкий. N. Чĕлхӳпе ытах хастарлă ан пул (бойким). || Хастарлăх 38. Хастарлă тĕнче.

хаçат

(хаз’ат), газета. Чирич-к. Хаçатра ĕçлет. Работает в газете. Абаш. Хаçат çине çырса порнать. Регули 925. Ку хаçат хамăн. Шурăм-п. Хаçат çине çырас текен çынсем. N. Хаçат çине çырас тиекен çын пулсассăн, ман патна ярăр. Орау. Ун çинчен хаçат çине çапнă, тет. Ib. Ку таранччен хаçачĕ кашни кунах тухатчĕ, халь хаçат хуçи сывмар, çампа хаçат эрнере тăватă хут анчах кăларатпăр, тесе çырчĕç. N. Хаçат çине ӳкерсе порнать. Кан. Эсир чăваш хаçачĕсем вулатăр-и кунта?

хаçат

(хаз’ат), сейчас, только что, вот-вот. Чертаг. Хаçат çак вырăнта порчĕ. СТИК. Хаçат (вот сейчас) çакăнтаччĕ, ăçта кайса кĕчĕ. (Япалана шыраса тупаймасăр аптраса çитсен, çиленнипе çын вара çапла каласа вăрçса çӳрет). || Быстро, скоро. Орау. Эпĕ улма йăвăçĕсене акса турăм, çавăнпа час пулмарĕç ман улмасем. Халĕ хаçат тăваççĕ; ик-виç çултан улма çиеççĕ. || Доподлинно. Орау. Вăл килмессине эпĕ хаçатах пĕлсе тăратăп (доподлинно знаю). N. † Нар пак хĕрлĕ чĕрем тата пулĕ, хаçат (çывăх) хамăр тăван пек пулмĕ.

хаçмăк

(хас’мы̆к), назв. головного убора. Альш. Ку çĕнĕ çынна темĕскер сурпантан тухья пек çĕлекелесе туса хушпу çинчен тăхăнтараççĕ, хаçмăк теççĕ. Ib. Унтан арçын пултăрех кашма айĕнче тăнă çĕртех çĕнĕ çынăнне хаçмăкне вăрлать: сӳсе илет те, илсе тухса каять. Ib. Унтан ку çĕнĕ çынна хаçмăк тăхăнтараççĕ (килĕнтешĕ-мĕнĕ). Хаçмăк вăл сурпанах. Сурпана çурмаран хутлана та, пĕр еннине пĕр тĕлтен çĕлесе янă. Ăна çав çĕнĕ-çын пуçне тăхăнтараççĕ (сурпан-хушпу çинчен). СПВВ. ЕС. Хаçмăк; туйра, хĕре арăм тусан, хушпу çинчен шур пир чăркаççĕ. Туй туса пĕтерсен, вăл пирне тем-тем каласа илеççĕ.

хатарлă

опасный, опасно. Рак. Вăл хĕрпе çӳресси питĕ хатарлă япала ( = опасно, хăрушă). Ст. Чек. Вăл çын чиртен хатарлă, теççĕ, чирлĕ çын пит йывăр выртсан. Ib. Хатарлă = чĕрĕлни. || Крепкий, очень сильный. СПВВ. НН. Хатарлă = пит хăватлă.

хатăр

живой, оживленный. Сет-к. Çимĕк хатăрах полать ĕнт паян (оживленная будет ярмарка): çанталăк уяр. Ib. Аньок туйĕ пит хатăр полч. НАК. Туй хатăртарах кайнă чух (к невесте) çирĕмшер, вăтăршар лав каятĕ. Ib. Хĕр ялне кайнă çул çинче хупах пулсан, кĕрӳ туя пыракан (едущих) çынсене, хĕр ялне хатăртараххăн пырса кĕччĕр тесе, çул çинче ĕçтерет эрех. || Буйный, задористый (человек, задира). Хорачка. Хатăр çын: вăрçса, ĕрĕшкенсе çӳрет, йăсласа, çăтăртатса.

хашка

дышать быстро, пыхтеть, тяжело дышать. Хастарлăх 29. Хашкать,— йăпат, лăплантар. СЧЧ. Кĕнĕ чуне (в избу) чупса килнĕ пек туса хашкаса кĕрĕпĕр, тесе калатпăр, тет (совещаемся, притворившись, что прибежали бегом и запыхались). Изамб. Т. Çын чупсан-чупсан чарăнсан, хашкама пуçлать. Ст. Чек. Хытă чупсан, чарăнсан хашкаççĕ (быстрое дыхание). ТХКА 86. Сурăхĕ вăл ăшăпа хашкаса, пăртак хăра-хăрах шыв ĕçет те, мăя тăсса выртать. Сред. Юм. Хăш çын пăртак чупсанах хашкакан полать (запыхается). N. Ачисем е хăйсем сывă мар пулсан, вĕсем, мĕншĕн кун пек пулчĕ-ши, тесе, хашкаса чупаççĕ. ЧС. Вилес патнех çитрĕ, аран хашкакан пулчĕ (чуть-чуть начал дышать). || Журчать, бурлить (о речке). Сред. Юм. Çырмари вăйлă шыв хашкаса йохать. || Торопиться, беспокоиться. N. Только час-часах хашкамаççĕ (не торопятся). || Дуть сильно, Сред. Юм. Çăмăр нӳрне пĕр-икĕ кôнтах çил хашкаса типĕтсе ячĕ. || Пыхтеть (о пароходе). ТХКА 11. Атăл. Прахут хашкаса тăвалла пырать.

хашан

(хажан), лентяй. Стюх. Хурантан çиекен хашан пулат, тет. СПВВ. ЕС. Хашан — усал çын.

хевтесĕр

бессильный, слабый. Сред. Юм. Ытла пит хевтесĕр çын ôл, кăльт тĕртсенех йĕшĕрлсе анать. || Зябкий Тюрл. СПВВ. ИФ. Хевтесĕр = тӳсĕмсĕр, чăтăмсăр, сиве пит час шăнат.

хыв

(хыв), скидывать, снимать. М. Сунч. Пурте çĕлĕкĕсене хывса сулахай хул хушши айне хунă. Янтик. Кĕпе тарласа кайнă та, нимпе те хывăнмаст. А.-п. й. 60. Ме хамăнне хывса парам,— тет пукани. Орау. Эпĕ сăхмана алăкран кĕрсенех хывса хутăм (или: хывса çакрăм). Я разделся в передней. Ib. Хыв тумтирне, апат сима тумтирпе лараймăн. N. Атăла курмасăр аттăна ан хыв, теççĕ. (Послов.). Ала З°. Салтак çĕре (кольцо) вараланат тесе, хывса хучĕ, тет, чӳрече çине. Изамб. Т. Акса пĕтерсен мăйĕнчен пăтавккиие хывса урапа çине хучĕ. || Класть, ссыпать. Менча Ч. Эй, ырă туррăм, çичĕ тĕслĕ тыррăма — пуллăма çичĕ пӳлмене хывма парăсăнччĕ. (Моленье „ака пăтти“). || Класть метку (паллă, кĕлеме). Ст. Чек. Вутти çине (на свои дрова) кĕлеме хывнă (положил клеймо). || Ставить что, куда. Альш. † Хура вăрман хыçне капкăн хыврăм. Орау. Çăкăр хывас; салат хывас; кăмакана тыр хывас. КС. Хыв, ставить в печь çаралла, напр., çăкăр хыв, пашалу хыв, çип хыв. (Однако: куршук ларт, чукун ларт. || Çутт. 43. Эпир пурте авăн хывма тухрăмăр. || Складывать. Ст. Чек. Вутăра епле йăнăш хыврăр. || Накладывать на шею. Кан. Паллăран паллă çпекулянт. Аванах ĕнсене хывать. || Набивать (лед). N. Паян нӳхрепе юр хыврăмăр. Орау. Нӳхрепе хывма кӳлĕрен пăр касса кăлараççĕ. || Наливать. П. Пинерь. Сар алтăрпа пыл хывăрăм, ялан шупчăксем килчĕçĕ ĕçлемешкĕн. Сиктер. Сăрана йӳçнĕ чуне те астивмеççĕ, тӳрех пичĕкене хываççĕ. || Лить, отливать, ковать (металл). Янтик. Саратов енчĕк сар енчĕк, тулне пурçăн туртрăмăр, ăшне кĕмĕл хыврăмăр. Ал. цв. Çийĕнче ылтăнтан шăратса хывнă тумтир пулнă. Пазух. † Ĕнтĕ ылттăнăм çук, кĕмĕлĕм çук, услам-çуран хывнă чĕлхем çук. Кĕвĕсем. Услам-çуран чĕлхе хывтартăм ялан хамăр тăвансемпе калаçма. N. Суха тимри хывма. Лашм. † Ылттăн сулă хывса паракана кĕмĕл сулă хывса парăттăм. || Йӳç. такăнт. 10. Пĕр тупанра шăлĕ тухнă, тет. Тупан хывмасăр кулме те юрамасть, тет. || Не переводится. Орау. Якур пĕтĕмпех ашшĕне хывнă (весь в отца). || Установить, наводить, построить, мостить. Султангул. Чупрăмах та антăм та, ай, шыв хĕрне, хусахсем те кĕпер те, ай, хываççĕ. Синьял. Пĕчик çырма, тарăн шыв, кĕпер ан хыв, ут сиктĕр. НР. † Хорăн хоппинчен кĕпер хыврăм. Берестой я мост вымостил. Альш. † Чассавни кассинче каçă хываççĕ шыв урлă. Алших. Çĕнĕрен кĕпер хывса тухрăмĕр. Ау 75. Куртăм, йинке, куртăм, çӳлĕ ту çине çурт хывнă. || Валить, насыпать (насыпь). Альш. Кат (гать) хывнă. || Свить (гнездо). Тим. Симĕс пӳрт тăрринче чăпар куккук çĕрне-кунне пĕлмесĕр авăтат; яла килсе йăва хываччен авăтаясчĕ вăрман тăрринче. || Восстанавливаться. Альш. Вĕсем ӳпке татăлса тухать, теççĕ, çĕнĕ упке хывать, теççĕ (у больных). || Наливаться. О земл. Çу уйăхин пуçламĕшĕнче акса ĕлкĕрейсен, вика Питравкана хутаç хывма тытăнать. || Сметать (стог, копну). О земл. Анкартне куçарсан, капана хываççĕ. Сред. Юм. † Утмăл та карта утине йĕкĕр те капан ут хыврăм. Якейк. Паян эпĕр утă хума каятпăр = утă пуçтарса капана чикетпĕр. Трхбл. † Вуник те купа эп ут хыврăм. ||Надуть, навеять, замести. N. Хĕлле тата яла юр хывса тултарасран сыхлать. N. Йывăç юппине юр хывнă. || Проложить (дорогу, след). Ст. Шаймурз. Çырма хĕррипеле çул хыврăм. Ст. Айб. Аслă вăрман хыçне шур юр çунă, хура сăсăр тухнă та, ай, йĕр хывнă. Трхбл. † Хура вăрман касрăм та эпĕ çул хыврăм. Богдашк. Хура вăрман хыçне эп çул хыврăм. || Копить, наживать. Альш. † Чунне хĕнесе мул хывакан, вутпуççи-тĕр унăн чĕрисем. || Назначить, установить цену. Никит. Хакне икĕ çĕр тенке хыврĕ. || Начинать (дело). ЧП. Хампа харăс хывса юрлакан. Изамб. Т. Ыраш вырма тухаччен пĕр-ик кун малтан çурла хываççĕ. Унтан вара пикенсех (решительно) вырма каяççĕ (т. е. сначала лишь делают почин). N. Çорла хыв, çава хыв, начало жатвы. КС. Çурла хыв еще значит: сделать серп. || Ставить себя (высоко). N. Хама хам çӳле хывса пĕтрĕм. N. Тантăшусем умĕнче пуçна асла ан хыв. || N. Вăл ырра усала хывса инкек тăвасшăн çӳрет. || N. Пĕр ĕçлемесĕр пуçа наяна хывса çӳрекен пулнă. || Ссылаться. N. Ĕлĕк пĕр арăм чире хывнă, тет. N. Ак хай амаçури чире хывса пилешпе палан çирĕ, тет те, ну хăса пуçларĕ, тет. Изамб. Т. Пуçне ухмаха хывнă та каланине те итлемес. || Принимать к сердцу. Н. Седяк. Ырă çынсем çумне ларнă чух ырă сăмахна ăшна хывса лар. N. Вĕсем каланине пурне те эпир ăша хываттăмăр. || Вносить (деньги), отдать, платить (долг). Орау. Ампар тырри кайса хыврăм (в общественный амбар). Ib. Вăйпĕрни хулана куланай хывма кайнă пулнă (внести подати). N. Куланай хываççĕ. N. Пайтаххăн укçа хывакан пулĕ. Кан. Мĕншĕн сутнă таваршăн кассăна укçа хывмарăн? || Приносить жертву. Чураль-к. Ăçта каян, Марина, Марина? — Мăн мăкăр хывма каяп, каяп! См. çимĕк. N. „Вара çав мимĕре „чун пăттипе“ вилнĕ çынна чăн малтан хываççĕ. Хывма чашкă çине хывмаççĕ. Тупăк тунă чух чăн малтан пулнă турпаса илсе кĕреççĕ те, çав турпас çине хываççĕ те, тупăк тунă çĕре илсе тухса ытти турпассем çине пăрахаççĕ“. N. Ак сана эпĕ икерчĕ (е урăх. япала) хыватăп, тет. Ст. Чек. Хывас, вилле хывас (бросают куски пищи и льют пиво). ЧС. Асатте ячĕпе ытти вилĕсем те асăнса ĕçсе çиччĕр тесе хыймаллу пĕçерсе хыврĕç (при похоронах). N. Хываççĕ тесе ак мĕне калаççĕ: умăнта пултăр тесе çăкăр е куймак татса пăрахаççĕ. N. Хывса пĕтерсен, хăшĕ-хăшĕ калаççĕ: тăкас теççĕ; тата хăшĕ-хăшĕ калаççĕ: тăтăр-ха пăртак, çитĕр, теççĕ. Тайба Т. Хвелюк йинкене хывса тăкрăм, çав тытнă пулĕ тесе шухăшлатăп. Ib. „Çĕнĕ тырă ĕлкĕрсен, ăна е сутса, унтан çимелли япала илсен, е çĕнĕ тырăран çăкăр пĕçерсен, çиме тытăниччен вилнисене (ваттисене) татса пăрахаççĕ. Чăн малтан ратнисене асăнаççĕ. Кăна: вилнисене хывнă, темеççĕ,— асăннă, теççĕ. Çемерен кам та пулин чирлесен: ăна вилнĕ çын тытнă, теççĕ. Вилнĕ çын тытсан, хывса тăкас пулать (е хывас пулать), теççĕ. Ратне çынни кăна мар, ялти урăх пĕлĕшкелесе пурăннă çын та тытма пултарать. Хывма çăкăр сăмси касса илсе (горбушку), сăмахсем каласа таткалаççĕ. Таткаласа тăксан, ăна савăт çине хурса хапха тăпсине кайса тăкаççĕ. Вилнĕ çынна пистерес тесен, хывсан тăкма кайнă чух савăтне шăпăрпа хĕнесе тухаççĕ“,— тесе çырнă ĕлĕкхи çинчен. Собр. Хывнă каç тĕнĕ витĕр пăхсан пӳртелле, сĕтел хушшииче вилнĕ çынсем апат çисе ларни курăнать, тет, çав çын вара вилет, пулать. Аттик. Вара чара çине вилнĕ çынсене асăнса çухи, икерчĕ, çăмарта хăпартни, хăпарту таткаласа хыва-хыва çиетчĕç. Чăвашсем 33. Ăна алăк патне çурта хываççĕ, килте миçе вилĕ çавăн чухлĕ çурта çутаççĕ. Юрк. Мимĕр пĕçерсе куçне сарă çу хывса... Сред. Юм. Пĕри итем хыçне тохса хывнă (жертву поставил в поле). Ст. Яха-к. Ватă çынсем, çăварни тухса кайнă каçхине, вырсарникун каç, пурте мар, хăшĕ-хăшĕ анчах выльăх-чĕрлĕхсене, çăварни ернине чипер лайăх иртернĕшĕн, вилнĕ çынсене хывса тăкаççĕ. Хурамал. Мункун иртсен тепĕр куна (понедельник) хывнă кун тенĕ. || Употребляется в качестве вспомог. гл. Демид. Якав пĕтĕм калаçма ăсталăхне кăларса хывать кун умне.

хып

загораться, разгораться, охватить огнем. Кан. Вучĕ малтан Бочкарев килĕнчен (сарай хыçĕнчен) хыпса илнĕ. Унтан юнашар кӳршĕ Миронов килне хыпса илсе çунма тапратнă. N. Çурта вут хыпса илсессĕн, когда огонь охватил здание. КС. Ял хыпса карĕ (çунса карĕ). Ib. Вут пӳрте хыпрĕ (изба загорелась). Яжутк. Е тĕкӳ-çӳçӳ шăнсассăн? — Вут хурăп — ăшăнăп. Е хыпса кайсассăн? Тапăп, тапăп — сӳнтерĕп. Б. Хирлепы. Атя, апи, пӳрт хыпса каять, тесе калать, тет. N. Хĕрсе çитсен, вут хыпать. N. Вут çулăмĕ хыпса илнĕ пек. N. Вут пек хыпса çунни! Питушк. Пӳрт хыпса кайрĕ. Изба загорелась. Вино — яд. Çуртсене хут хыпса илчĕ. КС. Краççина вут тивертсен, хыпса илет (вспыкивает). Хорачка. Хыпат анчах, вочă çонат. Ib. Ял хыпса карă (сгорела). КС. Ял хыпса карĕ: 1. загорелась. 2. сгорела (быстро) сильно. Орау. Пĕтĕм пӳртне вут хыпнă та, пӳртне кĕресшĕн тăрать. N. Çынсем пухăнса та çитеймерĕç, вут тата икĕ киле хыпса та илчĕ. Юрк. Ваçук чĕлĕм те туртмаст-çке, ку епле тĕктăмал кĕлет тăррине вут хыпрĕ-ши? теççĕ. N. Ун умĕнче вут хыпрĕ. || Жаждать. N. Ĕçес килсе унăн тӳсме çук ăш хыпнă. ЧП. Ăшăм çунать, чĕри хыпать. ТХКА 104. Ман чĕре татăлас пек сикет, ăшчик вилес пек хыпса çунать. КАЯ. Халь çак Тумия урнă йăтă туллаччен, теме сиснĕ пек, ăшчик хыпса тухас пек çӳреттĕм (горело; тужил). N. Иçĕм-çырлинчен пăчăртаса эрех тунă çĕрте вĕсенĕн ĕçеймесĕр ăш хыпса çӳрет. Чума. Çав хушăра унăн ăш хыпнипе темĕн тĕрлĕ шыв ĕçесси килнĕ. ТХКА 107. Ăш хыпнă, ата шыв анса ĕçер. || В перен. смысле. Желать, добиваться, жаждать. N. Çынна хĕрхенекен çын пирĕн пулăшушăн хыпмасть. || Заботиться, беспокоиться, стараться. N. Министр вĕсене этем картине кӳртес тесе хыпмасть. Кан. Патша халăх сывлăхĕшĕн хыпман. Ib. Çавăнпа çпекулянтсем сутнă таваршăн укçа тĕрĕсех алла илейменнишĕн хыпсах та кайман. N. Алла илме тепле пулĕ тесе хыпса çунатăн. Ст. Айб. Çыншăн çын хыпмасть, тетчĕç ĕлĕк чух, халь пачах урăхла. Полтава 23. Ĕç-пуç тума шутласан, хыпса-ӳксе (необдуманно) тытнас çук. Чуратч. Ц. Карачăмăн вылляс килми пулнă курнать, туйисене аран перет, пуклаккисене тивертесшĕн хыпмасть. || Замаяться. СТИК. Тупаймасăр хыпрăм вĕтĕ чыст (замаялся). N. Кунта килсе хыпрăмăр, чунсем мĕле хăтăлĕ-ши... || Болтать, попусту говорить. Изамб. Т. Ан хып, мĕн хыпса тăратăн. Не болтай, (Соответствует простонародному русскому „не ори“), || Сцапать. || Расходиться (о вещах и пр.). Якейк. Вăрă (семена) паян хыпать анчах, питĕ хытă каять. Ib. Пыççи паян хыпрĕ анчах: никамăн та пĕр пыççи та йолмар. Ib. Ĕç çинчи пак çăпата хăçан хыпни пор (когда расходится), çăпатуна янтла тольккă.

хыптар

понуд. ф. от гл. хып. Вишн. 62. Вăл çăварне хыптарсан та çимест пулсан, ăна ирĕксĕрех çитерес пулмасть. Сборн. по мед. Ачана йăпатас тесе вĕсем ĕмкĕчĕ хыптараççĕ. Сред. Юм. Хыптарать: 1) в рот сует; 2) очень желает. Букв. Ун çăварне чĕлĕм хыптарнă. N. Çăварĕсене çăварлăх хыптарнă. Изамб. Т. Хыпчăкпалан шăрпăк хыптарса кăлараççĕ (из руки). КС. Хыптарса ил (çырттарса ил), взять щипцами. Кан. Халăх сахăрсăр, супăньсĕр тарăхса пурăннă вăхăтра, ку икĕ намăссăр хăйĕн çывăх çыннисене пăчĕ-пăчĕпе шур çăнăх, пуçĕпелен, чей-сахăр, арчипелен супань хыптарса пурăнчĕç. N. Тем тĕлĕк хыптарчĕ! Забыл (сделать дело). || ГТТ. Ачасем Сĕве хĕррине вăлта хыптарма кайрĕç (ловить рыбу на удочку). || Поджигать, зажигать, сжигать. Орау. Икĕ ухмах юлнă та, пĕрне пĕри хыптара хыптара çунтарса яраççĕ (поджигают). КС. 1919 çулта бандитсем пирĕн пӳрте хыптарса ячĕç (подожгли). Б. Хирлепы. Кукша тула тухрĕ те, пӳртне хыптарса ячĕ, тет. (Из сказки). N. Лампăчкăсене хыптарса кăларсах мĕн чулĕ укçа тухать-ши? (в кино). Сет-к. Ĕлĕк пире те хыптарса ячĕç (подожгли). Ib. Сорăхсам панче хăмăл хыптартăмăр анчах (жгли здорово). N. Ăшне вут хыптарнă пушă кăкшăм. Ст. Чек. Вут хыптарнă = чĕртнĕ. || Торопить. Собр. Малтан хыптаракан çын кайран тăранать. Сунчел. Хыптарат = васкатат. Сред. Юм. Час хăпар, çăкăр, тесе хыптараç те çонтараççĕ. (Говорят женщины после того, как они замесили тесто). || Подрезать. Ст. Чек. Ку Иван вилни ĕнтĕ мана хыптарчĕ (подрезала). || Замаять. СТИК. Уретник ĕнтĕ чыст хыптарче (замаял) мана, ĕретлĕ çăкăр та ларса çимен. || Вызывать жажду. КС. Мĕншĕн эсĕ шыв çук хирте ăшĕсене хыптарса çĕмĕренĕсене пăрахтартăн? N. Çимесĕр выçăхтармăп сире, ĕçмесĕр ăш хыптармăп. || Надоедать, надоедливо просить. См. йĕренки. Сред. Юм. Ачисем туя каясшĕн хыптараççĕ, ямаççĕ вит çавсене! || Бить. Бугульм. † Вуник вĕçлĕ чĕн пушăпа хыптарăпăр, çунтарăпăр. Т. II. Загадки. Пĕр лутра йĕкĕт пилĕкне туртса çыхнă, çĕлĕкне хуçса лартнă, хыптарать те çунтарать (жарит). (Мунчара милкĕпе çапăнни).

хыпала

(хыбала), щупать (гладкое). Абаш. См. кукша. || Шарить. Юрк. Тумтиррийĕн пĕр кăсйине те аллине чиксе шыраса пăхать, тепĕр кăсйине те астăват; тата ытти тумтирĕн кăсйисене те аллине чиксе хыпаласа пăхать, укçа вăл-ку таврашĕ нимĕн те тупаймасть. Ib. Капла хăтланса пурăнакан çын укçаллă-тăр, тесе, ун патне çырмана анса, унăн кăсйисене хыпаласа пăхат. Ау 36°. Çутăласпа пырат та, пăтавккине аллипе хыпаласа çӳрет.|| Осязать. Пшкрт. N. Хыпаласа пĕлни, осязание.

хыпалан

(хыбалан), торопиться, спешить. СТИК. Хыпаланса килтĕм = васкаса килтĕм. (Различие между ними то, что хыпаланса указывает именно на ходьбу, а васкаса вообще на торопливость. Ib. Пит хыпаланса вырат. Жнет очень усердно, живо, стремительно. Ib. Килте пит васкатрĕç, çавăнпа хыпаланса килтĕм. ГТТ. Ăçта хыпаланан? Куда ты торопишься? (в еде). Эльбарус. Ман патналла хыпаланса пыратчĕ. Юрк. Пуçлăхĕ, хăйне кам чĕннине пĕлмесĕр, пĕр-пĕр çын ĕçпе чĕнет пулĕ, тесе шухăшласа, хыпаланса кун патне тухать. Чăв. й. пур. 9°. Часрах хыпаланса пынă вĕсем патне. Шурăм-п. Ачапчасем хыпаланса чупаççĕ, тискер шывран хăраççĕ. Ир. Сывл. 8. Пит те аванах хыпаланатчĕç. Байгл. Ах, мĕн тăвам-ши ĕнтĕ? тесе хыпаланат, тет. Изамб. Т. Хăш тĕле хыпаланса каятăн? Сана кĕтекен çук пулĕ-ха унта! N. Ку çын часрах кимĕ çинчен тухса киле хыпаланса тарат, тет, ку латлă пулас çук, тесе. Пшкрт. Çын, выçсан, çиесшĕн хыпаланат (васкат). Ib. Йытă хыпаланса вĕрет (сильно, татăксăр). Сет-к. Çак кашăксене çакăнта ан йăвантарăр-ха! — Эсĕ кӳрсе хонă пасăр хыпаланнупа, Шурăм-п. Халăх çĕр уйăрнă чухне ята кĕресшĕн хыпаланчĕç. Сред. Юм. Васканă чохне хыпалана тăран вара. Не знаешь, что делать.

хыпаланчăклă

поспешный, торопливый. Пролей-Каша. Хыпаланчăклă çын.

хыпар-хăмăр

весть, новость. N. Хыпар-хăмăр епле? N. Ку мана, суккăр пулсан та, сăмахран вĕреннĕ çын иккенне чухласа илчĕ те,— хыпар-хăмăр епле? — тесе ыйтать. Сред. Юм. Сирĕн ялта мĕн хыпар-хăмăр пôр-ха кô яхăн-та? N. Ку яхăнта сирĕн ялта мĕн хыпар-хăмар пур-ха? Альш. Манăн унпа калаçмалли нумаях мар: эпĕ çĕнĕ çын-ха, вĕрентсе курман, хыпар-хăмăр пĕлместĕп (не осведомленный).

хыпар-хăнар

весть, весточка, известие. Ст. Чек. Унăн хыпар-хăнарĕ çук-им? СПВВ. ИФ. Хыпар-хăнар, сăмах туни, е çитерни. Ib. Ялта пĕр-пĕр çын: сирĕн çав хурăнташ сăра тунă, тет, кунта сире хыпар-хăнар пулни? теççĕ. СПВВ. МС. Аттесем темĕнле пурăнаççĕ, хыпарне-хăнарне пĕлмен (не имею известий о них). || Новости. N. Пасара кайса хыпар-хăнар пĕлсе кил.

хырăм

(хыры̆м), желудок. М. Тув. † Кăпшакланнă çарăкĕ кам хырăмне кĕрĕ-ши? Çакă Тени хĕрĕсем кам арăмĕ пулĕç-ши? А.-п. й. 30. Ах хырăм выçса кайрĕ! Мĕн çиес? — тесе кăшкăрса ярать. ЧС. Пирĕнсем вара, вĕсенĕн хырăмĕсем выçнă пулĕ тесе, çиме лартрĕç. Якейк. А! хырăм выçри? Ага! проголодался. N. Хырăм выçрĕ, апат çиесчĕ. Курм. Ати хырăм выççĕр, тет поль, кĕрпе шӳрпи пĕçерсе парас-и? Дик. леб 34. Вăл улма çисе хырăм выççине пусарнă. КС. Нихçан та хырăм выçса çиман пулĕ (не знал, поди, никогда голода). Изамб. Т. Чей хырăма тăрантакан япала мар-çке те. А.-п. й. 81. Хырăм выçать, мĕн çиес? — тесе кăшкăрса ярать. || Живот, брюхо. А.-п. й. 50. Кашкăра пĕрех мăйракипе пантлаттарать. Кашкăрăн хырăмĕ чутах çурăлса каймасть. И изо всей силы ткнул волка. Едва-едва не распорол живот у него. Орау. Кĕç хырăмĕ çурлас пек çӳрет (о толстом). А.-п. й. 33. Упа хырăмĕ лашт çурăлса кайрĕ. Сет-к. Хырăмпа пыршăн (буквально: из-за брюха и глотки, т. е. из-за еды и питья). Б. Ильм. Хырăм тирне (тирриие) сарасси хуçаран. Растягивание кожи брюха (материал для расстягивания — харч работнику). Скотолеч. 35. Хăлхисем, куç тавăрашĕсем, хырăмĕсем хĕрелсе каяççĕ. N. † Çĕлĕкне илме пĕшкĕнсен сăмси çĕре тивет-çке, хырăмĕ урай шăлать-çке. Баран. 23. Пĕр сысна ватă юман айĕнче тăраниччен, хырăмĕ урлă кайиччен (до отвала) икел çинĕ. А.-п. й. 39. Хырăмĕ панк пуличченех ĕçсе тултарчĕ. Орау. Якейк. Ача хырăма карĕ (стал расти живот, т. е. в рост не идет). Мыслец. Хырăм çурăлтăр! Утроба лопни. Сред. Юм. Хырăмне макăртнă, беременна. || Пузо. Оп. ис. ч. II. Акă пысăк хырăмна патакпа тĕртсе шăтарăпăр. Вот мы проткнем тебе толстое пузо палкой. Сред. Юм. Хырăмне мăкăртнă, пузо вырастил. || Внутренности. Оп. ис. ч. II. Упи вăраннă çĕрĕ тилли кашкăра çисе тăрат, тет. Упи тилĕрен: мĕн çиетĕн? — тесе ыйтрĕ, тет. Тилли: хам хырăма хам татса илсе çиетĕп, терĕ, тет. Ăна кура упи те хырăмне тата-тата çие пуçларĕ, тет те, виле кайрĕ, тет. Когда медведь проснулся, лиса ела волка. Медведь спросил у нее: „Что ты ешь?“. Лиса ответила: „Рву свои внутренности и ем их“. Смотря на нее, и медведь стал отрывать у себя внутренности и есть их, и тут же издох. || Кишки. Б. Олг. Этемĕн хырăм, кишка, выльăхăн хырăмлăх. || В перен. смысле. N. Хырăм хакне, за еду (получая вместо платы еду). Б. Яныши. Кĕркунне те çаплах эпĕ хĕç тирме хырăм ĕçлеме каяттăмччĕ. || Плод (у беременных). Чхĕйп. Вăлсам хырăм пур чух (во время беременности) мĕле килчĕ, çапла пурăннă; çавăнпа хырăм пур арăмсам мĕле пурăннине калама та пĕлес çук. N. Йывăр çын хырăмне 9 уйăх йăтса çӳрет. Орау. Унăн хырăмĕ ӳкнĕ (выкидыш в раннем периоде). N. Хырăм юлнă. Ст. Чек. Хырăмĕ урлă килтĕр. Альш. Унăн арăмĕ хырăмĕсене ялан пăрахса пырать. Ib. Пуш хырăмлă чухне, когда не было в утробе. Ib. Пĕр-ик-виç хырăм та йăтса пăхрăм ĕнтĕ эпĕ. Была 2-З раза беременна. Ib. Ку хырăмпа çăмăл ирттертĕм эпĕ, леш хырăмпа йывăр пулнăччĕ. ГТТ. Юлашки уйăх, хырăм тыттарса пăхтарас; юлашки кунсем çӳретĕп, вăхăт çитет те-ха (говорит беременная женшина). || Ст. Чек. Ан шарла ĕнтĕ, хырăм! (выражает презрение).

хырăм çĕкле

забеременеть. N. Вăл хырăм çĕкленĕ, вăл йывăр çын, теççĕ.

хыркăн

(хыргы̆н), прижимистый, преследующий во всем выгоду. Завражн. N. Хыркăн, жадный, хапыга, загребущий. Урюмово. Хыркăн çын, жадный человек, любящий все забирать, хапать, хапыга. || Голое, лишенное растительности место, обычно на косогоре, голый пригорок. Абаш. Лашана хыркăна кăларса янă.

хыçлă

имеющий зад, заднюю часть, спинку. Собр. Çук çын çуни хуп хыçлă.

хыççăн кай

подражать; повиноваться. Хĕн-хур. Вăл хăй Ануша пит юратнă, анчах арăмне чарайман: хăй те час-час арăмĕ хыççăн кайнă. Ашшĕ-амăшне. Чуна савăнтаракан çемçе сăмахсем хыççăн кайса хур пултăм. Ст. Чек. Упăшки хыççăн кайса. Ib. Ача-пăча хыççăн кайса: ĕçе ача-пăча шухăшĕпе туса, ача-пăчана мĕн кирлĕ ăна парсан. Синьял. Çын сăмах хыççăн ан кайăр, çын сăмах пуçа çаврать, тет.

хыççĕн

то же, что хыççăн. Шорк. Аслăк хыççĕн йĕр турăм, поскил патне çӳресе. Ib. Çын хыççĕн анчах каять вăл. Чт. по пчел. № 17. Хăшпĕр вĕрентекенсем çын хушнипе мар, хăйсен ирĕкĕпе, хăйсем юратнипе, ĕçлес килнипе хурт хыççĕн каяççĕ (занимаются пчеловодством).

хыт-хура

назв. растения. Хурамал. Н. Карм. Хыт-хура = тăваткăл хура. Б. Аккоз. Хыт-хура, дикий цикорий. N. Хыт-хура, назв. растения. Вилнĕ çын аллине хăш чуне тупăлха вырăнне тыттараççĕ. Башк. Хыт-хура е шпакат курăк, тысячелистник. Чертаг. Хыт-хора, чернобыл. || Общее название сухих, засохших, жестких трав. Альш. См. хытă-хура. Чув. прим. о пог. 457. Хĕлле хирти хыт-хура ăçталла тайăлать, çулла тырă çавăнталла тайăлать. Зимою в какую сторону наклонится высохшая и почерневшая полынь (высокая сорная трава), в ту сторону летом наклонится хлеб. Виçĕ пус. 24. Çĕре хытта хăварас ĕçе тĕрĕс туса пымасан, унта малтанхи çулне пĕтĕмпе хыт-хура шăтса тухать. Кан. Хыт-хура пек типшĕм. N. Хыт-хура вит у, çапă вит у. Чураль-к. Катаран Марфа, патне пырсан хыт-кура. (Сывлам). Ст. Чек. Сухаличчен хире хыт-хура теççĕ. М. Тув. † Хура ĕне пăрушне хыт-хура та пырĕ-ха; çакĕ ялăн хĕрсене урçана та юрĕ-ха. N. † Пăри терĕм акăнчĕ, сĕлĕ терĕм сапăнчĕ; шăтрĕ тухрĕ хуп-хура ăшçунтармăш хыт-хура. || Сред. Юм. Çын хыт-хорине мар, хамăрăнне те шоратса хăвармалла мар-ха конта.

хыт

затвердеть, становиться твердым. Сĕт-к. Ыраш тĕшши полса çитнĕ те, хыта пуçланă, час вырма тохмалла. Юрк. Çул çине хытнă юр ирĕлмесĕр тăрсан... Лашм. † Йĕтĕн çеçки хытать пуль. СТИК. Хытнă юман. (Говорят о долго живущих стариках). Ск. и пред. чув. 94. Пăсăрлантар Сетнерне.: ĕçре хытнă аллипе ан хапсăнтăр çын хĕрне. || Переносно — привыкать. N. Эпĕр топперĕ хытса çитсе, никкаккой храсси ăша та кĕмест. || Пригореть. Юрк. Чукун çинчи те пăтти пĕр пӳрне хулăнăш хытса каят. Тĕпĕнчен те хытат. Эпир çур. çĕршыв 23. Çĕр хытсах пырать, тислĕкпе çемçетнине юратать. || Об облаках. Б. Олг. Çанталăк ояртат полĕ, пĕлĕт хытма поçлат, вĕрлĕкленет, кашталанат. Череп. Пĕлĕт хытат — как бы сохнут, отходят выше (облака). || Затвердеть после вымочки. К.-Кушки. Арки вĕçĕ хытнă иккен. N. Картусĕ те хытнă иккен, атти кĕлли хăпнă иккен. Кан. Тарпа хытса кайнă тăлисене те çавăнтах типĕтет. Изванк. Пĕр вăрăм хытнă кĕрĕк (заскорузлую) тăханчĕ, хул хушшине тепĕр çĕлĕк хĕстерчĕ. Орау. Унăн тумтирри те тир тăвакансен пек хытса çуталса ларнă. || Окоченеть (о трупе). Альш. Ку тăшмана хытса кайсан, салтса илет, тет те, икĕ аллине икĕ мăйракана тыттарать, тет. || Замерзнуть. Ала 27. Хайхи офицер алăк питĕрме тухнă та, аллине тӳрех алăк хăлăпĕ кĕрсе кайнă, тет те, аллисем вара çилĕмпе çыпăçтарнă пек çыпăçса ларнă, тет, çавă офицер вара çĕрĕпех çавăнтах хытса тăнă тет. Якейк. Картара хытса выртнă. Замерзло в карде (животное). || Умереть. Альш. Якейк. Çын вилсен колса: хытса выртнă вăл, теççĕ. || Потерять чувствительность, лишиться гибкости, отупеть (окаменеть). N. Чун хытса çитрĕ. N. Ури хытса ларнă. Он не владеет ногой. N. Кĕсле-купăс калакансем те нумайччен каламасăр пурăнсан, пурнесем хытаççĕ, теççĕ, вара вĕсем ĕлĕкхи пекех таса калайми пулаççĕ. Сред. Юм. Пӳрнисем авкаланаймаç те, чыстиех хытса ларнă (от холода пальцы не действуют). А.-п. й. 70. Пуян арăмĕ хăранипе пĕр вырăнтах хытса тăрать. Ст. Чек. Ку хăраса хытса каят те, хăйне мĕн пулнине каласа парат. N. Вар-хырăм веç хытса ларса. || Забываться. Шарбаш. Ваççан аякра пурăнса чăвашла чĕлхе хыта пуçланă, тет. || Стариться (о пиве). Пшкрт. Сăра хытат (стареется). || Стать недоступным. N. Вăрман та хытса çитрĕ, тесе, хуйхăрнă старик. || Скупиться, скряжничать. N. Ытлашки хытса пурăнса, апат та çиместĕн-çке эсĕ. КС. Эпĕ кăçал питĕ хытса пурăнтăм: хĕлле ĕçкĕ туман, хам та хăнана каймарăм, кĕркунне хамăн пусса çиес выльăха та пусса çимерĕм. Вишн. 60. Çавăн пекех лашасене те йăвăр ĕçленĕ чух, е йăвăрпа çула çӳренĕ чух, хытса туса тăма юрамасть. N. Ма илместĕн ку япалана, хытса тăратăн (скупишься). В. С. Разум. КЧП. Хытрĕ-хытрĕ пĕр пуян, çапах пуйса çитеймерĕ, укçине хураха парса ячĕ. N. Çынсем пек хытса пурнаймарăм. Сред. Юм. Хытнă — 1) стал скупее, 2) затвердел, З) помер (в насмешку).

хытанка

(хыданга), жесткий, твердый. Б. Олг. Шăнăр корăк — хытанка корăк. КС. Хытанка çул, жесткая дорога Ib. Хытанка алăллă çын, с жесткими руками. || Тощий, сухо-парый. Питушк. КС. Хытанка çын, не толстый, но не больной.

хытар

(хыдар), понуд, ф. от гл. хыт. Изамб. Т. Кĕрĕве тумлантарма тытăнсан, кĕрӳ аллисене хытарчĕ те, ниепле те халатне (поддевку) хывма памаст. Бгтр. Вопăр пĕтĕм кĕлеткине хытарса лартиччен. N. Ăçта каян, чĕкеç, çумăр витĕр, çунат вĕçĕсене ай хытарса. Альш. Салма пек, лапчăтса кăмакана лартса хытарат чашкăпа. N. Çăкăра хытарса ярап. || Закрутить. Сред. Юм. Терĕш хытар. || Сжимать. Ёково. Чĕччине хытарат, сжимает соски и не выпускает молоко (о корове). || ЧП. Чунне хытарса çӳрет. Ходит, скрепя сердце. N. Хăй тăванĕнчен кăмăлне хытарса пурăнакана епле çын юраттăр. || N. Лешĕ вĕсене хытарса каланă (сказал строго). Н. Лебеж. Сăнăма та хытарса сăмах хушрăм, виççĕр манет укçана илĕр, терĕм. Юрк. Çак килте хытарса пĕр сăмах ан калăр. N. Ачăрсене Хусана ярас-тăвас пулсан, çак эпĕ каланă пек вĕрентсе хытарса ярăр. || Уговаривать. Никит. Матки Ивана (говорила Ивану жена : сутах парас пулать, ахаль пулмас, тесе хытарчĕ. || Учить. Ачач. 21. Каяс пулать сурăх çитерме! тесе каланă пĕрре çиллĕ сасăпа. Апла каласа вăл ывăлне хытарма шутланă мĕн. Кан. Хытармалла. Надо проучить.

хытă

(хыды̆), твердый, жесткий. N. Хытă çĕр, жесткая земля. Ст. Чек. Хытă (о железе). Чув. пр. о пог. 167. Хытă, хыт тăрать (о твердом облаке, с резкими очертаниями). Эпир çур. çĕршыв 10. Пирĕн тырă та курăк та ĕлĕк хытă пулнă вырăнтах питĕ селĕм пулать. || Жесткий (о воде). Вишн. 67. Хытă шыв та аван мар, ун ăшĕнче пăрçа та лайăх сарăлмасть, чей те пиçмест, ĕçме те хытă вăл. || Твердое, жесткое. С. Дув. Хытă юман хыттине касса турпас тухмарĕ; хытă пуян ывăлне ытса укçа памарĕ. N. Мĕн çирĕн? — Хыттипе çемçи. Череп. Чĕре анине хытă кĕрет (подваливает под сердце). || Тяжелый, трудный. Собр. Ĕç хытă та, çавах та чикмест, теççĕ. (Послов.). N. Сан çăварăнтан тухнă сăмахсемшĕн хытă çулсенче те пăрахмарăм. N. Хытă чирпе чирленĕ çын час вилсе кайма та пултарать. N. Питĕ хытă вăрçă варçать. || Тягость, трудность. N. Вăл пурăнăç хыттине те курнă. N. Пурăнăç хытти чак хытă. Жизнь очень трудна. || Скупой, скуповат, скупость. N. Эй, хытă та! ГФФ. † Пирĕн аттейĕн хытти пор, четвĕрт тĕппе ыр полчĕ. Скуповат наш батюшка — прослыл хлебосолом, поставивши гостям подонки, оставшиеся на дне четверти ГФФ. † Пирĕн аннен те хытти пор, кокăль тĕппех ыр полчĕ. Скуповата наша матушка — прослыла гостеприимной, поставивши гостям остатки пирога. Якейк. † Хоячкам четвĕрт пуçлас тет, хĕрпе кĕрӳ кайччăр тет; пирĕн хончкамăн та хытти пор. Регули 1065. Хытăран никама та памасть. N. Майсăр пуянскер пулсан та, хăйĕн хыттипех. || Устойчивый, соблюдающий себя. Шорк. Хытă хĕр. (Употребляется в смысле хорошего поведения). || Жестокий. N. Хытă чĕреллĕ, жестокий. || Тугой (об ухе). Кама 68. Эсĕ, Митьтя, кунтарах лар, сан хăлху хытăрах. См. хытă холхаллă. || Туго. Тимĕр. Хурама та пĕкĕ кӳлме хытă, чӳлĕкне туртсан авăнмас. Альш. † Пилĕкме хытă çыхайрăм, ăсма хытă татайрăм. Ёрдово. Лашине хытă кӳлсен, тавраш ванать, теççĕ. Пухтел. Хытă уçăлать (о туго отворяющейся двери). || Строгий. N. Закон хытă пулнă. N. Ну, кĕрӳ, питĕ хытă алăра пуль-çке, тепле çăлăнса килен. || Твердо, строго. || N. Ăсна хытă тыт, укçуна хĕсĕкрех тыт. || Строго, сурово. || N. Вăл итлемен çынна эпĕ пит хытă тытăп. N. Ăна тата хытăрах тыта пуçланă. ЧП. Арăму хытă тытсан, эс те çӳремĕттĕн çĕр хута. N. Хĕрарăм пулсан та, хăвăн ачусене хытăрах тыт, вĕсем усала ан вĕренччĕр. Сред. Юм. Ачусĕне хытăрах тыт, ôнсăрăн çын пахчине пит кĕреççĕ. N. Ху ăсна хытă тыт. N. Хытă тăр, сурово, строго жить. Истор. Вăл унта хăйне хăй пит хытă тытса усранă. N. Çынна усал ĕç тума хĕтĕртнĕшĕн хытă сут тăваççĕ. || Грубый, грубо, резко. Баран 58. Хытă сăмах каланăшăн каçар мар. (Может быть надо: „Хытă сăмах каланине каçар“?). N. Вĕсем хытă сăмахсем çĕкле-çĕкле калаççĕ. N. Аннене хытă каларăм, эпĕ сума сумарăм. || Крепко. N. † И вĕçес çук, вĕçес çук, çатан карта хытă тытать. N. Халĕ нимех те тумастпăр, Атăлĕ хытă ларман та. Орау. Çывăрса юлăр.— Ăйăхне хытă çывăратпăр-çке те ăна. Баран. 125. Çанталăк сивĕтнĕçемĕн упанăн ăйхи йывăрланса килет, хытăран хытă (все крепче и крепче) çывăра пуçлать. Кан. Çĕршыва сыхлас ĕçе хытăран та хытăрах вăйлатма кирлĕ. N. Хытă çыврать. Спит крепко. || Плотно. N. Куçусене хытăрах хуп. || Громко. Янтик. † Тата хытăрах каласан, хамăра вăй килмĕ-ши? (Вăйă кĕввисем). N. Хытă кала 1) громко, 2) строго. Альш. Пӳртре хăнасем ĕçеççĕ: шавлаççĕ, калаçаççĕ. Сас-чĕвĕ хытах пӳртре. || Терпеливо. N. Вăл çав асапсене пит хытă тӳссе тăнă. || Быстро. N. Эс хытă отатăн! Ты ходишь быстро. Регули 1401. Эп кортăм, пит хытă чопса кайрĕ. || Много. Вишн. 60. Хытă, час çисен: ку çын çиессе те сатур çиет, ĕçлеме те сатур ĕçлет пулĕ, теççĕ. О сохр. здор. 98. Çиессе те хытă çиеççĕ, ĕçлессе те лайăх ĕçлеççĕ. Синерь. Хваттер хуçисем калаç, тет: пирĕн пĕр стряпкă пурччĕ, çав юмаха (сказки) хытă пĕлетчĕ, тесе калаççĕ, тет. Регули 1402. Хытă çият, ĕçлет. Якейк. Эс онпа хытăрах калаç-ха, вăл сана тем те кăтартĕ. А ты говори с ним больше, еще не то будет. Ib. Эс хытăрах шыва кĕр-хе (к этому можно прибавить: пĕтĕмпех те полăн, т. е. еще утонешь). || Здорово. N. Хытă лартать вăл тĕлĕк, шуйттан. || Сильно. Çутт. 62. Кĕркуннехи тăм хытах укнĕ пулмалла. N. Çумăр хытах çуман. Капк. Сывалĕ-ха. Хытах ӳсĕрмест. А.-п. й. 70. Пӳрнески хытăран хытă шăхăрать. N. Вăрçă питĕ хытă вăрçать. N. Патак ил те, хытă ишсе кăларса яр. ЧС. Алă тата хытăрах ырата пуçларĕ. Юрк. Улпут пĕре çапла эрех ĕçсе пит хытă ӳсĕрĕлнĕ. Капк. Эп сире питĕ хытă кĕтрĕм. КВИ. Чул çумĕнче пĕр этем ларать хытă йăнăшса. N. Йăвăçсем хытăран хытă кашла пуçларĕç. А.-п. й. 15. Йытă тус, ытла хытă ан вĕр-ха, атту кашкăр килсе иксĕмĕре те çисе ярĕ,— тет. Ib. 4. Анне пăхса тăман та, яшка хытă вĕренĕ, мулкач хытă вĕренипе хурантан тухнă та ӳкнĕ. || Очень. N. Сана Верук хытă кĕттĕр ( = кĕтрĕ): килет пулĕ, тесе. Альш. Чĕнтĕм хытă, тет: килес, терĕç. Ib. Хăйсене пыма питĕ хытă каларĕçĕ. Чхĕйп. Пит хытă хăранă. Очень боялись. Регули 1403. Хытă çиленчĕ он çине. N. Арăма кĕркунне укçа хытă кирлĕ пулнă (пока добились). Изамб. Т. Пурсăмăр та пит хытă ӳсĕрĕлтĕмĕр. N. Питĕ хытă тав-тăватăп вăлсене. || Очень хорошо. N. Хотла хытă пĕлетĕп. тетчĕ. || Настойчиво, смело. N. Унта халăхшăн хытă тăракана суйлас пулать. || Крутой (о каше, о яйцах). Чураль-к. Хытă пăтă çимĕттĕм, çăвне кура çиетĕп. Череп. Хытă пиçнĕ çăмарта. О сохр. здор. Çăмарта чĕрĕлле те, калеклĕ пĕçернине те, хытă пĕçернине те çиме юрать. || Назв. болезни. N. Эпĕ хасĕр пăртак сымартарах выртап больницара, хысанаран ăш хытти туртать, и пилĕк ыратать (б. Чист. у.). Ст. Чек. Ăша хытă кĕни. Чăв.-к. Эпĕ ăша хытă кĕнипе ни йĕре пĕлместĕп, ни тăра пĕлместĕп. N. Вилĕм хытти туртнипе (предсмертные судороги). N. Юмăç карчăкки аллине кĕпе айĕнчен хырăм çинелле (мне) чиксе ячĕ те, хырăма аллипе пуса-пуса калать: ак кунта Ишек хытти, ак тата Кипĕт хытти. Ишеке çурта кайса памалла, Кипĕте хур пусса чӳклемеллĕ, тет (от боли в животе). Моя автобиограф. Будучи лет 9 или 10, я заболел какой-то внутренней болезнью. Мать повезла меня к Семеновой старухе. Меня положили вверх лицом. Йомзя подсунула свою руку под мою рубашку и щупала мой живот, при чем говорила: а вот это Ишек хытти (т. е. это жесткое место от Ишаковского бога), а это вот Кипĕт хытти (от киремети Кипĕт) и т. д. Альш. Шыв хытти; ăншăрт хытти; сивĕ хытти; çын çилли хытти; кĕлĕ хытти; вилĕ хытти; вилĕм хытти. Ib. Мананкăкăр айне сивĕ хытти кĕрсе каять та, сывлама йывăр пулать. N. Çын çилли хытти = çын çилли чирĕ. См. çын çилли чирĕ. (вып. ХII, стр. 154). || Назв. поля. Тайба Б.

хытă-кукар

скряга, скупец. N. Хытă çынна хытă-кукар теççĕ. СПВВ. ЕС. Хытă-кукар, япалана шеллекен, хĕрхенекен çын; унтан япала кивçен ытсан, хурăнташне те памаст. См. хыт-кукар.

хытлан

то же, что хăтлан. Изамб. Т. Акă ӳлмĕрен тата çапла хытлансан сута парăп. Сред. Юм. Икĕ пуçлă çын хытланнă поль она. Говорят, когда сделали что-нибудь опасное. Ib. Ним тума аптраса хытланса ларать çав. Делает от нечего делать. N. Чарман полсан, тем хытланĕччĕç. Коракыш. Ĕлĕк çын вилсен мĕн хытланни (древний обычай похорон). Здесь автор относится к этим обычаям, как к самым пустячным вещам, что и выражается у него словом „хытланни“. БАБ. Вăлсем ăçта кайнине, хăйсем мĕн хытланнине пĕр те калаçмарĕç. Янш.-Норв. Çапла хытланса эпир вупăр мĕн иккене пĕлтĕмĕр вара. ЧС. Çапла хытлансан-хытлансан, курма пынă çынсем киле тавăрăнаççĕ. НАК. Эпĕ хăранипеле кăвакала сумкăран часăрах кăлартăм та улпута пама хытланса тăратăп (собираюсь дать). N. Вут хурса вилнĕ çынна хывса хытланнă вăхăтра юпи çуна çинчех выртать. Ст. Чек. Акă вăл эсĕ мĕн хытланнине аçăна каласа парас тет. Он хочет сообщить о том, что ты делаешь, твоему отцу.

хышла

то же, что кышла, грызть. Иванова. Çав вăхăтра унăн чӳречи умĕнче пĕр йытă шăм хышласа выртнă. Собр. Çын хышланă шăмма хышласан, шăл сурат, теççĕ. Эпир çур. çĕршыв 9. Хăрăк туратсене пăчăкăсемпе татса пуçтаратпăр, шăшисем хышланă вырăнсене тăм сĕрсе чӳркесе çыхатпăр. || В перен. смысле. Сред. Юм. Мана хышла пуçланă. Про меня начали говорить. Ib. Ешĕл (если) ô ман çинчен тем те пĕр каласа çӳрет пôлсан, эп ôнне пуçне тытса хышлам.

хивре

крутой, круто закрученный. Хурамал. Çип питĕ хивре (очень крутая). Ib. Çын питĕ хытă калаçсан питĕ усал каласа витерсен, ăна хивре чĕлхеллĕ, теççĕ. Зап. ВНО. Хивре пăяв, круто свитая веревка. Ib. Лашана хивре тăлăпа ан тăлла. || Круто. СТИК. Пит хивре пĕтĕретĕн (çипе). Шалча-к., Ел-пуç, Çичĕ-Пӳрт. Хивре, то же что карă, о тугом кручении, штă пĕтĕрни. Нюш-к. Хивре туго накрученный (о нитке), карă. || Быстро. N. Хивре калаçать. Зап. ВНО. Лаша пит хивре чупать. Нюш-к. Ай, ку лаша хивре пырать.

хир

(хир), приподнимать рычагом, гнуть, разгибать, выдергивать с корнем. См. хаяр. КС. Тункатана рычакпа хирсе кăларчĕç. Капк. Качака сиксе тухрĕ те, рычак йăтнă хăй, хирет кăна, пичкесене ураран рычакпа яра пуçларĕ. Ала 55. Кĕлетĕн пĕр кĕтессине хирсе йăтрĕç çын кĕмелĕх. Кан. Тимĕр лумпа хирсе 250 хăма кăларчĕç (изо льда). Ib. Эпĕр сан çекрет арчуна шĕшлĕпе хирсе уçрăмăр. Çĕнтерчĕ 35. Малтан хăрах хăлхине эмеле ярĕклĕн яртараççĕ, кайран, ыраттарма пуçласан, çыхса пăрахмасăр, çăварне шĕшлĕпе хирмесĕр ĕç те тухмасть. || Срубать или срывать. Альш. Миккул шĕшкĕ каснă чухне шĕшке хирет кăна. Ib. Ачасем вĕт шĕшкĕсене алăпалан хирчĕç кăна (ломали). Сред. Юм. Такам пахчинчен хирсе тохнă ĕнтĕ кô олмана ăсĕм, хăйсĕн пахча çôк ĕнтĕ кăсĕн. КС. Паян вăрманта пушăта хирнĕ вăсам (много нарубили, без счета). Шинер-п. Пӳртӳм хăмисене пуртăсемпе хирсе тăкрăç. Хурамал. Йывăçа нумай кассассăн, хирсе тăкнă, теççĕ. || Натягивать Изамб. Т. Вĕрен лăнчă пулсан, ăна хиреççĕ (натягивают). Ст. Чек. Хивсене пăрт-йывăççипе хиреççĕ (пăраççĕ). || Вертеть. N. Ан хир. Не верти. || В. Олг. Патакпа хирсе кăлар (выгнать побоями). || Бить, разбиваться. Кама 21. Эсĕ çапла вĕт. Санран сиен тумасăр пулать-и. Сан аллусем çын аллисем пек мар вĕт. Хиретĕн вара чашăк-çăпалана. || Истреблять. Изванк. Таках выльăхсене хирсе пурăнать (мур). Ст. Яха-к. Маçилке каларĕ (погадав): вăт ĕнтĕ вăл чӳк сиксе тухрĕ, анчах сирĕн куçăра те курнат, темĕн, вăл епле сире хăвăра выльăх-чĕрлĕхĕрĕ мĕнпех хирсе тăрат (губит). (Туй тавраш тасаттарни). Ib. Эсĕ выльăх-чĕрлĕхе те хирсе ан тăк, çултан çула хутшăнтарса пыр. Не истребляй скота, но приумножай его с года на год. (Из моленья). Истор. Азияра çавăн чух пĕр Тамерлан ятлă хан пур халăхсене хирсе тухнă. КС. Кăçал мур лашасене хирсе карĕ (истребил). Баран. 110. Е вĕсене чир килсе хирсе тухать, е тата усал çанталăкпа пĕтеççĕ (погибают). N. Мур хирĕшшĕ! || Разрушать. Сĕт-к. Хватлă çомăр çуса Мочкаш çинчи, Выл çинчи армансене йăлт хирсе кайнă (армансем татса кайнă). || Пробирать, бранить. N. Хăшĕ-пĕрисем халĕ те ачисене тертлентерсе пĕтереççĕ, ĕçсе килсен хиреççĕ анчах. N. Сăмсуна тасатаймастăн, тесе хирет хайхи ачана. N. Тапратрĕ вăл ачасене хирмешкĕн. || Усиленно работать. || Сред. Юм. Эс туса хирен пôль ĕнтĕ тăта, эп тăваймарăм ĕнтĕ... (с иронией. Смысл: где тебе сделать). Ib. Хирет ĕнтĕ ô. Ну уж он сделает! (Говорят иронически о человеке, не могущем сделать). Ib. Эпир пĕрре иксĕмĕр калемпĕре кайрăмăр та ôнпа, хирет вит ôхмах калĕмпĕре, эп ик çых татнă çĕре виçшер, тватшар çых татать. N. Вăкăр пек (вăпăр пек, вупăр пек) хирет. Усиленно работает. Якейк. Вăсам тырра хиреççĕ анчах. Альш. Темĕн чухлĕ хир хирсе пăрахнă (большое количество поля сжали). Ир. сывл. 34. Килех, илех çавуна, хирсе тăках çаранна.

хирĕл

(хирэ̆л), валиться, падать. Трхбл. Собр. Çĕлен чăмса пырать, çарĕ хирĕлсе пырать. (Утă çулни). N. Хĕçĕ касса пырать, çарĕ хирĕлсе юлать. (Утă çулни). Т. II. Загадки. Çăрттан чăмах пырать, çарĕ хирĕлсе юлать. (Утă çулни). Собр. Çарттан сиксе пырать, çарĕ хирĕлсе пырать. (Утă çăлни). N. Уртемейĕ урăлса выртать, ачисем хирĕлсе выртаççĕ. (Мачча). || В переносн. смысле. Ачач 32. Нумай та иртмест, йăнăшса ахлатни, усал сăмахсемпе вăрçа-вăрçа ылханни çын ăшĕнчен асаплăн хирĕлсе тухать. || Усиленно работать (в пол. ном разгаре). Якейк. Хирĕлсе тыр выраççĕ; тыр вырса хирĕлеççĕ анчах (жатва в полном разгаре). N. Ĕлĕк çапла калатчĕç: Спас çитсен тырра хирĕлсех акаççĕ, тетчĕç. || Вымирать. Орау. Выльăхсем хирĕлеççĕ тесе калаçаççĕ Хирпуçĕнче (вилеççĕ). || Скандалить, ругаться, браниться, остервенеть. Ерех 9. Килне таврăнсан, вăрçма, хирĕлме тытăнать. || СТИК. Паян тем хирĕлсе илчĕ-ха вăл пĕр ушкăн. Сегодня он немножко выходил из себя. Сред. Юм. Эп ним те туман ôна та, çапах манпа пĕрмай хирĕлсе çурет-çке-ха ô. СПВВ. ФИ. Хирĕлни, луш вăрçă шыраса çӳрекен çын, пĕр чарăнмасăр вăрçса пурăнакан çын. КС. Паян халăх çинче хытă хирĕлчĕ вăл (ругался). N. Кинĕ, çавна курсан, пит хирĕле пуçланă, ватă çынна тем каласа вăрçса пĕтернĕ. Хурамал. Тем хирĕлчĕç кĕçĕр йытсем! (неизвестно чему). Ib. Йытсем кĕçĕр (иртнĕ çĕр) хирĕлчĕç (ял йытти пурте вĕрчĕ). Ib. Çынсем çапăçнă чухне калаççĕ: хирĕлеççĕ, теççĕ (пĕри пĕр çĕрте йăванса каять, тепри тепĕр çĕрте йăванса каять). || Задерживаться. Ст. Яха-к. Çук ĕнтĕ, сире ни киремет, ни кĕлĕ, ни çăлкуç тытман, анчах сирĕн килĕш-чиккине пĕр чӳке тасатманнинченех хирĕлсе тăрать. (Туй таврашĕ тасаттарни). || Упрямиться. Альш. Тем хирĕлет ĕнтĕ вăл, теççĕ (упрямится).

хирĕнчĕк

о человеке, припадающем на одну ногу. СТИК. Хирĕнчĕк тесе утнă чухне темĕскерле хирĕнсе-хирĕнсе уксакласа пыракан çынна калаççĕ. || Упрямый, кочевряжливый (больше о молодых людях). Сред. Юм. Пит хирĕнчĕк çын ô, çав çĕр пăт çинче те вăнă пусшĕн вилет вит ô. СТИК. Хирĕнчĕк = хиркеленчĕк. || Фамильное прозвище. Хир-б.

хирĕç

(хирэ̆с’), против. Регули 1304. Эп старика хирĕç лартăм. Ib. 1303. Çиле хирĕç килтĕмĕр. Вăл мана хирĕç килчĕ. N. Сăмсапа сăмса хирĕçех тăмалли çĕре лекрĕмĕр. || По направлению к. Альш. Çухрăм çурă çав яла хирĕç килтĕмĕр. || В (предлог). К.-Кушки. † Тăва хирĕç килтĕмĕр, çавăнпа утсем ывăнчĕç. Альш. Пĕчĕкçĕ лаша — тур лаша, тăва хирĕç туртĕ-и-ха? || Лицом к. Юрк. Тӳртĕн ан вырт, хирĕç вырт. Ой-к. † Арăм та хитре тесе, хирĕç пăхса кулас мар. N. † Хирĕç пăхса авăтать. Кукует, обратившись к ним головой (противоп. тӳртĕн пăхса). Чураль-к. † Хирĕç пăхса кулакан пирĕн варлисем мар-и çав? N. † Тури касăн хĕрĕсем качча хирĕç тăраççĕ, пирĕн касăн хĕрĕсем качча тӳртĕн тăраççĕ. || В сравнении. Рак. Ăна хирĕç нимĕн те тăмас вăл (не стоит). БАБ. Чӳк тавраш кĕллине çав старике хирĕç ăсти пирĕн ялта та çук. N. Начар сухаласан лайăх çĕр çинче те тырă начар пулать, уна хирĕç начар çĕрех лайăхрах тĕплерех сухаласа тырă аксассăн унта та тырă лайăх пулĕ. Юрк. Кĕсем вĕсене пăхнă çĕрте саманине хирĕç пит пысăк патшалăхпа пурăннă. || В ответ, в ответ на. N. Мĕншĕн эсир ырра хирĕç усал турăр? Альш. Унта ахăл-ахăл тăваççĕ. Вĕсене хирĕç вăрманĕ янраса тăрать сассисене илсе. N. Вара ăна хирĕç упăшки: эпĕ, терĕ, нимĕн те калама пĕлместĕп, терĕ. Юрк. Хирĕç (в ответ) çапма çук (т. е. дать сдачи), нимĕн тума хал çук. N. Мĕн пурне те хирĕç калать, хăйне курас çук. (Сасă). А.-п. й. 29. Мĕн мĕнле майпи-качки, тухăпăр та тарăпăр вăрмана. Эпĕр çуккине курсан, вĕсем хăйсемех хыпăнса ӳкĕç,— тет кăна хирĕç качака таки. Ib. 21. Тепри çаппа çăтăр-çăтăр хуç-каласа хирĕç калать: Эпĕ халь тин çичĕ кашкăр çирĕм те, сан валли юлчĕ-ши ара? — тет. Ib. Халь çавсене тытма каятăп,— тет кăна хирĕç утар хуçи. || Навстречу. Баран. 26. Хăй çавăнтах кашкăра хирĕç пĕр кĕтӳ йытă кăларса ярать. Ала 63. † Кĕтнĕ те хăнăр пулсассăн: килях та, тесе, чупса тух. Кĕтмен те хăнăр пулсассăн, пире те хирĕç чупса ан тух. Байгл. Часăрах хирĕç тухрăм та, мĕн пулнине каласа патăм. Имен. Аçуна кала, вăл мана хирĕç ан тохтăр. Ib. Тол çутăлма пуçласан, çынсам хирĕç пума ( = пыма) пуçларĕç. ГФФ. † Хирĕç тохма Натьок пор. Выйти (мне) навстречу — у меня есть Надя. А.-п. й. 9. Ăна хирĕç мулкач пырать. Ib. 16. Пĕр вар хĕрринчен куна хирĕç тем пысăкĕш кăвак кашкăр сиксе тухрĕ. Ib. 11. Пырать кĕсене хирĕç упа. Регули 1303. Вăл мана хирĕç килчĕ. А.-п. й. 56. Кайсан-кайсан, Йăвана хирĕç пĕр хитре хăмăр тилĕ сиксе тухрĕ. || Наперекор, против. N. Нумайĕшĕ ăна хирĕç пыраççĕ. Сунт. Эпĕ мĕн, эпĕ хирĕç мар. || Баран. 124. Упа лăпкă пурнăçа юратать... Хăйне пит хĕсĕк киле пуçласан тин хирĕç тапăнать. || N. Малалла ăшша хирĕç мар, сивве хирĕç. || N. Шăматкуна хирĕç эрнекун. Якейк. Эрнекона хирĕç карăмăр. Поехали в четверг вечером. N. Шăматкуна хирĕç каç. || На. N. Вăл мана хирĕç сиксе тăчĕ. || Изамб. Т. Хирĕç йывăç çурăлмасть. || Вредный, приносящий вред, зло. N. Пур тĕрлĕ хирĕç хаяра та сирсе яр. || Упрямый, назойливый. N. Унăн ачи хирĕç. Его мальчик упрям, назойлив. Ib. Хирĕç çын. N. Хирĕç = кутăн. N. Хирĕçрех çынсем, неуживчивые люди. || Упрямство. N. Хирĕçĕ пур унăн. Упрямство у него есть. || Близкий, кровный (о родстве). N. А хирĕç брак не разрешался и в очень дальних степенях родства.

хире-хирĕç

друг против друга, лицом к лицу. Регули 877. Хире-хирĕç тăрса (ларса) поплеççĕ. Орау. Сăмсисене хире-хирĕç тĕксе сĕркеленсе тăраççĕ. Юрк. Хире-хирĕç тăрса тахçан калаçăпăр. N. Хире-хирĕç тăраççĕ. Стоят, упершись животом в живот. СТИК. Эпĕ вĕсене пуçа-пуç хире-хирĕç çапăнтартăм. Ib. Вĕсем икĕшĕ хире-хирĕç пăхса выртаççĕ (Сред. Юм. пуçпа-пуç). N. Хире-хирĕç калаçатпăр. Альш. Алсапа хире-хирĕç çапсан, сивĕ пулать, тет. N. Ĕлĕк икĕ çын çул çинче хире-хирĕç тĕл пулчĕç, тет. Регули 1305. Иккĕш хире-хирĕç полчĕç. Ib. Иккĕн хире-хирĕç лартăмăр. || Один на другой (в другой). А.-п. й. 30. Тытăнчĕç хайхисем хире-хирĕç мăйракисемпе шартлаттарса вут чĕртмешкĕн. N. Иксĕмĕр те çара алăнах, алăсене хире-хирĕç чиксе çӳретпĕр. N. Хире-хирĕç чиксе хунă. Засунуты один в другой (валенки). || Без перерыва. Юрк. Аван çимене кура, ĕне хире-хирĕç сутара пуçлать. || Концы с концами. N. Пурăнăç хире-хирĕç çитсе пырать. КС. Хире-хирĕç çитсессĕн (если концы с концами сходятся), вара пуянпа пĕрех. Ст. Чек. Хире-хирĕç çитертĕмĕр. Кое-как дотянули до следуюшего урожая, свели концы с концами. N. Укçа хире-хирĕç çитрĕ. У меня в этом месяце первый раз деньги с деньгами встретились. N. Унта пурăнакан хресченсем аран-аран хире-хирĕç çитеркелесе пуранатчĕç. || Самар. Çурчĕ-йĕрĕ пысăк, икĕ пӳрт хире-хирĕç. || Напротив. Изамб. Т. Ул рет аслă урама кутăн лараканнисемпе хире-хирĕç ларат. || Взаимно. Баран. 19. Икĕ кунччен чарăнмасăр хире-хирĕç петĕмĕр. Капк. Хире-хирĕç хур пăтти? — Çапла! Шурăм-п. Тепĕр, хире-хирĕç çӳрекен ĕретрен. || Не переводится. Оп. ис. ч. II. Тарьепе Марье хире-хирĕç чуптăваççĕ. (Мачча хăмипе урай хăми). Целуются Дарья с Марьей. (Потолок и пол).

хирĕç вăрăнни

назв. болезни. Т. Григорьеаа. хирĕç вăрăнсан юмăçсем патне çӳренĕ. Юмăçсем пĕр ывăçа кĕл илеççĕ те çынннне месерле выртараççĕ. Самай пуç тĕлĕнче çаварма пуçлаççĕ те çапла калаççĕ вара: „çĕр таврăнать — таврăнтăр, хĕвел таврăнать — таврăнтăр, уйăх таврăнать — таврăнтăр, çăлтăр таврăнать — таврăнтăр, ял-йыш вăрçса кĕчĕ пуль, кӳршĕ-аршă вăрçса кĕчĕ пуль, сутник-теçетник вăрçса кĕчĕ пуль, арçын вăрçса кĕчĕ пуль, хĕрарăм вăрçса кĕчĕ пуль, сăмахпа чĕнчĕ пуль, сурчăкне сурчĕ пуль, пурте çакăнпала ĕçсе-çисе тухса кайтăр“,— теççĕ те уна, кĕлне кăларса тăкаççĕ те, тата пĕр курка шыв илсе çаплах калаççĕ те, уна та кăларса тăкаççĕ вара. Ягудар. „Икĕ çын ятлаçнă тĕле пулсан, хирĕç вăрăнать. Хирĕç вăрăнсан, поç ыратать, хăсăк килет. Çынна хирĕç вăрăнсан, виç пĕрчĕ хаяр çырли çитереççĕ. Сĕтĕкенне (сок) çăтас полать, йолашкипе çамкана сĕреççĕ, кăкăра сĕреççĕ“, вара хирĕç вăрăнни иртсе каять пулать. Ib. Олма вутине варсăр полсан çаççĕ. Хирĕç вăрăнсан таçаççĕ. Ст. Чек. Хирĕç вăрăнни — çилĕ ӳкни. „Вăл вăрçнă çынна хирĕç пулсан ӳкет, е вăрçнă çын пырса кĕрсен. Çил ӳкни тепĕр чух çынна вĕлерсе те пăрахать. Хăшин çилĕ хаяр пулать: йывăçа та хăртать“. Курм. Хирĕç вăрăннинчен сыватас тесе, пирĕн çакăн пек сăмахсем каланă: „Ылтăм йĕтем, ылтăм йопа; ылтăм йопая хăнча вăрăнчĕ ӳкерчĕ, çавăн чохне тин вăрăнтăр. Кĕмĕл йĕтĕм, кĕмĕл йопа; кĕмĕл йопая хăнча тăм-хаяр вăрăнса ӳкерчĕ, çавăн чохне тин вăрăнтăр мана тăм-хаярĕ. Пăхăр йĕтем, пăхăр йопа; пăхăр йопая хăнча тăм-хаярĕ вăрăнса ӳкерчĕ, çавăн чоне тин вăрăнтăр мана“. См. Магн. М. 152.

хирлен

шумно. Тюрл. Хирлен вăрçать (шумно). || Назв болезни. N. Шăпăрлан шăлашшĕ, хирлен хирешшĕ, мур кĕрешшĕ. СПВВ. ИТ. Хирлен тесе чире калаççĕ. Вăл чир пит усал, çынна сасартăках вĕлерсе тухса каять. Хурамал. Хирлен = холера, мур, пурне те хирсе, çĕмĕрсе çӳрекен. Ib. Пит паттăр çынна калаççĕ: хирлен пек çĕмĕрсе çӳрет, теççĕ. || Употребляется как бранное слово. ЧС. Эй, хирлен! — тесе вăрçать. Хурамал. Хирлен! эс кăна-им çын?

хисеп

(х’изэп), счет, количество, число. Юрк. Çапла илсе кайнисенчен пăсăк çынсем нумай тухнă та, хисепе тулман. N. Алла шĕвĕн тухсан, пĕр патак татки илсе, ун çине шĕвĕн хисеп тăрăх карт туса, çын патне пăрахаççĕ, тет. N. Вĕсем çапах куланай ытлашши парса тăман, хăй çĕрĕ хисепĕн анчах тӳленĕ. Баран. 90. Тăвĕ çӳлех мар, тӳрех виçсе хисеп тусан, виç-тăват çухрăм анчах. N. Халăхран уйрăм хисепреччĕ. N. Алăсăр, урасăр-хисеп илет. (Пăтавкка). Н. Карм. Аслă çул хĕрри пушăтлăх, иртсе çӳрен пĕлĕ хисепне. Пазух. † Самар шывĕсенĕн хисепĕ çук. || То, что причитается. Баран. 83. Вăл (подросток) çитĕннĕ çынпа тан ĕçлесе пырайман, çавăнпа хăй хисепне пĕтĕм ушкăн валли апат хатĕрлесе тултарать. || Время. Ст. Чек. Хисеп килеймен-тĕр-ха. Видно, еще не настало время. || Честь, почет. Альш. Хуçа вара хĕрсене, çав хисепе тунăшăн, килĕнчен тухса кайнă чухне пĕр пилĕк пус пек, вунă пус пек укçа парать. N. Мухтав та, хисеп те парса пилленĕ ăна. Турх. Вĕсем виççĕш пĕр пулса, ялан хисеп шыранă. || Почитание, благоговение. || Баран. 131. Тăм çĕрĕн çиелти сийĕнче пулать (встречается). Вăл минерал хисепĕнче çӳрет. || Мысль, ум. N. Ялан вăл пĕр ĕçĕшĕн тăрăшса ларать, мĕн тăвас ĕçĕ унăн хисеп çинче. Ст. Шаймурз. Калаçма хисеп кирлĕ, сӳс тӳме кисеп кирлĕ. (Послов.). || Участь. Баран. 186. Кайран-кайран вĕсене те лешсен хисепех çитнĕ. Регули 1295. Кăлăх хисепе ан попле ытлашши. Ib. 1282. Хисепе ма поплен? Ib. 1282. Пĕр хисепе ан кил.

хисеплĕ

имеющий счет; сосчитанный. ЧП. Эпир уйăрласси хисеплĕ. N. Вăл чул юпа (çухрăмсерен чул юпа) пичетлĕ, пирĕн кунсем хисеплĕ. (Солд. п.). Кĕвĕсем. Пирĕнех те хирсем пит хисеплĕ (сочтены. КС. ). Хисеплийĕн юписем пичетлĕ. Аттепе анненĕн килĕнче пирĕн хĕр ĕмĕрсем хисеплĕ. Стюх. Чие аврн кĕске — тытма çук, хисеплĕ кун çитет — чăтма çук. || Почетный. N. Мавзолее кĕнĕ çĕрте — хисеплĕ хурал. Альш. Уччилни касси — касси те хисеплĕ кас вăл. || Уважаемый, почтенный. Капк. Эсĕ, хисеплĕ Семея Иванович, çул урлă сылтăмалла тыт. || Расчетливый, расчетливо, аккуратно. О земл. Хисеплĕ çын кил-çуртра пĕр çулта мĕн чухлĕ услам илессине малтанах пĕлсе тăрать. N. Мĕнле хисеплĕ тытсан та, кунне 15 пус тухать.

хитре

(х’ит’рэ), красивый. Ураскилт. Ах çав хĕр хитре-çке; вăл лайăх арăм пулмалла, хитре хĕр. N. Хитре — чипер = илемлĕ. N. Пурăнăç хитре, жизнь красна. ЧС. Пĕр хитре хура тумтирлĕ çын. А.-п. й. бб. Кайсан-кайсан, Йăвана хирĕç пĕр хитре хăмăр тилĕ сиксе тухать. Ib. 60. Ай сан юрру хитре-çке. N. Хитре инке. N. Витĕр хитре. N. Чипер порăн. Хосанта тесе, он пек, кон пек ан шотла. Онта хитре яшсам нумай поль; хитре яша ытаримасăр, хувăн ĕмĕрна ан иртер. КВИ. Тӳрриперех каласан, хитрех те мар мухтама, начар та мар хурлама. СПВВ. ГЕ. Чип-чипер е пит хитре — тăпăлкки япалана калаççĕ. Ал. цв. 5. Ку чечекрен хитри çук. ГФФ. † Эп савнирен хитререх те, çавах савни йоратмасть. Я красивее своего милого, а все-таки он меня не любит. || Хороший. || Пышный. КВИ. Хура куçлă хĕр инçе хăйĕн хитре пӳртĕнче. Черноокая далеко в пышном тереме своем. || Якейк. Кон чĕлхи-çăварĕ пит хитре (очень красноречив). || Худой (о человеке). Календ. 1904. || Красиво, мелодично. Шурăм-п. Туй ачисем ун хыççăн питĕ хитре юрлаççĕ. || Красавец (-ица). N. Халĕ те кĕтет пулĕ пĕр хитре. || Красота. Шетмĕ. Он хитринчен тĕллĕннĕ. || Хитрость. Ала 28°. Çавă Йевкене вăл хăй хитрея вĕрентнĕ (научил хитростям), тет.

ху

хо, межд. удивления, соответствующее русскому ах. N. Ача (парень) тăрать те: хо! эп пит нумай çурнă-çке, тет (спал) Орбаш. Пичĕш калать: хо, нумай çывăрнă (ах, как я долго спал). Ib. Чĕрĕлчĕ те (ожил) калать: ху, нумай çывăрнă, тет. Якейк. Ху! эсĕр конта тосан кăларнă. Ах, как вы здесь напылили. || Соответствует русскому фу. Сред. Юм. Ху, тем шăрши килет! Изамб. Т. Ху! ывăнтăм! Панклеи. Хо, этем шăрши кĕрет. (Из сказки). Альш. Ху, кунта этем шăрши килет. Ау 99°. Хай араслан килет, тет, çын çисе, пӳрте кĕрет, тет те, калат ку: ху, çын шăрши, тет. N. Çавсам каланă: ху, этем уль-хĕр шăрши кĕрет, тенĕ.

ху

ты сам, себя. КВИ. Эпĕ асап курнишĕн ху айăплă, эпĕ мар. N. Эсĕ ху, ты сам. Юрк. Ху пĕлетĕн, эпĕ уншăн хĕрĕх тенкĕ тӳлерĕм. КС. Ху патна, ху пек. N. Ху пĕлсе ху пурăн, тенĕ. А.-п. й. 16. Илсе кай мана та хупа. СТИК. Ху каланă сăмахă хăна çаврăнса çиттĕр. (Ылханнă çынна хирĕç тавăрса калаççĕ). || Твой, свой. N. Хăвăнтан ан кăлар. Не расходуй своих денег. N. Эсĕ ху укçуна çухатрăн. А.-п. й. 45. Ларт хăвăн çурăму çине утлантарса, вара çул кăтартăп. Посади на свою спину, тогда покажу дорогу. Альш. Ялта ырă çын кирлĕ, ху тенĕ çин кирлĕ: ялпа ял пĕр тăрат. N. Эсĕ уншăн кулянса, çунса ан пурăн, санăн ĕнтĕ хăвăн хăвна çитрĕ пулĕ. N. Ху чĕлхӳне пĕлекене нумай çăмăл пулать тĕнчере пурăнма. Юрк. Йытă пӳрт çине пăхса улани çын вилессе пулат. Ху пуçна пултăр, тесен çынна сиен пулмаст. Тип-Сир. Пичĕшĕ ăна каланă: халĕ мĕнле кайса илес ĕнтĕ ăна, тенĕ. Шăллĕ каланă: эй, ухмах! ăçтан кайса илен ăна, кайсассăн та ху пуçна çиме кайни анчах пулат, тенĕ. Эльгер. Чăваш çынни, паттăрлан; ху ĕмĕрне ан çывăр.

хуйхат

хойхат, спугнуть, пугать, шугать, производя какой-либо шум. Хурамал. Пĕчĕк ача чăх чĕпписене хуйхатса çӳрет. Изамб. Т. Кураксене хуйхатрăмăр (напугали). Б. Олг. Çак шăнасене хойхатсар ( = хойхатса яр). Ib. Çав утсане хойхатсар. Альш. † Аслăк çинчи сар-кайăк, çын хуйхатман пулсассăн, вĕçес кайăк марччĕ вăл. Толст. Тискер кайăксене нихăçан та çын хуйхатса курман (там). Орау. Хуйхати = хăвала, шугать. Петрунка (Тюменск. окр.). † Пӳрт пуçĕнчи квакарчен, çил хуйхатман пулсассăн, сивĕнес кайăк марччĕ вăл.

хуйхăрт

понуд. ф. от гл. хуйхăр. Юрк. Ăсан кайĕкĕ иленчĕ (к березе), хурчăки пычĕ — хуйхăртрĕ. Ст. Чек. Каяс-ха, унпа хуйхăртса калаçас. СТИК. Эсĕ çак япала çинчен пĕр те хуйхартмастăн-ĕçке (не заботишься). Ib. Çынсен ачи-пăчисем темле пит ăслă пулаççĕ: вунпиллĕкре кăна-ха, халех ват çын пек хуйхăртса калаçаççĕ (серьезно, заботливо говорят).

хулай

хулайĕ, подмышка. СТИК. Хулай, внутренняя часть плечевого сгиба. N. Туй ачисем кĕрлесе, карталанса куçаççĕ, хулсем айĕн пĕшкĕнсе арăмсемпе ташлаççĕ. Трхбл. Хул айĕнчен хĕстерет. Давит под мышками. || В перен. смысле. Юрк. Унтан кунтан илтсессĕн, ырă çын хулайне кĕрсе тăр.

хулари

городской. Юрк. Ан кала та ĕнтĕ, тăван, ку çулта ялта та хулари пурăнăç пулчĕ. N. Холари çын ялти порнăçа пĕлмест. (Старая поговорка).

холан

то же, что ялан. К. -Токшик. † Сик, сик, хора лаша! Пере ыр çын хĕр памасть, ыр çын парать ыр çынна. Хонями коштан полтăр-и! Холан çопкă çытăр-и, холан тапкă çытăр-и!

хулăн

(хулы̆н), толстый. N. Хĕлле пăр хулăн шăнать Ст. Чек. Темĕскер, çӳлĕ те хулăн, çул çинче тăрать. Ib. Хулăн çын, толстый. N. Вăл пит хулăн çын ларнине курнă. || Низкий (о звуках). Ачач 29. Хăнкăр-хăнкăр! хăнкăртатаççĕ хулăн-уçă саслă хăнкăрмасем. || Густой (о хлебе). N. Уйĕнче те тырă-пулă хулăн пулать. || Богатый, зажиточный. Пазух. † Хурăнташсем хулăн та, хамăр чухăн, епле пăхассинчен те харатăп. СПВВ. Тăвансем хулăн, хамăр чухрах, епле юрассинчен хăратăп. Юрк. Тăванăмсем хулăн, хам çӳхе, сивĕнесрен чунăм çук.

хуллаттар

понуд. ф. от хулла. ЧС. Килте сывмар çын тавраш пулсан сăхман витĕнсе хуллаттарма пырать.

хуллен

медленный, медленно; тихо, тихонько, потихоньку. А.-п. й. 87. Сахар ирпе тăрать те, хăй ĕвине çавăтса, хуллен утать хулана. Ib. 91. Вăрман хĕрне çитрĕç те, хуллен пырса чарăнчĕç. Альш. Пулĕ-ха хуллен-хуллен. N. Çавăн пек пурăнăçпа çамрăк çын хуллен-хулленех кил шухăшне манса пырать. Эльгер. Хуллен вăркăшать кăн-кăвак сывлăш. Альш. Хуллен кăна калаçкаласа пыраççĕ. Ст. Чек. Хуллен (тихо) хăвала; хуллен (медленно) кайса кил. КВИ. Чул ту пĕр пĕччен хуллен йĕрет, хурланать. Одиноко он стоит, задумался глубоко и тихонько плачет он в пустыне. || Постепенно. Альш. Çапла хуллен-хуллен пĕтнĕ вăл хрессем (постепенно пропали, исчезли кресты на кладбище).

хулху

крупный, высокий (о лошади). Орау. Хулху = пысăкрах. Сан лаша маннинчен хулхурах, пĕтеврех, çӳллĕрех. Ib. Манăн лаша саннинчен хулхурах (побольше корлусон и вышиной). Ib. Паян пасара пĕр турă лаша илсе тухнă, хăй чух (немного) пирĕн хура лашаран хулхурах та çав, хитре тенипе хитре çав. || Толстый. N. Хулху = хулăн (толстый, выльăх, çын). || Якейк. Шор колачне касмашкăн холху çĕççи кирлĕ, тет, холху çĕççи тумашкăн тияк ачи кирлĕ, тет. || Удобренный навозом (о земле). Якейк. Холху çĕр = навослă çĕр. || Неплотно, неполно, слабо. Икково. Холху тăянă ( = тиенĕ). Шорк. Арпине мăйăха пит холху тултарнă. (Очень слабо набито). Якейк. Вăл мана пĕр пăтакка омма холху пачĕ ( = кĕт тулимирах пачĕ).

хум

хом, волна, вал. N. Тинĕс хумĕ çапса ӳкернĕ пек, хытă юстарнă вĕсене. N. Хум çапса киме шыв кӳрте пуçланă. Орау. Шыв хĕрĕнче ларса хумпа килсе ӳкессе кĕтет ку çын укçана. N. Пиçсе çитнĕ вăхăтра ыраш тинĕсри хум пек хумханса выртать. N. Халь тинĕс хĕрĕнче тăратпăр, тинĕс мĕле хом ярнине пăхса. Шурăм-п. Шыври çĕлен хум ярса, хыттăн ишсе тухрĕ, тет. КВИ. Чӳхенеççĕ хумсем, çил улать, шăтăр-шатăр юпа авăнать... Играют волны, ветер свищет, и мачта гнется и скрипит... Ib. Тинĕс хумне çапмарăм, çăлтăрсене тивмерĕм, эпĕ ача сыхларăм, ун сăпкине сиктертĕм. Изамб. Т. Çырмара хум хумхана пуçланă. N. Хумсем çыр хĕрне тухаççĕ. Волны набегают на берег. N. Ăна хумсем çыран хĕрринелле кăларса çапнă. Альш. Кăвакарчăн шыв ĕçет, çуначĕпе хум çапать. Макушк. Пурçăн çунатлă шур хурчăка ик çунатне çапать те хум ярать. УМ. Çĕршыв тăрăх савăнăç хумĕ кĕрлет çĕклесе çынсене. || В удвоении — волнуюшийся. Сорм-Вар. Хум-хум кĕпер, хум кĕпер, хумханмасăр каçмарăм; çӳл-çӳл кĕпер, çӳл кĕпер, çӳçенмесĕр каçмарăм.

Хум

Хом, имя сказочного героя. Кр.-Чет. Хом ятлă çын порăннă. Онăн виçĕ арăм полнă. (Из сказки). П. И. Орл. Хум хĕрĕйĕн кĕпи чăпар. (Кăркка). Рак. Хум хĕринĕн пиççихийĕ кĕске. (Сулă).

Хумка касси

одна из прежних частей Тукас, одного из околодков д. Яншиховой. Янших. Б. Хумка касси — куçачченхи урам ячĕ. Унта Хумка ятлă çын пурăнатчĕ.

хумхан

хомхан, волноваться. качаться. Ала 21. Улпут пынă çĕре карап шыв çинче хумханса çеç ларнă, тет. N. Инçе мар, çынсем çӳлелле ывтăнса каввисем курăнать. Çĕр хумханса тăрать чисти шыв пик. Çынсем тупă сассипе ăнтан карĕç. В. Олг. Йӳç ( = йăвăç) тăрри хомханать. А.-п. й. 65. Ма парăп эпĕ ана хамăн йĕкелĕмсене,— тет юманĕ хумханса. N. Çилпе хумханса ларакан хумăш. БАБ. Хăмăш çилпе епле хумханать, çавăн пек хумханĕ. N. Çурти çунать хумханса. N. Юпа пуçĕ çине çутнă çурти сывлăшпа хумханса еррипе çуна пуçласассăн... N. Ан хумхансем, тăрри, ан суллансам, çил ăçталла вĕрнĕ, пуçĕ унта. Сĕт-к. Хăмăшлăхра хăмăш хомханнă, хомханнине сисмерĕм. Чураль-к. Хурăн тăрри хумханĕ, хура халăх пуçтарĕ. (Урай шăлни). Хора-к. Кайăкĕ тăрса кайсассăн, холли йолать хомханса. Янтик. Эй хуп кĕпер, хуп кĕпер, хумханмасăр каçрăмăр. Кĕвĕсем. Çӳлĕ тусем çинче курнитса, унăн чӳречисем шăвăçнитса: çиллĕ-тăвăллă кун хумханать, хĕрлĕ хĕвеллĕ кун ялтăрать. Альш. Çӳл ту çинче горница, чӳречисем ешел кĕленче, çиллĕ кун хумханать, хĕвеллĕ кун ялтăрать. Çутт. 154. Йĕри-тавра тĕтĕм-сĕрĕм хупласа илнĕ, вĕри сывлăш хумханса çеç тăрать. Янш.-Норв. † Аслă улăхра куккук авăтать, хура вăрман çине янратать, хура вăрман çине янратнипе ялти ватă-вĕтĕ савăнать, ялти ватă-вĕтĕ савăннипе сăпкари ача хумханать (качается). || Колыхаться. ГФФ. -† Куккук алтать, поçне охлать те, хорăн тăрри хомханать те, симĕс çулчи тăкăнать те. Кукушка кукует, кивает головою — макушка березы колышется, и падают зеленые листья.. ГФФ. † Орам хошшинчи йăмрийĕ, кайăксем тăрса кайсассăн, йомри йолать хомханса. Когда с ветлы, растущей на улице, улетят птички, тогда она так и заколышется. || Грациозно двигаться; веселиться, радоваться. С. Тим. Пуян кинĕ пулайăттăм, кĕреке умне тăрăттăм, кĕреке илемне кӳрĕттĕм, хурăнташсем умĕнче хумханайса çӳрĕттĕм. Рак. Çинçе пĕвĕм, хура куçăм, хумханĕ-çке çичĕ ютăн киллĕнче. Сред. Юм. Хура вăрман ăшĕнче çамрăк хурăк хумханать; хура хăлăх хушшинче çамрăк пĕвĕм хумханать. N. Айхай çинçе пӳçĕм, айван чунçăм, хумханать-çке ырă çын умĕнче. С. Дув. Тарăн çырма пуçĕнче хăмăш чипер хумханать, вăйçи маттур каласан, тавтăш чипер хумханать. Альш. Мĕшĕн савăнас мар, юрлас мар? Тăванăмсем тăраççĕ хумханса. Ib. Эп юрламасан, кам юрламалла: тавансем тăраççĕ умра хумханса. Н. Лебеж. † Выльăр-кулăр, терĕ вăл; вылянатпăр тьыха пек, хумханатпăр хăмăш пек. Бюрг. † Тăванлă çынсем хумханĕç, пирĕн пек тăлăх туратсем хурланĕç. Тайба-Т. Тăвансем пурри хумханать, тăван çукки хурланат. Юрк. Хурăнташлă çын хумханать, хурăнташ çукки хурланать. Пазух. † Туй варринчи туй ачи уçă сассипе ян ярать, ют çыншăн мар хумханать, хăйĕн варлă хĕрĕшĕн. Юрк. Сатра шăпчăк ян ярат. Вăл сирĕн пек юрламас, тепĕр шăпчăка чĕнмелле те, хытăран хытă юрлат вăл; туй варринчи туй ачи уçă сасси ян ярат, ют çыншăн мар хумханат, хăйĕн варлă арăмĕшĕн. Сред. Юм. Посра тырпôл полсассăн, ялти халăх хôмханать (веселится, движется). Альш. Хурăнташлă çынсем хумханмĕç, хурăнташсăр çынсем хурланмĕç. || Слегка горевать, беспокоиться, волноваться. Синерь. † Çакă çынăн хăнисем киле каясшăн хумханаç. N. Хăмла çырли хумханать, пирĕн хумханасси пĕтес çук. Ск. и пред. чув. 26. Юлан утпа хĕр каять, йĕрсе юрлать хумханса. N. † Амăшĕнчен хĕрне уйăрсассăн, ашшĕ-амăшĕ юлчĕ хурланса, ăратни-ăрăвĕ юлчĕ хумханса.

хуп

лубок. N. Виç тенкĕлĕх курăс хупĕ илтĕм. Пазух. † Çурту çине мĕн витнĕ, мĕн витнĕ? Хăмăш касса хуп витнĕ, хуп витнĕ, Ст. Чек. Алăк çинче хуп татăкĕ. (Хушпу хыçĕ). Трхбл. Пӳрт кĕтессине хуп тăратрăм. (Хушпу хыçĕ). Букв. Пӳрт хыçне хуп тăратнă. Бур. Çавăн чухне пĕр çын хуп тиесе кайнă. Артюшк. Кăвак кăварчин хуп хушшинче, çунат мĕлки кил картиш варринче. Вил. йăли. Çунă чух малтан пурт варрине урайне хуп хураççĕ. N. Пирĕн ялпа вăсен ялĕ хушшинче ката пур, унта хуп (вилĕ турпас) пăрахаççĕ. || Падаль. || В переносном значении. N. Хуп турттарать = çывăрать. (Çын çывăрнă чухне хуп сĕтĕрнĕ чухнехи пек хашлатать). СПВВ. НН. Хуп турттарать тени — çывăрать тени. Вăл хуп турттарма кайрĕ тени — ыйха карĕ тени пулать.

хупла

хопла, покрывать, N. Хупла, покрыть (çуртана савăтпа). N. Сараппанпе хупласа, покрыв сарафаном. N. Марук аслă ывăлĕпе упăшкине çурнă пĕренесемпе хупласа тунă тĕттĕм сарайне хăварчĕ. N. Тата ан хупла, асту. Альш. Тӳшек ăшне хупласа хучĕç (икерчисене). ЧС. Пит вĕрирен пичĕсене çĕтĕксемпе хупласа тăраççĕ. Якейк. Çаксене порне те хорана ярса вĕретеççĕ те, çĕпрепе четвĕрт кĕленчишне ( = кĕленчи ăшне) ярса хопласа лартаççĕ. || Закрывать. N. Унтан вара пĕтĕм хĕвеле хупларĕ, çирĕм хăлаçран çын курăнмасть. Сред. Юм. Кăмака çăварĕнчен ăшă трук ан тохса кайтăр тесе кăмака çăварне хоплакан листока питлĕх теççĕ. N. Шăтăк çăварне хупланă чул. N. Кăмака çăварне питлĕх хуплани. N. Хĕвел каланă: „Çук, эпĕ вăйлă мар, мана çумăр пĕлĕчĕсем хуплаççĕ“, тенĕ. Якейк. Çил-тăвăл чох хăйăр вĕçсе пĕтĕм пĕлĕтпе хĕвеле хопласа лартать (илет). Шор-к. Чĕпписене хĕрхенсе çунат айне хопласа ларĕ. Кан. Апат-çимĕçе ялан хупласа хурас пулать. N. Кимми ӳпĕнсе хăйне хупласа хунă. Баран. 89. Кӳме умне карнине антарса хупласа хутăм. Книга для чт. 158. Хура тĕкĕсенчен пирĕн кунта нимĕн те тумаççĕ, анчах Африкă çĕрĕнче хĕвел пит пĕçересрен хупламалли сулхăн тăваççĕ. N. Çуни хамăра хупласа хучĕ. || N. Çырмана пĕтĕмпе хăва хупласа илнĕ. КС. Кӳлле мăк хупласа илнĕ. (Илчĕ — если сами наблюдали процесс). N. Ăна кавăн хупласа хĕвел тивертмен вара. || Затемнять. Цив. Çыннăнне ан ăмсан тени ĕлĕкхи вăхăтра халăх куçне хуплама çеç кирлĕ пулнă. || Замести. Баран. 96. Аяккинчи çула юр хупласа кайсан, çав çулпа иртсе çӳреççĕ иккен. || Залить. Орау. Шыв сасартăк (трук) юхса килсе хупласа илчĕ те, çыннисем япалисене те кăларимарĕç. Вследствие быстро нахлынувщей воды люди не успели вынести вещей. || Складывать. Собр. Пĕр хур çунатне хупларĕ те, пĕтĕм тĕнче хупланчĕ. (Каç пулни). || Зажимать. N. Çăварна аллупа хупла (зажми). Капк. Хĕнекенсенчен пĕри ăна çăварĕнчен хупласа çапла каланă (Париж урамĕнче). Кан. Тутине хупласа лартать. Зажимает ей рот. || Заглушить. Кан. Пурте пĕрле хутшăнса хăлхана хупласа лартаççĕ. || Мешать, надоедать. Сĕт-к. Пирн лакăм час шăршăнмасăр хоплать. N. Ĕçĕ нуммайи темех марччĕ вăл,— урăх ĕçе чарни хупласа тăрать. Якейк. Сирн ялсам тырăшăн килсе хопларĕç (аптратрĕç) мана (просили взаем). N. Куç курманни мар-ха унта, пĕлменни хуплать. Курм. † Ай пичи Ярмола, ай инке Варвари, суя пичи Михал пор; нимĕн суя полас çокчĕ, арлаççине кайни хопларĕ. ЧП. Пултран кĕпçи тĕл пултăм, татам çием тенĕ чухне çава касрĕ хупларĕ. || Погубнть. Хурамал. Кирлĕ япала çухалсан çухатакана калаççĕ: хупларăн ĕнтĕ, çтан тупас ĕнтĕ ăна, теççĕ. Г. VII. Хупларăн, анне, мана, хупларăн, çук çĕре (в бедное место) кайнă пулсан (замуж), ырă курнă пулăттăм (мне лучше было бы). Книга для чт. 52. Хуçа тĕлĕк курать: ун çине вĕтĕ чулсем тăкăннă пек туйăнать, чулĕсем: хупласа хуратпăр, хупласа хуратпăр, чĕрĕллех хупласа хуратпăр, теççĕ пек. Баран. 92. Вăл (лавина) пĕтĕм ялне çынни-мĕнĕпе хупласа хурать. Ст. Чек. Хупла çав çурта, хупла, пĕтер, ырă кун ан курайтăр. ЧП. Курайман тăшмансем хупларĕç.

хуплан

хоплан покрыться. Юрк. Çын выртат хупланса. Аттик. Вăрмансемпе пахчасенче йывăçсем çĕвĕлчĕсемпе хупланса лараççĕ. Сам. 9. Культтурă чаплăхпе хупланнă ĕмĕр, нумай ырлăхсем эс сĕнеттĕн малтан. N. Чӳлмек йăванса карĕ те, ӳпĕнсе хупланчĕ ларчĕ (опрокинулся). || Закрыться. N. Саншăн, тăван, йĕре-йĕре хупланайрĕ икĕ куçăм. СТИК. Тăракан çын кантăраран туртать те, вĕçен кайăксем хупланса лараççĕ. || Наброситься, накинуться. N. Пирĕн çие хупланăр. П Чернеть. N. Кун çути хупланса ларĕ. N. Хупланса-хупланса пĕлĕт килет, мĕн çуса иртессе пĕлместĕп. N. Хора вăрман пек хопланса килет. || Заходить. Сĕт-к. Хĕвеллин пăхасси номаях мар та-ха, час кĕлет айне хопланмалла. || Оглохнуть. Альш. Хăлха хупланса ларчĕ, уши заложило. || Пропадать. Сиктер. Хытă шаккасан хур çăмарти хупланат (в них умирает зародыш). Тюрл. Хопланса карĕ, шăтса тохаймарĕ (растение), вăйлă çăмăр пасарса карĕ. || Подвести. N. Хамăра хамăр хуплантăмăр. Мы зашились (подвели самя себя). N. Çуртне страховать тунăччĕ, анчах хăйсем тĕртнĕ тесе нимĕн те памарĕç, хупланчĕç. || Погибнуть. Сред. Юм. Ним çиме çôк чôхне те кôланай пуçтараç пôлать-и-ха ôна, хôплантăмăр вара апла хытлана пуçласан, тесе йĕрнĕ. Полтава 101. Килмен хăнан хаярлăх паянхи кун хупланчĕ. Ск. и пред. чув. 89. Пĕтрĕ пĕр чун тĕнчере, ĕçĕсемшĕн хупланчĕ. Хастарлăх 33. Ишнĕ ĕнтĕ, хупланнă. || Хопланнă, пострел. Начерт. 186.

хуплу

хоплу, пирог. КС. Хуплу, пирог на сковороде с мясом. Сред. Юм. Хуплу, круглый пирог с мясом или с ягодами, рыбой, закрытый сверху, на сковороде из пшеничной муки или из смешанной с пшеничной. Ст. Чек. Хуплу, круглый пирог с начинкой из мяса и крупы (закрытый). Хурамал. Хуплу, пирог закрытый с мясом или рыбой на сковороде. Тюрл. Хоплу, круглый пирог из говядииы с крупой на сковороде. Н. Седяк. Хуплу, çатма çине чуста сарса ун çине çăмарта пăтратса яраççĕ, вара кăмакара пĕçереççĕ. М. Тиуши. Хур ашĕ хуплу çиес килет. N. Аш пулсан хуплу тăвăттăм та, çăнăх çук, тесе каларĕ, тет, ĕлĕк пĕри. Охотник. Хуплу, особенно приготовленное заячье мясо в тесте. Слакбаш. Куян хуплăвĕ, çăмарта хуплăвĕ. Хурамал. Çăмарта хуплăвĕ. ЧП. Ашĕнчен хуплу турăм. Н. Кунаш. Çиессĕм килет, ĕçессĕм килет, кăмакарн хуплу енелле чунăм туртать-çке. Разг. С. Мих. 18. Хоплу — „караваец“. Сред. Юм. Хôплу, çаврака какай кокли. Ib. Хăна чĕнсе сăра ĕçекен çын патне ялти ратнисĕм хуплу пĕçерсе илсе каяççĕ. N. Потĕр-потĕр потени лаптак корăк йоратать, эпир хамăр çавнашкал поçламан хоплу йорататпăр.

хур

хор, класть, ставить, положить, поставить, строить. Ст. Чек. Кĕнекене минтер айне хутăм. Я положил книгу под подушку. А.-п. й. 4. Асаттепе иккĕн çĕклесе хума тăратпăр — хураймастпăр. Ib. П. Ваçлей нушана епле лектернине, ăçта хунине, епле çавăнтан вара пурнăçĕ малалла кайнине хунĕне тĕпĕ-йĕрĕпе каласа пачĕ. Василий рассказал тестю обо всем подробно: как он поймал нужду, куда положил, и как с того времени жизнь у него пошла хорошая. Ib. 71. Илсе хурас ăна кӳме çине, тет вăл ямшăкне. Ib. 71. Вилнĕ кашкăра кӳме çине илсе хураççĕ те малалла вĕçтереççĕ. Ib. 54. Йăви хăвăртрах сивĕнтĕр тесе, чӳрече çине пырса хучĕ. Ib. 94. Шурă халат тăхăнса, тухтăр пекех тумланса, сарă чăматан йăтса, тĕрлĕ кĕленче хурса, ĕне хӳрине чиксе, хуллен утать хулана. Ib. 77. Каçхине Ваçлей лаша кӳлчĕ те, нушана тытса хупнă арчана урапа çине хурса, вăрмана тухса кайрĕ. Вечером Василий заложил телегу, поставил сундук, взял железную лопату и отправился в лес для похорон нужды. Ib. 68. Çăнăхпа пĕрле вăл Пӳрнескене те илсе кĕчĕ, тет те, çăнăхне аламасăрах кăвас хурса лартрĕ, тет. КВИ. Анчах шăлнĕ укçине хăйĕн айне хурса ларнă. ГФФ. † Кăвак сăхман илемсĕр сак çинче хорса каснăран. Серый кафтан некрасив потому, что его кроили на лавке. Регули 854. Ман тырă (тыр) питĕ нумай, ташта хома вырăн топас. Н. Седяк. Вăя пуçланă чух шăпа тытса çăпатасене хурала хураççĕ (кладут под охрану). N. Кĕлте çыхнă чухне çурлана хулпуççи çине хураççĕ. ЧП. Атьăр тутăр кумар-и, варрине хура хурар-и? Янтик. Есир япалусене çакăнта хурайрăр. Ib. Килсен кала вĕсене, япалисене çакăнта хурайччăр. Ib. Эс, Хветĕр, çурлуна çакăнта хурайăр, никам та илес çук ăна. N. Урăх çĕрелле кайса хуман-и? Не положила-ли куда-нибудь в другое место? А.-п. й. 66. Пĕр карчăк кăмака умĕнчи кашта çине типĕтме вутă хунă, тет. Ib. 106. Çавăнта сарайне кайса хур, теççĕ хуçисем. Якейк. Тепĕр рет хорса каяс. Надо начать класть новый ряд (напр. кннг). N. Тăхлаччи пиçнĕ хура пĕр-пĕр савăтпа сĕтел çине пырса хурать. N. Эсĕ лашăна юпа çумне хур, ху тăрăх сак çине лар. N. † Айăм, айăм темесен ая минтер хумĕçĕ. НР. † Çырма орлă каçă хотăм. Мостки устроил через речку. Султангул. † Эсĕ леш енче, тăван та, эп ку енче, кил иксĕмĕр хурар та ай каçмине. Хуратсăн хур каçмине ай çӳçерен, пусмассерен вăль-вăль та ай авăнтăр. Н. Карм. Каçмăрсене хурсан çирĕкрен хурăр, каçмассерен каçмăр авăнтăр. || Прикладывать, приложить. N. Вăл хăлхине ĕçчена çумне хунă та итлет. Он приложил ухо к стене и слушает. О земл. Кĕнеке тăрăх мĕн пĕлнине ĕçе хума тăрăшаççĕ. N. Çитмĕл çула çитрĕм, çын çине алă хурса курман. || Ударить. Альш. Çакă çĕлен Ивана пырса хучĕ, тет (ударил). || Класть больного в больницу. Кан. Кусене эпĕ хамăр Пеловолшск пульнитсине хутăм. Сборн. по мед. Дифтеритпа чирленĕ çынна часрах больницăна хумалла, е ун патне доктора чĕнсе килмелле. || Привернуть (оглобли). Торп-к. Старик вăрмантан килсе торта хочĕ, тет (привернул). N. Кĕркури турта касса тухса хурать те, урапи çине хăпарса ларса, татах малтанхи юррах юрлать. || Пришить. N. Кĕрĕк çине хур. Пришить к шубе (о воротнике). ТХКА. 71. Çăварнире лаша ĕрĕхсе çурна кĕрĕкĕн çаннине çĕнĕ тир татăкĕпе анне пит лайăх сапланăччĕ, йăллисене çĕнĕрен хунăччĕ. || Заплатать. N. Йĕм çине тăхăрвун пилĕк саплак хунă пулнă. || Натягивать (о струнах). Якейк. Кĕслея çĕнĕ хĕлĕхсем хочĕç (натянули). || Набираться. Урож. год. Нӳрĕпе хăват хурса çитĕнеççĕ хумханса (травы). N. Самана лăпкă тăрсан, эпĕ хăват хурăттăм. || Ставить (самовар). Янтик. Кĕпер пенчи сăрлă юпа ут кăкарни пирĕн у ( = вăл), сăмавар хурса сахăр катни шур явлăкли пирĕн у. || Поставить (охрану). N. Халĕ (1906 ç.) вырăнĕ-вырăнĕпе хурал хунă, е салтаксем тăраççĕ, е казаксем çӳреççĕ. || Ставить в банк (в игре в карты). Орау. Малтан пĕрер тенкĕ хурса вылярĕç. Унтан икшер тенкĕ хура пуçларĕç. || Закладывать, заложить. Альш. 15 тенкĕ парса ятăм та, тăлăпне хăварчĕ хурса. Юрк. Хупаха хур. Заложить в кабаке (вещь). Ib. Хупаха хурса эрех ĕçеççĕ. || Начислять. N. Ун чухне банк укçана пит пысăк процента хурса пама пуçланă. || Творить (ставить) тесто, замесить. Юрк. Кăвас хур. N. Кӳптĕрме хур. Сред. Юм. Колаç хорса лартрăм. (Колаç пĕçерме чоста хорса лартсан çапла калаççĕ). Хурамал. Сăрана хатĕрлесен тепĕр кун ирхине икерчĕ хураççĕ те, каç икерчине пĕçереççĕ. || Назначать на место, на должность. Пухтел. N. Сана каллех ĕлĕкхи вырăна хурĕç. Альш. Унта вĕсем хăйсен хутлăхне пĕр хĕрне касначчея хураççĕ. Истор. Аслă княçа иккĕшинчен пĕрне хурасшăн пулнă. N. Пирĕн ялта шкул уçнă, унта çав Волкăва хăйне тиректăра хунă. Чăв. й. пур. 26. Сана куланай пухма хуратпăр. Ib. 26°. Сана куланай пухма хурасшăн, тенĕ. || Определить, установить. N. Вĕсем пĕтĕм халăх çырăва вĕрентĕр тесе çĕнĕ йĕрке хунă. Орау. Атăсене икĕ мăшăрне те кайса парас: хăшне тӳрлетет, вара пĕр мăшăрне хăй илсе тӳрлетнĕшĕн укçа хури (хурĕ-и)? N. Вут тупăнмарĕ, ыттине ĕçе хунă. || Решать. N. Йышăнмасан укçа пама пăрахăç тума хунă. || Накинуть. П. Патт. 13. Темĕскерле çын кĕрĕкне хулпуççи çине хурса тухрĕ. || Прикрытый. И. Тукт. Кайсан-кайсан, Ульянасене пĕр чăптапа витсе хунă лав тĕл пулчĕ. || Приказать, велеть. N. Çаврăнма хуратна, анма хуратна юланут çинчен? (Такмак). || Подать в суд. Чăв. й. пур. 210. Эпĕ каçармастăп, манăн ача вилет, эпĕ сута хуратăп, тенĕ. СПВВ. Сута хучĕç. || Чув. пр. о пог. 278. Хĕлле юр сакăн-сакăн пусма пек картлашкаллă пит нумай хурсан, çулла тырă-пулă пит лайăх пулать. Если зимою очень много насядет снегу ступеньками, как у лесенки, летом хлеб будет очень хороший. || Уродиться, родиться в кого. Юрк. Такам шуйттана эсĕ хунă! Ib. Митукăн амăшĕ те шарт тĕлĕнет: „Ачу масарĕ ку Митук, кама шуйттана хучĕ-ши? Пирĕн йăхра никам та ун пекки çукчĕ-çке“. N. Вăл амăшне те, пиччĕшне те хуман, пит çемçе çын пулнă. Регули 923. Пĕтĕмпех хама хунă. ÇМ. вăт. || Значит, надо полагать (?). Рукоп. календ. 1908. Шикланаççĕ хур.|| Почитать, ставить во что. N. Илтмĕтĕм сирĕн сăмахăра, чунăм чухлĕ хуратăп кăмăлăра. ÇМ. Этем чунне — выльăх чунĕ вырăнне ан хурăр. N. Эсĕ ман сумаха сумах вырне хумарăн. N. Пирĕн ватăсене чыса хураççĕ. Дик. леб. Çакна хăнăрсене чысламалли тĕслĕрен ĕçме-çиме вырăнне хурса выльăр. N. Кăмăл хурса, хĕрхенсе ман айăпа каçарсам. || Составить, сложить. N. Микула геройсене мухтаса юрламалли çĕнĕ юрă хучĕ. || Сравнивать. N. Петĕр çын чĕрине çăлкуçĕ майлă хурат.|| Зачесть. N. Эсир мана ку ĕçшĕн айăпа ан хурăр, тенĕ. N. Мана винавата хуран. N. Çавна та ĕнтĕ айăпа хуратна? || Давать (имя). Яжутк. Пирĕн ялта пĕтĕмпех (все) Шăнкрин ятлă, ахаль пуп çавнашкал хунă. || Девать. Хĕн-хур. Ачасене ăçта хурас! Вĕсене те пăрахас-и-мĕн? Толст. Çиллĕме ăçта хурам-ши? Юрк. Ай-хай, арăмçăм, сарă арăм, çта хурĕç-ши манăн чунăма? Чем люди живы. Кала эсĕ, укçăна ăçта хутăн? тет Матрӳне. Альш. Килĕнче хăйĕн пурлăхне ниçта хура пĕлмен. Ib. Сирĕн пек лайăх çынсем умĕнче ырă сăмахăма ăçта хурам-ши? Ал. цв. Каялла çаврăнса пăхать те, ниçта алă хума та вырăн çук. || Наливать. N. Сăра хур, наливать. || Пить. КС. Сăра ĕçтернĕ чухне: хур, хур, тесе сĕнеççĕ. || Оценивать. N. Хамăрне 50 тенке хутăмăр. Орау. Сурăха пĕр тенкĕ хучĕç. Оценили овцу в рубль. || N. Эсир канаш тăватăр пулсан, эпир ăна пĕтерĕпĕр; эсир пĕр-пĕр сăмах хурсан, вăл сирĕн пулмасăр юлĕ. N. Хампала иксĕмĕр хушăмăра эпĕ сăмах хуратăп. || Быть принятым. П.-Пинер. Пасара кайсан çын вали кулаç илме хуман. N. Уяра хирĕç юпăнчă илме хунă. N. Ывăла шаннă — хуран çеккĕлинчен тытма хунă тет, хĕре шаннă — алăк хăлăпĕнчен тытма хунă тет. || Потратить. Календ. 1907. Çĕре тухăçлăрах тăвас тесен, ăна ĕçлеме вай нумайтарах хурас пулат. || Пожертвовать. N. Вĕсем халăха ирĕке кăларасшăн хăйсен пуçĕсене хучĕç. || Развести (огонь). НР. † Уй варрине вут хуртăм. Среди поля я огонь развела. А.-п. й. 21. Такасем, пĕр-пĕринпе тĕкĕшессине шанса, шăнасран çапă пуçтарса вут хунă. || В чувашизмах. ЧС. Вăл (лошадь) е хирте е картăшĕнче ирĕк çӳренĕ чухне, ун патне тытас тесе ют çын ан пыра хур (и не думай подходить), хăна пĕр систермесĕр шартлаттарса тапса яратчĕ. N. Эпир çав ӳсĕр пекех пулас мар, хамăр ăса çухатсах хурас мар. Халапсем 27. Тархасшăн ан кая хур (не уходи), эсĕ пире тĕрмере çĕртсе пĕтеретĕн. Юрк. Ан кая хур. Не вздумай пойти! Чем люди живы. Çимун Михала ĕçне пырса пăхнă та, шартах сикнĕ: Михала улпут таварĕнчен вилнĕ çын пушмакки çĕленĕ хунă. Конст. чав. Инке каллех: ан ухмахланса çӳре хур эсĕ, ачам, апла, терĕ. См. Магн. М. 263. || В качестве вспомогательного глагола. Оп. ис. ч. II. Виçтерсе хур, эп пырăп. Вели взвесить, я приду (и возьму). Ib. Вăл çаран çине кĕре ан хур — пĕтрĕн вара. Не вздумай пойти на эти луга — погибнешь. ГФФ. † Мана савнă сар ача шотласа хонă ылтăн пек. Мой размиленький красавчик — ровно считанное золото. Оп. ис. ч. II. Лашине витине хупса хурат. Ставит дошадь в конюшню. Ib. Çил тухиччен акса хурас. Надо (заранее) отсеяться, пока нет ветра. Ib. Тĕтĕрсе пĕтерсен, шăналăка карчĕ те хучĕ. Окурив, она задернула полог. А.-п. й. 53. Кашкăр йăпăр-япăр тĕпсакайне анса кайрĕ. Йытти сакай алăкне шăнкăрт хупса хучĕ те, пас кăларса вĕрме тытăнчĕ. Когда волк забрался туда, собака захлопнула крышку, а потом принялась лаять. Ib. 90. Мĕн пур йăвăç купинче мачча кашти курăнмасть. Тупса хурсан кашталăх, тытăнăп тин ĕçлеме. Ib. 91. Çав вăхăтра Сахарĕ çыхать хурать улпута. Ib. 82. Хайхисем килĕшрĕç те, сумккăпа кив капансене улăштарса та хучĕç. Альш. Унтан (она) кукша качакине илет те, хăй качакине çыхса хурат, тет. N. Çапла вара илемлĕ чĕлхене пăсса хураççĕ. Чăв. й. пур. 33°. Ивана хăне ĕçтерсе ӳсĕртнĕ те, пылне вăрттăн илсе хурса сута-сута янă. N. Ухмах çынна ан хирĕçтере хур, вăл тем те туса хума пултарать. Янш.-Норв. Çапла вĕсем вара çураçса хураççĕ те, туй тума япаласем хатĕрлесе хураççĕ. Регули 958. Ĕнер туса хорас мĕн сирĕн. N. Сухи пуçпе сӳрине сухаласа пĕтернĕ ана çинчен тепĕр ана çине кайса хучĕ. Халапсем 15. Хай упанăн икĕ хăлхинчен ярса тытса часах урапине кӳлсе те хурать. N. Агаша йĕре-йĕре Корней пичĕ çине таса тумтир витсе хунă. N. Палач вĕрене хăвăрт туртса илнĕ те юпа çумне çыхса хунă. N. Çитсен (по прибытии) мĕн тăвассине вăл малтанах вĕрентсе хунă. Истор. Ывăлĕсене вăл хăй сывă чухнех пĕрер хула парса хунă. Шăна чир. сар. 19. Шăнасене пистерттерет, нумайĕшĕ тата вырăнтах шăнасене вĕлерсе хурать. N. Пĕр кулак çапла каларĕ, тет: „Пире пĕтĕмпех пĕтерсе хурасшăн“, терĕ, тет. N. Ӳсечен (?) çăнăх исе хурайтăн-а? N. Авал пĕр пысăк пуçлăхран ыйтнă, тет: „ Эсĕ тĕрмене лартакан çынсем хушшинче пит лайăх çынсем те пур-тăр-çке? — тесе. Пуçлăх пăртак шухăшларĕ, тет те, каласа хучĕ, тет. N. Тепĕр çын тата. „Чăн пирĕн çарансем питĕ начар, анчах вăл выльăх çӳренĕрен мар, çулсем çапла килчĕç“, тесе хучĕ. N. „Çапла вăл, Микулай, çапла; Ваçлей пурне те пĕлет вăл“, тесе хучĕ Ерхип. Кн. для чт. 65. Хăйне ниçта кайса хума пĕлмен. N. Каç пулсан пулла кайăпăр тесе ăман чакалтаса хутăмăр. Имен. Ашшĕ ăна хирĕç илме тохать. Алăк оçса хочĕ. Хора-Çирма. Эсир уншăн ятласах хумăр, тесе шутларăм. Думаю (думал), что вы меня не будете за это слишком бранить. (Из письма). Орау. Йăтăнса анса пусса хурĕ (придавит). N. Алтса хур (вырыть). ЧС. Çапла тетен (у брата) сулахай алли типе пуçласан хай этем: „Акă ку керемет çеремĕ хай Михелене мĕн туса хунă, тетчĕ (т. е. что сделал ему киреметь за распахивание киреметевой земли). N. Иле хăйне ырăлăх тунăшăн Якку çапла туса хунă. КВИ. Пиччĕш хăйĕн шăлнĕне чиксе хучĕ укçашăн. N. Хула хапхине хупса хунă. N. Вĕсене епле пĕтерсе хунине (как истребили) илтсеттĕмĕр эпир. N. Чӳрече çумне хĕрлĕ вĕрен çыхса хур.

хур

хор, обида. Собр. † Вăрмантан вăрмана çӳрерĕмĕр, яштак хулă суйласа. Тытам касам тенĕ чух хуралăç пырса хур турĕ. || Поношение, хула; позор, унижение. N. Çын хурри, людское поношение. Шел. II. 60. Е киле кайса кĕрсе ĕмĕр çын хурри пулса пурăнмалла. Ib. 61. Вĕреннĕ ача чухăн çын ачи пулсан та, чухăн çын хĕрне илсен те хур пулмасть. Юрк. Пирĕн пек çамрăк ачасем пĕр нуша курмасăр хур пулмĕ. Пĕр нуша курнă пулсассăн тăхăр тăшман хурĕ вăл пулмĕ. Никит. Çынсем пурте мантан мăшкăласа кулаççĕ, эсĕ ан мăшкăлах, Макçăм хурри ан тăвах. Альш. † Çĕнĕ кассен хĕрĕсем каччă хурри пулайрĕ. N. † Ухă пек пĕвве ӳстертĕм, çичĕ ют хурри пулайрĕ. N. Манăн çапах çын хурри пулас марччĕ-ха. N. Сана хурлакансенĕн хурри мана тиврĕ. || Жертва. Баран. 123. Тутлă ашне кура, вĕсем (птицы) пăшал хурри пулаççĕ. || Несчастье, беда. Бес. чув. 15. Вăл шухăш, çунман пулсан тахăçанах вырăва (ĕçе) килмелле те, анчах çунни ăна хур турĕ. Альш. Ăна каллах Каша таврашĕ пит хур тăвать, çапла иртес тенĕ çынна нимĕнпе иртме памас, иртме тытăнсан вăл та чуптарать, хыçран пырсан ытла хуллен хăвалать лашине. || Страдания. Ст. Чек. Асăнмасан хур туса пĕтерĕп, тенĕ. || Несчастный (Р). Тайба-Т. Кĕмĕлех те çĕрĕ çырулă куç, хур пулмĕ-ши хур (неснастный?) çын аллинче. || Обидно. Ашшĕ-амăшне. Вăл апла сана хур та-ĕçке. Епле апла тăван хĕре пĕр япаласăрах хăварас пулать?

хурла

хорла, хулить, хаять, унижать, расславлять, дурно отзываться, поносить, порочить, порицать. ГФФ. † Çын хурлама пӳвĕм пур. Я точно родился для того, чтобы меня хаяли люди. Богдашк. † Эсир пире хурлатăр. Кан. Унти çĕрмамăкне пере те хурламалла мар. Чотай. † Çын хорланă кĕлетки тин мохтава тохас çок. Ёрдово. † Хора лаша çилхине йăс торапа тораççĕ, эпир каяс ачине мĕн коракан хорлаççĕ.

хурлан

хорлан, противоположно савăн; печалиться, грустить, горевать, расстраиваться, тревожиться. N. Вăл çын вилнине илтсен, эпĕ питĕ хурлантăм (опечалился). А.-п. й. II. Ман пӳртре кăмака çине тахăшĕ улăхса выртнă та, ниепле те кăлармала мар. Тилĕ те, кашкăр та, упа та кăла-раймарĕç,— хурланса калать, тет, кайăкĕ. ГФФ. † Эпир контан кайсассăн, хоçи йолать хорланса. Когда отсюда мы уедем, хозяину станет грустно. НР. † Манран савни уйăрлать, манăн чунăм хурланать. От меня милый уходит, на душе у меня тяжело. Шарбаш. Сĕм вăрманта ват юман, хумханмалăх хулли çук, хурланмалăх атти (отец) çук. N. Эпĕ те аттенĕн сывлăшсăр ӳтне курсассăн питĕ хурланса макăра пуçларăм. N. Ку пиçмона илсен, кăмăл пит хорланчĕ. N. Чон хорланса килчĕ. N. Эпир кунта çӳретпĕр ерленсе-хурланса. ЧП. Ай-хай ача Петĕр пур, арăм çукран хурланать. Чураль-к. Кайăк каять кушланса, хăви юлать хурланса. Сĕт-к. Анатри чăвашшань йоррисане йорласа ктартрăм та, Пльоккасань амăш хорланса макăрч. Юрк. Хурăнташ ăру хурлăхан пек, эпĕ хурланса çӳремерĕм, çапах салтак туса ячĕç. С. Дув. † Аттерен-аннерен уяралатпăр, чунсем хурланмасăр мĕн тутăр. (Солд. п.). КВИ. Асапланма, хурланма вăл çамрăк чун çĕр çине йăтса пынă аллинче. Он душу младую в об’ятиях нес для мира печали и слез. Бюрг. Ыттах хурланас мар, шухланас мар, пире çынсем калĕç шух тесе. || Обижаться, огорчаться. Е. Орлова. Эпĕ она окçа памарăм та, вăл хорланчĕ. N. Чун хурланчĕ. Обидно стало. Буинск. Аслă çулсем хĕрн те ай хумăшлăх, хумханаç-çке ямшăкăн пушипе, ай-хай çинçе пӳйçĕм, çамрăк пуççăм, хурланаç-çке çичĕ ют сăмахпе. НР. † Апай каларĕ йăвăр сăмах, кули чунăм хурланмасть. Мать сказала мне горькое слово, как мне не огорчиться.

хурлантар

заставить печалиться, горевать, вызывать грустное настроение, обижать, огорчать, опечаливать, расстраивать. КС. Нюш-к. Вăл (он) вĕсем пик марччĕ, çын чунне кулса хурлантармастчĕ. N. Çапла çырса ма ман чуна хурлантаран? N. Айван ача-пăча ашшĕне хурлантарать. N. Çил вĕсене, сирĕн сухалаканăрăн вăйĕ çук, тесе хурлантарать. Юрк. Атте мана пит хурлантарчĕ. ГФФ. † Порнеллĕ те перчаткă тăхнас мар, хоçасен чонне хорлантарас мар. Уж не будем надевать перчаток, чтобы не огорчить этим купцов. ГФФ. † Мăшăр та шăнкрав çакас мар, ямшăксен чонне хорлантарас мар. Не надо вешать пары колокольчиков, чтобы не огорчить этим ямщиков.

хурлăх

хорлăх, горе, печаль. ГФФ. † Саркаланма сар кĕрĕк, поçтарса çыхма симĕс пиççи; ят çĕклеме яштак пӳ, хорлăх корма çамрăк поç. (Авалхи юрă). Шуба желтой дубки на то, чтобы разгуливать вольготно, зеленый кушак на то, чтобы опрятно им подпоясаться. Моему стройному стану достались людские покоры, моей молодой голове — печаль и горе. (Из старой песни). Сам. 18. Ак халь урăх: иртрĕ хурлăх. ЧП. Ан хур, тăванçăм, пуçна хурлăха. || Обида, поношение, хула. N. Çын мăшкăлĕ, халăх хурлăхĕ пултăм. || Беда, несчастье, бедствие. N. Сунар. Ак тамаша, эпĕ сана çав тĕрлĕ пысăк хурлăхран (от беды) хăтартăм та, эсĕ мана çиесшĕн тата, тенĕ. Ib. Вăл ача пит ăслă пулнă, пĕчĕклех хурлăхне пĕтерме шухăшланă. Тяптяево. Курпун (конек - горбунок) каланă, тет: „Ан ил ăна (его, т. е. перо), илсен уншăн пит нумай хурлăх курăн“, тенĕ, тет. Баран. 15. Хурлăх кунсем килсе çитсен кама ӳксе пуççапрăн? Вир-ял. Ай аттеçĕм-аннеçĕм, мĕн хурлăхшĕн çуратнă-ши. Никит. † Алкум вĕçĕнче сăрлă юпа, мĕн хурлăхшĕн сăрланнă-ши. Ай аттесем-аннесем, мĕн хурлăхшĕн çуратнă-ши. (Солд. п.). Кан. Ачам-пăчамсемпе хурлăха ан хăвар. N. Хурлăх ятне çуралнă ывăлăр. Юрк. Çын хурлăхне тух (попасть в чужое бедственное положение. КС.). N. Тепĕр çул вăрçсан, питĕ хурлăх пулатĕ. || Гнет, страдание. ÇМ. Çут тĕнчере йăвăр хурлăх кам ытларах тӳснĕ? Ib. Ачаранпах хурлăх чулĕ мăйĕ çине çакнă. N. Кив мăшкăлран, хурлăхран ирĕклĕхе тухрăмăр. Я. У. Вăл çамрăк ĕмĕр пачĕ мана та халăха, çĕре çапçа антарчĕ, пытарчĕ хурлăха. || Мученье. Панклеи. Ĕлĕкреннех есрелĕ килменнипе хорлăх корса порнатпăр эпĕр, теççĕ. || Болезнь. Панклеи. Патша хĕр çичĕ çол хорлăх корса порнать, тем чол ăста чĕртме хăтланса, тем чол амал пĕтереççĕ те, çавах ним осă та полимасть. || Несчастный. С. Дув. † Хурлăханран хура çырла çок, пирĕн пек хурлăхлă çын та çук. || Трудно. КС. Вăл пӳлĕмре пит çырма хурлăх. Ib. Ĕçлеме хурлăх пулнă. N. Кунтан ĕçĕрнесси питĕ хурлăх. Хир-б. Çамрăкла тăна кĕмесен, ватăлçан тăна кĕме питĕ хурлăх. || Тяжело. Бес. чув. Ăна ку япала ытла йывăр пулнă. Ытла шел! Ытла та хурлăх, тенĕ Микулай хăй ăшĕнче.

хур вăрри

хор вăрри растение. Рак., Кайсар. № 155. Хур вăрри пысăк вăрманта ӳсет; чир хыççăн вĕрĕлсен, вĕретсе ĕçсен, питĕ пулăшать, тет. Кайсар. Хур вăрри курăк çинче пысăк вăрманта ӳсет, вăрри çап çутă, кантăр вăрринчен вĕтĕ, ăна (вăррине) чир хыççăн вĕрĕлсен çинĕ. Илмен. Вĕрĕлсен хор вăрри вĕретсе ĕçтеретчĕç (трава какая-то). Нюш-к. Хур вăрри — çын чирлесе тӳрленсе, тепĕр хут вĕрĕлсен, ăша илекен курăк. Ăна темĕн чул шыраса та сайра тупаççĕ. Ураскассинчи Антун Семенч матки хур вăррине пахчине кăларса лартнă. Вăл кирлĕ пулсан укçалла татса парса ярать, тет. Ст. Чек. Хур вăрри (курăк). Чиртен чĕрĕле пуçласа ура çинче çӳренĕ чухне вĕрĕлсе тепĕр хут чирлесрен çиеççĕ. Пĕрре çиеççĕ, виççĕ, пиллĕк, е çиччĕ, çиччĕрен ытла çимеççĕ. Тĕрĕс çимеççĕ. „Тĕрĕс çисессĕн пурăнмасть, çиччĕрен ытла çисеесĕн чир вăрăма каять“, тетчĕç. Сред. Юм. Хур вăрри вăрманта калĕмпĕр çулçи пик пулакан çӳлĕçĕлĕ, шурă кантри пĕрчи пик пĕрчĕллĕ курăк. Ăна вĕрлсен услăхлă, тетчĕç. Ib. Хур вăрри вĕрлсен çисен осăллă кôрăк тетчĕç, ôн вăрри кантри пĕрчи пик, çулçи кишĕр çулçи пек. Б. Аккоз. Хур вăрри, назв. растения, которое в Сибири называют воробьиным семенем. Употребляется как лекарство.

хура

хора, черный. См. йĕпкĕн-хура, хуп. N. Мамăк тушек сарса, чаршав карса, кăчăк туртса юлчĕ хура куç. N. Хура куçлă хĕр, черноглазая девица. КВИ. Хура куçлă хĕр инçе, хăйĕн хитре пӳртĕнче. Черноокая далеко в пышном тереме своем. N. Хура çилхеллĕ лаша, черногривый конь. ГФФ. † Пирĕн поç çинче хора калпак. У нас на голове черная шапка. Якейк. † Пуçăм толли хора калпак, пуçа тăхăнса çӳремесĕр хора халăхран уйăрлтăм. ГФФ. † Татьян сăхмань хора сăхман, Иван тĕлне çитсессĕн арки вăр-вăр туса пырать, Иван тохтăр, тет, корнать. Полы Татьянина черного кафтана, как дойдет она (Татьяна) до Иванова дома, начинают раздуваться, как бы говорят: выходи, Иван! ГФФ. † Хора тăлăппе мохтанать. Хвастается (своим) тулупом черной дубки. ГФФ. † Пирĕн алăра хора алстой ( = алсатуль). У нас на руках черные голицы. ГФФ. † Пирĕн орара хора кĕççат. У нас на ногах черные валенки. Сет-к. † Хора çăккăр çийиччен шор колачах çиер-хе. Шишкин. † Эсир ăма пит хора? — Хора çăкăр çинĕрен. Сĕт-к. † Авоç килет ман тантăш кăвак лашине выльятса, хора çонине янтратса. Т. Григорьева. Хура ĕне сĕчĕ тутла, теççĕ. А.-п. й. 70. Тухать, тет, пуян арамĕ хура ĕнине сумашкăн. N. Хура халăхпа, хĕрĕ-хĕрарăмĕпе, ачи-пăчипе, çак хура вăкăрпа асăнатпăр, тав тăватпăр сана, учук турри. А.-п. й. 5. Ĕлĕк пĕр карчăкпа старикĕн пĕр пысăк хура кушак пулнă. Оп. ис. ч. II. † Хура сăсар йĕрне йĕрлес мар, атте-анне ятне ярас мар. Не надо (мне) искать по следу черную куницу, не надо (мне) позорить имени отца-матери ГФФ. † Хора йос çи тирĕнчен те ялккас калпак çĕлетрĕм. Из шкурки черного горностая сшила шапочку. N. Саманисем йывăр, чунăм айван, авкаланап хура пăлан пек, тесе юрлатчĕç авал. Оп. ис. ч. II. † Хура чĕкеç ларнă çирĕк çине, ик çунатне янă ирĕке: юратнă тăванăм килнĕ чухне, ярам-и кăмăлăма ирĕке? Опустилася на ольху ласточка черненька, распустила свои оба крылышка вольненько; как приехал мой родимый, развернуться что ли? Дать свободу ретивому, дать сердечку воли? В. С. Разум. КЧП. † Хура-хура кушакăн çăнĕ ( = çăмĕ) йăл-йăл курнатĕ. Чаду-к. Çав вăхăтра Иван хура туя илнĕ те çĕлен патшине çапнă. Бигильд. † Хусан варринче хура юпа, мĕн ырлăхпе (для какой пользы) лартнă-ши? Бюрг. † Çамкасене çырнă хура çыру, сĕтпе çуса ярсах пулмасть-çке. Ск. и пред. чув. 73. Кĕтӳ хыççăн урампа хура тусан хăпарать. N. Мăн çол çинчи хора тосанне хора-тор лаши хоскатрĕ. Орау. Пĕтĕм яла хура пĕлĕт хупласа илчĕ. Ск. и пред. чув. 69. Икĕ куçĕ хуп-хура, икĕ хура шăрçа пек. И. Тукт. † Хура шăрçа хушшине те йĕпкĕн мерчен ан тирĕр. НР. † Пахчи, пахчи, çĕмĕрт пахчи, çĕмĕрт çисе ӳсрĕмĕр, эх, ӳсрĕмĕр,— çампа хура пултăмăр. Сады, сады, черемуховые сады! Питаясь черемухой выросли мы, потому, видно, черными мы стали. Регули 716. Çав хорараххи çирĕпрех. Альш. † Хура Атăл урлă каçмарăм, Шурă тинĕс шывне ĕçмерĕм.|| Темный. ГФФ. † Хора та вăрман варĕнче çутă та кулли пор, теççĕ. Среди темного леса, говорят, есть светлое озеро || Вороной. См. йĕпкĕн-хура, хуп. ГФФ. † Йăван лаши хора лаша... Ивана вороная лошадь... НР. † Хура лаша çилхине йĕс турапа турарăм. Вороного коня гриву медным гребнем расчесала я. ГФФ. † Веçа килет пирĕн йысна хора лашине сиктерсе. Вот едет наш зятек. Его вороная лошадь весется вскачь. А.-п. й. 71. Кӳмине виç пар маттур хура ут кӳлнĕ, тет. Пазух. † Хура кăна лаша, катра çилке, килĕшет хура çул çийĕнче. Юрк. Хура лаша вăрлакан шĕшкĕ айĕнче тăракан, пуйăн хĕрне вăрлакан пĕр пус укçасăр хăтăлакан. Кума-к. Тухсассăн (вылезши оттуда), хура лаша çуни çине вотă нумай тиерĕм, тет || Нечто черное, чернота. Артюшк. Ача калат: ав лере пĕр хура курăнат (что-то черное виднеется). Собр. Ирхине тăтăм та тула тухрăм, тулта хура-хура курăнать, хура мар-çке, хуралтă. || Çиç. çиçрĕ кĕм. 75. Вăхăт та ĕнтĕ хура кĕре сулăнчĕ. N. Пирĕн хура кĕртенех çимелли пулман, выçă тарăхнă. О сохр. здор. П. Эпир сивĕрен хăраса хура кĕрпех кĕрĕк тăхăнса çӳресен, нихçан та çара уран çӳресе курмасан, вара чăнах та хамăра хамăр ачашлаттарса яратпăр. || Виçĕ пус. 6. Пусса акмасăр хура хăварса кантараççĕ. С. И. Иванов. Хурана шуратса хăварсан, чипер шăтса тикĕсленме пар, тикĕсленсе çитсен шăркана чипер лайăх ларма пар. (Из моленья). N. Ман анасене хура вырттарса ан хăварăр. || Редко. Бес. о земл. Пĕр тĕлте йывă, тепĕр тĕлте хура (сайра) ан пултăрччĕ тесе чухлас пулать. || Черное место. Альш. Ниçта пĕр хура курăнмас. Нигде не видно черного места (где бы не выросла трава). Каша. Хура вăрманта хура çук, хура сăрху лашусене кӳлсе пыр. || Бесснежный (дорога). К.-Кушки. Хура çул, бесснежная дорога. N. Утсем ырхан пулчĕç, çулсем хура пулчĕç: çитеймерĕмĕр вăхăта. Чăв. й. пур. 10. Хура çĕрте унăн лаши туртайман (весною). Бес. чув. 1. Ялсенче тĕл-тĕл хура курăна пуçларĕ, кĕперсем, тусем ытларах та хуралса карĕç. || Поздний (об осени). СТИК. Хура кĕркунне, поздняя осень (октябрь и начало ноября). N. Хура кĕркуннеччен, до поздней осени. Хăр. Паль. З. Акă пирĕн Пальля мăнкунтан хура кĕркуннеччен чавса шыççипе тата çăпанпа асапланать. || Глухой (о ночи). Якейк. Сăпаççипă атия: хора çĕрле çӳреме хора лаша исе пач. Собр. Хусантан илтĕм хура лаша хура çĕрле çӳремешкĕн. Якейк. Пирĕн мочийăн хора лаши хора çĕрле (в глухую ночь) тăрсассăн йĕвенсĕрех тыттарать. N. Ялта та хура çĕрте сасă-чĕвĕ пулмĕччĕ. N. Пирĕн пиччен хура лаши хура çĕрлерен кĕçенет. Сред. Юм. Хôра çĕртенех (в конце или середине осени) пĕррĕ кайса корнăччĕ те, çавăнтанпа такки кайман-ха. || Черная кайма. Альш. Атьăр тутăр кумар-и, варрине хура хурар-и? || Чернила. ЧП. Хурапала çырнă хутсем çинче аттепе анне ячĕ пур. Ib. Тăвансем патне хурапала салам çырса яма юрарĕ. N. Хот çине хора пĕр кĕрсен каймасть. || Грязный. Ст. Чек. Хура арăм-çке ку, кĕпине те çума пĕлмес (грязная). N. Хора кĕпе, грязная рубаха. Цив. Пурте тухаççĕ: ачисем те, ашшĕ-амăшĕ те, пурте хура кĕпи-йĕмĕпех пыраççĕ. С. Тим. Хура ура сырмарăм (не обулась в грязные онучи), урам урлă каçмарăм (не перешла). Кама 59. Питна-куçна çу малтан, хăвăнтан хура тар юхать. Ачана варалан! Бес. чув. 5. Унта вăл малтан хурарах таварсем: кăраççын, тикĕт сутнă. Юрк. Алă-шăллине хурине патăн-çке, çук-и çавăнта тасараххи. || Грязь. Шурăм-п. Юрпа çăвăнсан çич çул кайман хура каять. Тогач. Пĕве çитрĕм, çира хура каймарĕ. (Кăмака çамки). Трхбл. Шурă кĕпе час хуралат, хĕрли çапах хурине çĕклет (т. е. не так скоро марается). || В переносном значении. КС. Ят пăсăлнă çыннăн халăх çинче хура витмест (не имеет влияния на народ). Ib. Унăн ашшĕ-амăш пуян та, хурине витерет, тетчĕç авал чух. Орау. Хура витмест. Его слова не имеют веса (при брани), так как он себя замазал чем-то дурным. М. Ăнтавăш. Унăн нимĕн хури те çук. Он — беззащитное, безответное существо. Собр. Хурапа шурра паллакан пулăр. Будете разбираться в вещах. || Черный = некрасивый. ГФФ. † Сăнăм хора, ăсăм кĕске... Сам я черный (некрасивый), ума немного... || Черномазый. ГФФ. † Çампа хора полнă эпир. Потому (видно) я уродился (таким) черномазым. || Смуглый. Сред. Юм. Хôра хĕр = смуглолицая девица. Актай. † Ай ухман Степан, суйламасăр хĕр илчĕ, сарри-хури тиркемер. СПВВ. ПВ. Хурарах-су сăнлăскер. Юрк. Атте ывăлĕ сарă ывăл, ыталаса вĕл çывăрат. Анненĕн ывăлĕ хура ывăл, кунне виççĕ хĕнемесĕр кун каçмас. Шел. II. 16. Хут çийĕнче анчах тăрса юлĕ... хура тĕссĕм... салху мĕлкеçĕм. N. † Айта, тантăш, киле кас, сана сарри кĕтет поль, мана хори кĕтет поль. (Свад. п.). N. † Сарри сăмавар лартнă поль, хори хоран çакнă поль, çмарта пĕçерсе хонă поль. (Свад. п.). Н. Лебеж. Ялтан яла эпĕ çӳрерĕм хуньăм хура хĕрĕ ӳсиччен; тыт куркăна, хуньăм, лар вырăнна, тайлайса тăрăп умăнта. Собр. Хуннĕм пачĕ хура хĕрне хура çĕртен чупмашкăн. || Чужой, чужак. Кильд. Çичĕ ют хура чăвашсем атте килне пухăннă. Хура выражает чужое, не близкое тебе. N. Хура çын ĕçне пурне те пĕлсе çитерейместĕп. || Большой. Самар. Хура вăрман айĕ такăр пулсан хăтăлаймĕ тилĕ пур пулсан. Когда в большом лесу станет гладко, лисице, если она будет, не уйти целой. Тайба-Т. † Хура вăрман хĕррине капкăн хутăм юртса пыран хĕрлĕ тилĕшĕн. || Много, Сред. Юм. Хôра вăрман пик нăмай (очень много). Турх. Эп çуралнă шывçĕрте хура-хура вăрман пур. Ала 55°. Çул çинче хуп-хура халăх (тьма тьмущая) ман хыçран чупаççĕ. || Резкий (о ветре). N. † Вăш-вăш вĕрет хура çил, мăкăнь çеçкине çавă тăкать. N. Вăш-вăш вĕрен хура çил, тăвăр ăрамсене типĕтет. || Горький (о слезах). Янш.-Норв. Пусмисем умăнче кĕтсе те килмесен, хура куççулĕсем тухнă пулĕ. Ала 99. Хура куçшульпе макăрать. Горько плачет. Якейк. † Ирех тăтăм ирĕксĕр, хура кушшульпе пит çурăм. (Солд. п.). || Мрачный (о думах). Полтава 40. Кетмăн хура шухăшне хĕр юратни тартас çук. || Сильный (о заморозках в мае). ЧП. Сатри улма чечекне хура тăм ӳксе пĕтерчĕ. || Г. А. Отрыв. † Эпĕ савнипе уйăрлнă кун пĕлĕтлĕ кун пулайрĕ, хура çăмăр çăвайрĕ. N. Хурăн тăрри хумханать, хура çăмăр кĕтет пуль. N. Сирĕн пӳрт çине тренче витнĕ, хура çумăр çуса хуратнă, çавăнпа тимĕрĕн курăнать вăл. Чăв.-к. Çĕр çĕклейми пӳртсем ларттартăм, хура çумăр килчĕ хуратрĕ, хура чусли тесе ыйтаççĕ. || Злой (враг). Юрк. Урама тухма халăм çук: курăна тăрат хура тăшман. У меня нет возможности выйти на улицу: (как не посмотришь, все) злой враг стоит перед моими глазами. Ст. Шаймурз. † Ĕнтĕех те çинçе пӳçĕм авкаланать хура çын аллинче. Янш.-Норв. † Хура çăварлă халăхсем, евчĕ килне кĕменни атте килне сырса илнĕ. (Хĕр йĕрри). Чăв.-к. Кив Улхаш чăваш — хура чăваш, мана илме килнĕ пулĕ. (Хĕр йĕрри). Бур. Кĕмĕлех те çĕрĕ ахах куç, хур пулминччĕ хура çын аллинче. || Горный берег (?). N. Эсир вутă йăлăмра туни, хурара туса-и? || Назв. болезни (о глазах). Кан. Хура карнă куç кастарнă хыççăн куракан пулнă. || Назв. растения. В. Олг. Хура, былинка, чернобыль (?). Шибач. Хура = сухая полынь. Бур. † Çил вĕрмесĕр хурасем хумхансан, тупăлха-тăр тетĕп эп ăна. Альш. † Çил вĕрмесĕр хура (т. е. хытхура = хура эрĕм) тапрансан, тупăлха-тăр тетĕп эп ăна. Тайба Т. † Çил вĕрмесĕр хура (мăян е эрĕм) ай тапранат, тупăлха-тăр тетĕп эп ăна. N. Хура = хăвра.

хура юнлă

с испорченной кровью. Скотолеч. 15. Сасартăк вилмесен тата хура юнлă варвитти пулать (у лошади). || Злобный, не забывающий зла. Изамб. Т. Хура юнлă çын.

хура кăмăллă

неприветливый. Изамб. Т. Хура кăмăллă е сивĕ кăмăллă çын (хăна пырсассăн унпалан калаçмас та).

хура кăмрăк

черный уголь. Орау. Пăхма тем чул лайăх çын, ăшĕ-чикки хура камрăк (черная душа).

хура çĕлен

хора çĕлен, гадюка (змея). См. хора ĕçлен. Ёрдово. Ăçта пăх, пур енелле те хура çĕлен пек хуралса юлнă çулсем явкаланса, тăсăлса выртаççĕ. КС. Хура çĕлен ашне пĕçерсе çисассăн çын сăмахĕ çитмест тетчĕç (не будет влиять злоречие людей). Начерт. 187. Хора çĕлен, змей.

хура тут

хора тот, веснушки. Ст. Чек., Тюрл., СПВВ. ФН. Хура тут çын пичĕ çинĕ тухат. Н. Карм. Хура тут пуснă (веснушки). Хура тут = чĕкеç шатри. || Чернота. КС. Изамб. Т. Сантăр ĕлĕк сарăччĕ. Халĕ хура тут пуснă. Шорк. Питне хора тот илнĕ. Лицо почернело. || Родинка. См. тут.

хура тутлă

хора тотлă, веснушчатый. Тюрл. Мартыново. Хора тотлă çын, веснушчатый (о всяких веснушках). Ст. Чек. Пит çăмарти çинче пăчă пăчă хура пулсан, вăл хура тутлă çын пулат. Айдар. Хура тутлă хĕр.

хура тăпра

хора тăпра, чернозем. Юрк. Чертаг. Хôра тăпра, чернозем. Вилĕ йăли. Вилнĕ çынна хура тапра ăшне хуман. Хура тăпра ăшне пытарсан, ахăр саманара хура тăпрана çиекен килсен вилнĕ çын ӳтне те çисе ярат тетчĕç.

хора тăхран

(тŏхран), черный дятел. См. хора катка. Тюрл. Çын çола тохсан çав çын омне тохса ларать хора тăхран йывăç çине. Осал полас полсассăн, чĕн ек! тесе çохрать, лайăх полас полсассăн: тăрик, тăрик, тăрик! тесе çохрать. (Поверье).

хура хурт

назв. червя. N. Вуникĕ пакус вĕçĕнче авкаланат выртат хура хурт. || Юрк. Хура ут çитерсе пулĕ-ши? Хура хуртсем хуса пулмĕ-ши? || Якейк. Хора хорт, пиявка. Ib. Хора хорт пĕвере, çырма шу шăнче (в ручье), лапра шăнче порăнать. Вăл шытпа шытланă пек отать, вăл вăта порня тăршĕ порă, анчах вăл вăрăмланма та кĕскелме те полтарать. Хырăм ай патнелле кĕт хĕрлĕрех, ытти çĕрти йăм-хора, вăл çын ӳтне кĕме полтарать, теççĕ. N. Чĕлхӳне хура хурт çиешшĕ.

хура хутаç

рожки (фрукты). Пшкрт. Якейк. Хора хотаç рожки. Яргуньк. Хура та вăрăм хĕрсене илесси çук, ма астарас, хура хутаç ма парас. П. Патт. З. Хăш çĕрте ăна (хура мăйракана) качака мăйраки теççĕ, тата хăш çĕрте хура хутаç теççĕ. N. Хура хутаç = хура мăйрака. || ТХКА 5. Алăк патĕнче тепĕр çын ларать. Хура хутаç çакнăскер.

хура-шур

хора-шор. плохое, хорошее (буквально: черное-белое). Шумш. Хора-шор корнă çын. Якейк. Эс манпа ан калаç, ачам, эп хора-шор корса пиçнĕ çын (опытный). || Нужда, гнет, мученье, страданье. ÇМ. Хура-шур анчах курмашкăн кам çуралса ӳснĕ?

хора шчиклă çын

бессердечный эгоист. Якейк. Он пак хора шчиклă çын корман.

хорал тăр

сторожить, караулить, стоять на стороже. В. Олг. Тантăшсам олах ларнă чох пирĕн хорал тăрас полать. (Солдат. песня). Шибач. Çăва çинче хорал тăрнă чох ашшĕ çор çĕрте тохрĕ. СТИК. Хурал тăрас: 1) вадить (в игре в лапту), 2) искать (в игре в прутки), 3) ловить (в игре в жмурки). Ала 5. Иван Суволов каларĕ, тет: „Хурал тăрас çак кĕпер çине“, тесе. Трень-к. Çулла хамăрăн йывăç улмисене хурал тăраттăм. Юрк. Вăл сирĕншĕн те, пирĕншĕн те, ялшăн та вилнĕ çын; халиччен вăл нихăçан та урама тухса çĕрле хурал тăман.

Хуралка хăви

назв. местности. Янших. Б. Хула вырĕнчен çур çухрăмра Хуралка хăви пур Пăла шывĕ хĕрринче. Пăла шывĕ çинче Хуралка ятлă çын шыв арманĕ тытнă. Çав Хуралка арманне пĕвеме хăвана каснă, çавăнпа ăна Хурлака хăви тенĕ.

хурама

вяз. Сред. Юм. Хорамапа йоман лартнă çын йывçисĕм хăй мăйĕ паркăш полсан вилет, тет. Нюш-к. Хурамана шуйттан шăлĕ кĕнĕ теççĕ, хурама пушăч çăпатипе кĕлле кайма юрамасть. Юрк. † Юнтан хĕрлĕ хурама хура вăрмантан илĕннĕ. Алших. Çичĕ тăрăлă хурама. Чердаг. † Пусма вĕçне хурама лартрăм, тухмассерен хурлантарч, куна пĕлнĕ пулсассăн, тавну касса прахмалач. Тораево. Хурама вари хăй енелех ӳкет. (Послов.). ЧП. Хурама патак. N. Хурама турта. N. † Хурама тăрри хурчăка, хурчăка йĕс хĕлĕхпе вылать-çке, вылать-çке. Зап. ВНО. Хурама пĕрни, кузов. Яргуньк. Авалхи çынсем хурама пĕрни ĕçленĕ те, йĕрĕх çав пĕрнере пурăнать тесе çав хурама пĕрнене кĕлетре пĕр кĕтессе çакса усранă. Яргейк. Хурама пĕрни хăй енелех пĕрĕнет. Арзад 1908, 42. Пĕр чалăш хурама вутти 2 тенкĕ тăрать. N. † Вăрман урлă хурт вĕçет, хурама вĕлле шыраса. Сред. Юм. Хурама хуппи хăй майăнах тĕрĕнет тесе хурăнташлă çынсем пĕрне пĕри пăрахмаççĕ, пĕр-пĕрне усă тăвасшăн тăрăшаççĕ тесе калассине калаççĕ. || Часть телеги. Юрк., Сред. Юм. Ôрапа хорами — ôрапа ӳречинчен çавăрса илекен малтине те, кайрине те ôрлă патаксĕне калаççĕ. || Вязки у саней. Абыз., Нюш-к. Хурама, часть у некоторых саней. Сред. Юм. Çуна хурами тесе çуна шăлĕсенчен витерсе илнĕ урлă патаксене калаççĕ. || Место моления. Ст. Чек.

хуран кукăли

хуран кукли, хуран кокли, пельмени. В. Олг. Хоран коккăль, пельмень. Вомбу-к. Хоран кокли (сохантан, тăпăрчран, ашран, çăмартаран). СТИК. Хуран кукли, пельмени с ягодами (варят в котле). Якейк. Хоран коклия тăпăрчран тăваççĕ (начиняют творогом). Сред. Юм. Хоран кокли или вĕт кôкăль, пироги больше пельменей. Кильд. Хоран кокли ай кĕрӳм пор, камакая лартсан ай çын кормасть, сĕтел çинче ай çын корать. Курм. † Эй аки, хора аки, хоран кокли туса тох, кам савать, вăл çиять. Хора-к. † Хоран кокли тунăскер, çупа поçса çынăскер.

хуру

сила, мощь. Сред. Юм. Хуру пĕтнĕ ĕнтĕ ôн халь. тола та тохаймас (слишком состарился или сильно болен) Ib. Хуру пĕтнĕ, в смысле обеднел. Ib. Ôн та хуру пĕте пуçланă пôлас çав, çын çине пĕрте тôхаймас.

хорăлтат

храпеть. Тюрл. Çын хорăлтатса çыврать.

хурăм

хорăм, форма. Собр. Пĕчик акен хурăмĕ çурăк. (Хуртпуççи). Якейк. Эпĕ паян пасарта хорăмлă çынна кортăм. Ib. Çак хорăмпа иртсе кайнă çын кам? Сред. Юм. Пиншакăн хôрăмĕ пит илемлĕ. || N. Хĕрĕсем те ачисем те пăсăлчĕç, йĕрĕх хорăмне прахрĕç, шохăлĕ хорăм кая пуçларĕç. || Сажа. Смоленск. Хурăм пек хулăм хура пĕлĕт тухсан çăмăр пулать.

хурăнташ

родственник, свойственник. Шорк. Хорăнташ, родство по мужской линии. Сред. Юм. Хôрăнташ, родственники по женской линин. Çатра-Марка. † Сарă, сарă хĕрсене савса торă çоратнă, хора, хора хĕрсене хорăнташшăн çоратнă. N. Вăл çын пире хурăнташ. Аттик. Аннене пăртак хурăнташ тивет пулас та, çавăнпа ăна анне апай тет. Кан. Враг. Мĕншĕн кăна шавлать çав халăх, çĕнĕрен хурăнташа тытăннăран. Альш. Суйла-суйла хурăнташ тупрăм, çын сăмахпе сивĕнмин лайăхчĕ. Тайба-Т. Çĕнĕрен хурăнташ тупрăм тесе, кивĕ хурăнташна ан пăрах. Тим. Тăвансем пурте лайăхран, çавăнпа хурăнташ пултăмăр. Сред. Юм. Укçан хурăнташ çук. N. Вăл пире хурăнташ тивет (лекет). Он нам приходится родственником.

хурăнташ-вăрлăх

родня. Ходар. Кашни çул çакнашкал хурăнташ-вăрлăхпа, пĕлĕш-тантăшпа ĕçсе çиме пар, çырлах! (Из моленья в „Чуклеме“). Б. Хирлепы. † Хурăн ту çинче хурăн çырли, татас çиес тенĕ чухне хурăнташ-вăрлăхран уйăрлтăмăр. Б. Олг. Ĕçкĕ туат Иван ятлă çын хорăнташ-вăрлăха похса.

хорлат

храпеть. Б. Олг. Ку çын çурат, тет, самсана хорлатса çурат.

хорнташ

то же, что хурăнташ. Сĕт-к. † Хорнтан хорнташ полас çок, эпĕр ыр çын полас çок. (Солд. п.).

хурт тат

мед снимать. Яргуньк. Вăрманта йывăç тăрăнче пĕр çын хурт татать, тет, çĕрте пыл катки ларать, тет. Далее человек на дереве уже назван „пыл татакан“.

хурчăка

(хурζ’ы̆га), хорчăка (хорџы̆га), ястреб. Лашм. Мĕн кĕçĕнтен мулне пухма хурчăка чăреллĕ çын кирлĕ, хурчăка чĕреллĕ çынпа калаçма хурçă вĕçлĕ чĕлхеллĕ çын кирлĕ. ЧС. 180 сумлă ута тытма хурчăка чĕреллĕ çын кирлĕ. Никит. Хурчăка тĕкне çăлнă пек çуçна-пуçна çăлĕç. || Имя женщ. Н. Седяк.

Хусан

Хосан, г. Казань. Орау. Хусанĕпех çӳренĕ иккен (по всей Казани). Н. Карм. Хусансенчен Мускав курăнат, теççĕ, тусем çине ăлăхса пăхсассăн. N. Çакă ĕç Йăван ĕмпӳ Хосан тортса илнĕ чох полнă. Рак. Ашшĕ ура сыриччен ывăлĕ Хусана çитет. (Тĕтĕм). Регули 1474. Вăл пырса Хосана, Шопашкара. Çĕрпӳве. Яргейк. Пĕр хĕлĕх туртăп, Хусан тапратăп. (Хутăр çăмхалани). Коракыш. Хусан хылчăкĕ кунта килсе ӳкĕ. (Йĕп). Собр. Хусан хули вылять ту çинче, мĕлки ӳкет Самар шыв çине. СТИК. Хусан çулĕ тап-такăр (т. е. дорога скатертью). Пĕр-пĕр çын наянланса, хăй кайса илме ӳркенсе, тепĕр çынтан япала ыйтсан, леш ăна çапла каласа хурат. Н. Седяк. Кунти чăвашсем Хусан купĕрнинчен килнĕ. Тояпа ялĕнчен, Хура Шыв ялĕнчен, Йĕлмелĕ. N. † Пуса сартăм пурана, çил вĕçтерчĕ Хусана. Орау. Хусанăн мĕнĕн (в Казани и прочее) сĕтĕрĕнсе çӳресе ӳснĕскер. N. Хусантан укас килмесĕр тимĕр пукан çутăлмас. (Çурăм килни). Рак. Хусантан укас килмесĕр хурт-кăпшанхă тапранмаст. (Пăр кайни). Ib. Хусантан уккас килмесĕр тимĕр хапха уçăлмасть. (Çутăлни). Микушк. Хусантан уккас килмесĕр тимĕр хăма çурăлмасть. (Çуркуннехи пăр çурăлни). Нюш-к. † Хусан çуни хуçмалла, хуçсассăн иккĕн лармалла, тăссассăн тăваттăн лармалла. Юрк. † Хусан çуни хуçăлмалла, хуçăлсассăн та иккĕн лармалла. ТХКА. Асаттепе иксĕмĕре Хусан кăтартса çӳрерĕ. Оп. ис. ч. II. Хусантан саккун килмесĕр хăма çурăлмасть. (Хĕвел тухни). Доска расколется не раньше, как придет указ из Казани. ГФФ. † Хосантан тохакан мăн çолĕ... Казанский тракт. || Назв. селений. ЙФН. Хусан, ял ячĕ.

хускат

хоскат, двинуть. N. Вăл тусене хускатса лартать. N. Çакскер пĕренене урипе кăшт хускатса ячĕ, тет. || Расшевелить. Орау. Хăмлана пăртак хускатасчĕ, ытла хĕрсе кайĕ. || Поднять. N. Мăн çол çинчи хура тусанне хора-тор лаши хоскатрĕ. || Начинать. N. Çапла вара туй хускатса пӳрте кĕреççĕ. N. Вара турккăсем крексемпе вăрçă хускатнă. || Тревожить. Баран. 103. Вак тымарĕсене хускатма юрамасть. Орау. Шыва ан хускат, пулăсем хăраççĕ. N. Çеçен хире тухрăм — ут кустартăм, кăлкан тĕпĕсене хускатса. Хурамал. † Укăлчаран тухрăм, ут кустартăм, кивĕ кăлкансен тĕпне хускатрăм. Никит. Пирн пек çамрăк ачасене Шупашкар улпуч хускатрĕ. (Солд. песня). || N. Эсир йĕрсе манăн чĕрене пит хускататăр (расстраиваете). Орау. Чĕрене ан хускат ăна каласа. Сĕт-к. Вăрман орлă çил вĕрет, йăвăç шулчине вăл тăкать, холаран холая хот çӳрет, пирн ăшчика вăл хоскатать. N. Эсĕ курма пырап, тесе, манăн чуна хускатрăн. Ты написала, что приедешь побывать, и тем лишила меня покоя (взбудоражила). || Растревожить. N. Шурă шупăр çĕлетес мар, яшсенĕн чунне хускатас мар (раздражать?) В. С. Разум. КЧП. Сарă хитре хĕрĕсем шур шупăрсем тăхăнса тăраççĕ пӳртсем умĕнче каччăсен чунне хускатса. || Раздражать. Н. Карм. Ура çине тăтăм таш ташлама, курайман тăшман чĕрине хускатса. || Пугать. Пазух. † Шулап çинчи шур кайăк, çын хускатман пулсассăн, вĕçес кайăк марччĕ вăл. || Наводить страх. Альш. Тĕк тăмалăхах çын чунне хускататăн эсĕ (понапрасну наводить страх).

хут

хот, бумага. N. Эпир пӳрт ăшчиккине хут çыпăçтартăмăр. ТХКА 4. Эпĕ профессăр мар, ăслăлăха нумай вĕренмен, пăртак шурă хут çине хуратса çыркалама, алă пусма çеç пĕлетĕп. Артюшк. Хăй хут пек, йĕп чиксе кĕмес, туп. (Вăл пулĕ келенче). Собр. Хусан çинче хут вылять, Хусан илемне çав кӳрет. N. Хăят чиркĕвĕ хут çинче. ГФФ. † Кĕтмел аври хот полчĕ те, манăн савни йот полчĕ. Брусничиая трава стала бумагой, моя милая стала чужой. || Письмо. N. Пичче вилнĕ хот килчĕ. N. Икĕ хот хяль ола-хыçлах кисе (пришли). N. Эсир хот ма питĕ сахал çыртăр? N. Тата нумай çырмалли, тулĕк хут çине кĕмест. N. Эпĕ сан хута пĕр маях алла илтĕм. N. Халĕ хăвăн хоту çинче те килчĕ атрĕсу. N. Ман упăшка хут яман-ши? N. Эпĕ пыракансенчен хотсам парса ярсаччĕ. N. Пирĕн пата хот ямасăр ан тăр. Якейк. Çак хота хирĕç эп хот ярас темесп. Я не хочу ответить на это письмо. Ib. Эп он хотне уçса воларăм та, кальлях çыпăçтарса лартрăм. Н. Сунар. Ун патне хут ӳкерсе яр. N. Çак хотран йолап сив чирпе. || Деловая бумага, документ. N. Пĕр-пĕр ĕç хучĕ çырнă чухне. Турх. Чавкасем саккун хучĕпе виçĕ çерçие чĕннĕ, тет. (Авалхи юмахран). Юрк. Пĕр ерне яхăн çапла ют хулара пĕр хутсăр-мĕнсĕр граф Игнатьев ячĕпе пурăнсан, хайхисем хăйсен хулине тавăрнаççĕ. Çĕнтерчĕ 46. Комсомол яччейккипе пионер отречĕн клупĕ тесе çырнă хут çапнă. || Грамота. N. Эпĕ сире çырăва (хута) вĕренесси çинчен каласа кăтартас тетĕп. ЧС. Эпĕ хут вĕрене пуçласан, кирĕметрен хăрави ахалех пулнине кăшт туя пуçларăм. Байг. Кушкăра хут вĕренсе килсен, эпĕ пĕрмай кĕнеке вулаттăм. N. Хута вĕрен. N. Хута вĕрент. Трень-к. Эпĕ ача чухне хĕлле хут вĕренме çӳреттĕм. ТХКА 14. Хут вĕреннĕ çын. Абыз. Çитĕнтернĕ, хут вĕрентнĕ. Курм. Авал чăвашсене хут вĕренме питĕ йăвăрччĕ. Сред. Юм. Хôт патне ятăмăр. Послали учиться. N. Ачасам хот патне карĕç-и? Б. Янгильд. Эпир хĕлле хут патне кайнă чух ялан мулкачă йĕрлеттĕмĕр. Сред. Юм. Эс хота пĕлет-не? Знаешь ли ты грамоту? Якейк. Тияк мари полччăр-и, хот воласа ларччăр-и, шор пĕремĕк çиччĕр-и. N. Хусан тиекĕ мĕн ĕçлет? Çыру çырать те хут çапать. || Бумажный. Чăв. й. п. ЗЗ. Вăл укçасем пурте хут пулнă иккен. А.-п. й. 99. Унтан улпут кăсйинчен пĕр кирпĕç пек хут укçа кăларса илсе шутларĕ.

хут пит

маска. Сред. Юм. Çветкисĕнче хутран çын пичĕ пик туса çӳренине хут пит теççĕ.

хутлан

сгибаться, согнуться, сгорбиться, съежиться. Сĕт-к. Мĕн ват старик пек хутланса ларан. N. Вăл çавăнтах витре умне пĕшкĕнсе, чĕркуççи çине хутланса ларать. Альш. Кĕлтума карса хуратчĕç тет те аялти пӳлĕмне, унтан хутлана-хутлана выртса кĕлтăватчĕç тет. Календ. 1904. Хутланса кайнă тир çине шăршăллă сурансем туха пуçласан... N. Иесем тытсан, выльăх-чĕрлĕх хутланса ӳкет, тетчĕç. N. Асапланса хутлансах кĕтĕм. Толст. Таузик хăранипе чăркуççи çине хутланса ларнă. N. Хутланса анакан чăркуççисен стĕрек паратчĕ. КС. Çын (шăнсан) хутланса кĕрет. || Прижиматься. Янбулат.

хутлă

имеющий этажи, этажный. N. Темиçе хутлă чул çурт. Чув. календ. 1910. Халĕрех тата 65 хутла çурт тунă. N. Виç хутлă çурт. || О сохр. здор. Чӳречесене хĕлле икĕ хутлă лартмалла. N. Пĕр хутлă чӳрече. || Халапсем 9. Ăна уншăн ялĕнчи çыннисем пурте пĕр хутлă (глупый), ухмах çын тенĕ.

хутлăх

протяжение, расстояние, проежуток. Альш. Пĕр вунă-вунпилĕк çухрăм хутлăхĕ çулĕ ту килет ялан та. СПВВ. Х. Хутлăхăмăр инçе, çӳрейместпĕр, килекентен салам ярсамăр. Альш. Вăл ял хутлăхĕсем инçе-и? Ib. Кашапа Елшел хутлăхĕ улт-çичĕ çухрăм кăна. Юрк. Ах тантăшçăм Анна пур, иксĕмĕр хутлăх аякра. (Хĕр йĕрри). Лашм. Вĕтлĕх кăна хутлăх хурамалăх, çимĕç пиçес çĕрсем пур. || Место. N. Хутлăх = вырăн. Альш. Тăхăр ял чӳкĕ хутлăхĕ. || Этаж. N. Çӳлти хутлăх, аялти хутлăх. || Между. Альш. Вăрманпа Ескӳл хутлăхĕнче çаранлăх: хамăр ял айĕнчех — пирĕн, унтан лерелле Хирти Кушкăсен, Мертлĕ — сĕн. Между лесом и озером Ескул луга: под самой нашей деревней — наши, а дальше — принадлежащие Полевым Кошкам и Мертлям. N. Мĕншĕн хĕвел пăхмасть-ши? - Пĕлĕт кĕнĕ хутлăха. Мĕншĕн савни çырмасть-ши? — Тăшман кĕнĕ хутлăха. N. Килте хăвăр хутлăхра килĕштерсе пурăнмасан, çыру та ямастăп. || Среди, в. Альш. Сайра тепле мăкшă-вырăс пулать хутлăхра (т. е. среди пастухов, которые все из татар). Юрк. Çын хутлăхĕнче пурăнса ӳссе. Ib. Туйсенче мĕнте арçыннисем çумне, пиçиххи хутлăхне, апла-капла чухне, çынна хăратма саламат (нухайкка) çакнă. || Отношение. Буинск. Упăшкапа арăм хутлăхĕ, супружеские отношення. ЧП. Каям теттĕм савнине, тăшман кĕчĕ хутлăха. Изамб. Т. Ан кĕр, савни, хутлăха, эп выляймăп, тăшман пур. К.-Кушки. Пирĕн иксĕмĕр хутлăхăмăр (е: хушшăмăр) аванах мар çав. Дело в том, что между нами (двоими) не очень-то хорошие отношения. || В течение времени. N. Çак хутлăхра вăл никампа та калаçман. N. Анчах пĕр виç эрне хутлăхĕнче первый класра по-русскому языку вĕрентсеттĕм. Альш. Вăл-ку çинчен калаçкаласа тăратпăр аранçĕ, çав хутлăхранах класа пĕр хам пĕлекен уччиттĕл пычĕ кĕчĕ. || Случай; причина. Тайба-Т. Юрламастпăр юрра хутлăхран, эпир юрлатпăр эсир пирĕн чи савнă туслăхран. Альш. Çапла тек вĕренмен хутлăхран, килти çинчен калаçа-калаçа ирттеретпĕр вăхăта. Тайба-Т. Пĕлтĕр çухалнăччĕ кĕмĕл çĕрĕ, кăçал тупрăм ăна хутлăхран (случайно).

хутаçлан

обвисать мешком. Орау. Мăнтăр çын ватăлсассăн, ӳчĕ-тирĕ хутаçланать, обвисает мешком. Слеп. Пĕчĕк ачасам хотаç пек полса (хотаçланса) начарланса каяççĕ. || Покрыться стручками. В. Олг.

хутăшлă

смешанный, смешанно. Б. Олг. Пăрлă хотăшлă йор çуат. N. Юрлă хутăшлă çăмăр çăвать. Изамб. Т. Час-часах кантарпа пуса хутăшлă арлаççĕ. N. Ах, ку хутăшлă япала! Авăртма йăвăр-çке, инки, чула хыт сăтăрать. ТХКА 84. Эпĕ ĕнтĕ çавăнпа чăвашпа тутар хутăшлă çын. N. Хăвă шухăшла, еплĕпе юнлă хутăшлă шăв ĕçрĕмĕр. Сунт. Юлашки кĕреçе мăянпа хутăшлă тыррине ывăтма тăнăччĕ Хватей, вара ырашĕ те сăвăрса пĕтетчĕ.

хутăштар

хотăштар, понуд. ф. от гл. хутăш, смешивать. Вишн. 64. 4–5 уйăхри ача пулсан, ăна шывпа сĕт пĕр пек илсе хутăштарса парас пулать. Юрк. Унччен ĕлĕк ялан çапла чăвашсене уйăраймасăр ытти çынсенĕн ячĕсемпе хутăштарса çӳретнĕ. N. Пĕр çĕре хутăштарма. || Присоединить. N. Хусан тутарĕсен патшалăхне вырăс патши Иван Грозный 1552-мĕш çулта çĕнтернĕ те, ăна вырăс патшалăхĕ çумне хутăштарнă. N. Çапла пумилкке туса вилнĕ çынна ытти вилнĕ çынсемпе хутăштарса яраççĕ. || Добавлять. Торх. Хутăштартăм = ĕнер начар хурта вăйлатрăм (добавил, подсиливал). Вишн. 68. Эпир тата çимелли япаласенчен купаста яшки, пăрçа яшки, салма, пăтă, тата ытти апат пĕçернĕ чухне те шыв нумай хутăштаратпăр. Скотолеч. 12. Тата сĕлĕ çине пĕр кашăк ĕнĕс вăрри тепĕр кашăк серный цвет хутăштарас пулать. || Путать. Шурăм-п. 22. Икĕ ăрасна сăмахсене пĕрле хутăштармăпăр. || Примешивать. || Взять в сотрудники, в сообщество. || Вывести. Шихаз. Çын çине хутăштар (ача-пăчасене), вывести в люди. || Тасовать (карты).

хутшăн

хотшăн, объединяться, совмещаться, быть вместе; соединяться, присоединиться. ЧК. Çак енĕпех пулса иртекен хулари ăмăртăва та хутшăнатпăр. Ib. Учительница хутшăнмасăр ялта пĕр пысăк, ĕç те пулса иртмест. Ib. Çав кун вăл çĕнĕ вăй хутшăннипе тата çамрăклăх таврăнса килнине туйса илнĕ. Сборн. по мед. Ун пек чухне час-часах çăвар тӳпи шăтса, çăвар сăмса шăтăкĕпе хутшăнать. || Прибавляться, прибывать. Абаш. Атăл шывĕ хотшăнать (прибывает). Орау. Çырмара шыв хутшăннă. N. Окари шыв 1 чалăш та 1 аршăн 4 верш. хутшăннă. N. уйăх хутшăнать. || Сообщаться. Собр. Пĕр шĕлепке айĕнче тăваттăн пĕр тăван хутшăннмасăр тăраççĕ. (Капан хумалли аслак) N. Эпĕр вĕсемпе хутшăнмастпăр, не имеем знакомства, несносимся. N. Хурăн йăвăççи хутшăнать, пирĕн хутшăнасси пĕтрĕ пуль. || Собр. Эпир çын çине хутшăниччен хамăр тăвансем те ют пулĕç.

хух

хох, убывать, убавляться, уменьшаться. Шурăм-п. 28. Пыл пĕр витре хухнă пулĕ (около ведра убыло). Панклеи. Йăван ĕççĕр-çирĕ, çăкри те пĕтмерĕ, эреки те хохмарĕ. N. Унăн 87 тенкĕ укçи хухнă. || Худеть. Курм. Онăн питçăмарти начарланнă, хохнă. Шорк. Вăл çын пит хохса кайнă. Ib. Çын хохать, худеет. || Усыхать. Кан. Кантăклă алăксем, чĕрĕ йывăçран тунипе, авăрçса хухса кайса, хушăк-хăшăклă пулса карĕç, хупăнса тăмаççĕ. || Испаряться.

хуш

хош, велеть, повелевать, приказывать. А.-п. й. 89. Унтан хăйĕн тарçине çапла хушрĕ хăтăрса. Ib. 81. Хушрĕ улпут тарçине пĕр лашине тăварса хăвалама çав çынна. Ib. 71. Хай хуçа кашкăр тĕлне çитет те, ямшăкне лашасене чарма хушать. Ib. 90. Тарçă тухать урама, кĕме хушать Сахара. Чăв. й. пур. 7°. Вăл хушмасăр çырман. Он писал не по личному усмотрению, а по приказанию. Юрк. Мана ĕнтĕ çын килсе хушас, вĕрентекен тетем çук. Ib. Мĕншĕн тухса каймастăн? Кай! Эпĕ сана киле кайма хушрăм, чармастăп, кай! — тет. Шорк. Эпĕ она вăрмана вотă патне кайма хошрăм. Я велел ему ехать в лес за дровами. N. Сирĕн унта ĕçе хушса тăраканни кам? (распорядитель). СЧЧ. Вăя (отец) вара çемьесене (нашей семье) пĕрне те чӳк тума хушми пулчĕ (стал не велеть). || Поручать, наказывать (что-нибудь сделать): Тораево. Пурне те ĕç хушса пĕтерчĕ тет (надавал поручений, работы). N. Çынна хушас ĕçе хам тăваттăм. Чубаево. Çавăнпа эпĕ аттепе анне мана ĕç тума хушмассерен, эпĕ çапла калаттăм: эсир мана хут вĕренме ярсан, эпĕ тума хушнă ĕçсене хавасланса тăвăттăм, теттĕм. N. Эпĕ сире йăвăр ĕç хушам. А.-п. й. 38. Сана йăвăр ĕçех хушмастăп. || Просить, приглашать, предлагать. N. Аннене яшка пĕçерме хушрăм. Альш. Пĕрре пупсем çӳреççĕ те, кусем патне кĕреççĕ, тет. Ку ача пупсене ларма хушат, тет. N. Тăвансене хушма та аптăранă ĕнтĕ (эпĕ). || Советовать. А.-п. й. 103. Чухăн сутьесем патне каять те, хĕрĕ хушнă пек калать. Бедняк отправился к судьям и сделал так, как советовала дочь. Ib. 104. Чухăн каять те, хĕрĕ хушнă пек калать. Бедняк пошел к судьям и поступил по совету дочери. N. Пирĕн Иван авланас тет. Эсĕ мĕн хушатăн? || Назначать. Орау. Ăна кĕçĕр хурала хушрĕç (в караул назначили). || Роить. Альш. Çӳлĕ тусем çинче çуртсем пур, вуникĕ те вĕлле хуртсем пур. Çуллен çур хушмантан ӳпкем пур. || Прибавлять. Собр. Тухсам, тухсам, Ухаххи, çур çула çитсессĕн çунат хушса вĕçтерес. Кан. Ĕне начар, ӳт хушмасть. N. Иккĕшĕ те чăрсăрланса вăй хушаççĕ пĕрмай. Микушк. Шав-шав вăрман, шав вăрман, мĕшĕн шавлать çав вăрман? Турат çумне турат хушасшĕн. Ib. Шав-шав халăх, шав халăх, мĕшĕн шавлать çав халăх? Чун çумне чун хушасшĕн (старается поддерживать свой род). Лашм. Кĕр каять те çур килет (хура чĕкеç), шур курница çумне çурт хушать; эпир кĕр каяс çук, çур килес çук, атте-анне çуртне хушас çук. Бес. чув. 23. Христоса ĕненекенсем ăна хăйсем шухăшласа кăларса Евангелиене хушса çырнă тенине те илтнĕ эпĕ. || Преувеличивать. Орау. Чăннине калаçать тесе ĕненмелли çук ăна, вăл пĕр сăмах çумне çĕр сăмах хушса калаçать. КС. Хошса кала, преувеличивать, прибавлять. || Приписывать. Янтик. Лаша вăррине, Иван, сана хушаççĕ. Кражу лошади, Иван, приписывают тебе. Сред. Юм. Мана вăрланă тесе хôшаççĕ, еп-ха патне те пыман. N. Çынна хаяр сăмах каласа, усал ят хушса (приписывая неблагопристойное деяние какое-либо), е шуйттан тесе кӳрентермерĕн-и? N. Хăшĕ тата хăйсене пĕр-пĕр ушкăн çумне хушса, кама тĕл пулнă ăна ятласа çӳреççĕ. || Ревновать. N. Арăмне çын çомне хошать. N. Ехрем арăмне Ваçук çумне хушать. || Позволять. Юрк. Ачасене эрех ĕçме хушмаççĕ. Шел. II. 67. Хăй патĕнчех выртма хушрĕ. Пустил на ночлег к себе. || Произносить, сказать. С. Айб. Савнă тусăм пырать çулпала, çитсе сăмах хушса пулмарĕ. N. Сăмах хушайми пулнă. См. турткалаш. Сред. Юм. Эп онпа пĕр сăмах та хошман. Я с ним ни слова не говорвл. N. Патша мĕн ыйтсан та, вăл аран-аран, ирĕксĕр пĕрер сăмах хушса пынă (произносил, говорил). N. Куçма пуçне суллакаласа ăна тепĕр хут сăмах çумне сăмах хушса каласа парать. Юрк. Старикки çапла сăмах хушсан, ку часрах кушиле çине улăхса та ларат. НР. † Чун савнине курасчĕ, хушаясчĕ виç сăмах. Милого увидать бы, сказать бы ему три словечка. А.-п. й. 6З. Утах малалла. Эпĕ пули-пулми япала мар, сан пеккисемпе сăмах та хушмастăп,— тет йăмри мухтанса. || Примешивать. О сохр. зд. Çав çусене вара пăрçа, çăнăх, купăста пеккисем çине хушаççĕ. || Сложить (в арифметике). N. Кам виçĕ пус хошакан пор? N. Хушса, катса, хутласа, уйăрса (валеçсе), тата шăрçапа шутлама, тĕрлĕ сатачсем тума вĕрентнĕ. || Заменить. N. Пӳрте пĕрене хуш. || Прививать. Чув. календ. 1910. Çĕр çул ĕлĕкрех Европара чечче хушма тытăннă та, çав чиртен çынсене хăтара пуçланă. || Дозволить. Альш. Вунă çула çитсессĕн, пире ĕçе хушнă-тăр, вуник çула çитсессĕн, вăйя-кулла хушнă-тăр. Трхбл. Вуник çула çитсессĕн пире вăйя хушнă-тăр. Хурамал. Кунтан малашне чӳк тума мана турă ан хуштăр.

хушă

промежуток, расстояние. Юрк. † Улăх хушши ултă çухрăм, çĕлĕк ӳксе юлайрĕ. Бес. чув. З. Ял варринче икĕ мечет ларса тăнă, хушшисем инçех те мар. N. Кашни йывăçа хушшине пĕрер хăлаç хăварса лартрăм. Ала 54. Çул çинче ял хушшисем инçе, е вунă çухрăм, е вунпилĕк çухрăм. ЧП. Пирĕн хушшăмăрсем пит инçе. N. Хушша пĕрер хунар хăварса... Тим. † Çĕр чăтайми пӳрт ларттартăм, хушшинчен кĕрилтса кастартăм. Регули 102. Воннă çохрăм хошшинче (тăххăр çохрăм иртсен воннă çохрăм шăнче) номай йăвăç касса пĕтернĕ. || Разница. Нюш-к. Пирĕн иксĕмĕрĕн хушшăмăрта асли-кĕçĕнни виç çул та çук пуль. || Альш. Кӳршĕ-аршă хушшинчен кӳл пек сăра турăмăр. || N. Пирĕн хурăнташ, е тăван пиртен инçе пурăнсан, эпир пĕр-пĕринпе хушшăмăра çыру çыратпăр. ЧП. Пирĕн хушма (= хушăмăра) кĕрен тăшмансем. N. Хампа сирĕн хушшăмăра, сирĕнпе хам хушша. || В расчете. В. Олг. Иккĕн хошă татăлса. Ib. Хошă-хопă татăлса. || То место, где соединены два предмета вместе. СТИК. Сĕтел çинче икĕ хăма хушши расах йĕр выртать. Изамб. Т. Китăн шăлĕсем шултăра, усен пĕр-пĕрин хушши пур. Яргуньк. Çав пушмак хушшинчи кĕрпе пăрчи тухса выртса мăн хурчка пулса алтана тапса вĕлерчĕ, тет. || А.-п. й. 56. Йăви пĕр юплĕ йăвăç урлă вăшт сиксе каçса кайрĕ. Кашкăрĕ, пысăк пирки, йăвăç хушшинех хĕсĕнсе юлчĕ. Актай. Кайăк пĕр юман хушшипе йăлт! сиксе каçса кайрĕ тет. || Ыраш 4. Утса пыратăп çак хушăпа хайхи кĕççе пек çемçе çерем тăрăх. Сылтăм йĕнче хайхи пĕве çитнĕ ыраш. Сулахай енче симĕсрех сĕлĕ. || Сам. 67. Лаши чупрĕ юртăпа малти хушшалла. || Промежуток времени. ЧП. Эрне те хушши çичĕ кун. Баран. 140. Хĕллехи сивĕ иртсе сасартăках çула пулса тăмасть: ик хушăра çуркунне пулать. Юрк. Çак эрненĕн хушши çичĕ кун. СЧЧ. Çуркунне мункун хушшинче вилчĕ (на пасхальной неделе). Лашм. Пĕрне-пĕри, тантăш, хытă ан кала, уйрăлас хушшăмăрсам инçе мар. Г. А. Отрыв. † Калаçас хушăсем, ай, сайралчĕç, уйăрлас хушăсем çывхарчĕç. Регули 59. Çӳремелли хошăра коленех çӳресе. А.-п. и. З6. Çав хушăра тилĕ вăшт! тухса сирпĕнчĕ шăтăкран. Ib. 36. Çав вăхăтра эпĕ тухса тарăп та, вĕсем сана пăрахса ман хыççăн чупĕç. Вăл хушăра эс те вĕçсе кайăн,— тет. Ib. 39. Кайăк хыççăн чупса хăшкăлнă хушăра Çахарăв пичкери кăвасĕ веçех юхса тухрĕ. О сохр. здор. Çавăн пек тислĕке нумай хушă тăкмасăр тăрса килте çĕртни хамăр сывлăхах пит усал. Актай. Пĕрре куккăшĕсем пурте пускиле тухса кайрĕç, тет. Çав хушăра (в это время) çавсам петне виç вăрă пычĕç, тет. N. Çав хушăрах, в то же самое время. Шурăм-п. 20. Хушăран-хушăран (время от времени) пуплекелеççĕ (перекидываются отдельными замечаниями). N. Вăл çук çынсене хушăран хушă (по временам) укçса та валеçнĕ. N. Пирĕн кунта пĕр хушăра вăрçă чарнать, тесе пуплерĕç. Регули 123. Апат çияс хошăра онта кайса килет. Ib. 1190. Апат çинă хошăра каларĕ. Ib. 181. Эпир апат çинă хошăра вăлсам ут кӳлчĕç. Ib. 124. Апат çияс хошăран туса илет. N. Эс вăлсампа халапланса тăнă хошăра эп чай ĕçсе тохрăм. О сохр. здор. Ĕçленĕ е çӳренĕ хушшинче тарланă пулсан, çири тумтире хывса пĕр кĕпе вĕççĕн анчах тăма хăрушă вара. Дик. Леб 46. Тата тен санăн хăш чухне пур енчен те чаплă пурăннă хушăранах ĕлĕкхи хăвăн пурăнăçна та астуса илессӳ килĕ. Панклеи. Старик кайăксам ларнă хошăра (пока) холян веçернчĕ те (высвободился), анчĕ йоман котне (слез с дуба). Регули 180. Çомăр çунă хошăра эпĕр йывăç айĕнче тăтăмăр. N. Эпĕр вăрмана кайнă хошăра эсĕ тохса карăн. N. Килтех пурăнатчĕ пулас пĕр хушă, некоторое время, кажется, дома же жил. || Период. Сл. Кузьм. 76. Анчах вăл та пĕр хушă тем чирлĕ çын пек çӳрет. N. Пĕр хушă иртсессĕн. N. Пĕр хушши. Кан. Кăшт вĕреннĕ хушăрах лайăх çырма вĕренчĕç. Чт. по пчел. № 17. Çу каçа вĕрентнĕ хушăран тата пĕрер уйăх вĕрентет. Орау. Иртнĕ çура ĕç çинерех (около страды) пĕр хушă çăмăр пит хытă çурĕ. || В течение. N. Виç сехет хушши кĕнеке вулас пулать. N. Темиçе кун хушши. Кан. 1919. Акă ĕнтĕ хура халăх хăй пурăнăçне юсама тытăнни икĕ çул çитрĕ, икĕ çул хушши хура халăха хăй пурăнăçне юсама пуршуаçи картласа тăчĕ. N. Çын тавлăк хушшинче пĕтĕмпех сывалса çитнĕ. М. Сунчел. Çав çыннăн пĕр эрне хушшинче икĕ ывăлĕ вилчĕ. N. Кĕсре хăмласанах ăна пĕр эрне хушши ĕçлеттерме юрамасть. И. Тукт. Ун пуçĕнче хăйĕн кĕске хĕр ĕмĕрĕ хушшинче пулса иртнĕ ĕçсем пĕтĕмпех вĕçленсе çитрĕç, тусанлă çул кăна çаплах вĕçленмест. Капк. Нумай çул хушши Сахрун хуçа патĕнче тарçăра муталанса пурăннă. N. Çулталăк хушшинче вăл çĕр тавра вуникĕ хут çаврăнать. О сохр. здор. Çапла (таким образом) пӳрте пĕр виç кун хушши уçă тăратас пулать. N. Çулталăк хушши ĕçлесе пурăнсан, эпĕ тата урăх чирпе чирлерĕм. Янорс. Çав çуртсене пĕр вунпилĕк минут хушшинче вут çавăрса илчĕ. Кан. Ултă уйăх хушши чирлисем пурĕ 6589 кун выртнă. || Между, меж, иногда переводится как предлог в, а также к. НР. † Икĕ юман хушшинче. Между двумя дубами. ГФФ. † Çич çул юппи хушшинче çич çул выртнă юр куртăм. Между (этих) семи дорог я увидел снег, лежавший семь годов. ГФФ. † Шăл хошшинчех осраттăмччĕ. Берег я ее (песню), хранил меж зубов. ГФФ. † Шăнкăр-шăнкăр шыв йохать хомăшпа хăях хошшипе. Вода бежит и журчит меж осоки и камыша. НР. † Ыраш хăмăч, хушшинче... В ржаном жнивье... ГФФ. † Пирĕн ĕмĕр иртсе кать шохăшпа хойăх хошшипе. (Ĕлĕкхи юрă). Весь век наш проходит в думах и заботах. (Из старинной песни). А.-п. й. 39. Пытанса вырт тĕм хушшине,— тет улатакка. Ib. 62. Эй, паттăр юман, хăвăн ăшă туратусем хушшине çуркуннеччен куртсем,— тет. Юрк. Йăмра хушшине юр лартсан, çула пыл пулат. Янш.-Норв. Йăвăç юппи хушшине юр ларнă. В. Олг. Лаç хошшинче, между лачугою и амбаром. А.-п. й. 16. Ак пырать хайхискер лăпсăркка юмансем хушшипе. И. Тукт. † Хура шăрçа хушшине те йĕпкĕн мерчен ан тирĕр. Альш. Етремен хушшинче çуркунне пĕтĕмпе шыв юхать. Ачач 109. Чупсан-чупсан, пĕчĕк вар хушшинче тата тепĕр икĕ ачана хăваласа çитнĕ. Ib. 36. Ирхине вĕсене, е уроксем хушшинче тултан класалла аран-аран кĕртетĕр. Чт. по пчел. № 17. Вăйпа ĕçленĕ хушăран пуçпа та ĕçлесен... Регули 1152. Çынсам хошшипе чопса кайрĕ. Ib. 1153. Ик йăвăç хошшине çакрăм. Ib. 1469. Ир те каç анчах çырать; аттипеле ман хошăра ларчĕ. Ib. 1046. Иксĕмĕр хошăра ойрăпăр. Юрк. Хамăр хушшăмăрта калаçса ĕçе пĕтерме пулат (сладиться). Сред. Юм. Тем сăмах хошшине тăрса йолчĕ. (Каламалла сăмаха сăмахланă чохне калама астумасан çапла калаççĕ). Б. Илгыши. Мучи, мучи, мулаххай, мĕн мулаххай сулахай, пришёл патне вир патне, çерки патне сӳс патне, ула качака хушшипа, кама юратан, Микула? Регули 1154. Вотă хошшинче топрĕ. Ib. 1096. Сăхман хошшинчен (хутĕнчен) топрăм. N. Чакак, чакак, чакаклать çичĕ хула хушшинче. Ачач 19. Шахрасатă, пин те пĕр каç хушшинче тĕрлĕ илемлĕ юмахсем каласа, усал патша кăмăлне çавăрнă пулать. Регули 1191. Апат çинă хошша çитрĕм. || Регули 1372. Пирĕн хошшарах хор. || В середине. N. Çавăнтан кайран анаталла аннă чух питĕ хăраттăм: е ачисенчен малтан анаттăм, е хушшинче анаттăм, || Среди. N. Çав хушăра хăшĕ çыру пĕлсе, çав хушăрах тата çыру пĕлменнисем те пур. НР. † Ул-тантăшсем хушшинче... Среди парней-сверстников. || Промеж. Образцы. † Ылттăн кăвакал çуначĕ хушшинчен кăвак пĕлĕт курăнать. || По. А.-п. й. 15. Ак пырать хайхискер чăтлăх вăрман хушшипе. || За. N. Сахар сĕтел хушшинче çаплах юрă юрласа ларать. Захар, сидя за столом, распевает песни. Юрк. Пурте кĕрсе, тĕпелелде иртсе, сĕтел хушшинелле кĕрсе ларăр (гостям). В. Олг. Кăмака хошшинче, за печкою. || Иногда не переводится. НР. † Орам хушши такăр мар. Улица не гладкая. ГФФ. † Орам хушшинчи йомрийĕ, кайăксем тăрса кайсассăн, йомри йолать хомханса. Когда с ветлы, растущей на улице, улетят птички, тогда она так и заколышется. Альш. Шари-шари кăшкăраççĕ, урам хушшине ян çураççĕ. Собр. Çĕнĕ ял урам хушшине кĕленче сарса тухнă-ĕçке.

хушша кĕр

вклиниться. В. С. Разум. КЧП. Эсĕ çын калаçнă чух хушшине кĕрсе ан калаç. Б. Олг. Воланă чох хошша ан кĕр, не мешай. N. Ну вăсем янă чух (сказку) вăсен хушшине кĕрес тăвас ан пулăр (не прерывайте).

хушлама

назв. обряда. N. Ташлами хыçĕнчен хушламине тăваççĕ. Хушламине тунă чухне пĕтĕм çын алăка уçаççĕ те мал енелле пăхса тăраççĕ те кĕлтума тытăнаççĕ. Унăн кĕлли ак çапла пулать: Эй, турă, асăнатăп витĕнетĕп тутлă чĕлхемпе, тайлăк пуçăмпа пуççапатăп. Карта тулли выльăх-чĕрлĕх, пĕтĕм çурт тулли ача-пăча пар, турă. Хир-хир тулли тырă-пулă лайăх пултăр. Анкарти тулли тырă кӳртме пар, турă. Пĕтĕм çĕр çинчи тырă-пулă лайăх пултăр. Ку кĕлтуни Хусланăн кĕлли. (Из моленья).

хушпу

хошпу, женское головное украшение. Б. Олг. Кисессĕн (в доме жениха), каччин амăшĕ орайне пăрахрĕ тенкĕлĕ хошпу: вот сана, кин, тет, çак çутти çине посса кĕр, тет. N. Хушпу представляет из себя полотно в 5 четвертей, сшитое по форме, надевают на голову, и по спине тянется почти до колен, а форма постепенно суживается книзу. Хушпу обвешан бусами, бусовидными кружочками овальной формы. Хушпу надевался на голову с заостренным концом кверху. Хушпу носят на свадьбе. Шорк. Хошпу делается из кожи, на нее сплошь пришиваются монеты в виде рыбьей чешуи, вверху бывают самые мелкие монеты, ниже идут монеты покрупнее, в самом нижнем ряду уже двугривенные. Спереди на самом лбу ниже кожи висят три монеты, одна в середине больше, по обеим сторонам поменьше. По краям хошпу пришивают по несколько рядов мелких бус (шăрçа). Юрк. Хушпу. Ăна маткасем тăхăнаççĕ, кăшкар пек. Тогаево. Пирĕн пĕкки пĕкĕлле, пуян çын хĕрсен хушпуйĕ пек. Альш. Пуçăм тулли хушпăвăм пур, умăм тулли сăркам пур. N. Сакăр шăллă хушпу. N. Условия такие: матери невесты сшить шубу, невесте хушпу из 400 нухрат и денег, 1 пуд меду и подарки разным родственникам невесты. Нюш-к. Хушпу çинчен тăхăнаканни. Ст. Чек. Хушпу çумне çамкана тенкĕ çакаççĕ, икĕ ĕрет укçа, пĕр ĕрет вуншар пус, пĕр ĕрет палттиникшар хушпу хĕррине çакаççĕ, ытти нухрат. Бугульм. Инке хушпу çакнă чух нумай укçа пухрăн-и? Арзад 1908, 52. Вăл (старуха) хăй вилес умĕн ачисене хушпу тенки валеçсе панă. Ib. Селиме хушшинче миçе тенкĕ? Арçури. Хырçă-марçă памашкăн хушпу саклат паратпăр. N. Унтан вара икĕ енчен икĕ хушпулă арăмсем пĕркенчĕк айне кĕрсе ăс парса лараççĕ (невесте). N. Çиччĕн-çиччĕн килтĕмĕр, çичĕ ĕрет хушпуне сакçи шăлли турăмăр. СПВВ. ЕХ. Хушпу, арăмсен пуçне тăхăнаканни, укçаран тунă ĕскер. СПВВ. МЕ. Хушпу, ăна арăмсем тăхăнаççĕ. N. Хушпу тăхăнаççĕ сурпан çинчен. Ăна тăваççĕ: çичĕ рет нухрат çакаççĕ, пилĕк рет укçа çакаççĕ, хĕррине шăрçа тиреççĕ, çамка тăррине шăрçа çакаççĕ, хĕррине укçапа ярапа яраççĕ. Çамка çине укçапа ярапа яраççĕ; тăрĕнне вершка çурă çӳлĕрех тăваççĕ. Ăна чĕн мерченпе тăваççĕ, чи тăррине шăтăк хăвараççĕ. Хыçала хӳре тăваççĕ, ăна пĕр аршăн ытларах тăршăне тăваççĕ. Ăна хăмачăпа пир çине пусса тăваççĕ. Хĕррине шăрçапа пăчăра тытаççĕ. Ăна польский укçапа çакса тухаççĕ. Хыçала тăватă манит, çӳле хушпу çине кĕмĕл тенкĕлĕхсем çакаççĕ. Изамб. Т. Хĕрарăммисен пуçĕсенче хушпу. N. Ун хушпи йăри-тавра ярапа та çут шăрçа анчах. ЙФН. † Пуçăм тулли хушпум пур, уйăх карти (scr. тарты) пултăр-и? Ăвăм тулли çут кĕмĕл, уйăх çутти пултăр-и!

хӳре

(хӳрэ, х’ӳр’э), хвост. Оп. ис. ч. II. Тилĕ тус хӳри çине çиленет те, хӳрине çавăрăнса çыртма хытланса. Ку тилле анчăксем курах каяççĕ. Лисичка рассердилась на свой хвост и стала вертеться, стараясь его укусить. Вдруг лисицу увидали собаки. Альш. Хӳрине аялалла тăснă. Опустила хвост книзу (лисица, от усталости). А.-п. й. 14. Ăçта каян, мулкач тус? — тесе ыйтать йытă кĕске хӳрелĕ мулкачран. Ib. 6. Кушак, кутăн тăрса, хурине чӳрече витĕр кăларать те кăшкăрать. ГФФ. † Торти толли тор лаши те, торти-çони çол майлă та, çилхи-хӳри çил майлă та. Гнедая лошадка сыта и красива, сани и оглобли по дорожке, грива и хвостик — по ветру. А.-п. й. 89. Çак сăмаха каласан, ĕне хӳрине илсе, утрĕ ерипен килне. Ачач 59. Ăна хăваласа та тытмалла мар. Анчах пĕр-пĕр хӳри тăрса юлать юлатех. Çав хӳререн ярса тытсан, таракан тĕлĕке тинех тытса чаратăн. N. Йытă пек хӳрисене пĕç хушшине чикрĕç. Орау. Пулли хурине вылянтарать. N. Пĕр шăшийăн ик хӳре. (Çăпата). КВИ. Çеçен хирте ыр утăм пĕр пĕчченех, йĕвенсĕр, сиксе çӳрет выляса, хăй хӳрине тустарса. Добрый конь в зеленом поле без узды, один, по воле скачет весел и игрив, хвост по ветру распустив. ЧП. Хĕрлĕ хӳре ăшĕнче симĕс хӳре илемлĕ. К.-Кушки. Хĕрлĕ ĕне хӳрине çаран çинчен тупрăмăр. Букв. 1904. Çитрĕ, тет те, хӳрене вакка чиксе ларать, тет. Сред. Юм. Хӳри кĕске тесе пит вĕлтĕрке çӳрекен çынна, шанăçсăр çынна калаççĕ. См. хивре. || Зады. Изамб. Т. Унти çуртсем пурте пĕр енелле, малти çуртсем хӳринелле пăхса лараççĕ. Ib. Çур урамĕ (половина улицы) хӳрипе (задами) урамалла ларать. || N. Тата ман хӳри мĕн пуплет ман çинчен. || Руль, корма на баржах, пароходах, лодках. Сред. Юм., Кашкар., Çутт. 154. Хӳре тытса ларакан старик. N. Çил-тăвăл вăхăтĕнче аптăракан хӳресĕр карап евĕрлĕ. || Хвост ветряной мельницы. N. Арман хӳри. Сюндюк. Хӳре тыт, направить мельницу. Изамб. Т. Армана çиле хирĕç тăвас тесессĕн, хӳрине пăраççĕ. Якейк. Хӳре пуçĕнчен канатăн пĕр вĕçне çыхаççĕ, тепĕр вĕçне йопа патне илсе кайса, ăна онкă пак туса хуçлатса, çав онка ăричак чиксе йопа тавра çавраççĕ, вара хӳре, çавăрнă майĕпе, йопа патнелле пырать. Вăл йопа патне çавăрса çитсен, каната тепĕр йопа патне илеççĕ. || Назв. наряда. Чутеево. Хӳре делается из шерсти или шелка, прикрепляется к косе. СПВВ. КМ. Хӳре, ăна хĕрсем те, арăмсем те çакаççĕ. Хурамал. Чакак, чакак, чакаклать, симĕс хӳрине пăркалать, чипер инке, сарă инке, сарă хӳрине пăркалать. Цив. Çавра шапка хӳрине вуникĕ ярапа яртартăм. N. Хушпу çукки пурак тăхăвăр, хӳре вырăнне кăшман çакăр. (Такмак). Б. Олг. Тури ялта хĕр кортăм, илес терĕм, окçи çок, хӳри саккăр полчĕ. Торп-к. Вăрманта инкĕшĕ Пикенĕн хӳрине татса хурăн тăрне утрĕ, тет. Байгл. Хӳре пурри хӳре тăхăнăр, хӳре çукки кăшман çакăр. || N. Сĕреке хӳри. См. сĕреке. Изамб. Т. Лекнĕ пулăсем хӳринче пухăнса тăраççĕ. || О дожде. Череп. Хӳри кăна тиврĕ. Дождь задел (местность) только краем. || Юрк. Хӳри, кунçаланă çипе ĕçерсен, тытса тăрать. || Полоска хлеба на загоне, которую приходится жать отдельному жнецу. Якейк. Ай-ай Михалăн хӳре мĕн тăршшĕ чăсăлса йолнă. Ib. Он хӳри яланах валта пырать. Ib. Хӳре танаштарас тесе вырса алла касрăм. Ib. Вăл ик çын хӳрине (за двоих) вырса пырать. Ib. Йăван паян конĕпех хӳрере пыч. Ib. Вăл паян хӳререн тоха пĕлмерĕ.

хӳсек

рычаг. Сред. Юм. Лав çинчи пĕренене çĕклесе хôракан патак. || Бездельник. Сред. Юм. Пôлатна, старав çын ĕçлемесĕр пôрăнсан, çав çынна хӳсек теççĕ. Ib. Мĕн туса выртан ĕс паян конĕпех, хӳсек, пĕр ĕç те ĕçлеме йорамас-и мĕн о? Ib. Çав хӳсек пĕчик ачасĕмпе выляса çӳремелле-и ĕнтĕ о!

хӳт

хӳтĕ, защита, прикрытие, А.-п. й. 61. Вăл йĕри-тавра пăхкаласа хӳтĕ вырăн шыранă. Изамб. Т. Çил хӳттинче арман авăрмасть. Ib. Эпир çил тивесрен хӳтĕ турăмăр. Образцы 43. † Кăвакал мамăк кӳл çинче, çил тухсан, хӳтте пухăнать. Кан. Пулăшкомăн тăлăх туратсене хăйĕн хуттине илмелле. Турх. Кайăк сасăран хăраса сиксе тăрса пăхкалать, ним те çукран çаврăнса каллех хӳтте вырнаçать. N. Сарай хӳттинче, улăм çинче. Календ. 1911. Вĕллесене пуçтарса хӳтĕ çĕре лартмалла. Сред. Юм. Çав çôрт пошартан йывăç хӳттипе çиç йолчĕ. N. Аллă çын аллипе, хĕрĕх çын хӳттипе. Нюш-к. У аллă çын аллипе = хĕрĕх çын хӳттипе пурăнать, теççĕ. Апла калани — йăвăр ĕçе хăй тумасть, çын çине нумай шанать пулсан та аван пурăнать — тени пулать. Сред. Юм. Ман хӳтĕпе çиç çӳрет. Благодаря мне только ходит (как бы под тенью). N. Хăш чухне ачасем таçтан та пулин тухса тараççĕ, е спичăк тупса çитермери пек вут хурас тесе пĕр-пĕр çĕре сарайне, е хӳтĕрех, çын курман çĕре кайса вут хураççĕ. Хăр. Паль. 4. Кунта тултинчен хӳтĕрех пулнă. Ашшĕ-амăшне. Сăмюнĕ Кĕркурие хĕрхенсе: „Вăрман урлă кайма авантарах пулмĕ-и пире? — тесе ыйтнă,— унта хӳтĕрех“. В. Олг. Ача выртать хӳел питĕнче, хӳтĕ туас, ачая хӳел пĕçертет; мĕнпе те полин картласа хӳтĕ туат. Пшкрт. Çилтен хӳтĕ вырăна кĕрсе тартăм.

хăй

(хы̆j, хŏj), он сам, себя. N. Вăл хăй, он сам. Самар. Шăлĕ тăкăниччен ларсассăн, калютя, хăй те урçа валли вăл, калютя. Собр. Ухмахăн сучĕ хăйпе пĕрле, теççĕ. (Послов.). Ib. Хăй çулĕпе хăй çӳретĕр. N. Ывăлне хăй юратнă хĕре илсе панă. А.-п. й. 14. Ир пулать те, каç пулать, ула йытă хăйне юлташ тупнăшăн савăннипе вĕрсе кăна пурăнать. Ib. 6. Кушак тус лартнă! Хăй паян сунара карĕ. Ib. Пĕччен пурнăç ăна питĕ йăлăхтарса çитернĕ те, вăл хăйне валли тус шырама шут тытнă. А.-п. й. 77. Ваçлей хăй те хĕрчĕ. Василий и сам опьянел. Сред. Юм. Хăй çиç — иккĕн (говорят про беременную женщину). Ib. Эпир иксĕмĕр кôлса ларатпăр та, ô иртсе каять мĕн ôнта. Эсир манран кôлатăр, тесе иртсе кайрĕ. Эпир онтан та колман, ô ахалех хăй çине илчĕ. N. Хăйне ырă туннне манман çын, благодарный. Рак. † Пирĕн ял хĕрне çитесси тавра ялта хăй те çук. Альш. Хăйне ан кайшăн. Чтобы ему самому не итти. Якейк. Ялтан-йăшран уйăрласси икçĕр тенкĕ хăй тăрать. Чураль-к. † Вĕрене ӳсет, хăй ӳсет, тăррине татсан тата ӳсет, ан мухтанăр, маттур хĕрсем, сирĕнтен маттур тата пур. || Его, свой. N. Вăл хăй укçине çухатнă. N. Хăйĕнчен вĕренес тиекенсем (желающие учиться за свой счет) экзамен тăрăх илĕнеççĕ. А.-п. й. 8. Кушак çав пылпа сурăх тушкине хăй пӳртне илсе каять те, халь те пулин пурăнать, тет. Ib. 14. Акă пĕррехинче вăл хăй шăтăкĕнчен тухрĕ те, кама та пулин хирĕç пулмăп-и-ха тесе, вăрманпала утса çӳрет. N. Уна матку хăй ячĕпе янă. Сред. Юм. Хăй сăмахĕнчен тохмас, сдерживает свое слово. N. † Утрускана кайăк çурă тунă-çке, хăй çурисем хăйне пулас пек. Янтик. Хăй май çавăрасшăн тăрăшат вит-ха вăл! Ib. Хăй майĕн тăвасшăн у ăна (склонить на свою сторону). Ст. Чек. Хăй пуçĕнчен ирттĕр. Пусть терпит свою долю (жалея и опасаясь быть таким). Синерь. Тарья çав пурнене хăй хӳмне чикрĕ, тет. N. Хăй алли çине çитес пулать. Альш. Çăкăр-тăвар хире-хирĕç: вăл пирĕн çавă пулать, ку пулать, лешĕ пире унтан-кунтан хăта тивет; пĕр хăй кассинелле килнĕ чух кĕрсе тухар, терĕм тет. || Иногда не переводится. Изамб. Т. Камран вут пуçланнă? Кĕпитун Иванĕнчен. Тепле пуçланнă, пĕлместĕп. Хăшĕ павартан (лаç) теççĕ хăй. N. Юратаççĕ пулĕ, выляççĕ хăй (о супругах). Ст. Чек. Темĕн тума именетĕп хăй. Не знаю, почему-то стесняюсь. (Почему-то стесняюсь = темĕскер эп именетĕп). Сред. Юм. Паçăр такам чанкатчĕ хăй çавăнта. Ib. Сан сас илтĕнетчĕ хăй çавăнта. Ib. Эсир иккĕн каяттăр хăй çавăнталла. Ib. Эсир иксĕр кайнă пик кôртăм хăй çавăнта. Ib. Çын иртсе кайнă пикех туйĕнчĕ хăй мана. Баран. 91. Тата çӳлерех кайсан, йываç тавраш нимĕн те çук, курăксем, чечексем те пит сахал, сивĕ йĕнчи çĕр хăех,— пĕр мăк анчах ӳсет. Ib. 90. Эсир улăхакан ту ăшă енче пулсан, аялта апельсин, лимон йывăçĕсем сарăлса лараççĕ. Кăшт çӳлерех кайсан, вăхăтлă сивĕ пулакан çĕрти хăех: тирексем, юмансем, çăкасем, вĕренесем, букпа каштан йывăççисем кĕрлесе ӳссе лараççĕ. О сохр. здор. 78. Ӳтрен хăпăнса тăракан кирĕк пирĕн ӳт çинче чи таса мар япала хăех ĕнтĕ.

хăй манерлă

оригинальный. Орау. Хăй манерлĕ çын, ухмах та ăслă та мар, çампа та арăмĕ тарать ун панчен.

хăйне

сам по себе. Вилĕ йăли. Çавăнпа çимĕкре кашни ăратне хăйне ушкăн пуçтарăнса хываççĕ. N. Пойăс хăйне (сам по себе) вĕçет, ку хăйне калаçать (радио). N. Апла çав утмăл пĕр çăлтар пурте пĕрле чупса пыраççĕ-и, е кашнийĕ харпăр хăйне (каждая сама по себе) ăрасна çӳрет-и? — тетĕп. || Календ. 1903. Çавăнпа эпир чăвашсем валли календар çырма шухăш тытрăмăр. Баран. 25. Ĕлĕк улпутсем ухутана çӳреме тĕрлĕрен йытă нумай усранă. Вĕсемшĕн хăйне пĕр карта пулнă. || Баран. 145. Харпăр çын, хăйне уйрăм пурăнас пулсан, хăйне кирлине пурне те туса çитереймĕччĕ.

хăйшĕн хăй

сам для себя. N. Туй пуçĕ хăйшĕн хăй пĕлсен пĕлмесен те хăтине калать: эй, хăта, ырă ут такăнмасăр пулмĕ, ырă çын йăнăшмасăр пулмĕ, тет. N. Хăйшĕн хăй кирек кам та тăрăшать, эсĕ пĕтĕм опшчĕствăшăн тăрăш.

хăй

(хы̆j), сметь, осмеливаться. Пшкрт. Хăйса çитсе. Привык (к чужим). Сред. Юм. Епле хăйса кăларса ярас ман ô çынна. Как я посмею выгнать этого человека. Альш. † Хăйи-хăйми тăмашкăн хăюсăр çын ачи мар. Оп. ис. ч. II. Уттари-чуптари çӳремешкĕн пирĕн кӳлнĕ утсем начар мар; хăйиех те хăйми çӳремешкĕн пирĕн атте-аннесем начар мар. Запряженные нами кони не (так) плохи, чтобы (нам) ездить ни шагом, ни рысью; у нас не (такие) плохие родители. чтобы (нам) держать себя недостаточно смело. ГФФ. † Анне те мана кахал терĕ. Лепле те калама хăйрĕ-ши? А мать меня лентяйкой обозвала. Как это она посмела так сказать. N. Хĕлип хăйса çитнĕ те каланă: Каçтушка вĕрентрĕ! Юрк. Тăраççĕ, тăраççĕ, калле тухса кайма хăяймаççĕ.

хăюсăр

несмелый, нерешительный, стеснительный. Орау. Сред. Юм. Пĕчикрех ч{{anchor|DdeLink99221695754316}} ôхне пит хăюсăрчĕ-ха ô, халь ӳссе кайнă та пета хăюллă. Чем люди живы. Çынни (муж) ман ытла хăюсăр. Чăв. й. пур. 16. Пит йăваш, хăюсăр, хăравçă. Нюш-к. Хăюсăр çил вĕрет. Альш. † Хăйи-хăйми тăмашкăн хăюсăр çын ачи мар.

хăял

то же, что хăяв. СПВВ. ЕС. Хăял туртат теççĕ. Кам та пулин, хăйне чĕнмесĕрех, урăх çынна каласан, сăмаха хăй çине илсе, çынна ӳпкелесе калаçат, е çиленсех каят, çавăн пек çын çинчен вара: хаял туртат, теççĕ. Сред. Юм. Тôр хăял тортрĕ поль. Вероятно, меня бог наказал. Çĕнтерчĕ 27. Совет влаçĕ чухăнсене хăяла (пăрахăçа) хумасть.

хăямат

(хы̆jамат), конец света, преисподняя. Ск. и пред. чув. 20. Хăямат енчен-и тен, вĕçет килет текерлĕк. Мыслец. Хăямат тĕпне, провались в трисподню (бранное слово). Ст. Чек. Хăямат тĕпне кайса çӳрерĕнем! N. Çанталăкĕ хăямат пек сивĕ тăрать. Бур. Хура пĕлĕтсем тухаççĕ, çăва патĕнчен килеççĕ, хăямата каяççĕ. СПВВ. Х. Таçта хăяматра. Ст. Чек. Хăямата кайса çурерĕнем унта! Где ты у чорта шлялся. Ib. Хăямата кай маншăн, уру йĕрне ан курам. По мве хоть к чорту поди, лучше будет, если я не увижу твоих следов. Ib. Хăяматра çӳрерĕнем халччен! Ib. Атă тăхăнмаллаччĕ, хăямат (чорт возьми-то). Ib. Ку çын хăямăта кайса кĕчĕ (куда-то запропал). Орау. Так çыхланса хăяматпа. Так связался с дрянью. Ib. Мĕн хăямач тăван çав усалпа, вăрманта унтан пуçне йăвăç тупмастнам. Ib. Кам-ши вăл? — Такăш хăямачĕ ку! Чорт знает, кто это (идет). Ib. Темскер хăямат мăккăли ыраттарнă аякка кĕçĕр. Ib. Хăямат пĕлсе çитерет ăна. Ib. Лешĕ таçта хăямата тухса тарнă. Ib. Вутă хатĕрлеме Машавăша каяр, унта питĕ йӳнĕ, тет.— Хăямата вутту-качăку, вутăшăн унта çитех кайма. Ib. Мĕншĕн турттарса килтĕн ăна, хăямата, хăй пулсан, ӳксе вилсен, кай ывăнтăн, атя, лар тесе калас çук. Ib. Мĕн ху килĕнтех мăшкăлаттарса тăран ăна, хăямата (чорта, дурака, жулика и пр.), Ib. Хăямата тухса карĕ ĕнтĕ, кунĕпе ял тăрăх чупать, мур! N. Хăямата чупаттăрам! Куда к чорту побежали! Рак. Ачам-пăчам çимеллине çисе карĕ, таçтан килсе вăрăнчĕ хăямат. Якейк. Ку хотсам вĕçсе ан кайчăр, хăямат. Ib. Ах, хăямат, кормалла помар ăна! Ах, какая досада! N. Те кайса каларттарас ку шăла, хăямат. Хар. Паль. 38. Тĕттĕм хаяр пĕлĕт таçта хăяматах кайса кĕнĕ. Кан. Кам хăямачĕ ман Çĕççе мăкатрĕ? Капк. Пĕр кутамкка сăвăран, хăямата кайманскер пуçне, пĕри те пичете юрăхлă мар пулать вара!Кан. Хăямат, хай те ӳсĕр мĕн. N. Хăямат! Мĕн пур ĕçе пăсрăн! Изванк. Епле те пулсан ăсатса ярас пулĕ, хуть укçи-мĕнĕ хăямата, Микул карчăкне пуççапас пулать, вунпилĕк тенкĕ илсен те парасах. Хурамал. Кам кайса курнă унта! Хăямачĕ кайним! (Никто не ходил). Тюрл. Эй хăямат, эп она пĕлеймерĕм. Питушкин. Хăямата каймалласкер (каясскер)! (Брань). Ib. Ташта хăямат тĕпнех карĕ (исчез). Ib. Ташта хăяматра порăнать вăл, штан она топмалла! Изамб. Т. Хăямат (не знаю что) ĕçлесе тăрать, час тавăрăнмасть! Ib. Хăямат пĕлет эсир каланине? Ib. Тем хăямат пулчĕ çак ачана, йĕрет хăй. Ib. Çĕрле такам хăямачĕ килсе чӳречене шаккарĕ. Ib. Тепле хăяматла Василий салтакран юлчĕ. N. Хăяматăн-хăяматăн çӳресе. Орау. Пасарăн-хăяматăн (на базаре и в других местах) çӳресе ĕç юлса карĕ кăçал, мур! Ib. Ма килнĕ вăл? — Хăяматне килнĕ вăл! Чорт знает, зачем (не знаю)! КС. Пăшала çанта хунăччĕ те, тем хăяматне хăех тухса кайнă. Ib. Кăçал халăх тем хăяматне (почему-то) уличе карти тытмарĕ. Абаш. Ста хăяматне каян! Куда к чорту лезешь! Ib. Килмерĕ, хăяматне! (Чорт возьми!). Шурăм-п. Чăваш арăмĕ, хăямат, мишерле начар пĕлнĕ, тет.

хăйăлтат

сипеть. Сред. Юм. Кăкăрсăр çын хăйăлтатса сывлать. Изамб. Т. Мĕншĕн эсĕ хăйăлтатан?

хăйăр

песок. Собр. Ватличчен пурăнăр, ачăр-пăчăр хăйăр пек пултăр, ватă çын сăмахне итлĕр, усал çине ан пăхăр, ырă çине пăхăр. Кушакпа автан 9. Ылтăн хăйăрĕ çине. Çĕнтерчĕ 7. Пӳрне вĕçĕнчи хăйăрсене кăтартать.

хăймалу

(хы̆jмалу), назв. кушанья (блины на сливках). СПВВ. Хăймалу, ăна çын вилсен пĕçерсе çиеççĕ. Пшкрт. Блины, облитые молоком. Хурамал. Вилнĕ çыннăн çиччĕшне тунă чух, хăйма çинче кăна пит çӳхе икерчĕ пĕçереççĕ, çавна хăймалу теççĕ. ЧС. Кĕçĕрхи каç хĕрĕх хăймалу пĕр укçа. (Поговорка. Вирĕм). N. Хăймалу, çын вилсен пĕçернĕ тутлă икерчĕ. N. Унтан хăймалу пĕçерме тытăнаççĕ. Ăна тутлă чустаран юсман пек туса пĕçереççĕ. Çатма çинче çу çинче пĕçереççĕ. Кăшт пиçе пуçласан хăймалу çине те, аял енне те яка тума çăнăх шывĕ çине хăйма ярса лăкаса хăймалу çине яраççĕ. N. Пытарса пĕтерсен, вилнĕ çынна хăймалу хываççĕ. Тюрл. Тыр пĕтерсен, хăймалу... См. Магн. М. 159, 169.

хăвала

гнать, пригнать, гнаться, преследовать. КВИ. Çӳрет тукмак (волк) кăнтăрла, çӳрет тукмак çĕрĕпе, пырса кĕрет ялалла, çын хăвалать йыттипе. С. Айб. Шур кăвакал чĕппи кӳлĕ урлă, х(ă)валаса каçасчĕ кӳл урлă. А.-п. й. 3. Хăвалама тытăнтăмăр. Ib. 39. Пуян Сахар кайăка хăваларĕ-хăваларĕ те, нимĕнсĕрех килне тавăрăнса кайрĕ. Ib. 31. Тытăнчĕç хайхисене ĕсĕрлентерсе хăваламашкăн. Ib. 31. Эх хăвалаççĕ, эх хăвалаççĕ, хыçалтан тусан кăна мăкăрланать. Ib. 34. Пуçланă хăвалама. Хăваласан-хăваласан, аякрах та мар пыракан тилĕ вăшт! анчах чăмать пĕр шăтăка. Ib. 36. Трашка ачисем, икĕ кайăка хăваласа, пĕр кайăк-сăрах килне таврăннă. Ib. 25. Темĕн-темĕн калать вăл, ăçтан хăваласа кăларăн ăна? — тесе калать тет вăл. Ib. 97. Хушрĕ улпут тарçине пĕр лашине тăварса хавалама çав çынна. Ib. 84. Иванĕ аран-аран сумккине хăваласа кĕртрĕ салтакĕсене. Никит. Çав хура пусăрах Сеппер кĕтӳç те, вăрăм чăпăркка тăсса, кĕтӳ хăваласа çӳрет. Иванова. Вара вĕсем мана хăвала пуçларĕç. N. Çил хăваласа çӳрет. Аттиково. Пĕр кĕркунне авăн çапнă вăхăтра, манăн пичче, уя лаша (лошадей) хăвалама кайсан, (т. е. ловить их, пригнать домой) пуç ыратать, тесе килчĕ. ЧС. Чирлĕ çын пулсан, чирне хăваласа кăларатпăр. Г. А. Отрыв. Кантур çурчĕ тума (Ассакассине) халăха пĕрене кӳме хăваланă (погнали). Орау. Эп килелле хăвалап (ухожу). N. Хăвала! Валяй! (т. е. иди). N. Вăл çын хыçĕнчен хытă чупса хăвала пуçланă (погнался). Утăм. Унта йыт çури тухса ман хыççăн хăваларĕ (преследовал меня).— Мана та унта йытă хăваларĕ. N. Ыттисем унăн сăмахне итлерĕç, тет те, тавай хайхи çынна хăвалама. Шинар-п. Унта ăна полицейскисем палланă та, хăвала пуçланă. N. Вăл çулпа пынă чухне ăна хирĕç икĕ кайăка çӳрекен çынсем кашкăр хăваласа пыраççĕ мĕн. || Охотиться. Хурамал. † Хура пусă такăр пулсан, кил хăвалар тилĕ юр çусан. || Шугать. Орау. Лашан хăй çине ларакан шăна-пăвансене хăвалама хӳре пур. ХЬ. Хăвала = хуйхат, шугать. Ib. Такăш хăваласа кайнă тийăн, ăрамра пĕр çын та çук. С.-Устье. Çак охотник çӳресен-çӳресен пĕр кайăк хăваласа ячĕ тет. || Собирать. Николаев. Вăйă хăвалама пĕр çын юлмичченех çак йĕркепе пырать. Чаду-к. Унта вăл упа курнă. Яла килнĕ те, халăх хăвала пуçланă. Çынсем вăрмана карĕç те, упана пирĕн яла хăваласа килчĕç. Сиктер. Каяс кун пĕр кун малтан теçетниксем пĕтĕм яла килĕрен пĕрер пашалу пĕçерме кĕлĕ тума каяссине пĕлтерсе хăвалаççĕ. || О землед. Чĕри юн хăвалать. || Юрк. Тытăнат урам тăрăх икĕ енĕпе те хăваласа пыма (пожар). || СТИК. Тьыха та çав ача пекех амăшнех хăвалат (= амăшне хурат). || Альш. Çулла ĕç çинчех вĕсене ашшĕ-амăшĕсем: пукрава илсе кайăпăр тесе, йăпата-йăпата ача пăхтараç, ăна-кăна ĕçлеттерĕç. Çавна халĕ хăвалаççĕ вĕсем: хăшне çĕнĕ çĕлĕк илмелле, хăшне çĕнĕ явлăк илмелле, хăшне атă, хăшне пушмак туянмалла. Учите детей. Кирек мĕнле çын та çамрăкранпа ашшĕ-амăшĕ килĕнче мĕне курса ӳсет, çавна юратать, çавна хăвалать.

хăван

радоваться, веселиться. СПВВ. Хирти тырă-пулă хумханчĕ, хура халăх хăванчĕ. Ib. Хăванса ларать. С. Тим. Хăй чунĕ те хăванат (у девушки), çын чунĕ те хăванат. Юрк. Хирти тырă-пулă хумханнипе ялти ватă-вĕтĕ хăванĕ. N. Хăван = савăн.

хăварттар

понуд. ф. от гл. хăвар. Кан. Суттăчнăй укçине 6–7 тенкĕрен 2 тенкĕ çура хăварттарнă. N. Çав çын чухăн çынсен юлашки тыррисене леçтернĕ, пуянсенне кĕрчеме ĕçсе хăварттарнă.

хăваттир

квартира. Юрк. Хăваттирĕм халĕ хакĕ уйăхне вуникĕ тенкĕ, хама уйрăм пĕр пӳлĕм. Ib. Улпут патĕнче вырăнта пурăнакан çын, хăваттир пурăнма авантан, авланма шухăшлатăп тесе калама хăяймаст. N. Эпир ир çитеймерĕмĕр (приехади поздно), çĕрле пулчĕ, вара хăваттирте выртрăмăр.

хăлаç

сажень, обхват. N. Пуртӳ çын кĕрсе тухмалăх пур-и, çук-и, ăшне миçе хăлаç ӳкет, миçе чӳрече? N. Ку хырă йĕри-тавра икĕ хăлаç ытла пулĕ. Ст. Шаймурз. Çитмĕл те çичĕ тĕслĕ вăрманта çичĕ хăлаç хырă пулĕ. БАБ. Хапха уçса хураççĕ те, хапхаран пĕр вунă-вунпилĕк хăлаç аяккарах кайса тăраççĕ. Чăв. й. Пур. 36. Малтан икĕ хăлаç алтма хуш. А.-п. й. 70. Виçĕ хăлаç аяккалла сирпĕнсе каять, тет.

хăлат пуç

взъерошенная голова. Сред. Юм. Хăлат пуç тесе вăрăм çӳçлĕ çын чипер çӳçне тôраса çӳремесен калаççĕ. Зап. ВНО. Эх, хăлат пуç!

хăлăп

(хŏлŏп), скоба, ручка (сосуда), рукоятка, перевесло. Сет-к. Пĕчĕкиççĕ кинĕм пор, килен-каян ал тытать. (Алăк хăлăп). N. Пĕр çын тăвать, çĕр çын тытать. (Алăк хăлăпĕ). Илебар. Уйран çӳпçине хăй ăçта кайнă, çавăнта çакса çӳреме хăлăп туса ячĕ, тет. Ст. Шаймурз. Алăк хăлăпне тытрăмăр, тет. Мы уже схватились за дверную скобу. СЧЧ. Иккĕн хуранне хăлăпĕнчен патакпа витĕрсе, ун хыçĕнчен йăтса çӳреççĕ. В. Олг. Витре хăлăпĕ (çакки), перевесло. Ала 5. Иван каларĕ, тет: çĕрĕн хăлăп çук, хăлăп пулсан тепĕр енне çавăрса пăрахăп, тесе.

хăлăхсăр

бесчувственный, как бы железный, на кого ничто не действует, бестолковый, бесшабашный, невоздержный. СПВВ. ИФ. Хăш çын пĕртте шеллемест, е япалана е çынна кăшăт çилленсенех çапать те ӳкерет, суран тăвать. Ытла хăлăхсăр-çке, кăшăтшăн та вăл тĕрлĕ çапса суран тăвать те, теççĕ. N. Вĕсем, хăлăхсăрскерсем, аскăн япаласен пулнă. Ск. и пред. чув. 75. Анчах шăпăр хăлăхсăр; татах ташлама чĕнет. || Неслух. Тюрл. СПВВ. НН. Хăлăхсăр, сăмах каласан итлемен çын. || СПВВ. Хăлăхсăр = хаяр.

хăлха

(хы̆лhа), ухо. А.-п. й. 16. Пĕрре кашкăр йытă вĕрнине илтет те, хăлхисене чанк тăратса ăна çапла калать... Ib. 42. Тилĕ хăлхисенчен ыйтать: эсĕр мĕнле килтĕр? — тет. Ib. 57. Ватăлса çитрĕм те, ман хăлха илтеймест. Ib. 70. Пӳрнеске хăпăл-хапăл чуста ăшĕнчен чаваланса тухать те, ĕне хăлхи ăшне кĕрсе ларать. Ib. 71. Пӳрнеске кашкăр хăлхинчен тухса шухăшлама тытăнать. N. Урлă хăлха, не лежащие, а оттопыренные уши. N. Каçрака хăлха, уши, торчащие вверх (кайăк хăлхи пек). N. Чее хăлхаллă япала, чуткий. N. Унăн хăлхи хытăрах, глуховат или плохо восприимчивый. N. Унăн хăлхи шăхăрсах каймасть, плохо слышит. N. Унтан ку виç кĕрепенкеллĕ чукмар илет, тет те, утланса ларать, тет те, хăлха урлă çапать, тет. N. Хăлхине çĕр çумне çыпăçтарса итленĕ. N. Хăлха анчах илтми пулнăччĕ те, халь уçăлчĕ. N. Хăлхăрсем йӳçмерĕç пулсан, итлĕр. N. Хăлхана йӳçĕхтерекенсем, çӳç-пуçа виреллĕ тăратаканскерсем. К.-Кушки. Хăлху енĕпе ман енелле çаврăнса тăр. Ск. и пред. чув. 22. Юманкка хăй хуйхине калать ăна хăлхинчен, мĕскерле тумаллине ыйтать пĕтĕм чĕринчен. Бгтр. Илтменнине хăлхунтан ыйт теççĕ тепĕр хут ыйтакан çынна. Янтик. Лаша шыв ĕçнĕ чух хăлхисене сиктеркелет, çавна хăлхисене вылятать теççĕ. Орау. Паян кунĕпе хăлхара шăнкăрав сасси илтĕннĕ пек янăраса çӳрет. Альш. Хăшĕ-хăшĕ тата ача çуралсанах, пурăнтăр тесе, сулахай хăлхине шăтараççĕ, тет. Хăлхана шăтарсан, тăхăнтараççĕ пурçăн: пурçăн шыçтармасть тет. Ib. Ун умĕнче пурне те ан калаç, унăн хăлхи шăхăрать ĕнтĕ (он слышит и понимает, о ребенке). Собр. Кушак хăлха урлă пит çусан, хăна килет тет. С. Тим. Аллăнти шаль тутăру шел пулсан, икĕ хăлхаран тытса чуптуса яр. N. Хăлхаран кала. Говорить на ухо. Хурамал. Хăлха ăшĕ кĕçĕтсен, йĕпе пулать теççĕ. ТХКА 69. Тата халь ман пуç ыратать, хăлха кашласа çӳрет. Ст. Чек. Кунĕн-çĕрĕн янăратат. Илтессĕм килмерĕ, хăлхана çĕртет. N. Урампа пырат сутакан, вăл пулайчĕ улма сутакан; сутаймасăр вунăтăват улми çĕрейчĕ. Кăçалхи çул манăн пурăнни — çын сăмахĕпе хăлха çĕрейчĕ. (Хĕр йĕри). Ала 13. Унăн куçĕ хупăннă пулсан та, унăн хăлхисем çăвăрман. || Перепонки ушные. Альш. Ачи хытă кăшкăрса хăлхана çуратчĕ. || Наушники. К.-Кушки. Малаххай хăлхисем, наушники малахая. || В. Олг. Хӳел хăлха ярчĕ, сивĕ полат. Вокруг солнца появились круги (столбы), к холоду. || Перо (верхний угол) лемеха. См. ака, там же хăлха (вып. 1).

хăлха йĕпĕ

назв. хряща ушной раковины. СТИК. Хăлха йĕпĕ çивчĕ пулсан, çын хаяр теççĕ.

хăм

(хŏм), махать. Кашмаш. Çын ишнĕ чохне аллисемпе хăмать. || Замахнуться. Панклеи. Карчăк косара хатĕрласах тăрать. Хăммĕр ярчĕ атан пуç петнелле. Ib. Карчăк вăй çитнĕ таранах хăмса ярчĕ косарпа.

хăмăрка

злой. Сунчел. Пуян çын йыттисен хăмăрка, пирĕн йытсем лапсăрка.

хăмăрлан

становиться серым, хмуриться. Зап. ВНО. Çанталăк хăмăрланса тăрать. Стоит пасмурная погода. Чув. пр. о пог. Пĕлĕт хăмăрланать. Небо сереет, становится пасмурным, свинцовым. О сохр. здор. Вăл çын пĕртте çимест, ĕçессе шавах ĕçет; чĕлхи типсе шуралса, хăмăрланса каять.

хăмăт пĕвĕ

то же, что хăмăт пăявĕ. Яргейк. Упа унăн хăмăт пĕвне татса тăкрĕ тет. (Упа уринчен пĕр çын шăрпăк кăларнă, кăларсан упа хăмăт пĕвне татнă).

хăмпăлчаллă

обряд (перед свадьбой). Собр. Туй пуличчен виçĕ кун юлсан ачи килĕнчен пĕр-пĕр çын хăмпăлчаллă пырать, туйĕ чăн виç кунтан пулассине калама.

хăмсар

(хы̆мзар, хŏмзар), замахиваться. Зап. ВНО. Вăл çĕçĕпе хăмсарнă. Он замахнулся ножом. Ib. Хăмсариччен çапса ил. (Послов). Ib. Эсĕ питех ан хăмсар-ха. Ib. Тимĕрне хăмсарсан, тимĕр чăсăлать теççĕ. (Посдов). Ib. Çĕçĕпе ан хăмсар, вăл хăй тăршшĕ иккĕ чăсăлать. (Послов.) Альш. Йĕтĕрпе хăмсарсан çын тытăнкăллă калаçакан пулат тет (тот, на кого замахивается). Ib. Ăна пĕрре хăмсартăм та, тухса тарчĕ. Изамб. Т. Эс мана ма хăмсаран. Ib. Ул мана патакпа хăмсарчĕ. Хурамал. Карчăкĕ алшăлипе хăмсарнă, качака таки тапранмасть те. Шорк. Мана çĕçĕпе хăмсарчĕ. Он замахнулся на меня ножом. Ала 87°. Çĕлен пĕрех хĕр çинелле мăнă хĕçĕпе хăмсарчĕ те, хĕр йывăр çын пек шыçăнса карĕ, аран сывласа ларать. Собр. Хăмсариччен çапма каланă. (Послов.). Сред. Юм. Ан хăмсарса çӳре. Не грози. Городище Б. Çĕçĕпе хăмсарать. Замахивается ножом. Чист. Вăл çапах та чупса çитрĕ те, пире хулăпа хăмсара пуçларĕ. || N. Пирĕн лаша хăмсарать. Изамб. Т. Лаша тапас тесе хăмсарать.

хăна-евĕр

хăна-вирлĕ, хăна-вĕрле, хăна-вĕрнĕ, гости вообще. НТЧ. Тепĕр кунĕнче вара хăна-вĕрлепе сăра ĕçме пуçлаççĕ. Менча Ч. Ватти-вĕттипе ашшĕ-амăшĕ инçе çула кайсан кĕтсе тăнă пек, хăни-вĕрлисене кĕтсе тăраççĕ. Ала 98. Вăл çын никампа та паллашман тит, хăна-вĕрле кĕртмен тит. Микушк. Хур-кăвакал ӳстертĕм хăна-вĕрле кăмăлĕшĕн. СПВВ. Х. † Хăни-вĕрни пĕрле шавласан, хуçин кăмăлĕ тулат-çке (вполне доволен). Çатра Марка. † Хоçи майри хорчка пек, хăни-вĕрли тăмана лек. Хозяюшка как ястреб (т. е. совсем трезвая, бодрая), а гости как совы.

хăна-хĕрĕ

гостья-девица. Тайба-Б. † Çакă вăйă хушшинче хăна-хĕрĕ (ларма килнĕ хĕр из другой деревни) илемлĕ. Кĕвĕсем. † Пирĕн ял хĕрин ăшĕнче хăна-хĕрĕ илемлĕ. Альш. Кунта килнĕ хăна-хĕрĕ мĕшĕн ларат кăмăлсăр. Ib. † Эпир пĕлместпĕр, эсир каламастăр, хăш ял хăни-хĕрĕ. Сред. Юм. Хăна-хĕрĕ, ларма пынă йот ял хĕрне çапла калаççĕ. Бгтр. Пӳртре кĕçĕн çын пулсан, е хăна-хĕр пулсан, ăна та пăрçапа сапаççĕ. (Сурăхури).

хăне

(диал.), правильно хăйне (д.-в. п. от местоим. хăй). Регули 1504. Она хăне кирлĕ, сана вăл парати? Изамб. Т. Çынтан хăй пĕрре те хăрамаст, хăне те çынсем пит юратаççĕ (голубь). СТИК. Хăне кура хытланмаст. Не знай кого из себя корчит. Чăв.-к. Хура вăрманти хурчăка, хăне çӳреме çул тупман. Ст. Чек. Шурарăма (полынь) хăне ăш ыратсан вĕретсе ĕçеççĕ. Юрк. Хăне пулсан, вăл санпа тарăхса анчах пурăнат. || Особо. N. Ĕлĕк авал вилнĕ çынна халех вырттарман, масар çине тупăкне хăне, вилнĕ çын ӳтне хăне ăрасне илсе кайнă та, шăтăка антарнă чух анчах вилнĕ çынна тупăка вырттарнă. Ст. Чек. Вăсене хăне сĕтел хушшине лартаççĕ, хăна тăваççĕ.

хăнăх

(хŏнŏх, хы̆ны̆х), привыкать. Янтик. Çутă çĕртен тӳрех тĕттĕм çĕре кайсан, куç ним те курмас, каярахпа куракан пулать; ун чухне вара хăнăхсан курать, теççĕ. Ст. Чек. Хăнăхнă, привык, привычный. Якейк. Йăтă çынна хăнăхнă. Собака привыкла к человеку. Орау. Хăнăхрĕ = хăюланчĕ, вĕренчĕ. Баран. 79. Эпир хăнăхса çитнĕ ĕнтĕ. Мы уже привыкли. Сборн. по мед. Ерсенех малтан вăл шатра (трахома) нумаях пулмасть, хăнăхман çын паллаймасть те ăна.

хăнăхсăр

беспривычный. Ст. Чек. Хăнăхсăр çын; алă хăнăхсăр. || СПВВ. ГЕ. Хăнăхсăр тесе пĕр-пĕр çын ют çĕре кайсан, хăйса çӳремен çынна калаççĕ. || СПВВ. ТМ. Хăнăхсăр тесе ак кама калаççĕ. Йăлăнтарса çӳрекен, е час-часах вăрçакан çын пулать, ăна вара хăнăхсăр теççĕ.

хăнк

(хы̆нк), то же, что кăнт. Б. Олг. Пĕр çын вилнĕ, хăнкса кайнă вăл тет (готов).

хăнкăлтăк

(хы̆нгы̆лды̆к), подраж. подпрыгиванию. Б. Олг. Оксак çын чопса пырат хăнкăлтăк-хăнкăлтăк.

хăнтăр амак

хăнтăрмак, назв. болезни. Ст. Чек. Хăнтăр амак, ăш ыратат (после еды под ложкой), хирсен каят. Хиреççĕ таким образом: больной стоит, скрестивши руки на груди. Другой подходит и правую свою руку (ал тунине) прижимает тою стороною, где алă тӳрчĕ, к спине больного, другую же руку (левую) прижимает к сложенным на груди рукам больного и, подаваясь корпусом назад, приподнимает больного. N. Хăнтăр амак, ăш хаярăн ыратат. 1) Хирĕлеççĕ: пилĕк тĕлĕнчен, хыçалтан патак урлă хурса икĕ алăпа чавса хутламĕ тĕлĕпе тытса малалла туртаççĕ, пуç, кăкăр вара хыçалалла каят, çавăн чухне шăтăртатат та, хăнтăр амак пулни иртет. 2) Çын йăтат: хăнтăр амак пулнă çын аллисене кăкăр çине, сулахай алли вĕçне сылтăм хул айне чиксе, сылтăм алли вĕçне сулахай аллин чавса хутламĕ тĕлне хурсан, тепĕри, унтан вăйлăрахĕ, ун хыçне тăрат та, хăрах аллине хăй кăкăрĕ çине лешин çурăм лапашкин аял вĕçне пулмалла хурат, хăрах аллипе лешин аллисенчен тытсан, хăй хыçалалла сулăнат, лешĕ вара çĕкленет; кăлт-кăлт çĕклеççĕ, хăнтăр амаклин кăкăр кĕлеткинчен аяларах кăлт-кăлт çĕкленĕ чух шăтăртатат, çĕкленĕ чух сурат, шăтăртаткаласан (виçĕ хут шăтăртаттараççĕ) вара чирĕ иртсе каят. Сред. Юм. Хăнтăр амак полсан, çынна каçанĕнчен тытса çĕклеççĕ те, вара каçан шатăртатат, ăна хăнтăр амак ватрĕ теççĕ. Ib. Хăнтăр амак пôлсан вар ыратать, хыçала каçана ôрлă патак тытса авăнсан шăтăртатать те тӳрленет.

хăнтрамак

назв. болезни. N. Хăнтрамак = хăнтăр амак. N. Хăнтрамак пулнă пуль ăна теççĕ, ăш ыратсан. Ăна вара çапла çĕмĕреççĕ: чирлĕ çынăн аллисене кăккăрĕ çине хĕреслĕ хураççĕ те, тепĕр çын ăна хăйĕн сылтăм алли çурăм çумне лапатка тĕлне хурса сулахай аллипе аллисенчен тытса çĕклет. Çапла çĕклесе çурăм шăмми шатăртатсан, хăнтрамак çĕмĕрĕлчĕ теççĕ. Янтик. Асанне, мана хăнтрамак пулнă пуль, хырăм ыратать! Асламăшĕ пырать те, аллисене кăкăр çине хурать, ачана хăй мăйĕчен çакăнтарать. Вара ача пилĕкĕ шатăртатсассăн, асламăш каялла пăхса сурать те ачине ярать.

хăнчăр

(хы̆нζы̆р), косоглазый. НИП. Сред. Юм. Хăнчăр, косой. СПВВ. ЕС. Хăнчăр, хĕсĕк куçлă çын, унăн куç шăрçине ĕрешмен карти пек яла карнă. СПВВ. АС. Хăнчăр, куçран вăйсăр, е юхан çын. || СПВВ. ТМ. Хăнчăр чакăр тениех пулат. || СПВВ. Х. Хăнчăр çын, жадный, не такой, как следует. || Трахома. А. Турх.

хăнчăр куçлă

остроглазый. N. Сенĕкĕ пĕр хăнчăр куçлă çын аллинче пулнă.

хăп

(хы̆п, хŏп), отстать, отойти, отпасть, отделиться. Кĕвĕсем. Ĕнтĕ ут пыраймас, ут пыраймас, йĕс таканĕ хăпнă та пусаймас. N. Пысăк тĕме, вăл тĕмене улăп çăпати тĕпĕнчен хăпса юлнă теççĕ. ЧП. Хуйри хăпса ӳксессĕн (у вяза). Цив. Çӳлĕ ту çинчи çӳрен ут, тахан хăпнă утаймасть. Янтик. Пушмак кĕлли хăпнине атă кĕлли мĕн тăвас? О сохр. здор. Тата хăш-хăш çынсем чечеклĕ ачана кĕсенсем хăпса пĕтмесĕр çумаççĕ. Ib. Пирĕн тир пит хĕрнĕ, тарланă пулсан, е вĕри шывпа йĕпетсен, вара унтан тин кирĕк хăпса тухать. Юрк. Унччен те пулмаст, хай чăваш арăмĕ, алăк янаххи çумĕнчен хăпса кайса, кĕсле калаканни умне пырса тăрат те, лайăхах кĕсле калама пултараймантан, унăн аллинчи кĕслине: кӳр-халĕ хам каласа кăтартам, тесе илет, тытăнат хăй кĕсле калама. Ашшĕ-амăшне. Эпĕ ĕмĕр санпала пĕрле пурăнтăм, халĕ санăн пуçна ниçта чикме вырăн çук чухне епле сантан хăпăп вара? Демид. Лешĕ хăваласа ярать кăна, хăпах эппин (ну ладно, отстань), тесе. Орау. Хăни-вĕрлисем аран-аран хăпрĕç (убрались). Ib. Ан хăвалăр-ха, апат çисанах хăпăпăр. КС. Аран-аран хăпрĕ. Насилу ушел (о навязчивом госте). Халапсем. Апла каласан, ку карчăк пӳрт чӳречи умĕнчен хăпса каять. N. Карчăк Еккĕмрен хăпас çук. || Оторваться. N. Манăн пĕвĕм çумĕнчен хулпуççийĕм хăпса ӳктĕр. Тюрл. Атă кĕли хăпса ӳкрĕ. Шурăм-п. Унтан хăпма та пĕлмеççĕ. Не могут от него оторваться (от приятедя своего). Ачач 49. Вĕренекен ача алăк çумĕнчен хăпса малалла пĕр утăм ярса пуссассăн тин... || Ускользнуть. N. Кунтан хăпасси кăна. Только бы ускользнуть отсюда. || Отвязаться. Сред. Юм. Такçан та хăпса каяс çок. Ст. Ганьк. † Ах, аттеçĕм, аннеçĕм, кăçалхи çул памасан, ĕмĕр хăпмĕ, терĕр пуль. || Расставаться. Кильд. Çичĕ ют хушшине эпĕ пымăттăм, савнă ырă тусăмран хăпмăттăм. || Подняться массой, чтобы сделать что-нибудь. КС. Халăх хăпса тухнă. Народ вышел массой (напр. из деревни). Орау. Акă ĕнтĕ, мурсем, каллех хăпса килчĕç (пришли во множестве, привалили). Изамб. Т. Исампальсем ана туса валеçме çаран çине каçсан, пĕтĕм Исеккел хăпса (гурьбою) тухрĕ. Юрк. Ку шуйтансем ăçтан хăпса килеççĕ-ши? N. Пăр пек хăпаççĕ, Толпами уходят. КС. Паян пасара халăх хôппăрĕ, çул та палăрмасть пыраççĕ (много народу двинулось на базар). || Сунт. Çуртырри çĕр çумĕнчен хăпаймасăр кукша пуçлă çын çӳç пĕрчийĕсем пекех вĕлтĕртетсе ларнă. || Употр. в сочетании со словом сехре (сехĕр). См. сехре хăппи (вып. ХI).

хăпăл-хапăл

быстро, живо, поспешно, скоро. А.-п. й. 44. Вăл шăмма хăпăл-хапăл ярса илет. N. Эпир пиччесемпе хăпăл-хапăл пăртак япаласене йăткаларăмăр та, анкартинелле тартăмăр. Хорачка. Хăпăл-хапăл, проворно. А.-п. й. 70. Пӳрнеçке хăпăл-хапăл чуста ăшĕнчен чаваланса тухать те, ĕне хăлхи ăшне кĕрсе ларать. Хорачка. Хăпăл-хапăл илчĕ те карă. N. Çак çын хăпăл-хапăл ашакне тăварса пăрахрĕ. Слакбаш. Вăл хăпăл-хапăл пуçтарăнчĕ те, килне карĕ. Чĕр. чун. яп. й.-к. пур. 18. Ĕçе пит час, хăпăл-хапăл анчах туса хурать. Янтик. Хăпăл-хапăл (поспешно) сăкманне тăхăнчĕ те, таçта тухса кайрĕ. N. Хăй хăпăл-хапăл çавине илме киле карĕ.

хăппăл-хаппăл

то же, что хăпăл-хапăл. Тюрл. Хăппăл-хаппăл туса пăрах, çын ан кортăр. Буинск. Шыв хĕррине çитсен, хăппăл-хаппăл салтăнтăмăр та, шăмпăр-шампăр шыва кĕрсе карăмăр. СТИК. Хăппăл-хаппăл тумланап та, чупса тухап. Сред. Юм. Ăшша пиçсе шалт аптрарăм та, шыв хĕрне çитсенех хăппăл-хаппăл кĕпе-йĕме хывса пăрахап та, шыва сикеп. N. Хайхи карчăк вилнине пĕлчĕ, тет те, хăппăл-хаппăл мачча çинчен антарса... ЧС. Пиччесем хăппăл-хаппăл тумтирĕсене тăхăнчĕç те, тула чупса тухрĕç. Байгул. Хăй хăппăл-хаппăл таса кĕпесем тăхăнат, тет те, упăшки пырас çул çине кайса ларат, тет.

хăр

(хы̆р), подр. хрипу. Б. Олг. Хăр-хăр, хăр-хăр сулят, вилет витнă тет, пырпала хăрлатсах сулят, пит ювăр тет. Ib. Çын вилнĕ чох, чон тохса кайнă чох хăр-хăр туат пыр шăтăкĕ.

хăрлат

хрипеть. ЧС. Сывлăшне те хăрлатса аран-аран çавăркалатчĕ. Янш.-Норв. Çын çывăрма выртсан чăн малтанах хăрлатат пулсан, е йынăшса выртать пулсан, ăна вара вупăр ернĕ. || Рычать. Хурамал. Йытă хăрлатать.

хăр-хум

подр. рычанию. Б. Илгыши. Пĕр çын иртсе кайнă чух йăтти хăр-хум тенĕ тет. Сорм-Вар. Хуп-чӳречи хыçĕнче ула йăтти выртать, тет, пĕр çын иртсе каять, тет, хăр-хум! тесе каларĕ, тет.

хăрăк

сухой. N. Хăрăк турат. N. Унта тӳп-тӳрем çĕр тăрăх хăрăк çилсем ним чарусăр алхасса çӳреççĕ. N. Хăрăк ана. Аттик. Хăрăк йăмра. Городице Б. Хăрăк мăйăр (червивый орех). || Ветхий. ЧС. Çисе тăрансан шăммисене пуçтарчĕç те, пĕр хăрăк савăт çине тултарса хире çын пыман Çĕре кайса ларттарчĕ. N. Хăрăк пӳрт. || Захудалый. N. Ку Пенза питĕ хăрăк губерни, начар. || Несчастный. ЙФН. Çакă пӳртре эп хăрăк, мана сăмах тимен кунĕ çук (словами обижают). N. Атте мана хăрăк турĕ, хора лашине мана памарĕ. N. Муш эпĕ вилĕп, ачама хăрăк ан хăвар.

хăрăк хывни

назв. обряда. Череп. Чăваш йăли тăрăх хăрăк хываççĕ шăрт-шарт сиксе вăраннăран. Вăл шăрт-шарт сиксе вăранакана калаççĕ, вăл питĕ хытă хăранă, ăна хăрăк хывас пулать, тесе. Вăл хăрăка хывас пулсан, амăшĕ хывас пулмасть. Хăрăк хывнă чух пӳртрен никама та кăлармаççĕ. Хăрăк хывнă тĕле çын кĕрсен, çав çынран хăранă теççĕ. Хăрăк хывма тытăнсан илеççĕ шывлă чашкă, пилĕк-улт хăйă. Пĕр хăййи çине хураççĕ шурă тăхлан, айĕнчен вут тивертсе хăйă тытаççĕ. Унтан сăмахне кала пуçлать. Çичĕ тинĕс урлă Ашапатман карчăк килет тет, вăл вĕрет тет, сурать тет, çак ачана (ятне калать) хăрăк хывать тет. Тух, хăрăк, тух, хăрăк! Путек макăрнинчен хăранă пулсан, йытă вĕрнинчен, автан авăтнинчен, аннӳ, аçу кăшкăрнинчен, ют çын кăшкăрнинчен хăранă пулсан та, тух, хăрăк, тух, хăрăк! Тьфу, тьфу, тьфу! Тăхлан ирĕлсе çитсен, шывлă чашкă çине пăрахать. Чашкă çинчен илет те, çавăркаласа пăхать те, калат: халĕ хăрăк хывни тухман, автан кĕлетки ӳкмен. Татах çав сăмахсене калать. Татах ирĕлсе çитсен шыва пăрахать. Ĕнтĕ автан кĕлетки ӳкрĕ, хăрăк хывни сипе килĕ. Шывне вара амăшнех саптарать çын ури тивмен çĕре. Хăрăк хывнăшăн ачи тăрăшшĕ пир ыйтать. Унтан хăй тăрăшшĕ пир параççĕ. (Сообщила Раиса Волкова).

хăрт

высушить. Могонин. Ниш — пĕчĕкçĕ, сăпкара выртакан ачана типĕтсе хăртса яракан чир. || Корчевать. N. Вăл вăрмана Петĕр хăртнă, тет, çавăнпа „Петĕр хăртни“ тенĕ. НИП. Виç хут туса хăртаççĕ курăк тымарĕсене (сухаласа). || Поносить. оскорблять. Ст. Чек. Тĕнчери пурĕ-çуккипе хăртнă (всячески поносил). Ib. Хăртас, указать человеку его ничтожность во время ругани. Изамб. Т. Ул хăй тахçанхине пĕлет, тахçанхипе хăртать. N. Карта витĕр хăртрăм (оскорбил). Альш. Хăрт = мăшкăла. Сред. Юм. Чист хăртса хăвартăм (изругал всячески). Ib. Вăрçнă чôхне пĕрне тепри тем те пĕр каласа пĕтерсен, пĕри чĕнейми пôлсан: сăмахпа каласа хăртать вит, теççĕ. Т. Григорьева. Ырă çын çынна хăртмасть, усал çын çынна хăртать, теççĕ. СПВВ. Сăмахпа хăртать. Альш. Мĕн-мĕн кала-кала хăртмаççĕ, мĕн-мĕн кала-кала питлемеççĕ.

хăртни

то же, что хăртнă, поляна, чищоба. Шурăм-п. Икĕ çын хăртни çăлса кайнăшăн ятлаçаççĕ.

хăртнă

чищоба. Панклеи. Çав хăртнă хĕрипах çол пырать. СПВВ. Сĕм вăрмана хăртнă турăм, утма çул пули тесе. ЧП. Хăртнă урлă каçрăмăр. Б. Олг. Вăрмана кăкласа тăксан, хăртнă полать. N. Урпа тума хăртнă çук, хăртнă тума шĕшкĕ çук. Нюш-к. Хăртнă тĕпле = корчевать. Яргуньк. Пĕрре упапа çын хăртнă хăртса çарăк акнă. Чотай. Хăртнă хăртрăм хăрмарĕ, çĕртме çĕртрĕм çĕрмерĕ. N. Халĕ ĕнтĕ ăна пĕтĕмпех пĕтереççĕ пулĕ, хăртаççĕ те, хăртнă тăваççĕ. Поляна. Шибач., Шорк. Панклеи. Матьпи Онтри хăртни. Мăн хăртнă. Йĕтĕн акнă хăртнă. Тăватă капан хăртни. Вуслă хăртнă. Паранкă хăртни. Качал. Кайсан-кайсан пĕр хăртнă тухрĕ, тет. Çав хăртнăра пĕр пӳрт ларать, тет. Шибач. Çитрĕç вара вăрмана вăлсам пĕр хăртна. Ала 6. Вăрманта пĕр хăртнă пулнă, тет. Вăлсем хăртна выртрĕç тет çывăрма.

хăра

бояться, пугаться, страшиться. Якейк. А! хăрарăн-и? Ага! испугался? ГФФ. † Çак çырма орлă каçмăттăм та, çĕлентенех хăратăп. Эп çĕлентен хăрамастăп та, Петĕртенех хăратăп. Не перешел бы я через этот овраг, да боюсь змеи. Собственно, змеи-то я не боюсь, а боюсь Петра. ГФФ. † Хора калпакран хăраса ăсторовă тумасăр ан иртĕр. Не пугайтесь черной шапки, не проходите мимо, не поздоровавшись. А.-п. й. 7. Кушакран хăраса упи йăваç тăрне улăхса ларнă. Ib. 19. Никам килесрен те хăрамасть пăшаллă этем. Ib. 24. Кăмака çине тахăшĕ улăхса выртнă та, пӳрте кĕме хăратăп, тесе калать, тет, кайăкĕ. Ib. 41. Юрĕ, тилĕ тус, хăрасах килет пулсан, атя хам хыççăн,— тет ула-такка. Ib. 42. Эсир мĕнле килтĕр: хăраса-и хăрамасăр-и? — тет. N. Вăт ухмахсем, кăшт шăхăрсанах хăраса ӳкеççĕ (сильно пугаются). А.-п. й. 59. Санран хам та хăратăп та, ачам пушшех хăраса кайĕ,— тет пукани. Ib. 90. Юрĕ. Ĕçрен хăрамăп. N. Мулкачи курсан хăраса кайса тарса кĕчĕ вăрмана. N. Çуннине çисен упаран хăрамасть, тет. Хора-к. Хăрама вĕреннĕ йытă виç кон малтан вĕрнĕ, тет. Регули 834. Вăл çавăнпа хăрарĕ, тĕттĕм полнăран. Ib. З. Эп хăратăп калама. Ib. 684. Хăрамалли вăрман çок конта. Ib. 685. Хăрамалли çын çок конта пирĕн. Ib. 705. Вăл çынтан хăрамăлла. Ib. 1404. Вăл питĕ хытă хăраса чĕтĕресе тăчĕ. N. Манăн халăхран хăрамалăх çук мĕн, тесе шухăшла пуçланă. N. Çапла вăл хăрамасăр-тумасăр пурăннă. Юрк. Килте хăраса-туса ан тăрăр. Ала 94°. Хайхи арăм тата ыйтнă вĕсенчен: „Апла хăрассăр пур, мĕншĕн тата ачăр çинчен кĕпине-йĕмне те хывса илтĕр“,— тенĕ. Сбор. по мед. Унтан хăрасах та хăрамалла çав. Шурăм-п. Мĕскĕн Иванĕ çĕрĕк шалт хăраса пĕтнĕ. СПВВ. Хăрас-тăвас пулсан. Кан. Малтан лашапа каçма та хăрамаллаччĕ. Прежде и ездить (по мосту) было опасно. Ib. Халĕ каçса çӳреме хăрамалли çук. Ib. Хам тытса усрама хăрарах патăм-çке. Ib. Пĕр çынсем çеç вĕсен пӳрчĕ ларнă вырăнтан хăра-хăра иртеççĕ. N. Чун пит хăратчĕ, тет, ТХКА 113. Йысна, эс ишме пĕлен, сан хăрас çук. Ib. 114. Атăл, Çавал, Кĕтне, Сĕве шывĕ пулсан, шыва кĕме хăрас çук. N. Хăраса тăманçи пулĕ ву. Курм. Хăра-хăрах эпĕ хут вĕренме карăм. Ачач 22. Пысăклансан мĕн пулĕ... Аçунтанах хăрамăпăр ун чух. Ib. 109. Ун майăн вара Санккапала тепĕр хĕрача та вилес пек хăраса янă. Шорк. Вал мана тем те пĕр каласа пĕтерчĕ те тухса карĕ, эпĕ хăра юлтăм, нимĕн тума та пĕлместĕп. Насказал он всякой всячины и ушел, я же пришел в ужас и ничего не могу предпринять, ничего не успел спросить (недоумение, растерянность по поводу неожиданности). Оп. ис. ч. II. Вăл, çынсем килеççĕ тенине илтсессĕн, хăра юлнă. Когда он услыхал о том, что идут люди, на него нашел страх. N. † Çак поçнелле ухаплă, эпир ухапран хăрас çук. Собр. † Туратлă йăвăç касас, терĕм, иртессинчен хăрарăм. Капк. Мĕнле ача пулать вăл, хăрама пĕлмест.

хăравçă

трус. N. Хăравçăпа вăрçă çинчен ан канашла, сутаканпа улăшу çинчен ан канашла. А.-п. й. 15. Йытă шутларĕ, шутларĕ те, ку хăравçă мулкачпа туслашни мĕн усси тесе, вăйлă кашкăра шырама тухса утрĕ. || Трусливый, робкий. Тюрл. Хăравçă çын.

хăрах яран

мера земли. Магн. М. 44. СПВВ. По обьяснению Петра Никифорова, хăрах йăран употреб. около села Бичурина в смысле щеревельник = З60 кв. саж. Урмай. Ана = 1000 кв. саж., хăрах йăран = половина ана, çур ана. Питушк. Ана — пĕр авăнлăх, хăрах йăран (ползагона) — çор авăнлăх. Ib. Хăрах йăран анан çурри, пилĕк чалăш (ана — 10 чалăш). Ярмушка. Хăрах йăран = 1/2 десят. Ib. Виç хăрах йăран = 1/2 десят. Б. Крышки. Хăрах йăран, половина çурпилĕк. N. З çын исе тохрăмăр, хăрах йăран тытрăмăр.

хăраххăн

нечетно. N. Мĕншĕн капла хăраххăн турăн? (т. е. разрезал на нечетные части). N. Çураçма пынă чух непременно хăраххăн пыраççĕ (т. е. чтобы чнсло гостей было нечетное: 5, 7, 9, 11 человек, так как пока еще ни жених ни невеста не составляют пары). Т. VI. Кĕшерни каç шăтăрнака тухса шутласассăн, мăшăрлă тухсан, мăшăрлă пурăнат, теççĕ; хăраххăн тухсассăн, хăраххăн пурăнат, теççĕ. Орау. Пурăнăçа хăраххăн пурăнса иртерекен çын хĕсеплĕ çын пулмасть. Пир. Ял. Хăраххăн пурăнакан, вдова (?).|| Кан. Тинĕс вăраххăн урăлнă хăраххăн пулчĕ каллех туп-тӳлек (хăраххăн здесь = майĕпе, çемĕн, пек).

хăруçă

боязливый, трус. СТИК. Хăруçă çын, трус.

хăркăлти

сиплый. КС. Паян вăл çын хăркăлти сассипе юрласа шалт йĕрĕнтерчĕ.

Хăрпан

(хŏрбан), назв. божества. Шибач. Хăрпана така параççĕ. Ӳте кĕнĕ чохне асăнаççĕ хăрпана. Н. Карм. Хăрпан, ан хăрт, çырлах (не суши: людей, скот, хлеба), теççĕ, така параççĕ, шыв ярса силлентереççĕ. КАХ. Хăрпан амăшĕ, назв. божества в молитве „карта пăтти“. Б. Олг. Карта хăрпанне чӳклес. Ib. Çырлах, ут хăрпанĕ, çырлах, ĕне хăрпанĕ. Зап. ВНО. Кĕпе хăрпан. Г. А. Отрыв. Хăрпан ятлă турра париман тит, ыттисене парса пĕтернĕ тит. Çил-тăвăл мĕнĕ пулать ĕнтĕ вăл хăрпан. Ib. Пурнан çын курĕç, пурнан çын асăнĕç, хăрпан ятлă турра паримарăмăр, пурăна-киле хăртĕ çав тесе каларĕç тит. Т. VI. 3. Хăрпан амăшĕ, хăрпан, ан хăрт, ан типĕт, ан тилмĕрт. (Молитва) Ib. Çĕр хăрпань. Ой-к. Хăрпан, хăрпан амăшĕ, ан хăрт, ан йĕрт. См. пӳлĕхçи. Ск. и пред. чув. 94. Пулĕх, хăрпан, çут тĕнче мана савса тăратчĕç. См. Магн. М. 91, 95, 224.

хăрт

(хы̆рт, хŏрт), назв. инструмента. Юрк. Кудемер. Альш. Хăрт, секира. Нюш-к. Хăрт, сабля, шпага старинная. Ib. Пуянкассисем. Вестĕр ятлă çын, хăртнă тĕпленĕ чух шĕшкĕ тĕпĕнчен шашкă пекки тупнă. Çавна тупнă чух унта пирĕн ялсем пĕр çын пулнă çынсем: мĕн-ши ку? — тесе ыйтсан, пĕр ват çын: ĕлĕк хăрт тетчĕç куна,— терĕ тет. Хăрт текенни шашкă пек, терĕ пирĕн ялсем.

хăрхăн

то же, что хăрхăм. Альш. Пятамçĕм хуçаçăм! Хуçа тума илнĕ пулсан, хуçа çăпати туса хур; хăрхăн тума илнĕ пулсан, хăрхăн çăпати çакса хур. Пянамçăм пикеçĕм! Пике тума илнĕ пулсан, пике сурпан туса хур; хăрхăн тума илнĕ пулсан, хăрхăн сурпан туса хур. Шурăм-п. Тăрăшăр, усал хăрхăнсем, тăрăшăр ĕнтĕ, эсрелсем, анчах вутпа выляма хăрушă тенине ан манăр. N. Пике Хăрхăн пулчĕ, Хăрхăн Пике пулчĕ. Торп-к. Вара Пике (имя девушки) пичĕшĕсем патне кайма хатĕрлене пуçларĕ, тет; пус-килтен юлташ Хăрхăн ятлă хĕрача тупрĕ, тет. || Моркар. Хăрхăн = хытă çын, скупой, скряга. || Моркар. Илепех е пулатех тесе шанса кайнă çĕртен нимсĕрех таврăнсан, хăрхăнах килтĕм, теççĕ.

хăршав

худощавый. Сред. Юм. Хăршав çын, худощавый. || Упрямый. N. Санăн упăшку манăн Çтаппан пекех хăршав мар.

хăт

красота. Ядр. Хăт = нĕр. Кильд. Пуçăм çинче сарă тутăр, пуçăм хăтне вăл кӳрет. Шурăм-п. Урам хăчĕ килчĕ. Халĕ ĕнтĕ выльăх та, çын та урамра пур. На улице нет прежней пустоты. Сред. Юм. Ху хăтна ху ярса çӳрен çав, темĕнскерле тôмтир тăхăнса. Могонин. Хăт мĕн-ши вăл? Ак мĕн вăл. Если арлă-арăмлă çын лайăх пурнать-тĕк, хăтлă пурнать теççĕ. Если арĕм вилет, упăшки юлать, вара вăл пӳртре хăт çук теççĕ. Мĕншĕн-ха вăл? Мĕншĕн тесен вăл пӳртре тискер пурăнма, лайăх мар, çакна калаççĕ хăт тесе. Якейк., Хора-к. † Пĕр хораскер-лотраскер, çак ял хăтне ярнăскер, пирн ял хăтне кӳрес çок. В. Олг. Эпĕр тоя каймасан, тойă хачĕ килес çок. Ой-к. Уя тухсан уй хăтне пар, анкартне кĕрсен анкарти хăтне пар, киле кĕрсен кил хăтне пар. Пшкрт. † Кирех те пӳрчĕ пысăк пултăр, ултантăш çук-тăк, хăчĕ çук.

хăтсăр

некрасивый, неопрятный, неприличный, безобразный, жадный. В. Олг. Хăтсăр пӳрт. Неладная изба. Колыб п. 5. Вăйлă пулчĕç, пуçсăр пулчĕç хăтсăр халăхсем. Хуласем, ялсем пĕтерчĕç вăйлă тупписем. Якейк. Ача-пăча пусăк чĕлĕ çăккăр йăтсан, апат çинă чохне чашка хăйнь умне исе ларсан, ашшамĕш калать: и-и хăтсăр ача-пăча, чипер хăтланăр эсĕр. N. Çын ăлăкĕ анине тăрса итлени хăтсăр (йĕркесĕр) япала. || Несчастный. Ведущий себя нехорошо. || Не идущий впрок. Слакбаш. Хăтсăр пулчĕ. Не пошло впрок. || В качестве усилительного слова. Зап. ВНО. Хăтсăр, очень, весьма, чересчур. Ib. Вăл хăтсăр нумай çиет. Ib. Хăтсăр лайăх, очень хорошо. N. Анчах ун ĕç хăтсăр нумай: хăйĕн те вĕренмелле, тата хуçа ачисене те вĕрентмелле.

хăтана кай

сватать. Начерт. 189. Хăтана каяс, сватать невесту. Собр. Анне, яшка пиçиччен хăтана кайса килер-и. Изамб. Т. Хăтана кайсан евчĕ (е хĕрĕн ăратни е хăйсен ăратни) патне кĕреççĕ. Евчĕ кăсене силлеме пуçлат. (Хăтана каяççĕ ачан ашшĕпе амăшĕ). Хăйсем калаçсан-калаçсан, мĕншĕн килиине систереççĕ. Евчĕ вара хĕрин ашшĕсем патне каят та, унта сăмах майĕпе хĕрне хăтана килнине (сватать) систерет. Б. Олг. Карăмăр хăтая поян çын патне (сватать).

хăтăклат

икать. Бугур. Хăтăклатсан çын асăнать, теççĕ.

хăтăл

избавиться, спастись. Регули. 816. Вăл шу орлă каçнăпа (каçса) анчах хăтăлчĕ. N. Пĕр эпĕ анчах хăтăлса юлтăм. М. Сунчел. Муртан хăтăлса юлас тесе, пилеш йăвăççисене çурса ун витĕр тухатчĕçĕ. А.-п. й. 55. Чӳречерен сикрĕм те, вĕлтех тарса хăтăлтăм. Ib. 23. Çапла икĕ така кăвак кашкăрпа хăмăр упаран хăтăлнă. Бес. чув. З. Микулай эрех ĕçмен çын пулнă, халĕ те вăл кулса хăтăлчĕ: „Çук, çур путылкапах хăтăлаймăр, пĕрнех те лартăр-ха“,— терĕ. А.-п. й. 49. Вăл аран-аран юман юппинчен хăтăлса тухрĕ, тет. Он кое-как вырвался из западни. Капк. Эй, инкесем, аппасем, хĕрсем, хутла вĕренме тытăнар, унсăрăн эпир тĕттĕмлĕхрен хăтăлма пултараймастпăр. || Уйти целым. Самар. Хура вăрман айĕ такăр пулсан, хăтăлаймĕ тилĕ пур пулсан. Когда в большом лесу станет гладко, лисице, если она будет там, не уйти целой. Толст. Хирпе пынă чух вăл хăтăлса-хăтăлса пыратчĕ, тет (олень). || Выздороветь. N. Папай сымар, питĕ начар (плох), те хăтăлать?

хăтăр

(хы̆ды̆р, хŏдŏр), форсун. Пшкрт. Хорачка. Хăтăр çын так поплят. || Фамильное прозвище. Хорачка. Хăтăр Макçи (хуня лайăха картат).

хăш

иной, который, какой, некоторый. Орау. Хăш çын темскерле тискер, сивĕ, кăмăла кайман çын пулать. N. Хăш çыншăн чĕлхи çуралнă чухнех çăварĕ тĕпне çыпçăнса тăрать. Ст. Янсит. Хăш шкула та пулин хута вĕренме каймалла. Регули 781. Хăш çын çак япалана турĕ, çав çын конта порăнмасть. Ib. 789. Эп хăш ялта порнатăп, онта чăвашсам та пор. Регули 961. Хăш çĕрте пор, хăш çĕрте çок. Рекеев. Эсĕ хăш енчи? Ты чей будешь? Çутт. 36. Хăш йышши кайăксем шăнасемпе хурт-кăпшанкăсене çисе анчах пурăнаççĕ. Кан. Кĕнекене хăш май тытмаллине пĕлмест вĕт.

Хăш-хăш

некоторый, иной. N. Хăш-хăшсем пыраççĕ (годны). Регули 999. Хăш-хăш çын шокшлать, кирлĕ мар полĕ тесе. Якейк. Хăш-хăш хĕлте çак çырма шăнмасть. Виçĕ пус. 15. Эпир кунта хăш-хăшсен çинчен анчах каласа кăтартăпăр. Вишн. 62. Хăш-хăш сымар çын тата пĕлми выртнă чухне нихçан та çиме ыйтмасть, унăн ун чухне çапах апат çиес пулать.

хăшă та полин

(хы̆жы̆ да болин), который. Пшкрт. Хăшĕ, который. А.-п. й. 84. Хăнисем хăшĕ чӳречерен, хăшĕ алăкран ĕппĕн-теппĕн туха-туха тараççĕ, тет. Регули 959. Хăшĕ тăвасшăн, хăшĕ тăвасшăн мар. Ib. 960. Хăшĕ килчĕ, хăшĕ килиман. Ib. 785. Хăшĕ хĕрĕнче ларать кимĕ, çав ман. Ib. 782. Хăшĕ çын ĕнер пире хирĕç полчĕ, çав çын хот исе килчĕ. Альш. Ниçтан хăшĕ хăшийĕнне пĕлме çук, тет. Который которому принадлежит, никак нельзя узнать. Хăшĕ-пĕри, иной, некоторый, какой-нибудь, кто либо. N. Хăшĕ-пĕрисем мĕн пурĕ пĕр-икĕ эрне тырă выраççĕ. Ашше-амăшĕ. Кума тĕрĕс те калат çав, тие пуçланă хăнисем хушшинчен хăшĕ-пĕри. Чт. по пчел. № 17. Хăшĕ-пĕри шурналсем кăлараççĕ. Мусир. Йĕри-тавра сар чечек, хăшне-пĕрне татам-ши? N. Çемйисем хăшин-пĕрин ытла та пысăк. Хашĕ-хăшĕ, некоторый, иной. Ск. и пред. чув. 41. Хăшĕ-хăшин укçа, вăрман илме мар, хĕлле çăнăх илме те çук. Регули 1000. Хăшĕ-хăшĕ килчĕç, хăшĕ-хăшĕ килмерĕç. Ib. 658. Çынсам хăшĕ-хăшĕ кайрĕç онта. Оп. ис. ч. II. Хăшĕ-хăшĕ чупсан-чупсан, лашисене ывăнтарса килне кĕрсе тăвараççĕ те, ытти ачасем катаччи чупнине курма урама тухса тăраççĕ. Некоторые из них покатаются, покатаются и потом, когда у них устанут дошади, приедут домой, распрягут их и пойдут (вышедши станут) на улицу посмотреть, как катаются прочие ребята. N. Вĕсенĕн хăшинĕн-хăшинĕн асаплантарса суранлантарнă суранĕсем те палăрсах тăнă.

хăш

подр. тяжелому дыханию. КС. Кăккăрсăр çын хăш-хăш туса сывлать. Орау. Ача сывмарланчĕ-ха, каç хăш-хăш, хăш-хăш аран сывласа выртать.

хăшла

дышать со звуком хăш. Пшкрт. Сумар çын хăшласа выртать.

хăшлат

(хы̆шлат) дышать со звуком хăш. Тюрл. Сымар çын хăшлатса выртать. N. Тепĕри сывлаймасăр хăшлатса ларать. СТИК. Ай-юй мăнтарăн çынни, аран хăшлатса выртат. || Шипеть (гусь, змея; менее сильно, чем хашлат). КС. Хур хăшлатать, шипит. || Сред. Юм. Пĕренене хăма тăрăх сĕтĕрсен, пĕрене хăшлатса шăвать.

хăшăлтат

тяжело дышать. N. Хăшăлтатса чупса пычĕ (запыхавшись). СТИК. Ватă ĕнтĕ. Аран хăшăлтатат (= питĕ йывăр сывлат). Ал. цв. 21. Унтан хăрушă, нихăçан илтмен хытă сасă хăрăлтатса, хăшăлтатса илтĕнсе каять. Сред. Юм. Кăкăрсăр çын пăртак хăвăртрах ôтсанах хăшăлтатакан пôлат. КС. Кăккăрсăр çын хăшăлтатать (несвободное дыхание). || Часто дышать. Тюрл. Йытă чĕлхине кăларса янă, хăшăлтата тăрать, ăшăпалан аптранă. || Скрипеть. Сред. Юм. Сĕрмен ôрапа хăшăлтатса пырать (звук при трении оси).

хăшкаçла

точить. N. Ялта çын сахал пирки çава хăшкаçланă (авçава хăйранă) сасă анчах илтĕнет.

хăшкăлтат

тяжело дышать. КС. Кăккăрсăр çын хăшкăлтатса (хăш-хăш тусă) сывлать. Ир. сывл. 39. Сĕм те вăрманçăм, ыйăх паманшăн, хăшти-хашкăл хăшкăлтатрĕ. А.-п. й. 39. Çак вăхăтра упапала кашкăр хăшкăлтатса çитрĕç те, упи ку такасене йăвăç тăрринчен мĕнле майпа антарас тесе, юмăç пăхма ларчĕ.

куринке

(курин'г'э), кладбище. Цив. СПВВ. АС. Куринке = çăва, масар. СПВВ. Т. Куринке тесе çын вилсен пытаракан çĕре калаççĕ. Шор-к. (Цив.). Куринке — кладбище.

курка

корка (-га), ковш. N. Шывне ĕçесси килнĕ унăн, шывĕн курки тĕпелте сак çинче ларнă. БАБ. Хуçа янă ятлă курка! çитни пур, çитменни пур — çак курка çитертĕр. Пĕлни пур, пĕлменни пур — çак курка пĕлтертĕр. (Из молитвы в „чӳклеме"). Сред. Юм. Кил хуçи ĕçкĕре еретпе ĕçтерсе пынă чохне, кăшне (=хăшне) те полин, корка памасăр, сиктерсе хăварсан, çав кил хуçин сиен (несчастье) полать, тет. Ib. Ĕçкĕре еретпе ĕçтерсе пынă чохне кăшне те полса астумасăр ĕçтермесĕр хăварсан, çав ĕçмесĕр йолнă çын пит çиленет. Ib. Коркипе пар та, аврипе тĕрт! (Ĕçкĕ-çикĕре ĕçтерессе ĕçтереп те, сăмахпа намăслантарап тени). ПВЧ. 99. Яр коркине йĕркерен! Подноси по порядку. || Чайная чашка (а блюдечко — чашкă). К.-Кушки. Пухтел. Курка — чайная чашка („стаккан" — стакан). Образцы 99. Курка лартса, сахăр тытни, шур явлăкли — пирĕн вăл. Хурамал. Пĕр курка чей, чашка чаю. ЧП. Шур чей куркипелен шыв ĕçрĕм. Янш-Норв. † Стаккан курка, ылттăн тĕп, ĕçмесĕрех курăнинччĕ. || Сыпка (на мельнице). Мочеи. Якейк. Коркая пĕрнерен тырă йохать; коркаран тырă чола анать. Ib. Корка хăпартмалли кантра. Пĕчĕкреххĕн авăртас полсан, хăпартаççĕ; пусăкраххăн авăртас полсан, антараççĕ. Качал. Курка — ковшик под „пĕрне". Ib. Курка кантри, патакки (на мельнице). Чутеево. Курка (висит под ящиком, на мельнице). См. ешчĕк. Ходар., Торх. Курка — ковш, из которого сыплется жито. Мочеи. Курка пăяв(ĕ) — веревка, управляющая сыпкой (на мельнице).

Турă амăшĕ курки

назв. моленья (совершается одновременно с чӳклеме). Ходар. Турă амăшĕ куркине ак çапла тăваççĕ. Пăтă тиркине тытни пĕр курка сăра илет те, кĕрекене тăрса, тĕпелте ларакансене калать: хурăн-шуркассисем! хуçа калать: ятлă курка ярас, тет, пуççапса, тав туса ĕçмелле, алă тытса, чуп туса уйăрăлмалла. Юрать-и? тет. Лешсем: юрать, юрать! теççĕ. Унтан алăк патĕнче ларакансене калать: алăк патĕнчи алпассем! хуçа калать: ятлă курка ярас, тет, пуççапса тав туса ĕçмелле, алă тытса, чуп туса уйăрăлмалла. Юрать-и? тет. Çыннĕсем: юрать, юрать, теççĕ. Тав сире эппин! тет те, сăрине ĕçсе ярать. Унтан çав куркана хуçине тултарса тыттарса лартать те, хăй ӳксе пуççапать. Хуçи: тав сана, тет те, сăрине ĕçет. Пуççапаканĕ тăрать те, курки çине сăра тултарса, хăй илсе ĕçет. Унтан каллех хуçине парать. Хуçи куркана арăмне парать те, арăмне пуççапать; арăмĕ упăшкине пуççапать. Çапла вара кил хуçипе арăмĕ хире-хирĕç пуççапса чуптусан, арăмĕ куркана пĕр çынна тав туса тыттарать, ăна ӳксе пуççапать. Çыннĕ хăй çумĕнче лараканне тав туса ĕçет. Хай хуçа арăмĕ пуççапса тăрать те, леш çыннĕпе алă тытса чуптăваççĕ. Çав курка çине каллех сăра тултарать те, хай çын, хăй тав тунă çынна куркана тыттарса лартса, ăна пуççапать. Леш тата хăй çумĕнче ларакана тав туса ĕçет. Пуççапаканнĕ (так!) тăрать те, хăй пуççапнă çынпа алă тытса чуптăваççĕ. Вăл çыннĕ хăй тав тунине пуççапать. Курка тытни çумăнчине тав туса ĕçет. Çапла вара йĕркипе, çын пĕтичченех, тав туса ĕçсе пуççапаççĕ. Пурте ĕçсе пуççапса тухсан, куркине пăтă тиркине тытса чӳкленнĕ çынна кайса параççĕ. Вăл вара татах пĕр курка сăра тултарса илет те, кĕрекене тăрса, тĕпелте ларакансене калать: хуран-шуркассисем! сире пурне те ятлă курка тиври? Кама тимен, хам пата килĕр, алăра курка пур! тет. Çыннĕсем: тиврĕ, тиврĕ! теççĕ. Унтан алăк патĕнчисене калать: алăк патĕнчи алпассем! сире пурне те ятлă курка тиври? Кама тивмен, хам пата килĕр, алăра курка пур! тет. Лешсем: тиврĕ, тиврĕ! теççĕ. Тав сире эппин, тет те, сăрине шалт хурать. Çапла пĕтерсен, пăртак сăра ĕçкелесе лараççĕ те, пурте саланаççĕ вара.

курмăш

(курмы̆ш), судьба. Ст. Чек. Мĕн тăвас, курмăш çапла пулчĕ пулĕ (такова уже судьба). || Присловье к сл. юмăç. Ходар. Эпĕр айван ывăлĕ-хĕрĕ, юмăç-курмăш каларăшĕпе (каларăшпе), тасаран чӳклетпĕр; çын сумах-юмах (с.-юмахĕ) хыççĕн ан кай, пирĕн çыншăн вăй çук (т. е. мы не можем приносить жертву за чужих людей); хамăра тивĕçлине хамăр тăватпăр. (Молитва киремети Питтури).

курпăн

(курбы̆н), горбатый. Собр. Курпăн вырăс йĕр йĕрлет. (Шĕшлĕ). С. Айб. Курпăн вырăс çул шырать. (Шĕшлĕ) Кĕвĕсем. Курпăн çын кулавара; курпăн пулса пулмарĕ, кулавана кĕрсе пулмарĕ.

кускала

коскала, учащ. ф. от гл. кус, кос. Пшкрт. Мĕн коскалан? Что ты бегаешь? N. Начар çын нимĕн тума пĕлмест, кускаласа çӳрет анчах (забегался). Ст. Айб. Пĕчĕккĕç кинĕм пур, алăкăн-тĕпелĕн кускалать. (Шăппăр). Сенчук. Икĕ кинĕ пăхса тăраççĕ, хуньамăшĕ кускала (= чупкала) çӳрет. (Алăк янаххисемпе алăк). Ст. Айб. † Кинĕмĕр те чипер çавă пур, парни-сарки çитмесен, çӳпçи тавра кускалать, ик пĕççине шарт çапать. Ядр. Кăлтрик-кăлтрик (вар. кăвак-кăвак) кăвакарçăн, ик çунатне шарт! çапать. Шемшер. † Кулук-кулук (вар. кулик-кулик) кăвакарчăн, шушлăх (вар. шуçлăх) тăрăх кускалать Бр. п. водку 14. Йытă пек кускалама, те (разве) сирĕн тарçă эпĕ? || Вертеться (вокруг чего). ПВЧ. 86 Хуньăм хĕрĕ, ай, хура хĕр, хуран тавра кускалать. Ib. 108. Çак ял хĕрĕ (девицы) коскалать пирĕн арăм поласшăн.

кустар

костар (-тар), понуд. ф. от гл. кус, кос, катить, катать, скатить, скатывать; покатить; прикатить; пускать вскачь. N. Урай тăрăх пĕр ывçă пăрçа кустарса ятăм. Альш. † Сар ачанăн карттусне кукăр-макăр кустартăм. Богдашк. † Кĕленче çăмарта кустартăм, Чулхулана çитертĕм (докатила). || Орау. Таканапа пăрçа кустартăмăр та, пăрçа ăшалаççĕ-ха халь (жарят). Юрк. Çăкăр пĕçернĕ хыççăн пысăк кăмакана паранкăсем кустараççĕ (бросают). Пиçсен, ăна тăвар сапса çăкăрпа çиеççĕ. || Юрк. Çуртăри чустине сĕтел çине хурса сараççĕ, йĕтĕрпе кустарса (катая, рассучивая) çӳп-çӳхе тăваççĕ. N. Йĕтĕрпе тăла кустараççĕ (катают). N. çăмха кустар. Беляева. Ут (у др. утă) кустар (скатывают сено в валы). N. Урапине кустарсан, вĕçет. N. Çол орлă костарса лартса (дорогу замело снегом). N. Хальхинче вырăс пупа тата чăнкăрах çĕртен (с еще более крутого места) кустарса антарса панă (скатил). Якейк. Сасартăк хватлă çил тоххĕр те, çынсене лаши-орапи-мĕнĕпех, кăстăрмач пак костарса, çавăрса исе карĕ. || О быстрой езде. Макка 189. Унтан вара, вилнĕ çыннине пытарсан, пит хытă кустарса таврăнаççĕ (во весь опор). Истор. 112. Ăна хирĕç юланутпа кустарса кайнă (покатили верхом). Ст. Чек. Çын килелле кайсанах, вăрмантан арçури тухнă, тет те, лашана утланса, кустарса çӳренĕ, тет. N. Эпир пит хытă кустарса килтĕмĕр (выртмаран). Бел. Гора. † Вылятрăмăр, кустартăмăр, хапха тулне кăлартăмăр (лошадей). N. Унччен те пулман (вдруг), Иван шăнкăравпа пачăшкă умне кустарса пынă. Толст. Ачасем çавăрăнса пăхнă та, кустарса пыракан кайăкçа (охотника) курнă. Ib. Тутарсем те ăна курнă та, ун патнелле кустара пуçланă. Б. Яныши. Пусăкраххисем учĕсене тытрĕç те, килелле кустара пуçларăмăр. БАБ. Ăçта каяссине хамăр та пĕлместпĕр терĕçĕ, тет те, пурте, павуска ăшне ларса, кустара пачĕçĕ, тет. || Быстро жать хлеб? Якейк. Ку пĕчĕк аная костарса анчах кайăпăр вăт. Ib. Тырри шуламлă та, костарса анчах карăмăр. || Выкладывать чем, vestire. М. Тув. † Пирĕн Тумккă хула пек: тулне тутăр çаптарнă, ăшне ылтăн кустарнă, çулне чукун сартарнă. Н. Лебеж. † Виççĕмĕш вĕретĕм сăрине, хĕрĕх хăлаç нӳхрепне, ăшне шăвăç кустарнă, пичĕкесĕр янă, тет. N. † Вырăсла та çӳçме эп кастартăм, йĕри-тавра ука кустартăм. N. † Йĕс турапа пусса турарăм, çинчен шăрчăк ук(а)сем кустартăм. Янтик. Чăпăрккана малтан ик кантраран яваççĕ, унтан вара ун çинчен тата тепĕр кантра явса пыраççĕ; çав виççĕмĕш кантрана явнине „кустарса явас" теççĕ. || Выпроводить. КАЯ. Унтан мана хуралăç, ват мучи, хултан тытса: мĕлле çак Макçăм ывăль-хĕр кирек ăçта çитнĕ, унта çапкаланса çӳреç-ши! Халь урнă йăтă Тюмине тулланă, тет-ха, тата туллаттарас килет-и-мĕн кĕсен? тесе, кустарса ячĕ (выпроводил). || Scortari. Альш. Кустарат вăл ( = чупат). Она распутничает. || Случать. Янтик. Иван кĕсрине кустарма (чуптарма) кайнă. Ст. Чек. Кустарнă. Случили (корову и пр.) || Соблазнить. Абыз. † Астартăм та кустартăм, кусар вĕçне хыптартăм. Байгул. † Илĕртрĕмĕр, кустартăмăр, хапха тулне кăлартăмăр. || Поддакивать. Собр. Усал çынпа хăй урапи çине ларса кустарас пулат (надо гладить по шерсти. КС.), теççĕ. (Послов.). СПВВ. ИФ. Кустарас — илĕртсе вăл калаçнă майпа калаçса пырас. N. Тĕрĕс, тĕрĕс, Кĕркури хăта, лайăх йĕркепе пăхса ӳстернĕ ачасем нихçан та ашшĕ-амăшĕ ирĕкĕнчен тухса çӳремĕçĕ, ашшĕ-амăшне вĕсем темĕн тĕрлĕ асла хурса пурăнĕçĕ, тесе, Кĕркури майĕ кустарса пынă хăнисем (поддакивали). || О мятели Сятра. Çол орлă костарса лартса. Дорогу замело. Ib. Çол орлă (или: çола) шăлса лартса та, çолĕ çĕтсе. Дорогу замело, и дороги нет. || Пускать (лошадь) в галоп. Цив.

кусă

(-зы̆), побежка (встр. с афф. З-го л.) Собр. Çын кусси куссан, карта хутне хĕсĕнсе юлăн, теççĕ. (Послов). Альш. Пурте пысăккин кусси кусат. N. Ача-пăча кусси кусаймăн, теççĕ. (Погов.). || Колесо. Собр. Иккĕн чупаççĕ, иккĕн хăвалаççĕ, пĕрне-пĕри çитеймеççĕ. (Урапа кусси). См. кус.

Куслав

(куслав), сначала насмешливое прозвище человека, а потом— назв. киремети. ЧС. Пирĕн ялта виçĕ çын пит аслă киремет тытса тăраççĕ, вĕсенчен чăн аслине Куслав кĕлли. Тав кĕлли теççĕ. Çав кĕлĕсене тытса тăракан çынне те, Куслав тесе виртлесе каланă, вара хушамачĕ тăрăх кĕллине те çаплах калана. Аслă кĕлĕсене çулталăкне тăтăшах парне кӳнĕ те, пит нумай тăкăннă. Çавăнпа пуян çынсем анчах тытса тăнă, начартарах çынсем тытса тăма вăй çитеймен. Куслав кĕлли ĕлĕктерех пит пуян та кӳмесемпе кăна çĕмĕрттерсе çӳренĕ, халĕ начарланса çитнĕ те, çара çунапа кăна тĕкĕртеттерсе çӳрет, теççĕ. Кайран кĕллине чӳклеме вăй çитеймен. Вара вăл: манăн турра çынсем те пуçапса тăччăр, тесе, пĕтĕм халăх çине сулса янă, теççĕ. Çавăнтан кайран пур çын та пуççапса пурăна пуçланă. Куславпа пĕр çын та вăрçмаççĕ. Унта пĕр-пĕр çын вăрçсан, вăл ăна хăй кĕллине сулать, теççĕ. Сана, Куслав, асăнатпăр, витĕнеппĕр ашпа, пăтăпа, пашалупа чӳклеппĕр...

куссуй

(куссуj), окно. Торх. Куссуй — окно в избе; а чӳрече —маленькое окно (в бане, в конюшне). Образцы 2. Çӳлĕ тенĕ куссуйăр çын пĕвĕнчен ытла мар.

куç

(кус), коç (кос), глаз. N. † Хĕп-хĕрлĕ чĕремшĕн йĕре-йĕре, икĕ улма пек куçма пĕтертĕм. N. Вилнĕ çын, вилсен куçне уçса выртать пулсан: вăл çилленчĕ пулĕ, теççĕ. N. Куçпа килчĕ. Вернулся с военной службы по причине болезни глаз (срв.: куçпа яраççĕ, куçпа выртать). N. укçан куçĕ çук. (Послов.). Сред. Юм. Паян тола тохман та, тола тохсаннах, куç кашарса каять. Ib. Куçпа пăхсан (на глаз), пĕр виç-тăват çохрăмран та ытла пик мар; кайма тăрсан, вăн çохрăм та полĕ. Ib. Куçа пĕтерсе ятăм, глаза заболели, и я никак не могу их вылечить. Ib. Куçа çисе тăрать. Режет глаза (говорят о светлых, блестящих предметах). Ib. Куçа çисе тăрать вит! (Говорят о красивом предмете, на который любо глядеть) Ib. Куçа хĕретнĕ, тесе, йĕнĕ çынна калаççĕ. Ib. Куçран тĕртсен те, корăнмас. Очень темно, хоть глаз выколи. Никит. Çĕр (ночь) тĕттĕм пулнă, куçран тĕртсен те, курăнмаçть (не видно ни зги). Альш. Куçпа çӳлелле пăх та, унтан курăн мана, тенĕ. Якейк. Çолахай куç тортсан (если бьется живчик): çын çиять, теççĕ; Сылтăм куç тортсан: çын мохтать, теççĕ. СТИК. Ватăла-киле куç вăйĕ пĕтет те, куç тĕтĕрелĕ кăтартакан пулат. [Куç темĕскерле уççăн, рас (ясно) кăтартмас]. Кильд. † Куçна хуп та, ална сул. Янтик. † Пушмак питне пит пăхăр, куçăр тухса ӳкес пек; кĕçĕр хĕрсе(не) пит пăхăр, хĕрсем тухса каяс пек. N. Акă çил-тăвăл калама çук, куçпа пăхма çук, тусан вĕçтерсе те çитрĕ. КС. Куç шăтса тухас пек ыратать (ужасно болят). Истор. Александр пыриччен, вăл хăй ушкăнĕпе Финский залив хĕрринче çĕрĕпе, пĕр куç хупмасăр, шведсем килессе сыхласа тăнă. Ск. и пред. 69. Икĕ куçĕ хуп-хура, икĕ хура шăрçа пек. Изамб. Т. Çĕр тĕттĕмленчĕ, куçăран (= куçран) тĕртсен те, курăнмасть (не видно ни зги). N. Куçне вĕçĕртмест. Не сводит глаз? Ядр. † Ах, эсрел карчăксем, шăтарас пек пăхаççĕ, вилнĕ шапа куçĕпе! N. Арăш-пирĕш куç ик майнелле пăхать, арăш-пирĕш пăхать. ЧП. Ăçта каян, тантăш, икĕ куç куççульсене юхтарса? N. Çапла хаш чухне куç, шăтса, хуплансах ларать, Юрк. Унта куç курĕ-халĕ (увидим) — разрешить туччĕр (только, бы разрешили издание газеты). Ib. Куç витĕр пăха пуçлат. Кан. Кĕрхи тĕттĕм каçсенче куçран тĕксен те курăнмасть (хоть глаз выколи). Орау. Кала эсĕ ăна, вăл манăн куçа ан курăнтăр (пусть он не показывается мне на глаза). Ст. Чек. Куçран кăшт айвантарах. Слабоват глазами. Орау. Куçĕсем куçлăх тăхăннăран ыратаççĕ унăн. Глаза у него болят от очков. Ib. Куç алчăрхарĕ (не разбирают). Ib. Çиса ярас ку çăмартана, куçа ан курăнтăр! (чтобы оно не мозолило глаза). Кив-Ял. Куçех вăрă. По глазам видно, что вор. Чебокс. Кори коçа корми тăвать (притворяется, что не видит). N. Куç курать те, ал çитмест. Видит око, да зуб неймет. Н. Седяк. Куç кĕçĕтсен: вăтанатăп пулĕ, теççĕ. (Примета). Ib. Куç курнине çимесен, куç суккăр пулать теççĕ. СТИК. Хăçан куçă хупăнĕ-ши? (= хăçан эс вилĕн-ши? — Ачипе тарăхса çитнĕ амăшĕ чун хавалĕпе калат). Ib. Куçĕсем чыст (чит. ц'ист) хуралса кайнă (говорят о больном, у которого около глаз образовались синие круги). Ib. Куç юнăхнă (= хĕрлĕленсе кайнă). Ib. Куç тула юлчĕ. (Говорят, когда в сумерки, входят со двора в избу; тогда глаза ничего не видят вследствие смены света тьмой). КС. Тăватă куçлă (человек в очках). В. Олг. Толта коçлă çын (лупоглазый; так и у КС.). Хорачка. Çиелте коçлă çын (то же). Ст. Чек. Хӳри куçĕ айне пулах карĕ, тет (тут же увидал). Ib. Сан ача пур-и? — Çук, хырăм ӳкрĕ (или: куçа валли пур та, алла валли çук. Говорят о выкидыше). Н. Лебеж. † Камăн кинĕ, тийĕçĕ, унăн кинĕ, тийĕçĕ, куçран вăйсăр (больна глазами), тийĕçĕ. N. Пирĕн умра, мĕн куç курнă таранчченех, çилпе хумханса выртакан аслă тинĕс пек, тырă-пулă пуссисем симĕсленсе, сарăлса выртаççĕ. Якейк. Пĕр стаккан сĕт куç пак толтарса патăм (= полнёхонек). N. Куçу пăч пултăр! Чтобы тебе ослепнуть! Ст. Шаймурз. Ача хăй куç курнă çĕре (= куда глаза глядят) кайнă. Ст. Чек. Куçĕсем сӳннĕ. Глаза не видят. (Так говорят: 1) о рассеянном человеке, когда он не видит искомого предмета: 2) о человеке, лежащем при смерти и ничего не видящем). Альш. Куçĕ сӳннĕ = куçĕ çути пĕтнĕ (вилсен). Сĕт-к. Куçĕ шăтса йохтăр! (ругань). Ал. цв. 6. Унăн тавра, куçран чиксен те, нимĕн те курăнмасть. Шибач. Апай, мана, тет, паян йоман торачĕ çапрĕ, коç кормаç, тет. N. Пĕр каска урлă икĕ алтан вăрçаççĕ. (Куçсам). Изамб. Т. † Пĕвĕмĕр ырă çын умĕнче, шур куçăмăр атте-анне умĕнче. ЧП. Кĕрсеех те ăсăм çитмерĕ, çамрăк пуçăм юлчĕ çын куçне. Изванк. Пуп куç — нӳхреп куç, теççĕ. (Послов.). Собр. Куçа хирĕç куç, чĕлхене хирĕç чĕлхе, теççĕ. (Послов.). Якейк. † Вăрман орлă каçрăмăр, вĕрене çинчен куç каймар (все смотрели, интересовались листьями клена). Собр. † Куçкĕски пек аккана куçран кăларса ятăмăр (т. е. лишились её). || Сглаз. Т. VI. 33. Хăмăр куç, кăвак куç, чакăр куç, чалăрнă куç, йăв куç, çыр куç, чан (так!) куç, арăм куç, арçын куç, килти куç, тулти куç, ял-йыш куç, килен-каян куç, вырăс куç, тутар куç, чăваш куç те пулсан, тухса кайтăр Плаки çинчен (заклинание). ЧС. Усал куçа тавăрни (или: шăтарни — поверье, когда ставился лошадиный череп на кол в огородах от сглаза). || Ямочка для масла (в каше). Юрк. Пĕрер кашăк пăтă ăсса, куçне пуçса çийеççĕ. КС. Кашни хуран çине куç туса, виçшер кашăк çу хурать. || Глазок (у картофеля). N. Кашни çĕрулмин, пысăккин те, пĕчĕккин те, темиçе куç пулать. || Стежок (при вышивании). N. Коç хăварса тĕрленĕ (род узора). || Петля (при вязаньи, напр. чулка). Кăмак-к. Куç йолнă. Пропущена петля. || Узел (основы). Сред. Юм. Пир тĕртнĕ чохне куç ярса тĕртеççĕ («распускают одно звено»). Шевле. Коç — комнă çиппĕн пĕр йăлăмĕ. || Каждый из кварталов, на которые разделено поле. Альш. Вăл пулуссасем (полосы поля) аслă çула маййăннисем аслă çула маййăн тӳп-тӳрĕ каяççĕ, урлисем кунталла май тӳп-тӳрĕ анаççĕ. Хирте вара çапла куç-куç пулса тăрать акмалли çĕр. || Квадратная сажень. N. Теçеттини кунта, хысна хисеплекен теçеттин пекех, 2400 куç хисепленет. || Стекло (звено) в окне. Шибач. Богдашк. Пупин чӳречисене чулпала веç персе çĕмĕрсе пĕтерчĕ (разбил); вуникĕ куç шăтăк ларат халь те. Тим. † Вуникĕ куçлă шура курнитса, ял илемне çав кӳрет. || Пузырь (водяной). КС. || Ячея, macula (сети). || Ячейка (сота). || Устье? N. Çавал куçĕ. || Водяная жила. N. † Кăвак юман, шур юман сивĕ çăлăн куçĕнче. || Глубокое место (сомн.); полынья? Слеп. Атăл куç — тарăн вырăн. Ib. Атăл куçсем питĕрĕнсе лариман-ха (шăтăк полать куç пак).

куç ум

куç умĕ, то, что перед глазами. N. † Куç умĕ тулли тантăшсем. Собр. † Хамăр тăвансемшĕн йĕре-йĕре, икĕ куçăм умĕ хуралчĕ. Синьял. † Ыр çын куç умне курнаймарĕ, йытă куç умне курăнчĕ. АПП. † Тахçантанпах асăнса тăракан тăванăма аранах куçăм умне ӳкертĕм (т. е. мне удалось его увидать?). Ib. † Вăрмантан тухать пĕр мукач ыр çын куç умне курăнмашкăн. Чуратч. Ц. Салтак эрексене парсан: хăççан çĕр тупан? тесе, ыйтрĕ, тет. Ваçкă: тепĕр сахатран куç умне тăратăп (доставлю), тесе каларĕ, тет. Ст. Чек. Ӳстертĕм, ӳстертĕм те, куç умĕнче ĕçлеме çемье çук. N. Нумайĕшĕ халăх хушшинче: çырăва пурте вĕренни мĕне кирлĕ? тийĕç. Хута вĕренме кирли куç умĕнче (очевидно) ĕнтĕ. Альш. Пĕтĕм япала тĕрĕс тăрать, пурте куç умĕнче.

куç ӳкни

сглаз. N. † Мертлĕсенĕн хĕрсене епле йăваш куç ӳкет (т. е. их легко соблазнить?)! Ходар. Шатрапа выртнă чухне, çын çине час сивĕ куç ӳкет, тет. Куç ӳксен, тухнă шатра ăша каять, тет те, çын вара сасартăках вилсе каять, теççĕ. ГТТ. Ăçта уçланкăрах çĕрте хурт лартнă, çавăнта пур вăл ĕне пуçĕ шăммисем, сурăх пуçĕ шăммисем. Апла этем куçне малтан хăрнă шăмă ленкет, унтан тин хуртне курат вăл, тет чăваш: куç ӳкесрен пит хăрат. С.Дув. Улпут сачĕсене куç ӳкнĕ: хĕрлĕ улми çилпе тăкăннă. Срв. Ст. Шаймурз. † Улпут сачĕ çине куçăм ӳкрĕ (я случайно взглянул): хĕрлĕ улми çилпе тăкăннă. См. Рекеев. IV, 15.

куçла

(-ла), смогреть, следить, высматривать. ЧП. Утă çулма тăрсассăн: çава касмасть, теминччĕ, хир куçласа тăминччĕ (она). Ст. Чек. Хăй, вăрман айне (под дерево) выртса, лашине куçласа тăнă, тет. N. Ст. Шаймурз. † Хĕрсем çинчен куçне илмест (вар. куç сиктермест): хĕр куçлаттăр вăл ача. N. † Мĕшĕн çын çине пăхатăн, элле ху савнине куçлатна (высматриваешь свою возлюбленную)?

куçлă

с глазами; зрячий; с клетками (ткань), с ячеями. Собр. † Уй куçлă, тееççĕ; уй çиç куçлă мар, Марфа та куçлă. Б. Олг. Кошак куçĕ пек коак куçлă вăл çын. Юрк. Çав вăхăтра вăл ырринчен-усаллинчен, пурринчен-çуккинчен, айăплинчен-айăпсăрринчен, куçлинчен-суккăрринчен-пуринчен те тĕрлĕ майпа хăне валли взятка илнĕ, Хурамал. Куçлă-куçлă читсă (ситец решоткой). ЧП. Вĕт-вĕт куçлă улача Ал. цв. 28. Хаклă йышши чул куçлă ылттăн тенкел. Дик. леб. 39. Хулăран куçлă хутаç çыхнă. Пазух. Вуник куçлă çăлă, ай, варрине вуник улма-йывăç ларттартăм. К.-Кушки. † Пасар чĕнтер — шурă чĕнтер, эп илесси вĕт куçлă. Альш. Тетелĕ виçĕ хутлă пулать, çилĕм евĕрлех, анчах пĕчĕкçĕ: варринчи вĕтĕ куçлă, икĕ енчи шултăрарах.

куçла-пуçлă

зрячий. N. Куçлă-пуçлă ыйткалакан хутра-ситре ĕçлесе тăранма пултарать, суккăр çын ĕмĕрне çын куçĕнчен пăхса пуранать. Кан. Ак, тепĕр чух тата, чарса чарăнми куçлă пуçлă этемсем те пулаççĕ. || Женатый. Такмак. Куçлă-пуçлă тăвас, тесе, кĕсене мăшарлă тăвас терĕмĕр (вздумали женить). Хорачка. Коçлă поçлă туас (= хĕр исе парас, т. в. женить).

куççуль

(с'ул), куç-çулĕ, куç-çулли, куç-çол, (кус'-с'ол), коç-çоль (кос'-с'ол), куç-çӳлли, куç-çӳл, куçшуль, куç-шӳл, куç-çилли', слеза (-ы). Н. Карм. † Пĕрлĕхен пек хĕрлĕ питĕмсене хурлăхан пек хура куççуль хуратрĕ (здесь «хура» относится к «куç»?). СПВВ. Куç-çул, куç-шӳл. Карсун. Куç-çоль, слеза. Ал. цв. 11. Хăйĕн вĕри куççулĕне (= куç-çулне) тăкать. Ст. Чек. Шыв, куççуль пек, тăп тăрă, тет. N. Çын куççулĕ çĕре ӳкмест. N. Ватă çын, кăмака хыçĕнче ларнă чухне, кинĕпе ывăлĕ, сĕтел хушшинче тĕрлĕрен çимĕç çинине кура, час-часах куççулĕсене шăлкаланă. Самар. † Эсĕ çакăнтан кайса пырсан, тухаймĕ-ши сирĕн куç-çӳлĕ. ТММ. Атте-анне куççулĕ çĕре ӳкмест. N. Куç-çӳлли тухнă. N. Куçран çапакан куççуль кăларать, чĕрене амантакан хуйхă хускатать. N. Эпĕ килтен тохса кайнă чох, пĕр куççуль те кăлармарăм (не проронил ни слезинки). N. Куçран куç-çӳлли анчĕ (потекли).

куççуллĕ

со слезами, мокрый от слез. N. Тата çын укçи сăмахлă, куççуллĕ укçа.

куç çути

(-δиы), куç çутти (-ττиы), зрение. Сред. Юм. Куç çути пĕтсен, çын начар корать. Сборн. по мед. Куç хăрпăххисем ялан тăрăна-тăрăна тăнипе куç тасамарланать, пĕр май хĕрелсе çӳрет: варă куç çути пĕтнĕçем пĕтет (зрение все слабеет и слабеет). КС. Куç çути пĕттĕрĕ. Пропало зрение. ТХКА 5. Куç çути çухалсан, лекĕре тин карăм. || Отрада для взора. Собр. † Пичет куçлă çĕррĕм пур, пичипа инке куç çути. Ib. † Вуник аршăн пархат куç çути, эпир аттен-аннен чун çути. С. Дув. † Вуникĕ пус нухрат куç çути.

куç тарт

стараться не смотреть в глаза. N. Куçа-куçăн пăхас çĕртен куçне тартакан çын.

куç хыв

смотреть проницательно; высмотреть, заприметить. МПП. † Ырă çынна ыр çын тиеççĕ, хăйсем çине куçсем хываççĕ (= хытă тилмĕрсе пăхаççĕ). Ib. Ан кăлар тьыхуна витерен, хӳме виттĕр пăхса куç хывĕç. Б. Крышки. Вăл ман класа куç хывнă. Он заприметил мой класс (предназначил для чего-нибудь). Юрк. Аслă йăмăкăма куç хыврĕç. Хурамал. † Вăрман виттĕр тухнă чух, тухнă чух, пĕр йывăçа куç хыврăм, куç хыврăм: касса каймĕçин, лайăхчĕ, лайахчĕ. N. Вăрман варĕнче сар чечек, ӳснĕ-ӳсмен куç хыврĕç; пирĕн пичче хĕрĕне (= хĕрне) ӳснĕ-ӳсмен куç хыврĕç. С. Айб. † Пуян хĕрне куç хыврăм, тухса каймин, лайăхчĕ. АПП. † Çак ялти сарă хĕре куç хывни сакăр çул: каят, тесен, чунăм çук, парса илме мулăм çук. || Внушить, заставить видеть на яву, чего не может быть (говорят о фокусниках, о спектакле). Н. Р. Романов. || Делать ямку (в каше). Ст. Чек. Унтан вара хăпарту, пăтă пĕçерсе, куç хывса, «ĕне çуратан пăтти» тăватчĕç.

кутăн

котăн (-ды̆н), задом, задом наперед, шиворот на выворот. Орау. Пĕренесене кутăн турттараççĕ: тăррине çуна çине хураççĕ, кучĕ çĕтĕрнсе пырать. Шарбаш. Иопа таврашне котăн ан лартăр: лайăх мар. (Поверье). N. Ачи кутăн тухнă. N. Çĕклесе тухаççĕ кутăн (покойника): урисене малтан, пуçне кайран. Шурăм-п. Пăрахса (жертвенные кушанья) тавăрăннă чухне кутăн утса килтĕмĕр. Изамб. Т. Камăн çăпати кутăн ӳкет, ул вилессине пĕлтерет. (Гаданье). Альш. Кусем çав хĕре йăтнă маййăнах ктăн тытса, кĕрӳшĕ, пĕтĕм туй халăхĕ, çав каччи ашшĕ-амăшĕ умне пырса тăраççĕ — пуççапаççĕ. Изамб. Т. Пурăнăç пĕр кутăн кая пуçласан, ялан сиен куратăн. К.-Кушки. Кутăн çуралнă (вперед ногами; говорят и упрямому). КС. Урапине кутăн çавăрса лартнă (повернул задом). Ib. Кутăн утса çӳрет. Ходит на руках. Вил-йăли. Пуçĕ панчи вĕçне каялла тавăрса, ун ăшне пĕр кĕпепе пĕр йем минтер пек çĕлеççĕ, çĕлеме те кутăн çĕлеççĕ. Образцы. Астăвăр-ха, Чакă, ай, ачисем, çăпатине кутăн сырман-и? N. Чăвашсем, юмăç хушнă тăрăх, тăшманĕсене усал тăвасшăн вĕсен ячĕпе турă умне кутăн (вверх ногами) çурта лартаççĕ. ЧС. Юмăç карчăк пĕр кĕпене кутăн çаннисенчен урисене тăхăнса ячĕ. К.-Кушки. Эп пӳртрен кутăн тухрăм. Я вышел из избы задом. N. Мур шăрши!... Ăсĕ пур!... Хытнă çăкăр татăкне кутăн сĕтĕрет шăтăк патнелле! (к норе). N. Котăн отать. Идет задом. N. Котăн тăрать. Стоит нижним концом вверх. Чхĕйп. Кутăн ĕçе карăм (по обьяснению КС ходил по необыкновенному делу, т. е. хоронить покойника, так как на похоронах, все делается шиворот-навыворот; напр., умершего одевают наопако и даже самые песни поются тогда иначе). См. тинсĕр-ханкăр. || Назад, обратно. N. Кутăн шыра. Разыщи (пропавшее на почте письмо). Тăв. 38. Вĕсенчен те вĕренӳ пулсан, тĕнче тепĕр май çаврăнĕ, хĕвел те кутăн тухĕ. Вĕлле хурчĕ 20. Çаплах та ирĕксĕр уйăрăлсан, амăшне тытса юлса, хурчĕсене кутăн вĕллене ярас пулать. Ib. Уя ĕçлеме кайнă хуртсем кутăн таврăнаççĕ те, çĕнĕ вĕлленĕ кĕрсе кăяççĕ. Бигильд. Çапа пĕлмен ал-ура хăйнех кутăн лекнĕ, тет. (Послов.). М. Васильев. Наччальник тавраш пырсан та, котăн тараç. Шурăм-п. № 23. Вăрă леш тĕнчере вăрланине кутăн хуçине памалла. ЧС. Пирĕн ялта пасар пулат; пасара выльăх-мĕн сутма илсе килсен, е аш-мĕн, е çу-мĕн илсе килсен, пасара кӳртмесĕр, кутăн хăваласа янă (прогоняли), тет. N. Çак сăмаха вола котăн (читай назад, в обратном порядке; напр., çараараç и т. п.). ЧП. Урама кутăн (задом на улицу) пӳрт лартрăм, вуникĕ кусуй кастартăм. Альш. † Елшел урам — аслă урам, урама кутăн пӳрчĕсем (окнами во двор). К.-Кушки. Кутăн пырап. Иду задом (т. е. противно обычному ходу). Чув. пр. о пог. 17. Хĕвел кутăн (каялла) пăхсан, çăмăр пулать. Если солнце, заслоненное облаками, освещает отраженным светом к востоку, то быть дождю. Календ. 1904. Хĕвел кутăн (каялла) пăхсан, çумăр е çил пулать. Сред. Юм. 'Котăн хĕвел'. Пĕлĕтлĕ кон хĕвел, пĕлĕт айĕнчен корнмасăр, пĕлĕт çине ӳксе çав пĕлĕт çинчен çутă корăннине калаççĕ (отражение света солнца с облаков в облачный день. (Срв. Бгтр. Хĕвел, пĕлт айĕнчен тохса, анса ларнă чох пăхсан, çомăр полать). || Вверх ногами. Орау. Мачча çумăнче шăнасам пак кутăн утса çӳреççĕ. (Сказка). N. Вĕрен тăрăх икĕ чалăш хăпарса, кутăн анатпăр. Тораево. Улпутсам çитрĕç, тет те, Сохрон кутăн çакăнса тăрат, тет. Орау. Шăтăкпа вĕрен тăрăх ансан-ансан, тепĕр патшалăх пур, тет. Унта çынсем, эпир мачча çумăнче çакăнса тăнă пек, кутăн çакăнса утса çӳреççĕ, тет. Шăтăкран çĕре ансан, пĕтĕмпех тĕлĕнсе кайнă, тет, ку: ку аялта тăрать, тет, лешсем мачча çуммĕнче (так!) çыпçăнса, утса çӳреççĕ, тет; çӳçĕсем аялалла усăнса çӳреççĕ, тет. (Сказка). Çĕнтерчĕ 30. Эпир япаласене пытарнине эсĕ кама та пулин пĕлтерсен, сана кутăн çакатăп (повешу)! Кан. Хамăр япăх ĕçленине курса, кутăн выртса услама çапаççĕ. Якейк. Эп шăва (= шыва) кĕнĕ чох яланах пĕве пуçĕнчен (с плотины) котăн сикетĕп (головою вниз). N. Кутăн тăрăнчĕ. Ткнулась вниз головой? См. кача. Г. А. Отрыв. Шĕвĕр тĕплĕ тимĕр витрене кутăн лартнă евĕрлĕ пуç çинче ларса пынă (çĕлĕк). || Неудачно. Paas. Ĕç кутăн пычĕ (шло). || Упрямый; упрямец. Якейк. Кутăн, человек злого, придирчивого характера. Ib. Эп онашкал котăн çын нихçан та корман. Ib. Котăн çын, тесе, ялпӳçсене калаççĕ (деревенских кулаков). Юрк. Арăмĕ хăй пеккиех наян япала пулат, кутăнскер; хуняамăшĕ ĕçе хушсан, питех итлемес. Кан. Эрехшĕн, кутăн, виçĕ кун хушши çакăнса тăма хатĕр. Кильд. Арçынĕ (муж) кутăнтарах, ял çинче çӳрекен çын пулнă вăл («кутăн» противоположно «лăпкă», «кунĕ»). П. И. Орл. Кутăн йысна шурă кĕпе тăхăннă, янахи айĕ маччана тивет. (Кăмака). Изамб. Т. Йытă та: тух, тесен, тухат, эсĕ йытăран та кутăн. Сет-к. Котăн — драчун, забияка. Череп. Кутăн, упрямый, кляузник. Собр. Кутăна кутăн пуçлăхĕ, наяна наян пуçлăхĕ кутран вуникĕ вĕçлĕ нухайккипе çаптарат, теççĕ. (Послов.). N. Котăн çын, любящий тягаться, сутяга, дерзкий, придирчивый; кому нельзя давать в долг. || Упрямство. Ала 30°. † Манăн упăшка пуласси кăтьăр кăтра çеç пулчĕ, кăтрисерен кутăн пур. || Притворство. См. кутăна пер.

котлă-пуçлă

ногами в одну сторону (лежать). Якейк. Паян тӳшек çине котлă-пуçлă выртăпăр (= орасене пĕр çĕрелле ярса, пуçсам ик пуçнелле). || В перен. см. Хорачка: котлы̆ п̚ос'лы̆ п̚олза. Coierunt. Сред. Юм. Мĕн сăмаха котлă-пуçлă туса çӳрен эсĕ? Эпĕ сана шантарса ятăм вит, халь ĕнтĕ тăта (= тата) котăн тăван. Ib. Эпĕ сана котлă-пуçлă хытланакан (неправдивый) çын темен, аван çын тесе порăннă ко таранччин. См. ура вĕçлĕ.

кутсăр-пуçсăр

без переда и зада. Юрк. † Кутсăр-пуçсăр çунам пур; ларма майне пĕлмесен, вăл ӳкерсе хăварат. || Род телеги. Н.Р. Романов. Кутсăр-пуçсар — пасара каймалли урапа. || Хаотический. Альш. Çил-тăман кутсăр-пуçсăр вĕçтернĕ. Хаотически дула метель? Баран. 161. Кутсăр-пуçсăр тăман. Калашн. 6. Анчах акă кутсăр-пуçсăр çил-тăвăл килсе тухать. Ст. Айб. Тухман çын тухсан, кутсăр-пуçсăр тăман тухать, теççĕ. (Послов.).

кутамас

приземистый и комелистый (о дереве). КС. Кутамас — невысокое дерево с толстым низом. Зап. ВНО. Кутамас, комелистое дерево. Икково. Котамас йăвăç, комелистое и приземистое дерево. Якейк. Котамас çăка = сарлака, лотра, нумай торатлă çăка. Трхбл. Кутамас юманăн турачĕ хулăн. СПВВ. ГЕ. Кутамас тесе, лутра йăвăçа калаççĕ. Ун пек йăвăçăн кучĕ пысăккă, тăрри шĕвĕр пулат. СПВВ. ФВ. Кутамас — лутра йăвăç; лутра та пысăк, пит туратлă. Ст. Чек. Йăвăç кутамас — коренасто; лăпсăр-лапсăр ӳсмен йывăç. Хурамал. Кутамас — ту çинче кĕске йăвăçа калаççĕ: тĕпĕнчи кăна пысăккă: пит кутамас, теççĕ. Сутт. Хăйĕн кутамас тураттисене шыв çинелле ирĕклĕн сарса янă. || Коренастый, приземистый (человек). Якейк. И, котамас! (лотра, сарлака çынна калаççĕ). СПВВ. ИФ. Кутамасăн ăшши кăмака çинче. (Кутамас тесе, лутра çынна калаççĕ). Альш. Лутра мăнтăр, кутамас çын теççĕ. Хăшне тата катам çын теççĕ. Зап. ВНО. Кутамас çын, приземистый человек. Ib. Кутамас çынна вăрăм тумтир кирлĕ мар. || Прозвище. Альш. Кутамас Макçăмĕ.

кутер

неизв. сл. (тат. кӳтӓр?). СПВВ. † Нуммай çын савнипе вылярăм, çын севрĕмне кутерсе.

котăркалă

(коды̆ргалы̆), с чернотою на теле. В. Олг. Хора шатра шапа котăркалă. Ib. Котăркалă çын.

кучча

(куц'ц'а), куча. Ст. Чек. Навус куччи. Н. Лебеж. † Тăванăмсем чунăмсем! Эсир пулатăр куч(ч)апа, эпĕ каятăп пĕчченçи (scr. пĕччен çын).

кучченеç

(-ч'ч'эн'эс), гостинец(-цы); сласти; подарок. Тюрл. Арçын ачисем, кам çитерес килекенĕ, хĕрсене кучченеç çитереççĕ. Выла. Хăнисем вара сăрасемпе кучченеçĕсемпе пыраççĕ. Кучченеçĕсене икерч, чăкăт илсе пыраççĕ. (Микун). Байгул. Тута кĕçĕтсен, кучченеç çиет, тет. Ib. Кучченеç — всякое приношение со стороны родни, в виде лепешек и пр. (хăпарту, пашалу, кукли, пӳремечĕ). Ск. и пред. 33. Пырса курăнтăр анчах, пирĕн ун валли кучченеç виçĕм çулхиех пур-ха. N. Сĕтеле хыпалама тытăнтăм, кучченеç пĕр чĕлĕ касса илтĕм те, çисе ятăм. N. Ачи ашшĕсем пынă çĕре хĕр ашшĕсем те сăра туса, кучченеç пĕçерсе, пӳртсене çуса, карташсене тасатса хураççĕ. Ст. Чек. Пике валли кучченеçе картламасем, пурçăн туттăрсем исе килнĕ, тет, тетĕшсем. Альш. Пирĕн чăвашăн хăнаран кучченеç чиксе яраççĕ киле. Ăна вара лешсем, тавăрăнсан, çĕçĕпе касмасăр, алăпа хуçа-хуçа, малтан, «ваттисене» асăнса тин çимелле килте. Етрух. Сăра çме (= ĕçме) чĕнсен вара, арăмĕпе упăшки тумланса кучченеçпе каяççĕ. Сунчел. † Шурă перчетке сарă хĕрĕн кучченеçĕ; эпир атте-аннен кучченеçĕ. N. Хĕр панă чухне. Кучченеç леçсен'. Кĕрĕк тăхăнса, пурте, пӳрт тулли çын, ура çине тăрса, кĕлтăваççĕ «хамăр чĕлхепе». Хĕр ашшĕ, çĕлĕк илсе, алăк уçса пуççапат турра. Унтан кучченеçе çиеççĕ. N. Çавсене пурне те, тĕрлĕрен, кучченеçе илсе кайăр çав пуçлăх валли. || Взятка. Амалăх-Кипеней. Орау. Кучченеçе вĕреннĕ. Привык к взяткам.

кушак

(кужак), кошак, кошка. Ст. Шаймурз. Пӳрт тăрринче кушак пуçлă тăмана сиене кăшкăрат, тет. Синьял. Пĕр кушак пуçтаракан çын (кошатник) пĕр яла кушаксем пуçтарма кайнă, тет. N. Кушака (кушакне) кунтан илĕр. Возьмите отсюда кошку (кошку-то). Н. Седяк. Кушак питне çусан, хăна килет, теççĕ. (Примета). Т. Григорьева. Кушака кулă, шăшие вилĕм, теççĕ. (Послов.). Ib. Умран кушак каçсан, çул ăнмас, теççĕ. СЧУШ. Кушак кăмакана кĕрсе выртсан, сивĕтет. N. Кунта çын кушак вилли вырăнче анчах. Здесь человеку та же цена, что дохлой кошке. Ib. Ĕçпе каякан çын çулĕ урлă кушак каçса кайсан, çав çынна телей пулмаст. Ib. Кушак пит çăват пулсан, çав кушак хуçи патне çын килет. Орау. Ашшĕ-амăш суккăр пултăр, ачи-пăчи нуммай пултăр! тесе калать, тет, кушак. (Пожелание кошки относительно хозяев и ребят: если мать не видит, то кошке легко вытащить еду из рук ребенка). Ib. Этем кушак сыснине курсан, лайăх мар, тит. Ib. Çул урлă кушак каçса кайсан, çав тĕлтен улăм пĕрчи илсе, улăм пĕрчине икĕ енне татса пăрахаççĕ. Апла тумасан, мĕн те пулин пулать, тиç. Сред. Юм. Кушака кулă та, кушак кайăкне куççӳлли. Кошке — игрушки, мышке — слёзки. Ib. Кошак питне çăвать (кошак, малти орине çулласа, питне шăлкаласан, калаççĕ). Ib. Кошак пик (говорят про несмелого человека). Ib. Çола кайнă чох çол орлă кошак каçсан, олăм çӳппи татса, ик еннелле пăрахса хăвараççĕ. Ib. Кошак çӳлте пĕр татăк какай çакăнса тăнине корнă, тет те, илес тесе кармашрĕ-кармашрĕ, тет, илеймерĕ, тет. Кайран кайса ларчĕ, тет те: шăршлă вит о, мĕн тăвас онпа! тесе каларĕ, тет. Ib. Сан кошак йăмаххилле полчĕ ко. («Говорят, если человек сначала очень желает, а потом не может получить того, чего он желает, и сам же начинает говорить, что это плохое»). Ib. Мĕн çохрать çавăнта? тесен: кошак пуçĕ хĕсĕннĕ (увязла) те, кошак çохрать, теççĕ. N. Пуянăн кушакĕ те кайăк тытать, тесе, пĕр пуйсан, çыннăн таçтан та укçа кĕрет, тесе калассине калаççĕ. Бгтр. Кошак пит çусан, çомăр полать; чăрнисемпе качăртаттарсан, çил-тăман полать. СТИК. Эсĕ кушак çине ларнă-и мĕн? (Говорят тому. кто pepederit). КС. Кушак курпунне кăларчĕ (или: пĕкĕрлчĕ). Кошка изогнула спину. Образцы. 110. Йыснаçăмах (çавă) пур, тутине кушак çуланă (т. е. он ротозей, растяпа, рохля). Альш. Кушак пилĕк çура (3 котят) çураласа пăрахнă... В. Олг. Эх, кошак порнăç! (о привольной жизни). Якейк. Ăрамра кошак та çок (т. е. никого нет). Б. Нигыши. † Тытăр-хупăр (его) витене, ыран ирччен ан ярăр; кушак кулли ан тăвăр, ташлатмасăр ан ярăр! Якейк. Ман онта никам кошак та çок (т. е. никого нет). || Прозвище мужчины. Сред. Юм. || Назв. селения. Панклеи.

кошемĕр

упрямый, неслух. СПВВ. ТА. Кошемĕр (написано неясно) = кутăн = сăмах итлемен çын.

куштан

коштан, коштан, мироед, нахальный заправила. N. Куштан — держащий себя важно, горделиво и относящийся презрительно к другим. Бур. † Урам тăрăх çӳрес мар, куштан йыттисене вĕртес мар. Лашм. † Умра тăшман, хыçра куштан, — епле ӳстерем-ши çинçе пӳçĕме? Собр. Куштан çăварĕ пысăк пулать. (Послов.). Якейк. Коштан — хаяр, осал, пор ĕçе те хăй тăвас тенĕ пек тутаракан çын. Коштансам ялта яланах ялпуç полаççĕ. ГРМ. Астăвăр-ха чипертерех: халĕ чăваш хушшинче çырăва вĕренмен куштансем те нумай-çке? Вĕсем çырăва пĕлмесĕрех çынсене пусмăрласа пурăнаççĕ, çынсенчен вырăнсăрах, хăратса, эрех те ĕçеççĕ, укçа та илеççĕ. Истор. Салтаксем пит куштантараххисене тыта-тыта вĕлернĕ. Юрк. † Çул хĕрринчи куршанкă куштана тухас сасси пур. Шорк. Коштан — придирчивый человек, от которого трудно отвязаться, если он сердит. || Форсун, щеголь. К.-Кушки. || Альш. Куштан хĕр, куштан каччă (пур япалине те илемлĕ тăвасшăн тăрăшать: унăн калаçни, кулни, тум тумланни пурте ыттисенчен авантарах пулас тенĕ пек пулать). Череп. Куштан, бойкий, который стоит во главе. || Форсисто. Юрк. † Çĕлĕксене куштан лартас мар, куштан чĕрине çурас мар. Бур. Тутăрсене куштан лартас мар, атте-анне ячĕсене ярас мар. || Свойство того, кто назыв. «куштан»: N. † Карта çумĕнчи, куршанкă, куштан пулас сасси пур. Эй атте-анне! пирте куштан çук. Сенчук. † Арçынсенĕн куштанĕ килĕшет тӳре умĕнче (перед начальством). || Мотыга. Абаш.

коштăрт

(-ты̆рт), подр. оборванному сложному звуку шарканья. В. Олг. Çын килет ман пата, орипеле коштăрт! коштăрт! туса килет (шаркая ногами).

кӳлемлĕ

становитый, статный. Салагаево. Кӳлемлĕ çын. СПВВ. АС. Пур тулашне пăхсан та, аван, кӳлемлĕ пулат. Нюш-к. Кӳлĕмлĕ лаша.

кӳлепе

(к'ӳл'эбэ), форма, отпечаток; корпус, тело, организм. Шурăм-п. № 10. Таса юр çине кайса выртса, хăйсен кӳлепине (отпечаток) хăвараççĕ. (Гаданье). Сред. Юм. Пăркон чирлесе выртнăранпа ôн çын кӳлепи çиç тăрса йолнă, сăнĕ-пуçĕ çыннăнни пик те мар. || Труп. Шурăм-п. Халĕ иккешĕн кӳлеписем те (их трупы) вилнĕ çĕртех выртаççĕ. || Портрет. N. Малта пысăк майра кӳлепи çакăнса тăрать.

кӳлетке

(-л'эткэ), то же, что кĕлетке. Тобурданово. Ку лашан кӳлетки аван. Фигура этой лошади хороша. N. Çывăхра çын пулсан, çынна таçта ватса ывăтса ярать (снаряд), çыннăн ним кӳлетки те юлмас. А. Турх. Кӳлетке — картина, образ, рисунок, портрет, а также «и в смысле того, что человек очень слаб». Янтик. Сухан йăранĕсем çине: кураксем, чăхсем, сухана (лук) чавса ан пĕтерччĕр, тесе çĕтĕк сăкманпа е кипкепе, çын кӳлетки (чучело) тăваççĕ. Ib. Çемçе юр çине выртсан çын йĕрри пулса юлат, çавна пирĕн кӳлетке (отпечаток) теççĕ. Ib. Кӳлетке — туловище. N. Эпĕ сирĕн патра виçĕ тĕрлĕ кӳлетке (три портрета) ӳкерсе ятăм; çавсене илейтĕр-ши эсир? N. † Пус кутĕнчи хура хур чысти çăхан кӳлетки; Таяпасен хĕрĕсем чысти шуйттан кӳлетки (совершенное подобие чорта).

кӳлеш

(кӳл'эш), ревновать. N. Ют арăмпа кӳлешекен арăм, хаяр чĕлхипе пурне те çитсе кастаракан усал арăм чĕре суранĕ вăл, хуйхă вăл. Янтик. Упăшки хăй маткине: кампа та пуса çӳрет, тесе шухăшласан, çапла çынсене каласан вара ăна: у маткине çавăнтан (Микуларан) кӳлешет, теççĕ. Ск. и пред. 86. Хĕртен арăм пулсассăн, ват упăшка кӳлешет. Тюрл. Лайăх маткана корсассăн, каччăсем она олталама шотлаççĕ; опăшки çавăншăн кӳлешет и хĕнет. Юрк. Упăшки пит кӳлешет. Альш. Арăмĕ упăшкинчен кӳлешет (= упăшкине: арăмсемпе çӳреттĕр, тет). Изамб. Т. Пĕр-пĕр арăмăн упăшки çамрăк пулсан, хăй ватă пулсан, ул упăшкинчен кӳлешет. Полтава 53. Эсĕ мана кӳлешĕн? N. Вăл арăмне пит кӳлеше пуçлать. ЧП. Кӳлешекен çынсем тек кӳлешчĕр, кил иксĕмĕр тăрар юнашар! Пазух. Йăлтăр-ялтăр йăлтăрка, урам варринче тупрăмăр, кӳлешекен хĕрсене çĕр мунчара тупрăмăр. N. Унăн арăмĕ упăшки çынсен арăмĕсемпе вылянăшăн кӳлешет (кĕвĕçĕт). Ст. Чек. Вăл арăмне çынпа кӳлешет (ревнует). Янтик. Çавсем пек ухмах тек тĕнчере те çук пуль! тек кӳлешсе çӳреççĕ пĕр-пĕринчен: упăшки маткинчен Иванпа кӳлешет. Сред. Юм. Арăмĕ ôпăшкине: çын хĕрарăмпе (так!) çӳрен! тесе, вăрçса çӳресен, ôпăшки арăмне: çын арçыннипе çӳрет, тесе, вăрçсан: кӳлешет, теççĕ. СПВВ. КЕ. Арăмĕпе упăшки кӳлешет, теççĕ (пĕр-пĕрин айăпне тупса вăрçни). Каша. † И, авланман ачасем! инке-арăмшăн кӳлешет! N. Çак арăма, унăн ачине те сывлăхсăртан, вăйсăрлăхран, кӳлешекентен, курайман çынтан, усал куç ӳкесрен сыхла. N. Усал çынсенчен ан кӳлеш, вĕсемпе хутшăнма та ан тăрăш.

кӳлĕ

(кӳл'э̆, к'ӳл'э̆), озеро. См. кӳл. N. † Шăпăр-шăпăр çăмăр çăвать, тӳрем çула кӳлĕ тăвать. Тăв. Ял кӳлли аслă, теççĕ. Ун пек ĕçе ялта тăвас пулать. Сред. Юм. Кӳлĕ, 1) озеро; 2) небольшое углубление, наполненное водою, которое не высыхает. Ядр. (б. Убеев. в.). Вăл кӳлĕ киремет пулнă, ун патне ĕлĕк ухмах чăвашсем, юмăçсем каласа кăтартни тăрăх, пырса, укçасем чӳклесе пăрахнă. Калаçаççĕ тата, такасем пырса янă. Ĕлĕк таçти çын та унтан хăранă, ăна пуççапнă, унтан хăраса, уна итлесе пурăннă, унăн ятне пăрусем пусса, киремет тунă. Вăл кӳлĕ тĕпсĕр, теççĕ. N. † Укальча варĕнче çавра кӳлĕ, пилĕк пус кĕмĕл хам ятăм. Торп-к. Кӳлĕсен тĕпĕсем çок, тет. Вăсем пĕр çĕртен тепĕр çĕре куçаççĕ, тет. Куçнă чохне тĕтре çанталăк тăрать, тет. Кӳлле солсассăн, çын вилет, тет. Альш. Кӳлле мунчала хутас, кантăр хутас. КАЯ. Пиртен çур çухрăмра пĕр кӳлĕ пур, çав кӳлле пирĕн ял çыннисем темшĕн кăш çул, çимĕк иртсен, пĕр вăкăр пусса, чӳк параççĕ. См. Магн. М. 55.

кӳн

(кӳн, к'ӳн), соглашаться. Орау. Сăмаха кӳнмест, темскерле çын вăл. Атя, терĕм ун чухне, ак халь ĕнт... (вот теперь отделывайся). Хурамал. Çавна кӳнет-и? Согласится ли он на это?

кӳнтер

понуд. ф. от кӳн. Хурамал. Пĕр çынна пĕр ĕç тума хушаççĕ; вăл çын малтан итлемесĕр тăрать, унтан вара кайран ĕçне тăвас тет вара, килĕшет, ăна вара: кӳнтертĕмĕр, теççĕ.

кӳнĕ

(к'ӳн'э̆), легко раскалывающийся. N. Кӳнĕ — çурăлакан йывăç. || Сговорчивый. N. Кӳнĕ тесе, çынна та калаççĕ. Çын сăмахĕпе хăвăрт килĕшекен çын (хĕр панă чухне, лаша илнĕ-сутнă чухне кӳнĕ çын пулат). См. кунĕ, кунь.

кӳнтем

(кӳн'дэм), послушный. Хурамал. Вăл кӳнтем çын пурне те итлет, теççĕ.

кӳптĕрме

(-тэ̆рмэ), род лепешек из кислого теста. Юрк. Кӳптĕрмене йӳçĕ чустаран пĕçереççĕ. Ăна икерчĕсене (надо: икерчĕ) пĕçернĕ пекех çатма çинче пĕçереççĕ. Вăл пăртак икерчĕрен хулăнтарах пулат. Ăна, пиçсен, сарă çупа çуласа çиеççĕ. Н. Седяк. Кӳптĕрме — лепешки из квашеного теста. Альш. Кӳптĕрме туталлă çын (с толстыми губами). Ib. Кӳптĕрме — кушанье из кислого теста, ситного или ржаного, на сковороде, на масле в роде блина; толщиною в палец. СТИК. Кӳптĕрме — блин из полбеной муки; при печении вздувается. См. пашалу.

кӳпче

(кӳпц'э, к'ӳпч'э), разбухать, надуваться, толстеть. N. Унăн пичĕ-куçĕ мăнтăрланса кӳпчесе кайнă, пĕтĕм çан-çурăмне çу хывнă вăл. Изамб. Т. Пӳрне, шăнсан, кӳпчет («Надувается»). Ib. Çын, шыва кайса вилсен, кӳпчесе каят. Ib. Шыв чирĕпе (водянкою) чирлесен, çыннăн ӳчĕ кӳпчет. Шибач. Кӳпчесе кайнă = шыçма пуçланă. Ст. Чек. Кӳпчени = шӳни; çырла кӳпчесе каят (= становится мягкой), пиçсен. КС. Пичĕ хурт сăхнипе кӳпчесе (кӳпченсе) кайнă. Çутт. Анчах тачка пĕлĕт кӳпчет. См. кӳче. || Много спать, дрыхнуть. КС. Паян кунĕпех кӳпчерĕ. Орау. Кунĕпе кӳпчет, мур! çăпата та пулсан ту-ха, тур курашшĕ! Ст. Чек. Тек аy кӳпче!

кӳпчем

(-ч'эм), пухлый. КС. Кӳпчем алăллă çын.

кӳпшек

(к'ӳпшэк'), пухлый, полный, толстый (о лице). Н. Карм. Шибач. Кӳпшек питлĕ. Пшкрт. Кӧпшек (-шӓк) питлĕ çын (= сытый), кӧпшек çытар (пухлая подушка). Салагаево. Кӳпшек пит-куçлă — толстомордый. Кăмак-к. Кӳпшек, полный (о естественной полноте). Хорачка. Кӧпшек (одутловатый) çын; кӧпшекленсе кайнă, пĕтнĕ (ват çын). N. † Кӳпшек питлĕ сар ача, выляясчĕ — кунта çук. Капк. Пысăк, вăрăм, мăнтăр, кӳпшек улпут. || Рыхлый (о земле). Paas.

кӳпшем

полный (о лице). Альш. Чăвашра тулли, кӳпшем питлĕ-куçлă çын питĕ сахал-тăр вăл.

кӳрĕш-арăш

соседи, шабры. СПВВ. Пĕр-пĕр праçник кунĕ кӳрĕш-арăшра ĕçкĕ пулас пулсан, вăл çын часрах унта чупнă. Янтик. Пĕтĕм кӳрĕш-арăшсене пуçтарса, ĕçкĕ турăм.

кӳрнеклĕ

видный, пригожий, статный, осанистый. Стюх. Тюрл. Кӳрнеклĕ, видный (о человеке). Бугульм. † Кӳршĕ хĕрĕ кӳрнеклĕ, пире илме юрамасть. СПВВ. МА. Кӳрнеклĕ = платна. СПВВ. † Кӳршĕ хĕре кӳрнеклĕ, килĕнтеш тума юрамаст. СПВВ. ЕС. Кӳрнеклĕ — илемлĕ, килĕшӳлĕ шăмшаклă çын. Ст. Чек. Кӳрнеклĕ (çын, лаша, ытти выльăх) = илемлĕ ларса пĕтнĕ. || В см. наречия. Ст. Чек. Кӳрнеклĕ калаçат. Альш. Питĕ кӳрнеклĕ ташлаççĕ хăшĕ (иные женщины). N. Мĕн пур халĕнчен вăл ӳкерчĕкне тĕрĕс ӳкересшĕн тăрăшать, унăн шухăшĕ тума тытăннă ĕçне епле те пулин кӳрнеклĕ туса пĕтересси çинче.

кӳрт

(кӳрт, к'ӳрт', Пшкрт: кӧрт), вводить, впускать; вносить. Изамб. Т. Эпĕ, ирхине тăрсан, вут хутап; ĕнене кӳртсе сăватăп. С. Дув. Ку, Яхути, упăтине кӳртет (в избу); кӳртсен: хăнана çиме лартас, карчăксем! тет. || Занести, внестн. Тогаево. Онтан лашасене шăвартăмăр та, витрине кӳртсе патăмăр (отнесли в избу и отдали). N. Çăкăрне калла кӳртсе хума хушнă. || Свозить в помещение. Сред. Юм. Кĕлтене çын итемне кӳртрĕмĕр. Снопы ввезли на чужое гумно. N. Пĕркунтарах паранкă кăларса пĕçерсе çиеттĕмĕрччĕ, халĕ паранкăсене кӳртсе пĕтернĕ. || Поместить. ГТТ. Ун çинчен (об этом) ӳлмĕрен çырăп-и-ха сире, е хам «описание» çине кӳртĕп-и. Юрк. Çак кĕнекене кӳртнĕ такмака каларăм (произнёс). Орау. Вуттине (дрова) ик çĕклеме кӳртне (принесла за два раза, разделив на двое). Ib. Ута (сено) ик çунанах кӳртсе килтĕмĕр (поместив всего навсего на два воза). Богдашк. Ку çынни: катки пысăкчĕ те, çирĕм пăта вунпилĕк пăта кӳртсе килтĕм, тесе каларĕ, тет. || Прибавлять (при тканье). Альш. Хĕрлĕ çине е кăвак, е шурă, е сарă çип кӳртнĕ (о штанах, йĕм). || Взять в услужение, принять на службу и т. п. Панклеи. Тавтапуç сана, хоçа, мана кӳртнĕшĕн (говорит работник. Сказка). Юрк. Чыканĕ, пĕр шухăшласа тăмасăрах: мана патшана кӳртсен (если бы меня сделали царем), эпĕ пĕр çĕр тенкĕ укçине вăрлăттăм та, тарăттăм, тесе кăларĕ, тет. || Вывести (в люди). Баран. 30. Хуçа Пракахвие каланă: хăвар ачана ман патма, эпĕ ăна тумлантарăп, вĕрентсе, çын çине кӳртĕп; кайран, май килсен хăй те хуçана тухĕ, тенĕ. || Принять. N. Атя школа, мана ӳччиттĕл кӳртес мар, тет. Изамб. Т. Хĕрпе кĕрӳ кӳртме пуçлаççĕ. || Зачитывать (в уплату). N. Ун тăхăр тенки çинчен тăватă тенкĕ кӳртетĕп. N. Çав укçана кӳртсе хăвартăм эп (или: тытса юлтăм). Я зачел эти деньги в счет долга. || Внести в уплату за... N. Сан икĕ тенкĕ укçана куланай çине ямарĕç. Çаран пачĕç те, эпĕ çаран илтĕм те, çанта кӳртрĕм. || Выигрывать (в игре). N. Эпĕ пилĕк мĕтеç кӳртрĕм. N. Эпир укçалла выляса (играя в орлянку) виç тенкĕ кӳртрĕмĕр.

кӳршĕ

(кӳржэ̆), сосед. N. Илья кӳршĕсем панче чей ĕçсе ларат. || Соседство. Юрк. Санăн хурăнташна юрăхлă вырăн çук халĕ, кӳршĕре те илтĕнмес. Ib. † Виççĕн пĕр кӳршĕре (у одного соседа) пултăмăр, виççĕн пĕр йĕкĕте саврăмăр. N. Илья (Илче) кӳршĕре ларат. Илья сидит в шабрах. N. Çав каç чăнах та вĕсен кӳршинче (у них в шабрах) пĕр çын вилнĕ, тет. Сутт. 48. Çынсем маяка кӳршĕ-кӳршĕпе тухса лартрĕç. Альш. Кӳршĕ ларакан çыннисем. || Соседний. Хĕн-хур. Çав çын кӳршĕ ялта пурăннă. БАБ. Кӳршĕри яла кайнă (в соседнюю деревню). Юрк. Вĕсенчен тăван (natae) хĕри-пăраçсем, кӳршĕ ялсене качча кайнисем, çавсем пек çынсене çуратса, кӳршĕ ялсенче те пĕтес çук хăйсем сăнарлă çынсем тултарнă. Ib. Иккĕмĕш ывăлне... кӳршĕ ялти шкула çырăва вĕренме панă (отдали). Ib. Кӳршĕри вулăса, прикаса вырăна кĕрет. N. Кӳршĕ пӳлĕм. Альш. Кӳршĕрех пӳртĕн тӳпине (крышу) сирсе ывăтнă (раскрыли, во время пожара, чтобы не дать попасть огню). См. поскил.

кӳсе

(к'ӳзэ), безбородый, безусый (от природы). Шарбаш. Кӳсе — угрюмый, безбородый. Урмаево. Кӳсе çын — сухалсăр ват çын. (Надо иметь в виду, что человек в 30—35 л. у чуваш уже считается стариком). || Безусый, недозрелый (имеет оскорбительное зн.).

кӳт

(кӳт), коченеть (от холода). Рак. Çын хытă шăнсан: пĕтĕмпе кӳтсе кайнă, теççĕ. Ст. Чек. Кӳтес = шăнса кăяс. ТММ. Кӳт, замерзнуть до боли, до полуомертвения. КС. Ал, хыт шăнсан, кӳтет. СПВВ. Шăнса ал кӳтрĕ; çиленсе кӳтсе çӳрет (т. е. не говоря ни слова, со злобой). ЧС. Хальхи çур çанталăка хăвăр та пĕлетĕр: хăшĕ пилĕк таран путса ларнă, хăшин атти тĕпĕ тухса ӳкнĕ, хăшин ури шăннă, хăшин алли кӳтнĕ. (Вирĕм). Хурамал. Хĕлле алă сивĕ шыв ăшне чиксен, алă кӳтсе каять. Шибач. Кӳтсе кайрĕ (озябли руки). Шел. 26. Тĕнсе, кӳтсе, шапарса... пырать сĕнксе Ессепе. Альш. Эпĕ чыстиех кӳтрĕм ĕнтĕ (продрог). Ib. † Шăпăр-шăпăр çумăр çăвать, кӳтмеç(çĕ) иккен пăлан тьыхисем. СПВВ. МС. Манăн алă кӳтрĕ, теççĕ; тата: манăн ăш-чик кӳтсе çитрĕ. || Об исступлении. Йӳç. такăнт. 71. Чунĕ кӳтсе çитнипе, сĕтел çине ӳкет те, ĕсĕклесе улама тытăнать. Н. Тингешево. Чон кӳтсе çитрĕ (когда хочется плакать). Кан. Чунтанах кӳтсе çитрĕм. Кильд. Ку тăлăх ача нимĕн калама та пĕлейман, чунĕ кӳтсе килнипе вăл тата ытларах ĕсĕклесе йĕнĕ. N. Хăвăра кураймасăр пурăннине кура сирĕн чĕрӳсем кӳтсе çӳремеççĕ-и? Беседы. Хăшĕ (иные) çилĕ килсе, ăшĕ кӳтнипе çиллине шăнараймасăр йĕреççĕ. НЧ. Хуйхăпа ăш ӳтнĕ çынсене хăтарса ил. || «Быть в дурном настроении, в молчании». Б. Крышки. || Ожесточаться. N. Атăл таврашĕнче пурăнакан халăхсем пурте тарăхса кӳтсе çитнĕ. Утăм № 1, 29. Çимĕкелле çав кĕриччен тавлашăва татасах, терĕç, çук çын ытла пит кӳтнĕрен пуянсем чарасах, терĕç. Çутт. Укахви кĕтесре пĕр чĕнмесĕр... кӳтсе ларать (молчит, не двигается). N. Çилĕпе кӳтсе (вне себя, от гнева, trausportes de rage). N. Чон хорланса килчĕ, шчик (= ăшчик) кӳтсе тăчĕ çыру çырнă чухне. N. Эпĕ санран письмо час илеймасан, ман чунăм питĕ кӳтсе пурнатm. Йерк. 130. Чун кӳтнипе ун туйне хатĕр паян вăл пăсма (расстроить). N. Утне çитмен туртине. (тенĕ пек), чун кӳтнипе чун хутрăм. N. Пурин те çил-хаяр та пур, кĕвĕçӳ-кӳренӳ те пур... кӳтесси- пăтранасси те пур, вăрçасси-хирĕçесси. П. И. Орл. Çаккăн (его) ачи (сынишка) унччен темшĕн яланах макăрса (кӳтсе) çуренĕ, тет.

кӳте

(кӳдэ, к'ӳд'э), коченеть, озябнуть до боли. Янтик. Алсем кӳтесе кайнă тесе, алсем шăнса, пĕркеленсе кайсан калаççĕ. Ib. Кӳтенĕ мĕн ку, тесе, çынна, ватăлсан, аран утакан пулсан, калаççĕ; тата ӳсĕрĕлсен, чух утакан пулсан, çынна çапла калаççĕ. Бюрг. † Улма пек, улма пек юр çăвать, кӳтет пулĕ пăланăн тьыхисем. Сред. Юм. Çын, пит çиленсен, кӳтесе çӳрет. Ib. Он пик кӳтесе çӳрекен çынна корас килмени... Тăснă тотисĕне те, сăмах та чĕнмес. Ib. Кӳтесе çӳрет тесе, пит çиленсе çӳрекен çынна калаççĕ. Ib. Кӳтет тесе, хĕлле ал пит шăнсан, ăшăтнă чôхне ыратнине калаççĕ.

кӳште

(к'ӳшт'э), то же, что кӳте. Шурăм-п. № 1. Чăваш арăмин, чее ĕçнĕçем, ĕçнипе ăшĕ кӳштесе каять, тет. || Злобиться, быть в злобном настроении. Альш. Эпĕ ăна пĕр кун туя илсе каймарăм, вăл халĕ çавăншăн кӳштесе çӳрет. || Желать того, в чем после может раскаяться. КС. Арăмĕ ачисене ылханать: ма мур илмест-ши ку ачасене! тет. Упăшки калать: мĕн кӳштен, ачам! тет. || Завражн. Кӳштесе çӳрет. Ib. Эс кӳштетĕн-ха. Тебе нечего бога гневить! (ты недоволен своим счастьем). Чебокс. Ырра кӳштетĕн. Накликаешь беду. КС. Çавă та кӳштет-çке! (имеет все, а недоволен). || Ст. Чек. Кӳштесе çӳрет. (Человек) плачет, не может никак остановиться. Ib. Ан кӳште ĕнтĕ, çитĕ йĕме! || Притворяться, представляться. А. Турх. СПВВ. Мĕн кӳштетĕн? (из шалости представляешь, напр. хромого, нищего, пастуха и т. п.). . СПВВ. МС. Ку ача мĕн вырăнсăр макăрать, кӳштет-и-мĕн? теççĕ. СПВВ. ФИ. Ыратман çинчен ыраттарасси килнĕ пек: ыратать, тиекене: кӳштет [теççĕ]. Ильк. Кӳштет. Притворяется больным. (В оригинале: куштет). || Сятра. Мĕн кӳштесе (кӳштэзэ) ларатăн! Что несешь чепуху! Ib. Ан кӳштесе лар, çĕнĕ ойăк полсаç! Кăмак-к. Килĕнче кинĕпе улĕ, ашшĕне картмасăр, ашшĕ килтен тухса кайса, çапкаланса е ыйткаласа çӳрет-и, вара килĕнчисем ăна: кӳштетĕн! теççĕ (çын шутĕнчен тухса кайни).

кăвак хуппи

какое-то внезапное, яркое световое явление, изредка наблюдаемое по ночам. Изамб. Т. Пĕлĕт уçăлса хупăнать, теççĕ, ул çĕрле пулат. Кăвак хуппи куртăм (особый свет). Ск. и пред. 16. Сасартăках кăвак хуппи уçăлать те хупăнать, çутă çанталăк çутăлать. Нюш-к. Кăвак хуппи ялтăр уçăлса каять, теççĕ, çав кăвак хуппи уçăлнă вахăтра çие юлнă арăмсем (беременные), çуралас ачисем хуть те мĕлле çын пултăр, тесен те, каланă пек пулать, теççĕ. КС. Кăвак хуппи йăл-ял уçăлса каять. (Летом голубого цвета, зимою — светлого). Ун чухне çӳлтен чул ӳкет, тесе калаççĕ. Бел. Гора. † Кăвак хуппи хупăнчĕ, çутă çанталăк çутăлчĕ. Собр. † Çийăм тулли кăвак хыс, сире халал тăвас çук, кăвак хуппи пултăрри! (пусть обратится в...). НИП. Кăвак хуппи уçăлсассăн кирек мĕн ытсассăн та, сана пулат, теççĕ, каласа ĕлкĕрсен, хупăначчен. Кăвак хуппи уçăлсассăн, кăнтăрлахинчен те çутă (светлее, чем днем) пулат, теççĕ; çĕрти çӳппи-йĕппи пĕтĕмпе курăнат, теççĕ. N. Вăл кăвак хуппи ирхĕне çурăмпуç килес уммĕн курăнат, тет. Вăл сасартăк симĕсĕн-кăвакăн ялтăртатса, çиçĕм çиçнĕ евĕрлĕ, курăнат, тет; анчах пит час пĕтет, тет; ăна куракан çын, пĕтиччен, мĕн те пулин кĕлесе ĕлкĕрсен, вăл кĕлени пурте пулат, тет. Ст. Чек. Кăвак хуппи (кăвакпа шурă). N. Кăвак хуппи пулчĕ. И. С. Степ. Кăвак хуппи уçăлат. Появляется северное сияние (толкование неверно!). См. шуç хуппи. См. Магн. М. 63, 246. || Назв. божества. Рус. Альш. Кăвак хуппине кăвак хурпа чӳклес, теççĕ. Жертв. т. Кăвак хуппине хур. Панклеи. Тилĕ ларчĕ йомăç пăхма. Солкаланать-солкаланать те: опа мочи! сан ĕçĕ нумай мар-ĕç, тет, кăвак хоппине кăвак така кирлă (= кирлĕ), тет (чтобы вылечить медвежат). Т. VI 7. Кăвак хуппи амăшĕ, кăвак хуппи. См. Paas 71.

кукша кăвакал

порода уток. Альш. Тата тепĕр тĕслине кукша кăвăкал теççĕ. Вăл хура сĕмлĕ пулать. Анчах унăн сăмси тăрринче темĕн шурри пур: кукша (çутă) пуçлă çын пек курăнать. Çавăнпа çапла каланă ăна.

кăвакарчăн

(-ζы̆н), голубь. N. Кайăк кăвакарчăнăн çĕчĕ çук. (Такмак). Изамб. Т. † Çак тăвансем патне килмассайран, кăвакарчăнни пек чунăм савăнат. N. Кăвакарчан ӳчĕ çурри етемĕн, çурри лашанăн, тет, çанпа çиме хушмаççĕ. N. Шыв чакнине курсан, пĕр кăвакарчăна çĕр типнине пĕлме кăларса янă. Альш. Кăвакарчăн юратать, кăвакарчăнсем чуптăваççĕ. С. Айб. † Кăвак (эпитет) кăвакарчăн. Сред. Юм. Кăвакарчăн пик чуптуса çиç лараççĕ (любезничают). Ib. Кăвакарчăн какайĕн пĕр енче çын какай, тепĕр енче лаша какай, тет, çавăнпа çиме юрамас.

кăвас калакки

то. же, что кăвас калекĕ. Тогач. Ырă çын хĕрĕ Ухтепи. (Кăвас калакки).

кăвик

(кы̆вик'), подр. крику утки, воркованью голубя, крику совы. Собр. † Кăвик-кăвик кăвакал, ăçта каян, кăвакал? Чураль-к. † Кăвик-кăвик кăвакарчăн, сан кил-çуртсем ăçтарахра? Ырă çын пӳрт маччийĕнче. Альш. † Кăвик-кăвик кăвакарçăн урисем, кĕпирнаттăрăн хĕрлĕ туйисем. Сорм-Вар. Кăвик-кăвик кăвакарçин, çӳле кайăп, вăль вăльăп (так!). Пазух. Кăвик-кăвик тăмани арпӳклинче чĕп сыхлать. Альш. † Кăвик кăвакарçăн вĕçтертĕм. Кĕвĕсем. Çĕр çĕклейми пӳртĕн ăшне кăвик кăвакарчăн та яртартăм!

кăкăр

(кŏгŏр, кы̆гы̆р), грудь. О сохр. здор. 102. Тусан ăша кĕрсен, çынна пит нумай сăтăр тăвать: ӳпке-пĕвер пăсăлать, пыр шыçать, çын ӳслĕке ерет, кăкăра ларать, куçа та пăсать. || Грудь женщины. N. † Пĕчĕкçĕрен пысак пулнă эпир атте-анне кăкри сĕчĕпе. N. Кăкăртан уйăр (ачана). N. Унăн кăкăртан уйăрăлман ачи пулнă. Альш. Кăкăр юхать, из грудей течет молоко. Сунчел. † Ай, аттеçĕм, аннеçĕм, икĕ кăкăрăн сĕтне пехил ту! ПМП. Кăкăр ĕмекен. Ст. Чек. Кăкăр пуçĕ = чĕчĕ вĕçĕ, сосок. || Грудь земли. ЧП. Вăл сар куккук авăтнă чух пĕтĕм çĕр кăкăри чĕтрет. || Корпус скрипки. Альш. † Купăс кăкăри пит уçă — вĕренерен тунăран; ман кăкăрăм пит уçă мар — кĕçĕнтен хуйхă курнăран. || Часть телеги: лисица. Изамб. Т. Урапа ешчĕкин кăкăрĕ пулат. Ул кăкăр кайри тĕнĕл витĕр тухат. Кăкăра малта папкан (передней подушки) аял енчен касса лартнă.

кăкăр çавăрăнни

обладать голосом и уметь петь. Альших. Кăчăр çаврăнмас. Не может брать нот, не мастер петь. Кильд. † Çак тăвансенĕн килне килсессĕн, пуç хĕрмесĕр кăкăр çавăрăнмĕ. СТИК. Кăкăр çаврăнмĕ = кăмăл çемçелмĕ (едва ли правильное толкование) Средн. Алг. † Манăн кăкăрăм çавăрăнмас, кĕçĕнтен хуйхăлă ӳснĕрен. Юрк. Çамрăк кăкăр çавăрăнмасть (не умею говорить ладно? говорит «тӳрментерех çын»). Сенчук. † Ай-хай, пĕр аппаçăм-йыснаçăм! сирĕн пек ырă çын умĕнче пирĕн çамрăк кăкăр çаврăнтăр. Альш. † Тăваткăл минтер, хăмаç пит: питĕ тăвăртан хăпармас; мĕн çамрăкран хуйхă курнăран, çавăнпа кăкăр çаврăнмас. (Хĕр йĕрри). Ib. † Ай-хай çинçе пӳçĕм, çамрăк кăкăрçăм: çаврăнат-çке купăсăн майĕпе. Изамб. Т. Унăн кăкăрĕ çавăрăнмасть. У него не хватает способности (петь). Бюрг. † Ай-хай, тăванăмсем, пĕр чунăмсем! сирĕн пекех лайăх çынсен умĕнче манăн çамрăк кăкăрăм çаврăнмас. Байгул. † Куккапа инке умне тăрсан, авăнман пилĕке авăнгартăм, çаврăнман кăкăра çавăртăм. Собр. † Пирĕн пек çамрăк ачасен пуç хĕрмесĕр кăкăри çаврăнмаст. Пазух. Сирĕн йĕс пăралук та, ай, авăнтăр, пирĕн çамрăк кăкăр та çаврăнтăр. (Некоторые понимают это выраж. в см. душевного расположения, но неправильно).

кăлар

(кы̆лар, клар), вынимать, вытаскивать, вырывать, выносить, вывозить, добывать. Альш. Хăшĕ (иные) хапхисене кăлара-кăлара ывăтнă (во время пожара). N. Хаçатне урама кăларса çаксанах (вывесили), Чавка Ваççи хăй çинчен çырнине чĕрсе тăкрĕ (изорвал). Икково. † Шор тоттăрăн çӳçи çок; кăларсан (если выпустить?) çӳçи полмĕ-ши? Изамб. Т. Ул вара пур хĕрсене укçа парат та, йапалисене урапа çине кăларат (выносит). || Моштауш. Тата хăшĕ пӳртлĕх кăлараççĕ (вывозят на определенное место, но не домой) те, пураттараççĕ те, сутаççĕ илекенсене. Бес. чув. Унăн аслă ывăлĕ, хай лашине хĕнекен Хайрулла, çав лашипех вăрмантан пĕрене кăларма (вывозить на определенное место, но пока не домой) кайнă. N. Вăрман парас пулсассăн (если дадут), çывăхарах кăларма тăрăшăр. См. тух. Ск. и пред. 102. Хĕлле пулсан, йăлăмра халăх пӳртлĕх кăларать. N. Пĕчик пичче пӳрт пĕрени кăларать. Собр. † Аллăм тулли кĕмĕл çĕрĕ, кама кăларса (снявши) парам-ши? Якейк. Ĕнер аран сӳс кăларса пĕтертĕмĕр. Ib. Ата, Мари, сӳс кăларма? — Çок, ман сӳс халях полимаçть-ха; эп сантан каран хотса (помочила). N. Вĕсен хăйсен кашнийĕн пахча çимĕç пур; çиес килсен, кăларать-татать-çиет. N. Çамрăк йывăçа кăларасси йывăр мар. Орау. Çул çинчи (на мостовой) юра тасатса, чулнех мар, тесе, кăна хăй хăранине кăларса каламасть пулмалла. || Оправдывать, наверстывать (расход). ||Обьявлять, заявлять; кăларнă та (доскребли до камня), çуна тупань шынисем чула перĕнсенех, лашасам тапах (сразу) тăраççĕ. Латыш. Пĕр вăхăтра турă шаланкăпа (канюку) ула-курака шыв кăларма (добыть из земли) хушнă. (Из сказки). Орау. Хĕрарăм пĕр пĕрчĕ кăларсач [тайком продает из дому имущество], пин пĕрчĕ тухать, тет. (Нечто в роде послов.). Сред. Юм. Килтен япала кăларать. [Так говорят, если у кого-либо один из членов семьи имеет любовника (resp. любовницу) и тайком передает (таскает) ему (resp. ей) вещи из дома]. Орау. Микула арăме тыр кăларса сутать (тайком от мужа), теççĕ. ТММ. Вăрлăх кăлар, çурла кăлар, начать сеять, жать. || Вычитать (в арифметике). || Насчитать. N. Хӳмине этем виçипе виçсе тухса, çĕр хĕрĕх тăватă чике (локтей) кăларчĕ. || Лишить (напр. голоса, земли). Кан. Кăларас ăна сасăран, кăларас! тесе, кăшкăра пуçларĕç. || Пропустить, продеть. Бгтр. Çак йĕп виттĕр канат кăлар, вара, кăларсан, икĕ пин тенкĕ парăп. || Снять. Юрк. Кĕрӳшийĕн (у жениха) аттине уринчен хĕрĕ (невеста) туртса кăларса хыват. || Согнать. N. Ман йăвана (в мое гнездо) темĕскерле кайăк кĕрсе выртнă. Атя-ха, кăлараймăпăр-и ăна? || Низложить. N. Патшана кăларчĕç. || Выводить. N. Вăсам (голуби) çав çура (в это лето) икĕ хутчен чĕпĕ кăларса карĕç. N. Вăл çăмартасене чăха айне хурса кăларсан, вара пĕр çăмартинчен йытă, тепĕринчен çĕлен, тепĕринчен куйкăрăш пулат, тет. || В. Ив. Аван вăрлăха килте кăларнине нимĕн те çитмест (т. е. всего лучше засевать своими семенами). || Выпускать. N. Хама хулана кăлармаççĕ. Учите детей. (Ачана) çын патне пит каларас пулмасть. || Взыскать, вытянуть, extorquere. Кан. Ку пилĕк тенке паянах кăларăп сантан (т. е. отомщу тебе за пятирублевый штраф, наложенный на меня из-за тебя). || N. Хăва (ты сам) курăс кăларатни. || Увезти невесту увозом. Ск. и пред. 63. Петĕр ĕнер сана хĕнерĕ те, кĕçĕр йăмăкна каларса каяс тет. || Выхлопотать. N. Пенççи кăлар, выхлопотать пенсию. Альш. Кăçал манăн Шăмăршă вăрманĕнчен пӳртлĕх вăрман кăларасчĕ (выхлопотать бы). N. Халĕ халăхсем хушшинче халап нумай çӳрет: çĕр кăларса валеçес, теççĕ. || Обнаруживать, выказывать. N. Ял-йышĕсем укçине кăларасса кĕтеççĕ, анчах çук укçа, тухмастех, укçа илсе килни ниçтан паллă мар (совсем не видно, чтобы он приехал с деньгами, нажитыми на стороне). || ТХКА 108. Мана хăратас. Разглашать. N. Çын çине сăмах ан кăлар. Чăв-к. Тăвансем, тантăшсем! Эпĕ усал каланă пулсан, кăларăр çакăнта. || Издавать. N. Çапла туни малашне те халăхсăр пуçне çĕнĕрен закон-мĕн кăлармасса сăмах пани пулать. N. Бюрократия, халĕ хăй майлă çынсене Думăна кӳртме суйлас умĕн, тĕрлĕ çĕнĕ йĕркесем кăларан пек турĕ. || Исполнять (напр. музыкальную пьесу, декламацию и т. п.). || Взорвать. В. Олг. Каран çортая вот тивертсе кăлармашкăн ярнă салтака (в подкоп). || Лить, источать. Ст. Яха-к. Тата унта хăшĕ, тепле çуна айне пулнисем, халăхран катанарах кайса, сăмсисенчен юн кăларса тăраççĕ. || Выдумать, ввести в употребление и т. п. БАБ. Унччен пирĕн ялсенĕн нимĕскерле киремет таврашĕ те çукчĕ, тет; вара çак чăваш, пирĕн ялта пурăна пуçласассăн, пирĕн ялти киреметсене пурне те кăларнă, тет. || N. Çав сăмахран вăлсем, ухмахсем, халап кăларнă. || Сделать, создать. Задонский. Шуйттана та çылăх шуйттана кăларнă (сделал диаволом). N. Асла кăлар. || Создать. ПВЧ. 104. Пирн пуç çĕнчи (= çинчи) йăвăр хуйха курайман тăшман кăларчĕ. || Добывать. N. Ăçтан кăна кăларат! || Устроить (дело). N. Ĕç кăлараймарĕ. Дело сделать, дело устроить не смог (напр., ходатайство не удалось). || Выделать. С. Тим. † Пирĕн хĕр пит маттур: виçĕ çурăм йĕтĕнтен кĕрӳ кĕпи кăларчĕ. Качал. Пĕр юмана касăп та, икĕ такана кăларăп икĕ пулене тăвăп. (Йĕкел). Якейк. Ку крешрен çичĕ хăма кăларас, теп (хочу). N. Виçĕ тĕрке пушăтран хăрах (на одну ногу) çăпата кăларчĕ. || Делать выступом. Альш. Елшелин урамалла крилтса кăлараççĕ (так, что оно выступает на улицу) пурин те. Ib. Пӳрт умĕнчен урама кĕрилтса кăлараççĕ. || Амалăх-Кипеней. Хытă кăларакан чул, хорошо мелющий жернов. || Выкашивать (о косе). Альш. † Ман çаваçăм вырăсла: вăр çавăрса сулăнса, çĕклем утă кăларать. || Уговорить девушку выйти замуж за себя. Юрк. Ачăрсем те маттур, йĕкĕт, теççĕ, мĕшĕн кăлараймастăр савнине. || Разобрать. N. Анчах вĕсем вăл çырăва (надпись) пĕри те кăларайман (не сумели разобрать). || Орау. Вырăсла пĕр сăмах та кăлармасть (говорит по-чувашски чисто). || Произносить. Альш. Калаçма та тутарсем манерлĕрех кăларса калаçатчĕç калаçнă сăмахĕсене (они). ТХКА 62. Ман арăм пăртак çармăсларах кăларать сăмаха, мĕншĕн тесен эпĕ арăма Атăл хĕринчи Шамал патĕнчен илнĕ. || В качестве вспомог. гл. N. Пĕр-икĕ станция (= стантсă) та иртмерĕ пулĕ, эпĕ хай хаçетĕме часах вуласа кăлартăм (прочитал). Альш. Авă пирĕн паян хыçалти пӳртрĕ çăкăр пĕçерсе кăларнă (испекли) — ăшă; çавăнта тухса выртар. Цив. Лаши кутне çавăрчĕ те, тапса, пуçне шăтарса (пробив), мимминех сиктерсе кăларчĕ (вышибла мозг). Юрк. Тепĕр ырă памĕтник умне чарăнсан, ун çинчи çыруне вуласа кăларчĕ (прочел).

кăлонтой

(чит. почти клондоj), лентяй. Карамыш. Кăлонтой — оболтус (= пысăк, ĕç пĕлмен çын). Ib. Ăй, кăлонтой! Это слово есть и у М. В. Шевле.

кăлăх

(кŏлŏх, кы̆лы̆х, Хорачка: кы̆лы̆к), напрасно, попусту ни с того, ни с сего. Регули. Кăлăх (кăлăх хисепе) ан попле ытлашши! Чертаг. Кăлăх сăмах (= ытлашки) ан калаç. Ст. Шаймурз. Çулпа пынă чух çул урлă сан умăнтан кам та пулсан пушă витрепе каçсассăн, çул кăлăх (неудачлива) пулат, тет. N. Кăлăхах йĕркесĕр ĕç тăвакансем пулччăр. Юрк. Çыру ярассу пулмасан (если не хочешь посылать письмо), мĕн тума кăлахах çынна апла каласа кĕттерсе тарас?! Ib. Ху çумна илес пулатчĕ, эсĕ кăлăхах унта хутăн. Ib. Вал çапла кăлăхах кулса янине ывăлĕ курсан: анне, мĕшĕн эсĕ кулатăн? тесе ыйтат, тет. Ib. Мĕшĕн çыру ямасăр тăратăн? Калăхах çынна ан тарăхтарса тăр. Ib. Упăшки, чăнахах шăтăк сăмавар тыттарса ячĕç (всучили) пулĕ, тесе, хăраса: çĕнĕ сăмавар кăлăхах юхса тăмĕ ĕнтĕ, ан калаçса тăр! тесе, шанмасăр, сăмавар ăçтан юхнине курасшăн пырса пăхат. Альш. Кăлăхах укçа патăн эс ăна. Изамб. Т. Кăлăх чупса çӳретĕн! А. Турх. Ăна кăлăхах айăпларĕç (обвинили понапрасну). Хорачка: пустоj кы̆лы̆к соjалат. Ib. накы̆лы̆к соjалары̆, jэ̆ргэ̆ с'ок н'имэ̆скэ̆рдэ̆ || Чăв. й. пур. 37. Çимун, вăрман хĕррине илсе кайса, кăлăх çĕрех кăтартнă вара [указал на первое попавшееся (?) место]. N. Халĕ ĕнтĕ кăлăхах савнă ывăлĕ ăна, ватăскере, пăрахса, юта тухса каясшăн. ППТ. Хăш-хăш чухне е хамăр кас марри, е ăратне марри хам çумри ачана паратчĕ (çимĕç) те, темшĕн мана памасчĕ, манăн çавăнпа кăлăх кăмăл хуçăлатчĕ. || Напраслина, тщета. Бел. Гора. † Ан ятлăрсем, аттепе анне, ялти çамрăксем кăлăха калаçнăран. Хĕн-хур. Кăлăха (без дела) вăхăт ирттерес мар, тесе, вăл яшка-çăкăр çиессе те ура çинчен анчах çинĕ. || Довольно, очень частенько. Янтик. Малтан кăлăх пит аван калаçкаласа тăратчĕç, унтан, темшĕн, вăрçрĕç-карĕç. Ib. Кăлăх хытă утса пыраттăмăр: ман тутăр ӳксе юлнă! тесе, кăшкăрчĕ-ячĕ Пăлаки. N. Вăл холана кăлăхăх кайать (часто). Изамб. Т. Кăлăх кирлĕ япала (довольно нужная вещь), эсир ăна çĕмĕрнĕ! А. Турх. Кăлăх аванччĕ. Был довольно хороший. Ib. Кăлăх аван пынă çĕртен темĕскер пулчĕ! Так все хорошо шло, и (вдруг) что-то стряслось... || Ашнĕ-амăшне. Куми (= его кума) çапла калани Кĕркури кăмăлне кăлăх кайнă. Тюрл. Кăлăх лайăх çын, хороший. Чертаг. Кăлăх нумаях мар, не очень много, не зря много. || Хороший (лайăх)? N. Кунта кăлăх хыпар пур.

кăлăх-чипер

изрядно, порядком. ППТ. Кил йышне те: чир-чăр вĕçтĕр! чир-чăр вĕçтĕр! тесе, кăлăх-чипер аван (или: кăлăх-чипер) хĕртеççĕ. (Сĕрен). Ib. Çапах нумайĕшĕ кăлăх-чипер ӳсĕрлеççĕ. Ib. Вăл (мертвец) çапла тухса тăрсанах (из могилы), вара кăлăх-чипер килес çумăр та, турă çав çын çине çиленнипе, сирĕлсе каят, теççĕ. [Питĕркке шăтăкĕ].

кăлт

(кы̆лт), подр. быстрому расколу хрупкой вещи. Ст. Чек. Шорк. Тăм чашкă пĕтĕмпе хавшаса çитнĕ, тытсанах кăлт катăлса килет (обламывается). СТИК. Кленчене алмаспа кассан, кайран катса пыраççĕ те (обламывают), вăл: кăлт, кăлт! туса (с особым звуком) катăлса пырат. Ib. Çемçе сахăр кăлт катăлать. Ib. Чӳлмек кăлт çуралса карĕ (напр. от жары, — «от легкой причины»). || Подр. толчку, биению сердца и пр., моментальному движению. Ст. Чек. Чĕре кăлт-кăлт сикет (обыкновенное биение сердца, которое слышно, если приложить руку). Шорк. Тырă толтарнă каткана çĕрте аран кăлт-кăлт! сиктерет (подвигает толчками, не поднимая). Образцы 64. Пирĕн çамрăк чĕре кăлт та тумасть (= хуйхăрмасть, шутламасть), пуçа йывар шухăш ӳкмесен. Срв. Кăмак-к. Хăт те тем кала вăл çынна, хăлт (хы̆лт) та чĕнмест (и ухом не ведет; ему хоть бы что). Erigitur, subrigitur (mentula). Тип-Сир. Вырăсĕ (муж ее) ăна: тăлăп, тесе, качака тирне мăйракисене çӳлелле (subrectis cornubus): кăлт! тăратса, тăхăнтартса янă. Ск. и пред. Ib. Ăна курсан, чĕрисем хытă кăлт-кăлт сикеççĕ. ППТ. Пĕшкĕнеççĕ (нагибаются) те, пурте тутисене кăлт-кăлт сиктереççĕ (шепчут, шăппăн кăна калаçаççĕ). Ib. Карм. Шыв çинчен пĕр япала юхса пынă чух: кăлт! кăлт! сиксе пырать (слегка колышется). Буин. Кăлт-кăлт! сиксе пырать. (Прыгание саней по дороге). Изванк. Çăл кутне пырсан, виç чĕрессипе те шыв ăсса лартаççĕ те, вара çĕн çын пĕр чĕрессине кăлт (слегка) урипе тапса, шывне тăкса ярат. ТХКА 36. Вăл пурнакан пӳлĕмре электрицă çунать. Кăлт пăрать — ламппи йăлт! çутăлать. Альш. Шыв турттаракан тĕртсе пăхат та, чул кăлт та тумас (и не трогается). тет. || Подр. клохтанью курицы. Кăмак-к. Чăх: кăлт, кăлт, кăлт! туса çӳрет (посма ларасшăн, клохчет). || Немножко. ТХКА 88. Куçсем курмалăх анчах халата кăлт уçса пăхса лараççĕ (татарки). Алик. р. Кăлт пăртак пар-ха! Нюш-к. Мана эс кăçал тырă кăлт пар-ха! В. Олг. Пура пуранă чох пĕр плотникĕ каларĕ: пренине кăлт контарах тĕкĕр-ха (суньте)! терĕ. Шибач. Кăлт тортрăм та, татăлса кайрĕ. Сред. Юм. Пирĕн сорăхăн пĕр тĕлте кăлт шорă пор (есть небольшое белое пятно). Ib. Кăлт шорă сăн кĕнĕ. Немного (чуточку) побелело. Ib. Он пик кăлт-кăлт япала тыткалама пуçлаччинех пĕтсе тăрать те о.

кăлтти-калтти

(кы̆лττиы-), подр. неправ. движениям. КС. Пăсăк (испорченное) кусатран кăлтти-калтти кусса пырать (неровно). Альш. Ухмах çын тӳрĕ утаймас, кăлтти-калтти кăна пускаласа çӳрет (шаги неправильны и не по одному направлению; походка не быстрая). СТИК. Хула çулĕ пит кăлтти-калтти пулса кайнă çак çумăр хыççăн (дорога неровная, с кочками, так что, когда едешь на телеге, тебя толкает то туда, то сюда). || Подр. редкому стуку, напр. от колёсного обода, концы которого не сходятся один с другим. Кăмак-к. Урапа кăлтти-калтти тăвать. Очень непрочный. || Редкий и в беспорядке. N Хирте кĕлтесем кăлтти-калтти выртаççĕ. || Сунт. Кăлтти-калтти урана кам тума хушнă çапла?

кăльăк

неизв. сл. Ск. и пред. Кăмăллă чух, кăльăк пек (голубь?), çын чĕрине çемçетет.

кăльт

кăльть (кы̆л'т), чуть-чуть, немножко, едва. См. кăлть. Чĕлкаш 9. Çын сассисем, кăльт кăна илтĕнекенсем, çакăнта вара пит кулăшла. Изамб. Т. Паян тырă кăльть кăна выртăмăр.

кăльтĕн-кайттăн

то же, что кăйттăн-кайттăн. Ст. Чек. Кăльтĕн-кайттăн çын, непостоянный, неустойчивый в решениях человек.

кăмака çийĕ

пространство, место на печи, Бур. N. Ку кукша калат, тет: пичче, эпĕ те пырам-и? тенĕ. Пиччĕшĕсем каланă: лар-ха кăмака çинче, кĕл пуçтарса, терĕç, тет. Кан. Вăл кăмака çине хăпарат те, икĕ урине явкаласа, чĕлĕмне пак-пак! туса çеç мăкăрлантарса выртать. Сред. Юм. Эс кăмака çинчен анайман! тесе: эс çын çине тохса, çынсĕм мĕнле порăннине корайман, тессине каласçĕ. Ib. Кăмака çинчен анман çынсем халь те пор-мĕн о! Оказывается, и теперь есть люди, которые никуда не выезжают!

кăмăл

(кŏмŏл, кы̆мы̆л), сердце (в переносном смысле), средоточие человеческих чувствований. N. Уçă кăмăлпа савăнса пурăннă. БАБ. Аттен кăмăлĕ вара çав сăмахсемпе çаврăнчĕ те, кĕпене тăхăнса ячĕ (т. е. он поддался убеждениям). N. † Чĕнтĕрлĕ кĕпер — юман кашта, унăн айĕсенче кăвакал; кăвакал та лартăр, хур та лартăр, ан юлтăр-и кĕперĕн кăмăлĕ! ЧП. Сарă кăтра çӳçĕме ӳстертĕм лавккари йăс (= йĕс) тура кăмăльшăн. Ал. цв. 1. Кăмăлăр мĕнле кученеçе савать, эпĕ сирĕн валли çав кучченеçе илсе килĕп. ЧП. Çамрăках та кăмăлпа кулса яр, манăнах та кăмăлма уçса яр. N. Вĕсем ачи-пăчине: эсир чӳкленĕ вăхăтра пĕр-пĕринпе ан вăрçăр, епле те пулса çемçе кăмăлпа çӳресе ирттерĕр, тесе, вĕренте хураççĕ. N. Ăшĕсенче усăл кăмăл тытакан тĕрĕс мар çынсем. N. † Сан кăмăлă епле-тĕр, ман кăмăлăм сана туртатĕ-çке. N. Кăмăла çын çумне çыпăçтар (влюбиться). Образцы 102. Савап, тесе, мĕшĕн улталан, кăмăлăнта пулмасан? N. Çакă çамăрк хуçа арăмне пурте пит кăмăлтан (искренно) савса юратнă. N. † Çак ыр хоçа кăмăлне йори килтĕм йорама. Сĕт-к. † Эпĕр çиччĕн пĕр тăван, çич çил армань лартрăмăр; çич çил армань хошшине йĕсрен кĕпер хурăмăр (= хыврăмăр); йĕс кĕперĕн варрине кĕмĕл йопа лартрăмăр, кĕмĕл йопа кăмăльне çичĕ пăчăр пырса лар(ч); çичĕ пăчăр пыршинчен чĕн тилкепе хотăмăр. Чĕн тилкепе шартлатать, хора лаши хортлатать. Кайăр контан, хора, хĕрсем, килĕр конта, сар хĕрсем! ай, мочай, хватьяр яр, хватьяр яр та, хĕрне пар. Якейк. Кăмăлна йăвăр илнĕ полсан та, паянхи кон çавăр! Хотя ты и сердита, но забудь это на сегодняшний день! N. Вăл чашка ак епле кăмăлĕсемпе тăваççĕ. ТХКА 58. Çапах кăмăл выçă вара ман. Пурне те ярса илесшĕн эпĕ. || Желание, сердечное предрасположение. РЖСК 2. Ватă (старик) вĕсенĕн кăмăлне тунă (исполнил). Кĕвĕсем. Хăта ярса хăтапа килмесен, вăрласа илес кăмăлăм пур. Собр. Çула çӳрес кăмăлă пулсан, хăнтан вунă хут лайăхрах юлташ тупса кай, теççĕ. (Послов.). Тоскаево. Кăмăл килен пĕр турам, кăмăл юлан çĕр турам, теççĕ. (Послов.). Собр. Кăмăл турам — пĕр турам, теççĕ. (Послов.), ГТТ. Ман кăмăлпа вăл кунта пĕртте ан килтĕрччĕ. Я совсем не хотел бы, чтобы он приехал сюда. Ск. и пред. 95. Мĕншĕн манăн камăла, çав юлашки кăмăла, тумарăн-ши, аттеçĕм? СРОВ 5. Ашшĕ унăн (ее) кăмăлне хирĕç пыман (не препятствозал). Юрк. [Пихампар] чун-мĕн çуралсанах, ăна ăс панă, кăмăл, хастар паyă. И. Е. Ефим. Ку çыру хыççăн тата ярас (послать) кăмăл пур, N. Мĕн чухлĕ пама кăмăлĕ пур? За сколько хочет он отдать? N. Хăй кăмăлĕ хыççăн кай. ЧС. Ĕнтĕ хăй кăмăлĕ: вилет-и, юлат-и — кайса пăрахас перех хутчен (т. е. если он сам хочет, так все равно, пожалуй, отвезти что-ли его в больницу — умрет ли он там, или выздоровеет). Пир. Йал. Вăл ял халăхĕ кăмăлпа памасан, районри çĕр комиççи урлă ыйт. N. Кăмăлпа тунă ĕçре хăвалани вырăна килмест. N. Пурте ку ĕç кăмăлпах (добром) иртсе каять пулĕ, тесе, шухăшланă. N. Парсан, ырă тăвас кăмăл пур; памасан, усал тăвас кăмăл пур. (Сĕрен). Альш. Кăмăлĕсем пурин те уччилнире. Конст. чăв. Эпĕ вăсене пĕтĕм ялтан-йышран салам калăп; вăсем те, кăмăлĕсенче пулсан, салам каласа ярĕç хурăнташĕ-ăрăвĕсене. Якейк. Кăмăлне кирлĕ таран вăл паломми толтарчĕ (сколько ему угодно было, столько нарвал). Трхбл. Ĕнтĕ кăмăлăр пысăк, кăмăлăр пысăк (ваши сердечные запросы, требования велики); кăмăлăр юлсан епле тупам-ши? Юрк. † Сарă хĕр, сирĕн кăмăлăр пит пысăк, кама каяссине пĕлетре? Хурамал. † Çынсен кăмăль (запросы) пит пысăк; эпир уна кӳрес çук, кӳрсен, кӳрĕ ырă çын. ЧП. Кăмăлăрсем пысăк (вы горды) — юраймăп. Тим. † Ай-уй, савнă тусăм, хура куçăм! кăмăлăрсем пысăк пулсассăн, пирĕн, тус тусассăн, урăх та пур (найдем другого друга). || Свойство характера. N. † Манăн кăмăлăма эсĕ ху та чухларăн пулĕ, апла çынсене эпĕ питех мухтамастăп. N. Кăмăлĕ аслă унăн. ЧП. Йăвăр сăмахăра ан калăр: кăмăлăм çемçелчĕ, чăтаймăп. Собр. † Акка, санăн кăмăлу пит аван, мĕн курассисене пĕлетре? Юрк. Вĕсем те ăна, усал кăмăлне пĕлсе, кахала, нимĕн те памаççĕ. Хора-к. Кăмăла кора тор парать; (Поверье). Н. Пинер. Кăмăла пысăк тытсассăн, кăмăла çилпе хуса çитес çук. (Послов.). Юрк. † Кăмăлăр лайăх — юрлаймăп. Якейк. † Кĕмĕл çĕрĕ кăмăлăм; тохса, ӳксе çохаласран ыр хĕр илсе тăхăнинч. (Солд. п). Н. Карм. † Манăн кăмăлăмсем пит хытă мар, часах юлĕ, сиввĕн пăхсассăн. || Настроение. Иревли. Халĕ ĕнтĕ куратăпах (непременно увижусь), тесе, хуларан тухса кайрăм, кăмăла çĕклентерсе. Е. Орлова. Манăн паян кăмăл лайăх. У меня сегодня хорошее настроение. N. Ачасен кăмăлне (кăмăлĕсене) ан пăс. Не расстраивай (не обижай) детей. || Удовольствие. ТХКА 23. Этем ӳтпе тăрăнса ларап та эпĕ, юн сăхатăп; ман мĕн пур кăмăл çавăнта, тет сăвăсĕ (клещ). || В зн. послелога. ЧП. Юрлассăм килсе юрламастăп, пĕр сирĕн кăмăлшăн (ради вас) юрлатăп. Якейк. Эп çакăнта ма килтĕм? — Пичипа инки кăмăлне.

мăн кăмăл

гордость. N. Мăн кăмăл пусса илнĕ çын, человек, которого обуяла гордость.

кăмăл кур

питать добрые чувства, сочувствовать, сострадать. Ст. Чек. Çыннăн кăмăлне курса пар та (напр. взаймы), унтан вара хыçĕнчен тек çӳре! Ал. цв. 1. Аслă хĕрĕсене те вăл пит юратнă, анчах чи кĕçĕннине тата ытларах кăмăл курнă. || Привечать, принять радушно. Ск. и пред. 37. Пурне те Мăншыв кăмăл курать, пурне те ярать, хăй хăни туса. || Найти сочувствие. N. Этем хушшинче кăмăл кураймасăр (не найдя Сочувствия) вăл пĕр пушă хуралтă шыраса тупнă. Çапла шăнса вилес патне çитсе, этемрен мар, йытăран та кăмăл тупаймасан, этеме хурлăхлă пулмалла. || Пользоваться сочувствием. N. Çаксенчен сыхланса пурăнсассăн, чăн тӳррипе намăслă çын пулăн, пур çын умĕнче те кăмăл курăн. || Угодить, снискивать расположение. ЧП. Пĕр юрламас çĕртен юрларăм, сирĕн кăмăлăра курасшăн. Альш. Ку ирĕксĕр, тăванĕсен кăмăлне курса (в угоду родным), ĕçет.

кăмăллă

добрый; симпатичный, приятный. Юрк. † Урпанăн сăрисем, ай, кăпăклă, пирĕн çак тăвансем кăмăллă (добрые). Ib. † Сирĕн сăрăрсем хăмлалă, килĕре килнĕ хăнăрсем кăмаллă. Скотолеч. 3. Кăмăллă (смирная и пр.) лаша пынă çĕртех чарăнсан... СТИК. Пĕр те çын кăмăллă çын мар (человек не возбуждающий к себе симпатии, недобрый), кашкăрла пăхат (нелюдим, дик). || Ласковый, любезный. Пшкрт. и др. || Каша. Кăмăллă кун, приятная погода. || Пшкрт. Кăмăллă çын, любезный, любящий человек. || Довольный. Юрк. Митюк, тепле ĕçлеме ӳркенсен те, пăрачĕ (брат) пулăшнипе пăртак кăмăллăрах çӳрет. || Приятно. Ст. Шаймурз. † Юрла-юрла ĕçме кăмăллă (приятно). С. Алг. † Урайăрсем тикĕс пулсассăн, çӳпписене шăлма кăмăллă. N. Вара çăварăмри сăмахăмсем, ăшăмри шухăшăмсем ялан санăн умăнта кăмăллă пулĕччĕç. N. Манăн юррăм ăна кăмăллă пултăр. N. Халĕ эпĕ хам та, чипер йĕркеллĕ пурăнсан, питĕ кăмăллă пурăнатăп (т. е. мне всего хватает, я не тужу). || Сердечно. N. Пĕр хăй шухăшланă кун, ирхине ирех, кăмăллă асăнса, пĕр чукунпа пăтă пĕçереççĕ. || Ласково. Сред. Юм. Хăй патне хăнана кайсан, пит кăмăллă пăхать. N. Кăмăллă поплет. Говорит ласково.

уçă камăллă

щедрый. N. Çăкăр-тăвар тĕлĕшĕнчен уçă кăмăллă çын.

кăмăлсăр

неприятный. N. Мăн кăмăллă çынна епле йăвашлăх кăмăлсăр, çавăн пекех мĕскĕн те пуян кăмăлне килмест. || Неприветливо. Юрк. Ячĕ, тет, ку вĕсене хирĕç кăмăлсăр кăна калаçса. || Недовольный; неразговорчивый. ГТТ. || Обиженный. Юрк. † Лаша лайăх, тесе, çынран иртсе тухас (у др. каяс) мар, çын ĕмĕтне татас мар! Варли хитре, тесе, çын арăмне тиркес мар, çынна кăмăлсăр тăвас мар (не надо обижать). Чураль-к. † Çӳлĕ тăвăн айĕнче с(ă)мавар вĕрет кăрмăксăр; эп çак ялтан тухса кайсан, варли юлать кăмăлсăр. N. † Эпир урампа иртнĕ чухне савни юлат кăмăлсăр.

кăмăл тултар

доставлять удовлетворение. N. Ырă çын парни кăмăла тултарать.

кăмăл туп

угождать. N. Чирлĕ çын патне кайса ларма ан ӳркен, уншăн эсĕ кăмăл тупăн. Бижб. † Пирĕн акка йысна кăмăл пысăк, епле тупас-ши вĕсен кăмăлне?

кăмăл хуç

подействовать на душевное настроение, растрогать. Конст. чăв. Эпĕ юриех ку Никанорăн чĕрине тивертсе, кăмăлне хуçса пулми-ха, тесе, калаçнă чухне ялан, май килнĕ вăхăтра, «кукка» çине «кукка» хуратăп (все называю дядей да дядей) || Расстраиваться. Альш. † Мĕшĕн эсĕ, тăванăм, йĕретĕн, çамрăках та кăмăлна хуçатăн? (расстраиваешься). Ib. Пĕтĕм кăмăла хуçать (пение в школе). || Обижать, огорчать. Изамб. Т. Эпĕ сăра ĕçме кайсассăн, сĕтел хушшине ларнăччĕ. Пĕр ват çын пычĕ те: эс çамрăк-ха, унта(н) тух, тесе, манăн кăмăла çынсен умĕнче хуçрĕ (обидел, осрамил). || Склонить (кого к чему). Йерк. 153. Ашш(ĕ)-амăшĕ хашкаса кĕрсе тăчĕç ун умне (перед нею), ӳкĕтлесе, ятласа хуçаймарĕç кăмăлне.

кăмăл хăвар

причинять обиду, неприятность; обижать. N. Пĕр-пĕрин кăмăлне ан хăварăр. Кĕвĕсем. Ăçта каян, тăванăм, пит васкаса, ман кăмăлăмсене хăварса? Ib. Виçĕ çавра юрă эп юрласшăн: хăвараймăп тăванăм кăмăлне. П. Пинер. † Хăста (= ăçта) каян, тăван, васкаса, килнĕ кăмăлсене хăварса? Ст. Шаймурз. † Ăçта каян, тăван, пире пăрахса, пирĕн кăмăлсене хăварса? ЧП. Хăварас мар хуçин кăмăлне! Микушк. Çын кăмăлне хăвариччен, ху кăмăлу юлтăр, теççĕ ваттисем.

кăмăрла

сердитый, злой. Чебокс. р. Кăмăрлă лаша = хаяр лаша. Кăмăрлă лаша çыртать, он (ун) патне пыма та çок (çук). Кӳлкеш. Кăмăрлă çын (сердитый).

кăмран

(кы̆мран), жадничать, видя, как ест другой. СТИК. ЧС. Çиме ларсан (жертвенную пищу), пĕрте ан шавлăр, шăп кăна çийĕр! Тата пĕри: мана сахал пачĕ, тесе, ан кăмранăр. Шăммисене çĕре ан прахăр, чипер килĕштĕр; кăмрансан, мĕн тусан, килĕшмĕ (жертва не будет принята), терĕ. СПВВ. ИФ. Кăмăранас (так!) — çын çинине кӳренес. Ib. Вăл çининчен мĕн кăмранасси пур ĕнтĕ, вăл çитĕр, сана çиме чармас, теççĕ. || С. Тим. = Кăмран ӳкĕн?

кăмрăк

(кŏмрŏк, кы̆мры̆к), уголь. ТММ. Шывра путмаст, çĕрте çĕрмест. (Кăмрăк). Кильд. † Лавккара та смавар вĕретĕ-çке, пырса, кăмрăк ярса пулмарĕ. («Выражает сожаление, что он не мог положить угля. Пырса, сăмах хушса, пулмарĕ — тоже сожаление»). Янбулат. † Кăмрăк чăпти (куль с углями) мĕн тĕслĕ, çак ен хĕрсем çавăн тĕслĕ. Юрк. Арăмĕ сăмавара кăмрăк тултаракан çĕре (в трубу) шыв тултарнине курсан, шарт тĕлĕнсе: эх, арăм! Эсĕ чей ĕçме мар, сăмавар лартма та (и ставить то) пĕлместĕн-çке! тет. Т. VI. 9. Тăватă кăмрăкран ырăлăхне пар, çын куçĕнчен, усал хаяр куçран пулсан, турă ырăлăхне пар. (Заклинание).

кăн

(кŏн, кы̆н), вытянуться, выпрямиться, разогнуться. Н. Седяк. Кăннă = авни чăсăлнă. Тюрл. Пĕкĕ кăнса (кŏнза) каять, чарăлса. Ib. Çона пуç кăнса кайнă. Изамб. Т. Пĕкĕ кăннă (разогнулась). Тускел. Кăннă. Раскрутилась развилась (веревка). Ib. Пăяв вĕçĕ кăннă (конец веревки развился). || Протянуть согнутую руку (а чăс — протянуть опущенную руку). Синерь || Умереть. Н. Седяк. Кăннă = вилнĕ. СПВВ. МА. Ку çын кăнса выртнă. Вилсе выртнă. N. Кăннă — умер или, вернее, окочурился. КС. Вăл кăнчĕ (умер. — Это слово употребляется для выражения иронии, злорадства и безучастнсго отношения говорящего к предмету суждения). ЩС. Иртнĕ пасарта икĕ çын кăннă, тет (отправились на тот свет). СПВВ. Кăнса выртнă (умер). N. Кăнчĕ вĕт (= пĕтрĕ)! || Отвердеть (от усталости, о ногах). Сред. Юм. Пит нăмай ôтсан, кансан, пĕтĕм ôрасĕм кăнса каяççĕ. || Тет. Вар кăннă (кŏннŏ). Овраг прошел? (весною). || Выдыхаться. Сред. Юм. Сăрана, нухрепрен илсе тôхса, çич сакăр сехет лартсан (дать постоять), кăнса (у др. хытса) каять СПВВ. ФВ. Кăннă тесе, сăра е эрех сӳрĕлнине калаççĕ, тата авнă япала тăсăлсан та: кăннă, теççĕ; çуна тупанĕ кăннă, теççĕ. Изамб. Т. Сăра кăннă (= сĕвĕрĕлнĕ). N. Сăра кăннă (говорят про пиво, когда оно долго простоит в теплом месте и потеряет свой приятный вкус).

кăна

(кы̆на), только; исключительно. СТИК. Ун ячĕ кăна чăваш, пурăнасса вырăсла пурăнат. Он только по имени чувашин, а живет по-русски. Ib. Ку япалана ахальрен кăна, кăтьăр-катьăр тукаласа хунă. Этот предмет сделан очень плохо; только так себе, Ib. Ахальрен кăна кĕрсе тухам, терĕм. Я зашел так, от нечего делать. Ib. Клетки кăна тăрса юлнă. Остались одни кости да кожа. Халапсем. 29. Кувăн аттисем ман урана чух кăна (как раз в пору) пулмалла. Юрк. Хăш чухне тата çавăн пек хăй кăмăлне килнĕ кĕнекесене хăй вуланипе кăна мар, ытти çынсене те вуласа пăхма панă. Ib. Ĕлкĕрсен, эй çиме аван пулат-çке! — темĕн тĕрлĕ тутлă. Ăçтан кăна чăвашсем апла тума вĕреннĕ-ши! Ib. Унта эпĕ шăмăсем кышласа кăна пурăнăтăм (т. е. мне было-бы хорошо). Ib. Епле кăна тыррăмсене выртарса, анкартне кӳртем-ши? Ib. Кăна мĕн кăна тăвам-ши, хай пуçăм тата ырата пуçларĕ-çке? тет, тĕлĕнсе. Ялюха М. Ун пеккине кăна эп куркаланă ĕнтĕ (много я видел таких-то; гов. с пренебрежением). Альш. Ку ача ашшĕпе амăшне: çăкăр парăр, тесе кăна тăрат, тет (все просит хлеба). Лешсем ăна касса парса тăраççĕ, тет. Изамб. Т. Хăранипе чĕтĕресе кăна тăтăмăр (во время грома). БАБ. Каçхине çурçĕр тĕлĕнче кăна пырать, тет те, эл алăкĕсене, пырса, шакăртаттаратьчĕ, тет, эл тата etc. || Только что. Землед. Эпĕ чей ĕçсе кăна тăранначчĕ, трактире çынсем пухăна пуçларĕç. Хурамал. Пусас кăна, тенĕ чухне... || Употр. для большего оттенения той или иной черти. N. Лутра кăна хурăн, низенькая березка; хура кăна çын, красивый такой брюнет; пĕчĕкçĕ кăна, малюсенький; çамрăк кăна, молодой такой. (Некоторые слова являются характеристичными для отдельных говоров; напр., понятие исключительности выражается в них различно: анчах — чаще у верховых чуваш, çех, çеç, çих, çиç — у чуваш средней полосы, кăна — у южных, низовых; тулккĕ — у нек. низовых). Юрк. Пĕр начяр кăна пурăнакан чăваш та хăй ачисенчен пĕрне çыру вĕренме ярат. Ib. Малтан пăттин пĕçереççĕ, унтан тиркĕ çине ăссан, çу сапсан, калекпе пит лайăх кăна (как следует) пăтратаççĕ. С. Айб. † Лашана çапрăм лайăх кăна (сильно), старик тăрах юлчĕ! Альш. Вĕсем те Çерçикассийĕн вĕçнерех кăна пурăнаççĕ (ютятся у конца деревни). Никит. Пурне те питĕ кăна (очень даже) йывăр килчĕ (в засуху). || Иногда в песнях, как бы только украшает речь. Кубня. См. ытар. Альш. † Шăнкăр кăна, шанкăр шывсем юхать, шăнкăрчă чĕпписем шыв ĕçет. Ib. † Улма йывăç лас кăна (развесистая): турачĕсем вак кăна. Бел. Гора. † Çеçен те хирте çаврака кӳлĕ, çаврака кӳлĕре тăватă кăвакал; персех илĕттĕм амине кăна, тăкăнса юлĕ мамăкĕ кăна. ЧП. Хура кăна çĕлен эпĕ вĕлертĕм.

кăнтăр кунĕ

день (как светлая часть суток). Кан. Пурăшсем (барсуки) кăнтăр кунĕнчех курăнкалаççĕ. В. Олг. Кăнтăр конĕнче, днём. N. Кăнтăр конĕнче ялта пĕр çын та корас çок — тăп-тăрă. Шибач. Кăнтăр конĕнче, çутăлсан. Капк. Кăнтăр кунĕнчех çавăн пек хăтланаççĕ!

кăнтăрт-кантăрт

(кы̃нды̃рт), подр. стуку, напр. ящика, скатывающегося по ступенькам. Якейк. Вилнĕ çын топĕкĕпе (покойник в гробу) посма тăрăх аялалла, кăнтăрт-кантăрт, кăнтăрт-кантăрт! тутарса, анса карĕ, тет. (Сказка).

кăнттам

(кы̆нттам, кŏнттам), неловкий, неуклюжий, грузный и неуклюжий, неповоротливый; с некрасивым станом (напр. медведь). Чебокс. р. Орау. Ку лашанăн урисем кăнттам (неподвижны в суставах). Ib. Лӳппер — кăнттам тыткалать (неловкий, неуклюжий). Сред. Юм. Кăнттам çын, неповоротливый. N. Кăнттам, грузный н неуклюжий. Старак. Кăнттам (çын; и без «çын», absolute), неловкий, угловатый (примется за дело — испортит; с человеком станет играть — ушибет). Н. Р. Роман. Вăл ытла кăнттам: курпунланса çӳрет, откаласса танкки-танкки откалать. См. кĕнттем.

кăптăрăн

(кŏптŏрŏн, кы̆пты̆ры̆н), скрючиваться, ёжиться. Пшкрт. Çын кăптăрăнса выртат (съежившись). Ib. Кăптăрăнса выртаччă (аччасам). Ib. Оны̆н п̚ичэ̆ кы̆пты̆ры̆нза ларны̆-ђап.

кăра

(кы̆ра), крутой (гнев). Стюх. Унăн çилли кăра. Он вспыльчив. СПВВ. ЕС. Кăра — çын çиллине шăнараймасăр, кăштă сăмахран вăрçса кайни. — Ах, турă! кун çилли ытла кăра, теççĕ. N. Çилли кăра, кăмăлĕ аван (вспыльчив). || Имень-к. † Симĕс алшиш — кăра кунча, çĕтĕлчĕ — асран каймарĕ. || Кокетливо, форсисто. Орау. Кăра çӳреççĕ-çке ку тутарсем (т. е. с форсом; напр., у них хорошая одежда, или упряжь, или лошадь и пр.). Ib. Вирял арăмĕ пасара кăра тухать-çке вара! КС. Яш çын кăра (очень краткое «ă») тумланма тăрăшать (форсисто). || Франт. СПВВ. ГЕ. Кăра тесе, пит хитре тăмланса çӳрекен çынна калаççĕ. КС. Кăра çын.

кăра çилĕлĕ

вспыльчивый. Алекс. Нев. Ярослав Всеволодовича кăра çилĕлĕрен, хăйсене итлементен темиçе хут Новгородран хăваласа янă (они). СТИК. Питĕ час çиленсе çитекен çынна: ай-ай, ку çын питĕ кăра çилĕлĕ! теççĕ («крутой нрав»). N. Кăра çилĕлĕ çынпала вăрçă ан кăлар, унпа пĕрлешсе, çеçен хир урлă ан кай, См. шăртлă.

кăралан

кокетничать. КС. Орау. Каччăпа хĕр ыталанса пыраççĕ. Мĕн ку çын хăй пурнăçне пурăнмаçть-ши? Уттисем те хăйсен мар, тем кăраланса çӳрес. Ib. Пăхăр-ха, Уçăппа Пăраски кăраланса пыраççĕ!

краскă

(краскы̆), краска. Юрк. † Ял-ял урлă каçрăмăр ырă çын кăраски çуттипе.

кăрик

(кы̆рик, кы̆рик', первое о более сильном, второе о более слабом звуке, так у КС), подр. скрипу немазанной телеги или двери. КС. Алăк: кăрик! кăрик! тесе уçăлать. 93. çул. 27. Çав вăхăтра алăк кăрик тунă. Пус. Стариксам кисен: авăр, арман! тесе, каларĕ, тет. Кăрик! тесе ларать, тет (т. е. мельница не намолола пирогов, а только скрипела). Б. Олг. Начар çын орапи калат: крик! крик! тесе, макăрса каят. Ib. Хапка (вĕрлĕк хапка) уçнă чох çынĕ уçат: çа çын уçнă чох хапки кăриклатат; кăрик! тет. || Подр. крику ворона. В. Олг. Çăкан (= çăхан) вĕçсе кайнă чох йӳç çине ларсан, кăчкăрат; сасси: кăрик, кăрик, кăрок (кŏрок)-карок-кăрок-кăрок! тет. ЧС. Кĕлет алăксене пурте кăрик та (та), карик! тутарса уçаççĕ.

кăркăс

(кы̆ргы̆с), киргиз. Изамб. Т., СПВВ. МА. || В перен. зн. —неряха. К.-Кушки. || Ловкий. Череп. Кăркăс пек (лаша таврашĕнче). || Своенравный. Урмаево. Кăркăс çын — хăй евĕрлĕ ĕçлеме юратать, хăй шутлани пек тăвасшăн, çынна та хăй пекех ĕçлеттересшĕн. || Имя мужчины. К.-Кушки. || Назв. улицы, в д. Токташах, Кр.-Чет. р.

кăрккăç

(кы̆рккы̆с'), вспыльчивый (питĕ хăвăрт çиленекен çын). Н. Уз.

кăрмисун

(кы̆рмизун), то же, что кăрмасан? КС. Кăрмисун — Макаравра (на Макарьевской ярмарке) чунла (за душу) укçа паракан çын; укçа парсассăн, кача пӳрнерен юн илсе, ят çырса юлать, тет.

кăрсака

(кы̆рзага), вспыльчивый. Янтик. Ку çĕнĕ учитлĕ пит кăрсака (горящий), часах çатăртатса каять. Ib. Кăрсака тесе, час çиленекен çынна калаççĕ. СПВВ. Кăрсака çын — придирчивый. СПВВ. ФВ. Кăрсака тесе, час вăрçакан çынна калаççĕ. СПВВ. МА. Кăрсака тесе, пит çилĕлĕ, час çиленсе каякан çынна калаççĕ. СПВВ. КЕ. Кăрсака — час çиленекен çын; хăйне пĕр сăмах хирĕç каласан, часах виртлешсе каят; ун пек çын хăй ывăлĕсене питĕ хĕнет. Ст. Ахпердино. Вăл пит кăрсака (пит час чĕрре кĕрсе каять). || СПВВ. ФВ. Унпа калаçма та кăрсака, туххăмра урлă-пирлĕ пулать, теççĕ.

кăрт

(кы̆рт), подр. отрывистому, не очень сильному,. однократному дерганью или толчку. КС. Пулă вăлта çиппине кăрт, кăрт, кăрт! турттăрĕ. Эпĕ карт (карт)! туртса кăлартăм. (То же в Сред. Юм). Орау. † Мана пĕр хĕр кăрт тĕртрĕ, кăрт тĕртрĕ те, сахăр пачĕ, эпир уна илес çук. N. Кăрт та тумасть — тапранмасть. Б. Олг. Алăка кăрт тапратрĕ (несколько отворил). Ib. Стӳеле тортс илтĕм (отдёрнул) кăрт! айккалла. ЧП. Хĕрсем чĕри кăрт! турĕ (трепещет от волнения). N. Манăн чĕре савăнните кăрт-кăрт! тăва пуçларĕ. Якейк. Шуйттанан чĕри кăрт-кăрт сикет. Ăна çĕр çинче мĕн те полин тĕлĕнмеле ĕç полассăн туянать. Абыз. † Хура хĕрсем карт сикеç те, кăрт сиксен те, илес çук, эпĕр ялтан илмеле. СТИК. Çывăрма выртрăм та, кăшт тĕлĕрнĕ пек кăна пулса кайнăччĕ, çан çурăм кăрт! сикрĕ (вздрогнул). || ППТ. Пирĕн пĕр пысăкрах çын тупас та, вара кайăпăр; унта вара кăрт та тăвмăпăр («и не дрогнем, не побоимся»), вăл çын чӳклĕ те, пире эсрел пĕрне те тивтермĕ. (Сĕрен). || Еле, с натяжкой. Городище. Ман çĕнĕ тырра çитме çиме кăртрах. || N. Кăрт — «недохватка». Емельк. Кăрта килчĕ = кăшт кĕскерех пулчĕ (пришлось натянуть). Хорачка. Кăрт (кы̆рт), мало. Ib. абат кы̆рт тэ̆л п̚олат.

кăсья

(кы̆сjа), карман. К.-Кушки. и др. ЧП. Икĕ енне икĕ кăсья хуртартăм (велел сделать). N. Аллине кăсьине чиксе çӳрекен çын та кахал пулать. Кан. Кăсья вăрри, карманник. См. кăсия.

кăтлă

счастливый. Хурамал. Çĕнĕ çурт лартсан, унта ют çын малтан кĕнĕ чух: пӳрт кăтлă пултăр (= ăнăçлă пултăр), тет.

кăтарт

(кы̆дарт, ктарт), показывать. Альш. Иванкка Петĕрĕ, авланнă чухне хальхи арăмне йыснăшне кăтартнă, тет. Регули 686. Хăшне тытмаллине кăтартам. Ib. Хăш утне тытассине кăтартрăм. Ст. Чек. Кăтартса пăхам (покажу) çак çынна, илмĕ-и (илми); пурĕ-пĕр (всĕ равно) сутмалла вĕт. Ib. Кăтартса парам-ха вăсене! Проучу-ка их! К.-Кушки. Куçĕ ылмаш кăтартат. У него косые глаза. Срв. Кăмак-к. Куçĕсем пĕр пек кормаççĕ. У него глаза видят не одинаково. N. Çак кинĕ хунямăшне, хуняшшĕне хисеплет, вĕсем умĕнче урине кăтартмасть, пуçне те кăтартмасть. Тогаево. Пĕр чĕлхесĕр старик тăчĕ те, мана пĕрре аллипе темскер туса кăтартрĕ (показал жестом), тепре чĕлхиçне кăтартрĕ. Сятра. Коç шоррине кăтартса (вылупив зенки, напр. — браниться). Юрк. Епле çӳретĕн, кăтарт халĕ! тет. N. Ăна ачасем, нихçан çимесĕр антăхнăскерсем, кăтартса та хăвармаççĕ (съедают все до чиста), пĕр наччасрах пуçтарса çисе пĕтереççĕ. Ала 54°. Çуртсем енне (в сторону строений) кăтартса... Альш. Тĕттĕм кăтартакан кĕленче (о стекле: закопченное, залежавшееся, принявшее мутную окраску). Орау. Тытсан (если поймаю), аçа çапман пуçна, кăтартăп ак (задам тебе), пит вĕрсе тăр-ха! (= полай-ка еще!) || Казаться. Торп-к. Çын аллинчи япала пит пысăкăн кăтартать, теççĕ. Ачач 39. Те хăй лутраран, кĕлетки сарлакарах кăтартать. N. Эсĕ çамрăк кăтартатăн, теççĕ. || Предвещать, обьяснять. Кратк. расск. Санăн тĕлĕкӳсем икĕш те пĕр япаланах кăтартаççĕ. Юрк. Пĕрев хăй хуçине укçисене ăçта-ăçта салатнине хисеп (отчет) панă. Çав хисепĕнче вăрттăн хăне (= хăйне) илнĕ укçисене ялан хама валли атă илтĕм, тесе, кăтартнă. || «Привести». Юрк. Анӳ вилнине пĕлсен, пит шеллерĕм; ун пек вилĕм таврашне турă ан кăтарттăр. || Оказывать, причинять. N. Эсĕ темĕн чухлĕ ырăлăх кăтартнине асăнса калаçĕç. Истор. 143. Эсĕ пире халиччен курман асапсене кăтартатăн. N. Ют халăхсене йывăрлăх кăтартса, хăваласа янă. N. Кушака ан хурлăх кăтарт. Не мучь кошку. Ачач 78. Çавăн пек кăтартрĕ (проучил, показал кузькину мать) мана Ишек юрри! (см. Ib. 76). БАБ. Халăхсем вара: темĕн кăтартса тăрĕ (от колдуна бог знает что увидишь), тесе, хăй вилсен виçĕ эрнерен, пĕр çĕре пуçтарăнчĕçĕ те, масар çине кайрĕçĕ. Кан. Кам çурт вырăнĕ йышăннисене, çурт лартмасăр, пахчапа усă кăтартмастпăр (не позволяем пользоваться), теççĕ пухăра. || В качестве вспомог. гл. Ачач 19. Униççе аппа! Ярса кăтарт-ха юмах. Ib. 18. Ĕмĕрлĕхе çывăрма выртнăскере, сăмахсем те каласа чĕнет вăл. Анчах сӳннĕ куçсем урăх никама та курмаççĕ çав. Тепĕр хут уçăлса кăтартмаççĕ вĕсем. Ib. 100. Çамрăк ывăлĕ те, итлекен ача пек пулса, амăшне савăнтармалла кулса кăтартнă вара. В. С. Разум. КЧП. Эпĕ шкула килсессĕн, хам пурăнăç çинчен кала-кала кăтартрăм. N. Хамăр хуларах выртрăм, ну только киле ярса кăтартмарĕç (не пустили свидеться с родными). N. Ӳсĕрĕлсе кăтартмарăм. Я ни разу не показался пьяным. Кан. Пĕрер пăт патне хăмли пулса кăтартрĕ (уродилось с пуд). Ib. Пĕлтĕр Волынь хăмли пулса кăтартайманччĕ. Кăçал лайăх пулса кăтартрĕ, пиçсе те çитрĕ. N. Лайăхрах ĕнентересшĕн (чтобы убедить), пĕтĕм çынсем умĕнче Хритун урхамах та, хурчăка та, ăмăрткайăк та пулса кăтартрĕ, тет.

кăтăклан

испытывать щекотку. || О сохр. здор. Сивĕ чирпе аптăранă çын хăш чухне питех шăнмаст, кăтăкланса анчах каять.

кăтăш

(кы̆ды̆ш), подр. засыпанию. СПВВ. Кн. для чт. 129. Аçи аялта сыхлать, йывăç çумне çурăмĕпе тайăнса тăрса, кăтăш пулать. Изамб. Т. Пăртак кăтăш пулнăччĕ (я немножко задремал, забылся сном), сасартăк вăратăрĕç. СПВВ. ИА. Çын кăшт кăтăш пулсан та, вăратма юрамасть: вăл кайран анкă-минкĕ пулать. Сред. Юм. Пăртак çиç кăтăш пôлнăчĕ, килсе те тăратрĕç. Тюрл. Пăртак кăтăш полтăм (вздремнул), самай пăртак çăмăл полчĕ (стало много лучше, легче). Шарбаш. «Кăтăш полтăм» — то же, что «тĕлĕрсе кайрăм», т. е. чуть вздремнул, но это легче, чем «сĕнк полтăм». Б. Крышки. Кăтăш пултăм — сĕнк пултăм, вздремнул.

кăткă

(кŏткŏ, кы̆ткы̆), муравей. СПВВ. ПВ. Кăткă или кĕткĕ, муравей. Н. Седяк. Çĕнĕ пулас çурт вырăнне чул е çĕрĕк çăпата пăрахаççĕ; çавсен айĕнче кăткă пулсан, ларма юрать, çурт лартма. О сохр. здор. 53. Çын темиçе кун пĕр çав ыраш амăшлĕ çăкăра çисе пурăнсан, çынна хăй çурăмĕ тăрăх, пурнисем тăрăх кăткăсем чупса çӳренĕ пек туйăнать. Тюрл. Опа кăтки (крупный), хора кăткă (кŏпкŏ), сарă кăткă. Питушк. Хура кăткă, сарă кăткă. Тюрл. Упа кăтки — самый крупный муравей (темно коричневого цвета). См. кĕткĕ.

кăчăклантар

понуд. ф. от гл. кăчăклан. Сред. Юм. Кирак (= кирек) мĕнле тутлă япала çын ôмĕнче çисе ларсан, ыттисĕм пăхса ларсан: карланка кăчăклантарса, çисе ларать, теççĕ.

кăчăк турт

манить рукою или пальцем. Городище. СПВВ. КЕ. Кăчăк туртни: Пĕр çын, тепĕрне пĕр-пĕр япала çинчен систермелле пулсан, ăна кăшкăрса калама юрамаст пулсан, вăл аллипе паллă кăтартат, йе тата пĕчик ачасене кил кунта, кил кунта! тесе, аллисемпеле хăйсем патне пыма чĕнеççĕ, ăна кăчăк туртни теççĕ. Сред. Юм. Кăчăк тôртнă чôхне ал пӳрнисĕмпе вылятаççĕ. Ст. Шаймурз. † Чӳрече витĕр кăчăк туртрăм. N. † Мамăк тӳшек сарса та чаршав карса, кăчăк туртса юлчĕ те сарă хĕр. ЧП. Аллипелен кăчăк туртать-çке. N. Шик шăхăрса сисмесен, кăчăк туртса килмесен (Поговорка). Альш. Пирĕн тантăш инçе кайнă, кăчăк туртса килмеçке (= килмест-çке).

кăчăр

(кы̆ζ'ы̆р), подр. хрустенью. Изамб. Т. Шăннă япалана çинĕ чухне ул кăчăр-кăчăр! тăват. Ib. Çăкăр ăшĕнче хăйăр, тăпра пулсан, çăкăр кăчăртатат (кăчăр-кăчăр! тăват). Ib. Кучен кăчăр-кăчăр тăват (хрустит). Тораева. Тиркĕ тĕпĕнче атан атĕ. (Ут ури сивĕре кăчăр-кăчăр! тени). Сред. Юм. Çемçе кăмрăка (уголь) посса ватсан, çапла кăчăрр! (с удвоевием «р») тунă сас илтĕнет. СТИК. Кăмрăка хытă пуссан, вăл кăчăрр!.. туса саланат. («Когда раздавишь уголь руками или ногами, все равно слышится такой звук»). Собр. Алтăр айĕнче кăчăр-кăчăр. (Лаши ури). || В перен. см. Тайба. † Кăчăр-кăчăр çын çиет (злословят), пур çинчен мар, çук çинчен. || Подр. скрежету. Б. Олг. Çын, çиленсе, ман çие шăлпала кăчăртатат, кăчăр-кăчăр! туат. См. шăтăрр. || Подр. замерзанию. Альш. Ку хваттир хуçисен çĕрле ĕни пăрулать, тет; сисеймеççĕ, тет те, пăрушĕ кăчăр пулать, тет. Букв. 1904. Вăл шăнса хыта пуçланă аллипе кăчăр пулнă çӳçне сăтăрса илсе, йĕри-тавра пăхнă. Якейк. Кăчăр полнă. Замерзло на смерть (только что родившееся животное). || Подр. поверхностному замерзанию. Кăмак-к. Сред. Юм. Кăчăр полнă тесе, шыв пăртак шăнма пуçласан калаççĕ. ГТТ. Шыв кăчăр пулнă. Вода подёрнулась сверху ледком. || Хвощ (им моют полы). Трхбл. См. кăчăр курăкĕ.

кăчăрт

(кы̆џ̌ы̆рт, кы̆ζ'ы̆рт), подр. отрывистому хрусту, скрежету и т. п. СТИК. Сивĕре юр, утса пынă майпе, кăчăрт-кăчăрт! туса пырат. КС. Хачăпа кăчăрт (кы̆џ̌ы̆рт) касса илчĕ (напр., кĕпене). Ib. Çурлапа эпĕ пĕр ывăç ыраш кăчăрт касса илтĕм. Сред. Юм. Çôрлапа тыр вырнă чôхне кăчăрт! кăчăрт! тутарса выраççĕ (звук серпа). Шорк. Чола çĕçĕпе кăчăрт! кăчăрт! хырать. Ib. Кăчăрт-кăчăрт! тырă выраççĕ. Сёт-к. Кăчăрт, кăчăрт! тутарать вăл (зубами). Шел. П. 68. Пĕр маях кăчăрт-кăчăрт! çурла сасси илтĕнет. СТИК. Тырă вырнă чухне çурлапа кăчăрт-кăчăрт! тутараççĕ. («Звук, производимый серпом, когда жнут»). Б. Олг. Тырă вурнă чох чуаш арăм (чувашка) тыр вурат: кăчăрт! тесе. Ib. Кăрпăчча ĕçлекен çын, молотпа-ли, тăкçапа-ли, кăчăрт! кăчăрт! кăчăрт! хырчĕ. Тăкçип-ле касрĕ она вашăкăн: чонк! чонк (чоҥк)! турĕ. Ib. Ут çӳрет йор çинче: кăчăрт, кăчăрт, кăчăрт! туса çӳрет. Ib. Хачăпа сорăх çăм () каснă чох: кăчăрт-кăчăрт! тет (звук ножниц). Ib. Яш ача (молодой парень) тăхăнса çĕнĕ атă: кăчăрт, кăчăрт! тесе каят. .N. Çĕнĕ атă тăхăнса янă та, кăчăрт-кăчăрт тутарса çӳрет.

кăчăртăш

(кы̆џ̌ы̆рды̆ш), сварливый, неуживчивый. Шашкар. Савельев. Кăчăртăш çын, человек, на которого не угодишь.

кăшальня

то же, что кăшальни. (кы̆жал'н'а). N. Кăшальня кон сивĕ полчĕ. Б. Олг. Паччăшкă килет кăшальня кĕллипе, Окçа çокăç-ха перĕн паччăшка пама; вççо (фс'о) кирлĕ пĕр хĕрĕх икĕ пус. Стан топса паркалас, ахальăн паччăшкă вăрçĕ. СЧУШ. Кăшальня кун пуринчен малтанах, атан атсанах, çăлтан е çырмаран шу ĕçсен, çав çын пит ăслă, малашне мĕн пулассине каласа кăтартакан пулать, (тет). См. кĕшерни кун.

кăшăрт

(кы̆жы̆рт), подр. оборванному шороху. МПП. Кĕлетре кăшăрт! тунă сасă илтĕнсе кайнă. КС. Пирускă (папироса) тултарнă чухне кăшăрт! кăшăрт! тăвать (кăшăртатать). Орау. Кăмака тăрĕнче кăшăрт та кăшăрт! тăвать. Эпĕ: ку мĕн? теп. Хĕр-сурт пулĕ, тесе. Вăл типĕтме кӳртсе пăрахнă сава турпасси (стружки), типсе пĕрĕнсе, пĕр-пĕринчен ĕçерĕннĕ сасă мĕн! || Неожиданно, сразу. Орау. Эпир калаçнине итлесе тăнă темскер; эпир ун çинчен калаçса пĕтерсенех алакран кăшăрт пырса кĕчĕ. Унтан мĕн эпĕ тухса киличченех нимле мар пек (как ни в чем не бывало) ларчĕ. Ib. Тăрансан, тутарĕ пуçĕнчи кеппеçне (тюбетейку) каялла кăшăртах тĕксе (легко толкнув) ӳкерчĕ, тет. Вăл (она) тумланса кĕче, тет те, Иван çумне: кăшăрт! пырса тăчĕ, тет (быстро, неожиданно; звук от одежды или от шагов, а также и от того, что она сразу остановилась). N. Вун тенкĕ кăшăрт кăларса тыттарать (вручает тотчас, быстро). П. Патт. 15. Хаяр çын кăшăрт пырса кĕчĕ. Ашшĕ амăшне. Çапла Лисахвие пĕр сасăсăрах, кăшăрт çеç (незаметно) качча, парса янă. См. МКП 95; кăштăрт.

кăшла

(кы̆шла), то же, что кышла, грызть. Чураль-к. Çичĕ çул выртрăм пĕр варта, ыраш калчи кăшласа (из «Мулкач юри») Ib. Шăлсăр карчăк туна кăшлать. (Çĕрлĕ). Сёт-к. Хĕлле выртать, çулла мĕн пур тырра кăшлать. (Çурла). Полтава 28. Эсĕ, усал çăхан пек, квакарчăн пек хĕрĕме тытса пуçне кăшларăн! В. Олг. Сатра çаплах (всё) молкачă кăшласарат (= кышласа ярать) омлаççия. Кан. 1929, № 91. Кĕçех (чуть не) кăшласа чăмлаймарĕ (людей). Юрк. Çын мăйне кăшласа тăраканнисем (эксплоататоры). N. Çапла ĕнтĕ ишсе çӳренĕ чухне карапĕ тĕпне шăши кăшласа шăтарнă. || Ир. Сывл. 16. Хуйхă-суйхă кăшланă. || Злословить, «Протаскивать» (метаф.) Орау. Çынна кăшласси пĕтмĕ çав сирĕн. Ib. Пухăнса, кунĕпе çынна кăшласа лараççĕ.

кăшманла

назв. детской игры. Хорачка. Кăшманла (кы̃шманла), игра на олахе; каш(-ж-)ни çын омня ларса пыраччă ыталаса, пӧрт тăршшипа, каран тортса кăлараччă. Цив. Кăшман кăлармалла вылянă чух, кăшман пулнă ачасене аллисенчен туртаççĕ. Çĕнĕ Кипек. Кăшманла выляни. Кăшманла выляс пулсан, пĕр мăнă, выйлă ачана суйласа илеççĕ те, пĕр-пĕр юпаран тыттарса тăратаççĕ. Çав ачаран ыйттисем те хытă ытакланса, тытăнса каяççĕ. Çапла пĕр пĕринчен хытă ытакланса тытăçса пĕтсен, айăкран тепĕр ача пырать те, юпаран тытса тăраканĕн (чит. тăракан) ачинчен: хуçи пур-и? тесе ыйтать. Лешĕ: пур, сана мĕн кирлĕ? — Кăшман. — Кăшманпа мĕн тăван? — Майра пуç хуртланнă. — Апла пулсан, пĕр кăшманне ил. — Унтан вара леш ачи хыçалти ачисене: кăшман кăларап, тесе, туртмах тапратать. Вăл вара пĕр виç-тăват ачине те пулсан тытăнса тăнă çĕртрен туртса уйăрат те, калла юпа кутĕнчен ачаран ыйтма тапратать. Çапла вăйи пĕтичченех выляççĕ. Якейк. Пĕр хĕрача çĕре ларать (хуçа); он чĕрçине тепри ларать; çанашкал пĕр-пĕрин чĕрчине (так!) ларса, вонпилĕк ача та ытла ларса каяççĕ. Иккĕн поскилсем полаççĕ. Ларакансам, хыçалтисăр пуçне, порте кăшман. Поскилсем хуçине калаç: кинеми, сан анкартине сысна кĕнĕ, хуса каларар-и? — Кăларăр. — Пĕр кăшманне кăларар-и? — Кăлар(ăр) та, тăприне хытă силлĕр. — Йор! — Çав ик ача валта ларакан ачая ик холĕнчен тытса тăратса, çорăмран çапса яраççĕ. Пор кăшманне те кăларса пĕтерсен, хуçи тăрать те, тарать. Ăна хуса çитсе, ачасам холхаран кăçкăраççĕ.

кăшт

(кы̆шт, кŏшт), немного. N. Хĕлип сасă паллисене (буквы) пĕлнĕ, вулама та кăшт пĕлнĕ. Сред. Юм. Тепăртак кăшт çиç (= кĕлччиç) пар-ха! Дай-ка еще немножечко! ЧС. Кăшт тăрсан (немного погодя), хайхи çумăр çитрĕ те (подоспел), аслати пушшех пит хытă авăта пуçларĕ (гром стал греметь еще сильнее). Ир. Сывл. 32. Йывăç çинчи шăрчăк çеç кăшт чăрманма ӳркенмест. N. Ати каланипе кăшт чĕре лăпланчĕ. N. Çын арăмĕпе пĕрле кăшт та ан лар, тет. Кан. Кăçал вăхăтра çăмăр пулманнипе тырăсем кăшт начар пулчĕç. Емельк. Кăшт сăлтăкĕ (изьян) пур (напр. о лошади, о человеке). Çĕнтерчĕ 21. Кăшт пурăнсан, Тĕрлемес стантсине те шуррисем çунтарса ячĕç. Орау. Кăшт шăнтнипех ура шăвакан пулчĕ: ӳксе, сăмсана çĕмĕрессĕнех туйăнать (весьма краткое «ă»). Только немножко подморозило, а уж стало скользко: того и гляди упадешь и расквасишь себе нос. || Тихонько, слегка, чуть-чуть. Юрк. Кăшт чуп туса илет. Целует (его) слегка. Ib. Пурте пухăнсан, хай хатĕрлесе хунă лашсем (= лашасем) çине ларса тухса, хĕрĕ ăçта тухса тăма пулнă çĕре кăшт (быстро, незаметно) вăрттăн кайса тăраççĕ. (Самокрутка). Микушк. Вăл пуçне кăшт кăларма (высунуть) тăрсан, ача ăна касать-пăрахать. || Как раз. Юрк. Вăл хăçан накăратсем илнине килтисем пĕлсе тăрса, çав вăхăтра кĕсем кăшт Чĕмпĕре пырса çитеççĕ. Ib. Эпир çитес уммĕн кăна, пĕр пăрахут кăшт пырса чарăнчĕ (подошел к пристани). Альш. Вăл тухнă çĕре, инçе те мар, тет, тăватă вăрă кăшт пĕр майра хĕрне кăшкăртса (ее тащили, а она кричала) киле параççĕ, тет. Ib. Ку вăрă ачи вăл вăхăтра кăшт итлесе тăрат, тет. См. Paas. 70.

кăштăртат

(кы̆шты̆рдат), шуршать, шуметь, возиться. В. Олг. Мĕн кăштăртатса выртатăн, çурма (спать) пĕлместĕн. Хорачка. Кăштăртат, шуршать (напр. о мыши в соломе). КС. Вăрманта типнĕ çулçă, тата çӳхе тип турпас каштăртатать. Ib. Пурçăн тумтир каштăртатат. Шорк. Олăм ăшĕнче темскер кăштăртатать. В соломе что-то возится, производит шум. Икково. Орам тăрăх шулчăсам кăштăртатса вĕçеççĕ. 93 çул. 49. Шăп пулнă: вăрманта çулçă кăштăртатни те, улăхра курăк вĕлкĕшни те илтĕнмен. Ib. 18. Пĕр ик-виç минут хушши ĕнтĕ çӳлте, ун пуçĕ тĕлĕнче, çулçă кăштăртатнă пек çасă илтĕннĕ. || Делать или работать слегка или без заметных результатов. СПВВ. ИФ. «Кăштăртатас = ĕçлес, ĕçлесе ӳсĕнтерес мар». Ib. Тек кăштăртатса çӳрет, ни ĕçлени çук, теççĕ. Ердово. Çаплах кил хушшинче кăштăртатса ĕçлесе çӳреççĕ. N. Çуртури (так!) акса пĕтерсен, çимĕкчен ахалих кăштăртатса ĕçсĕрех пурăнаççĕ. КС. Унта-кунта вак-тĕвеке пирĕн ачасем кăштăртатаççĕ. Шурăм-п. № 14. Унта инке кăштăртатать — мунчана кайма хатĕрленет пулмалла. Сред. Юм. Мĕн кăштăртатса тăран? Почему ты вяло работаешь? || Плестись (о ходьбе). N. Ку кĕткелесе чылай ларнă; унтан, ларсан-ларсан, икĕ ватă старик кăштăртатса пыраççĕ (приплелись). ЧС. Пирĕн асатте килте çаплах кăштăртатса (тихонько) çӳретчĕ, вăрмана çаплах каятчĕ. Халапсем 31. Еррипенĕн кăна кăштăртатса, пӳрте кĕчĕ, тет. В. Олг. Ват çын çӳрет аран кăштăртатса. Шорк. Тек хуллен кăштăртатса пырать (идет очень медленно; говорят про старика).

кĕвелĕк

(кэ̆вэл'э̆к), закваска для молока ТММ. Изамб. Т. Кĕвелĕк, закваска для кислого молока. Сред. Юм. Кĕвелĕк ямасăн, мĕнле тôрăх пôла пĕлтĕр ôлă. СПВВ. Кĕвелĕк — тин тăвакан турăх çине яракан турăх. Хурамал. Кĕвелĕк тесе, турăх кĕвĕлтерекеннине калаççĕ. N. Кĕвелĕк ярать, заквашивает молоко || В перен. см. Ст. Чек. Ку çынта апат çук (или: кĕвелĕк çук). Он ненадежный человек. СПВВ. НН. Кĕвелĕк сахал, тесе, ăсĕ сахал çынна (о неумном) калаççĕ. СТИК. Кун кĕвелĕк яман пулас (или: кĕвелĕксĕр). Он легкомысленный человек, капризный, не желающий слушаться, своенравный. Ib. Кĕвелĕк яман. (Так говорят бестолковому человеку: çын сăмахне килмен çынна, тулăксар çынна калаççĕ).

кĕвĕç

ревнивый, завистливый, завистник, зависть. Янтик. Упăшки хăй маткине: çынпа çӳрет, тесе, шухăшласан, ăна, ĕçкĕре-мĕнте урăх арçынпа пит кулкаласа смахласан, вăрçат пулсан, вара çав арçынна: ну, пит кĕвĕç у! теççĕ. Турх. Мĕншĕн кĕвĕç куçупа шуйттан хыççăн каятăн? N. Кĕвĕç куç çиес çăкăр çине те кĕвĕçсе пăхать, хăй ĕçми-çими тĕлĕшĕнчен те хăрăнса (= скупиться) пурăнать. ТХКА 112. Тăхти, вăрă-хурах — кĕвĕç-тикăр таçта пулĕ вăл. Чăв. йум. 1924. Кĕвĕç чунлă амаçури хăй пиравăрне пĕтернĕшĕн халĕ те куллянать. А. Турх. Кĕвĕç çын, человек, который завидует или ревнует. || Вред? ТХКА. 109. Труках çиес мар ку çырлана. Темле кĕвĕç çырли пулĕ, вĕлерекен çырла пулĕ, тет йысна.

кĕвĕçĕ

(кэ̆вэ̆з'э̆), то же, что кĕвĕç, завистливый, ревнивый; завистник, ревнивец. Микушк. † Упăшкăр кĕв(ĕ)çĕ пулмин те, питĕр-куçăр кăн-кăвак. N. † Пирĕн пичче кĕвĕçĕ, кĕвентепе хуркалат. ЧП. † Ай мĕн-тарăн кĕвĕçи, шăлне çыртса тăратьĕçке! Тайба. Ай мăнтарăн кĕвĕçĕ (= кĕвĕçекен çын), шăлне çыртса ларат ул! Хурамал. † Пирĕн пичче çĕвĕçĕ, аршăнĕпе çапкалать; пирĕн инке кĕвĕçĕ, кĕвентипе чышкалать.

кĕл кĕле

кĕл кĕлле молиться. НАК. Пĕçернĕ апат — ырлăха кĕл кĕлесе, яшкипе кукăльсене, юсманĕсене валеçсе, ачисене киле парса яраççĕ. Н. Шинкусы. Вăл хăй пит турра кĕл кĕлесе пурнакан çын. См. кĕле.

кĕлту

молиться. Г. А. Отрыв. Пур ватти (старикки) кĕлтунă çĕртен юлман. N. Пупсем çӳреççĕ, тет, мункун кĕлли кĕлтуса. || Святить. ЧС. Пăттине кĕлтунă чух пӳртрисем пурте сĕтел хушшине йĕркерен ларса тухаççĕ. Т. VI. Пиçсен ашне кĕлтăваççĕ. (Учук). || Исповедываться. Кан. Вилессе те кĕлтумасăрах вилнĕ. Тхĕйп. Çын кĕлтумасăр вилсен (без напутствования)...

кĕлер

(к'ӧ̆л'эр, кэ̆л'эр, к'л'эр), завалиться вниз спиною в ложбинку и т. п. и не быть в состоянии встать. Юрк. Лаша кĕлернĕ, тесе, лашана шăтăкра месерле выртса тăрайманнине калаççĕ. Изамб. Т. Лаша кĕлерет (бьется, не будучи в состоянии встать). СПВВ. ИА. Хăш-хăш чух выльăхсем кĕлерсе вилеççĕ. Сред. Юм. Вăйсăр лаша тăлăпа пôлсан, кĕлерет (не может встать). Якейк. Хăш чохне выльăх (лаша, ĕне, сорăх) кĕлермелле кайса ӳкет çапла храх хырăм çине (надо: хăрах айкки çине?) ӳкнине калаççĕ. Кĕлермелле кайса, выльăх çын тăратмасан, пĕр сахат çитиччен вилет. Ст. Чек. Лаша (сурăх) хăш чухне çурăмĕпе аялалла тăраймалла мар вырăна выртсан, тăраймас, çавăнтах нумай выртнипе вилме пултарат. Ib. Лаша кĕлерсе вилнĕ. Стюх. Кĕлерет. Падает навзничь (обычно говорят про лошадь). Орау. Ĕне-сурăх кĕлермелле выртсан (навзничь), тăраймаçть; нумайрах выртсан, вилсе те каять. КС. Клермелле (так!) кайса ӳкнĕ = месерле кайса ӳкнĕ (о скотине и о человеке). Тюрл. Лаша, йăваланма выртсассăн, кĕлерет. Зап. ВНО. Лаша кĕлернĕ. Лаша кĕлермелле ӳкнĕ («Когда лошадь или др. скотина упадет и не может встать»). || Завалиться. Орау. Ак каллех кĕлерчĕ ĕнтĕ (завалился спать), пĕр кӳпчеме (дрыхнуть) анчах пĕлет, мур!

кĕлетке

(к'ӧ̆л'эт'к'э, ӧ̆ совсем мало заметно; кэ̆л'эткэ), тело. КС. N. Е тата, лĕп (тепловатую) шыв туса, пуçĕсене те, кĕлеткисене те çăва-çăва янă вăл. || Туловище. Панклеи. Кĕлеткине (её) алăк солли çомне тăраттĕрç. (Сказка). ЧП. Кӳмме çинче кĕлетки, ларкăч çинче купарчи. Н. Карм. Юлхав çынна калаççĕ: кĕлеткипе кăна усăнса çӳрет! теççĕ. Чураль-к. Кĕлеткинчен хӳри вăрăм. (Чакак). || Внешний вид, внешность. Панклеи. † Чипер кĕлетке (туловище) томтир тиркет; пирн чипер мар, тиркемест— йорать пире хора постав. N. Калама та çук çакă хĕрсене, пит чипер сăнĕсем те, кĕлетки-çурăм(ĕ)сем те пит илемлĕ пулнă, тет. Шибач. † Вăрманта вăрăм йăвăçне шулчинченех палатпăр; хамăрпа варлă хĕрсене кĕлеткинчен палатпăр. Сĕт-к. Кĕлетки хӳхĕм (стройный высокий). Орау. Лашин кĕлетки пур та (корпусом ничего, но...), хăй питĕ хавшак (çемçе). N. † Çит хĕврилĕ хĕр куртăм; çит хĕврийĕ çитмĕл сум, алли-ури утмăл сум, хĕр кĕлетки хĕрĕх сум. СТИК. Кĕлеткине курас килмест. Мне и смотреть на него противно. Ib. Сĕтел кĕлетки тукаласа хунă. Сделал нечто похожее на стол. Сĕт-к. † Çын хорланă кĕлетки тин мохтава тохас çок. Кан. Çĕр çăтман кĕлеткӳне! (Бранит лошадь, которая испугалась пеньков). М. Тув. Кĕлетки-çурăм çурта пек. || Вид, фигура, изображение, статуя, отпечаток, идол. Изамб. Т. Эй, кĕлетке (идол), çавна та пĕлместĕн! Истор. Вăрманта кĕлеткесем патĕнче вĕсем пĕр сӳнтермесĕр вут çунтарса тăнă. N. Этем ăсталаса кĕлеткене кӳнĕ (обделанный в виде...) чул. ДФФ. Амăшĕ, чирлĕ ачине вилĕмрен хăтарасшĕн, юмăçсем вĕрентнĕ тăрăх, чирлĕ ачи вырăнне чустаран ача кĕлетки туса, ăна вилнĕ çынна тумлантарнă пек тумлантарса, шăтăка кайса пытаратьчĕ. Орау. Леш енче, шыв çине йăвăç кĕлетки (тени, фигуры) ӳкнĕ таран, кимĕпе çӳрени курăнмаçть. Альш. † Шурти шурă тунката — чисти этем кĕлетки. Т. VI. Кĕшерни каç салтака каяс ачасем шыв çине тăхлан шăратса яраççĕ те, пăшал (ружье) кĕлетки пек пулсассăн, салтака каяс пулат, теççĕ. Бгтр. Ĕлĕкрех, апат çисен, кĕлетке тума каятьчĕç. Юр таса çĕре каятьчĕç те, унта месерле выртса, кĕлетке (отпечаток) туса хăваратьчĕç; тепĕр кунне, ирех кайса, пăхатьчĕç. Камăн кĕлеткине йытă, е кĕрĕк (= кирек) мĕн таптанă, вараланă пулсан, çав вилет, тетчĕç. Халĕ пирĕн апла тума пăрахнă. (Вечером, в день рождества). Якейк. Кам та полин пăсăлсан, ора йохма ерсе кайсан, çăпан тохсан, тата ытти чирсем çынна тапăнсан, чостаран çын клеткисам, е поканя туса, чостаранах лашасам туса, вăлсене кӳлсе, пиçнĕ хăмлапа салатпа, тăварпа, салакайăк çăмартипа çăл котсене, вар вĕçсене кайса: çак тĕлтрен иртсе кайнă чох çакăнти шу, çакăнти киремет тытрĕ полĕ, тесе, прахаççĕ. Зап. ВНО. Алсăр, урасăр, кĕлеткесем ӳкерет. (Сивĕ). N. Эп те кĕлеткене (портрет, фотографию) ӳкерттерсе ярăп. Ск. и пред. 103. Илемсĕр пӳрт кĕлеткинчен пăрăнтарать сăн-пуçа, N. Ун çинчен (об этом) кунта алă кĕлетки (рисунок руки) те укерсе кăтартнă. || Привидение. Изванк. Çул çинче вилнĕ çынсем кĕлеткен он курăнччăр, тесе, хăшĕ пуçĕсене тутăрсемпе чăркарĕç. (Поминки). Срв. мĕлкĕ. || Портрет, фотографический снимок. N. Манăн çӳл енчи (верховых) чăвашсенĕн кĕлеткине (фотографию) илес килет. Юрк. Унтан тата кĕлеткесем (портрет, картины) тума тытăнсан, вĕсене те темĕн тĕрлĕ (замечательно) çырат, пит аван художник.

çын кĕлетки

статуя, памятник. Кан. Мĕнле çын кĕлетки ку пасар урамĕнче? Кун пекки çукчĕ-çке кунта ĕлĕк? терĕ ашшĕ.

кĕлеш

торговаться. МПП. Кĕлеш — торговаться (просить друг у друга надбавки или уступки). Чăв. й. пур. 17. Унта çитсен, вăсем, тырă хакне кĕлешсе, виçме çынсемпе пĕрлех кайнă мĕн те... Ib. 12. Ăна (мельницу) кĕлешсе, вунă тенкĕ укçа парса хăварнă (в задаток). Тим-к. Виçĕ пуслăх япалана çĕр çын пырса кĕлешĕ. (Алшăли). См. кĕле.

кĕлешче

(кэ̆л'эшч'э, с очень кратким или нулевым э̆), клещи для вытаскивания гвоздей. Тюрл. || Клещи хомута. Н. Карм., N. † Сар-сар кĕлешче, сар кĕлешче, ут парĕпе сăр кĕрĕ. Ай-хай пуçăм, çамрăк пуçăм, çын сăмахĕпе ăн кĕрĕ! (Хĕр йĕрри). Бр. п. водку. 10. Пухăсене çӳреме кĕлешче пек ура пур. Чтобы ходить по ярмаркам, у нее есть кривые (колесом) ноги.

кĕлĕ

(к'э̆л'э̆), моленье; молитва. Туй. Кĕлле маçтăр çын, знаток молитвы. || Хорошее пожелание. Т. VI, 62. Урăх сире нимĕн те кала пĕлместĕп, манăн кĕллĕм çак таранччен анчах. || Церковная служба. НАК. Сурăх-ури кунĕ, кĕлĕрен тухсассăн, вара кашни çын патĕнче ĕссĕр çынсем юрланă сасăсем илтĕнеççĕ. Тимяши. Акă çурçĕр тĕлĕнче кĕлĕ тытăнчĕ. Альш. Пĕр-ик кунтан Пукрав кĕлли кунĕ тенĕ чухне, е чăн Пукрав кунĕ... Ib. Хăятран тавăрăнаççĕ, кĕлли кунĕ (в день престольного праздника, 16 июня). Ib. Праçникĕн кĕлли кунĕ. В день службы во имя праздника. Ходар. Çапла хăтланса, вăлсем мăнкун ирхи кĕллине чан çапачченех çӳреççĕ (вирĕм ачисем). || Назв. божеств. Т. VI, 72... Унтан хăрпан, хĕрлĕ çырла (?), кĕлĕ, мăн кĕлĕ, çуртри Аслă кĕлĕ, вăталăх кĕлĕ, кĕçĕн кĕлĕ, Такталăри кĕçĕн кĕлĕ, аслă Сĕнче çинчи кĕлĕ, Илюха-хун хĕр тăвĕ, кĕмĕл султан кукрĕнчи кĕлĕ (здесь сохраняю правоп. оригинала), хура кӳл çинчи, хура шыв çинчи кĕлĕсем, çилпе пыран кĕлĕ, çилпе çӳрен кĕлĕ, выляса пыран кĕлĕ, выляса пыран кĕлĕ амăшĕ, иртсе пыран кĕлĕ, иртсе пыран ырă амăшĕ, тивни пур-тăр, тименни пур-тăр, çитни пур-тăр, çитменни пур-тăр — кĕлтăватпăр ăшă питпе, тутлă чĕлхепе. Ib. Шыв çинчи кĕламăшĕ, шывçинчи кĕлĕ. Ст. Яха-к. Унтан тата хыçалти тăватă кĕлле пилĕкшер нухрат илсе пăрахас пулат. (Туй таврашĕ тасаттарни). Ib. Çук ĕнтĕ, сире ни киремет, ни кĕлĕ, ни çăлкуç тытман («не схватил»). Изванк. Тĕп-сакане ак çакăнпа çуртăсем лартаççĕ: малтан вилнĕ çынсем, пиханпарсем (так!), хĕрт-сортсем, кĕлĕсем, килсе, тĕп-саканче сыхласа тăраççĕ, теççĕ (во время «çĕр тавраш»). Яргуньк. Лашасем чирлесен е вилсен, юмăçа кайнă. Юмăç каланă: кĕлĕ çинче е килемет (так!) çинче çĕмел çĕмĕрн(ĕ), тесе каланă. ЧС. Çав киремете пирĕн ялсем: чăн аслă, хаяр кĕлĕ, тесе пит хĕсеплесе тăраççĕ. Paas. Кĕлĕ — дух мольбища.

кĕлĕ кĕтекен

наблюдающий за мольбищем. N. Кĕлĕ кĕтекен; вăл çынна кĕлĕ хăй суйласа илнĕ, теççĕ. Вăл çын ăçта кĕлĕ пур çĕрте, çулталăкра пĕре, тасатать. Унта кайнă чухне юсмансем, юсмансем çине пыл хурса каять. Çав кĕлĕ кĕтекен çын тиç (так!) тирмен (так!) çын патĕнче яшка-çăкăр çимест, кĕл тунă куркана ĕçмест. Вилсен, çын çине выльăх пуссан, ăна та çимест. Кĕлĕ кĕтекен çынна тарçă теме юрать, мĕшĕн тесен вăл тарçă пек кĕлĕ вырăн(ĕ)сене тасатать. Вăл кĕлĕ тасатма çурхи шыв кайнă вăхăтра каять.

кĕлле кĕр

служить в церкви. N. Аслă типĕре çичĕ эрне кĕлле кĕнĕ (служили). Вутра 30. Каçхи кĕлле кĕме чан çапать. || Аттик. Чӳк сурхисене (овец) сĕре çын пусма юрамасть, кам кĕлĕ тăвать (жрец), çавне (так!) анчах пусма юрат, теççĕ. Урăх çын пуссассăн, кĕлле кĕмест, теççĕ. Пуссассăн, какайсене тыткалама юрать, теççĕ. НТЧ. Тата чӳкленĕ вăхăтра: çын пырса ан кĕтĕр, тесе, хапхасене питĕреççĕ; çын пырсан, кĕлле кĕмес, теççĕ.

кĕлте

(к'э̆л'д'э, кэ̆л'дэ), сноп. N. † Тыррисем лайăх пулсассăн, кĕлтисем тулни сисĕнмест. Якейк. Ман Корак ани çинче кĕлте тохмарĕ кăçал. У меня нынче на Кораковом загоне (раньше принадлежавшем мужчине по имене Корак) хлеб уродился плохо. ЧС. Хăй (лошадь) кăвакчĕ те, хӳри кĕлте пек çăраччĕ. Сред. Юм. Авăн çапнă чôхне кĕлтене тавăрса тăваттăлла çапса тôхсан, касаççĕ. Ib. Авăн çапса кĕлте ôлăмланă чохне, пĕри кĕлте парса ôлăмлаттарать. Ib. Кĕлтене итем варне сарсан, пĕррĕ хôлласа, тепĕр тваттăлла çапса тôхсан, тавăраççĕ (повертывают). Ib. Авăн çапнă чôхне кĕлтенне çыххине касмасăрах çапса пĕтерсен: кĕлте тунă, теççĕ. V. S. Кĕлте хут, 1) топить печь снопами, 2) бросать снопы в воду, чтобы мочить. N. Кĕлтенĕн-кĕлтенĕн çыхса хурăр. || Сноповозка. Альш. Ман атте кĕлтене кайма хатĕрленет. Кан. Эпĕр кĕлтерен таврăнсан, пирĕнпе кăшт тухса калаçкалать те, хăй ĕçнех ĕçлет. N. Кĕлте пĕтсен, авăн çапма пуçлаççĕ, хăшĕ-хăшĕ ашăм аштарма пуçлаççĕ. N. Çын вилисем, уйра мĕнле кĕлте выртат, çан пекех выртса юлчĕç. N. Çынсем кĕлте вырăнне йăваланаççĕ.

кĕмĕл

(кэ̆мэ̆л, к'ӧ̆мӧл, к'э̃мэ̃л'), серебро. N. † Лапăсем тăрăх шыв юхать, аякран кĕмĕл пек курăнать. Орау. Кĕмĕл пек тасатма пулин, пар, турă (т. е. хлеб, при веянии). N. Вăл япала кĕмĕл пулас пек калаçаççĕ. Говорят, будто эта вещь серебряная. N. Çак çĕрĕсем (кольца) кĕмĕл-и? Сала 363°. Çав ылттăн чашки çинче сым (так!) пыл пур; кĕмĕлли çинче тутлă пыл пур; тирки çинче шерпечĕ пур. Таса кĕмĕл укçи, деньги из чистого серебра (но: таса кĕмĕл укçа — не загрязненные, не грязные серебр. деньги). С. Айб. † Кĕçĕн кĕмĕл кĕпер чĕнтĕрлĕ, чĕнтĕр тăрăх пыраççĕ хăла утсем, кĕмĕл-ылттăн йĕнер çийĕнче патшапа пӳлĕх (написано неясно похоже на. «пумĕх») алли пур. N. † Кĕмĕлех те сулă, йĕс каптăрма, пулсан пулĕ Хусан лавккинче. Коракыш. Эй, качака тусăм, пире кĕмĕлсем сысса парăр-ха (vys'er'it'e nam s'er'ebra. Из сказки) Сĕт-к. † Врене шулчи çаврашки кĕмĕk шушне (= шыв ăшне) ӳкес çок; çын хорланă кĕлетки тин мохтава тохас çок. Юрк. †' Кĕмĕл черкке куçăм пур. N. Çуркунне каç-каç шăнтать те, çуртсем çинчен юхакан тăмласам кĕмĕл туя пек шăнса çакăнса тăраççĕ (о сосульках). || Мелкая серебряная монета; серебряные деньги. Кубня. Така турăм (принес в жертву), икĕ мăйракине кĕмĕл çакрăм, каçар. Скотолеч, 33. Вунă пус кĕмĕл пысăкĕш (величиною с серебр. гривенник). N. Ыттисем те хăйсенĕн хутаççисене салта-салта пăхнă; вĕсенĕн те хутаççисенче кĕмĕлĕсем пулнă. N. Ĕлĕкхи кĕмĕлĕрсене калла парăр: вĕсем ăна (их) астумасăр чикнĕ пулĕ сирĕн хутаççăрсене; || Серебряные украшения у чувашских женщин. Янтик. † Кĕçĕр хĕрсем пит çутă, çын кĕмĕлне çакнăран. Кан. Кăпăр-капăр шур япаласен лупашкинчен туртса кăларса, пĕр кĕмĕлне тăсрĕ. Чураль-к. † Манăн умри (на груди) кĕмĕлĕм Атăл çутти пултăр-и; манăн çири чаршавăм Атăл çи(т)ти, ай, пултăр-и! См. чаршав. Альш. «Кĕмĕлсене тултарас» теççĕ. N. Вăхăчĕ вăхăчĕпе арăмăн кĕмĕлне, тумтирне саклата хуратăн. Букв. 1904. Çап-çутă кĕмĕлне-тенкине çакса тултарнă. ТХКА 91. Хĕрарăмсен кăкăр тулли кĕмĕлсем хĕвел çуттипе йăлтăртатаççĕ. ХЛБ. Чĕр кĕмĕл, ртуть.

кĕмсĕр-кемсĕр

(кэмзэ̆р), подр. неодинаковому грохоту («звук смешанный; звук, не похожий на тот, который слышится, когда предмет падает плашмя. Если предмет упал «кĕмсĕр-кемсĕр», то он упал сперва так, потом свалился на другой конец или бок, и всё это вместе будет «кĕмсĕр-кемсĕр»). СТИК. Пăлтăрта маччаçинчен пĕр вут-сыппи (полено) кĕмсĕр-кемсĕр ӳкрĕ; Ib. Ӳсĕр çын такăнчĕ те (запнулся), лаххан умне (перед лоханью) кĕмсĕр-кемсĕр! туса ӳкрĕ. Сред. Юм. Кĕмсĕр-кемсĕр — стук многих больших предметов, когда они падают. Толст. Астумасăр мачча каштине (на чердаке) перĕнсе такăннă та, кĕмсĕр-кемсĕр! тутарнă (он). Утăм № 1,7. Шăлтăр-шалтăр! (стук), кĕмсĕр-кемсĕр! (грохот) сĕтелли тӳнчĕ. N. Кĕмсĕр-кемсĕр! кайсă ӳкрĕм (напр. на доски, от удара). N. Кĕмсĕр-кемсĕр! йăваланса анчĕ, ĕçрĕнсе (= ĕçĕрĕнсе) (бревно, по «кашта»).

кĕмсĕркке

(кэ̆мзэ̆рккэ), громоздкий. Cред. Юм. Кĕмсĕркке арча, громоpдкий сундук. Ib. «Кĕмсĕркке, хотя не очень тяжелый, но большой в объеме, и не за что хватать (напр., каска покань»). || Неуклюжий. СТИК. Епле кĕмсĕркке атă тăхăнса ятăн эсĕ! Епле пит кĕмсĕртетсе çӳрен эсĕ! Ib. Кĕмсĕркке çын, неуклюжий человек (высокого роста и толстый). || Дряхлый? Сам. 77. Ватă Селтти, кĕмсĕркке, хĕсĕнч (= хĕсĕнчĕ) ӳкрĕ лав айне (попала под воз, её задавило возом).

кĕмсĕрт

(кэ̆мзэ̆рт), подр. очень короткому однократному громыханью. К.-Кушки. Ачи кăмака çинчен кĕмсĕрт! турĕ (свалился). СТИК. Пĕр-пĕрйн çине купаласа хунă пăтавккă-мĕн çын тĕртĕннипе хускалат та, тепĕр вырăна кĕмсĕрт! туса лăрат. (См. МКП. 124). Ib. Пӳлме арки çине таянтарса хунă пăтавкка, ӳкес пусан (= пулсан), кĕмсĕрт! тăват («звук тихий и глухой»). Ib. Илсе пăрахрăм та, кĕмсĕрт! туса ӳкрĕ.

кĕмсĕртет

(-дэт), грохотать, громыхать; греметь. Paas. Кĕпер кĕмсĕртетет (гремит). Челкаш 9. Тимĕр листисем чул çине таçтан кĕмсĕртетсе ахăрса анни... Ib. IЗ. Кавăнь (гавань) хапхинчен тиеннĕ лавсем кĕмсĕртетсе тухнă. Ib. Çурчĕ (здание) темĕн пек кĕмсĕртетет. Ст. Шаймурз. Эсĕ мĕшĕн çĕрле пит кĕмсĕртетсе çӳрерĕн? КС. Ӳссĕр çын пусма картлашки çинчен (со ступенек) кĕмсĕртетсе (или: кĕмсĕртеттерсе) ӳкрĕ. Ib. Кĕпер урлă урапа кĕмсĕртетсе каçать («стук»). Изамб. Т. Шетнике (кадушку) кустарса кайнă чухне (когда катят), шетник кĕмсĕртетет (гремит). N. Çак кăшкăрнă вăхăтрах (когда я кричал), манăн хурама та (в дупле которого я был) кĕмсĕртетсе кайса ӳкрĕ (повалился.) N. Сасартăках пĕлĕт çинче, темĕн пек хăрушшăн кĕмсĕртетсе, аслати авăтса янă. Якейк. Мăнаçи кĕмсĕртетнĕ сасă илтĕнет. Слышны отдаленные раскаты грома. Янорус. Кĕпери урлă каçнă чух, кĕперĕ питĕ хытă кĕмсĕртетсе юлчĕ.

кĕмсĕртеттер

понуд. форма от кĕмсĕртет. ППТ. Çав шăтăка (отверстие) тунă чух, çăварĕ патне (ко рту похороненного) чавса çите пуçласан, ку Питĕр(к)ке тупăкĕнчен кĕмсĕртеттерсе туха пуçланă, тет. Кан. Хăшĕ пĕр маях каяла-маяла çӳресе, кĕмсĕртеттерсе иртеççĕ. Юрк. Тепĕр вырăсĕ те, кĕсем çапла савăнса, кĕсле каласа ташланине кура-тăра (видя), ытараймасăр, тытăнат хăй юлташĕпе пĕрле урайĕнче, туйри пек, кĕмсĕртеттерсе, сике-сике ташлама. Шурăм-п. № 24. Пăрахут кĕмсĕртеттерни пĕртик анчах илтĕнет. СТИК. Кĕлетре кам кĕмсĕртеттерсе çӳрет? Ib. Тĕттĕм çĕрте япаласене перĕнсе ӳкерсе çӳренине аяккарахран итлесе тăракан çын: кĕмсĕртеттерсе çӳрет, тийĕ (скажет). Тюрл. Ăмма кĕмсĕртеттеретĕн (стучишь?) Сред. Юм. Кам кĕмсĕртеттерсе çӳрет çав алкомче? («Стук досок, по которым ступают, и предметов, укладываемых или бросаемых. кем-нибудь»). || О громе. Paas. Аслати кĕмсĕртеттерет. См. МКП 145.

кĕпе

(к'э̆бэ, кэ̆бэ, кэ̆βэ,) рубаха; женская рубаха. КС. Кĕпене ухаççĕ, кивеççĕ, чӳхеççĕ, тукмакпа (или: валекпе) çапаççĕ. Сюгал-Яуш. Эпĕ шыва кĕпе хывса кĕтĕм те, ман пусма (снасть) пĕр мăн туратран çакланса ларнă (зацепилась). Сĕт-к. † Осал та полин, хĕр полтăр, пилĕк ан кĕпи тăхăнтăр. Альш. † Хăрансуски кĕпе, ука çуха, килĕшет-çке пирĕн йысна çийĕнче. Ib. Эпир виçĕм çул çунса кайрăмăр (погорели), çири кĕпепе кăна тухрăмăр. N. † Кĕпесе (=кĕпесене) те кĕлермелле, мунчана та хутмалла; эй тантăшсем, тата пĕр-икĕ çул выляр-и? Сред. Юм. Кĕпен çĕвви кайнă. Рубашка распоролась по шву. Ib. Кĕпене пăрсан (если выжать), шыв тохать поль! (Говорят, если человек очень вспотел). О сохр. здор. Пĕр кĕпе вĕççĕнех. В одной рубашке (без другого одеяния). Зап. ВНО. Ӳчĕ тулта, кĕпи шалта (свеча). ТММ. Алăсăр-урасăр кĕпе тăхăнать. (Тӳшек). Ib. Çĕнĕ кĕпе тăхăнтарнă чухне: кĕпе пĕттĕр, пуçĕ юлтăр! теççĕ. Зверев. Кĕпи çĕтĕлтĕр, хăй ӳстĕр. (Ӳсес çын çĕнĕ кĕпе тăхăнсан, çапла калаççĕ). ГТТ. Эпĕ унăн кĕпине çухаран тытрăм та, шăна (муху) ятăм (за ворот). Ib. Эпĕ, унăн кĕпи çухине тытса, кĕпи ăшне шăна ятăм. Ст. Шаймурз. Пĕр кĕпене иккĕ тăвар, кукка патне каяр. Чăв. й. пур. 14. Пĕтĕмпе кĕпесем çуркаланса пĕтрĕç. К.-Кушки. Кĕпи çĕтĕлтĕр, хăй ӳстĕр! теççĕ Кушкăра, кам та пулин çĕнĕ тумтир тăхăнса тухсан. ăна тумтирĕнчен чĕпĕтсе (в данном случае — за рубашку). Эпир çур. çĕршыв 18. Хĕрсем те хăшĕ-хăшĕ Хусанта кĕпесем çунă çĕрте (в прачечных) ĕçлесе пурăнаççĕ. Алик. † Кĕпе вăрăм туртакан салтак арăм пулатĕ. Кĕпе кĕске туртакан юмăç карчăк пулатĕ. Обиково. Çырмара ик сар хĕр ташлĕ. (Кĕпе кивни). Чебокс. Анне вăл вăхăтра кĕлет умĕнче кĕпе çакса тăраччĕ (развешивала). Ст. Шаймурз. † Йĕтĕн кĕпи çил илет. N. Ачине тумасăр, кĕпине ан çĕле, теççĕ. (Послов.). || Белье. Ядр. Çавăн чухне ман пĕтĕм кĕпесем, сăхмансем çунса кайрĕç. || Сорочка. В. Олг. Тьыха кĕпи. ГТТ. Хăш-хăш ача кĕпипех çуралать, кĕпине вара пуçтарса хураççĕ (вешают в маленьком лукошке). Альш. † Эпĕ кĕпепе çуралман (не родился в сорочке), эпĕ телейлĕ те мар. Орау. Ача кĕпипе çуралнă. || СТИК. Начартарах чĕпĕ çăмартаран хăй тухса ӳкеймест пулсан (не может вылупиться), ăна алăпа çĕмĕрсе кăлараççĕ те: чĕпĕ кĕпине та татайман, теççĕ. || Exuviae, линовище. Городище. Таракан кĕпине пăрахнă. Таракан сбросил старую шкурку. || Конверт. N. Çыру кĕпипе (конвертпа) ярас пулсан, 7 пуслăх марккă чиксе ярас пулать. || Губчатая мякоть в гнилом дубе. Якейк. Кĕпе — çĕрĕк йоман варĕнче çамçа кăмпа пак япала янкарта, янкар сарă япала. || Шарбаш. Кĕпешне (= кĕпе ăшне) шăнăçмаç. Выходит из себя. (Ку сăмаха хуйхă, çилĕ чухне калаççĕ).

кĕпе пӳлĕх

материал на одну рубаху. Сред. Юм. Çĕн çын чôхне, чăн малтан хăнана ратнисĕм патне кайнă чôхне, парне параççĕ; кĕпе тăрăшĕ калла-малла парсан: кĕпе пӳлĕх панă, теççĕ. Ib. Пире (холст) кĕпе мĕн тăрăш касмалла, çавăн чôл кассан, кĕпе пӳлĕх теççĕ. Туй. Кĕпе пӳлĕх — холст, около 2 м. 15 см. (чтобы хватило на одну рубашку, за исключением рукавов и ластовиц). СПВВ. ВА. Кĕпе пилĕх (с «и», сначала было написано: «пилĕк») или кĕпе пӳлĕх. Хорачка. Кĕпе пӳлĕх. Питушк. Кĕпе пӳлĕх пир (хĕр парать шăппăрçа). Орау. Кĕпе пӳллĕх (с двумя «л»), материал на рубашку (без рукавов).

кĕпер

(к'э̆бэр, Пшкрт: кэ̆βӓр), мост. (В Сред. Юм. это слово произносится двояко: кпэр, или кэ̃бэр; в первом случае гласная э̃ совсем не слышится). Зап. ВНО. Алсăр-урасăр шывсем урлă кĕперсем хывать. (Сивĕ). N. Вĕсем кĕпер кутне шыва кĕме анаç. Шемшер. † Пуян çынăн пурăнăçĕ кĕпер урлă каçнă пек; начар çынăн пурнăçĕ тăвайккирен хăпарнă пек. Янорс. Кайсан-кайсан, икĕ çырма урлă каçрăмăр; икĕ çырминче те кĕпер пур. Моштауш. Çав çырмара кĕпер тунă. Çав кĕпер урлă çынсам çоран та, лашапа та каçса çӳреççĕ. Бес. чув. Вăл халĕ, ыттисем пекех, кĕпер урлă чипер каçса кайрĕ; ту çине, çуррине çитиччен, хăпарчĕ те, чарăнчĕ. N. † Вăрман патне кĕпер хурăм (= хыврăм) çырла çеçки нăмайран. Яргуньк. Ир тăчĕç, тит те, ылтăн карлăклă, йĕс кĕперлĕ кĕпер курчĕç, тит. Юрк. Çав вăхăтра Мертлĕ айĕнчи вăрман витĕр çич-сакăр ăлав чикансем тухса, Сĕве кĕпер урлă каçа пуçларĕç. Ib. Кĕпер урлă каçас чухне çав кĕпер умне кăшт пĕр çын пырса тăрат. Якейк. Паянхи çиллĕ çăмăр тырăсене кĕпер пек выртарнă (= çĕр çомнех). Эльборус. Унччен те пулмин, çак кĕпер патне икĕ çын анчĕç. Кан. Кив кĕперĕнне те айккисене (землю с боков) шыв çура (рязмывать) пуçланă. Сюгал-Яуш. Айта леш енне, кĕперпе кайса çавăрăнар, терĕ. || Мостки. Кан. Çыран куçасран кĕпер (мостки) тума тытăннăччĕ. || Помост. В. Олг., Чебокс. † Шыв ăсакан кĕперĕн (у мостков) хăми пуçнех тăтăмăр. Ст. Чек. Урапа çумĕнче кĕпер (у колеса обдирки). || К.-Кушки. Кĕпер панчи ырăсем.

кĕптĕрки

(-ги), надевший много одежд и потому неповоротливый. СПВВ. ЕХ. Кĕптĕрки — темиçе хут тумтир тăхăнса, авкаланайман çын.

кĕр

(к'э̆р, кэ̆р), выйти, зайти, вьехать, заехать. N. Санăн ăçта кĕмелле? тесе ыйтрĕ ăлавçă. N. Ăçта кĕрĕпĕр çĕр выртма (на ночлег)? Альш. Хулана кĕнĕ çĕртех (при самом въезде в город) пĕр пĕчĕкĕ çурт пулнă. Етрух. Пӳрте кĕре-кĕре тухаççĕ («çынна пытарни»). Орау. Мĕн пур пӳлĕме (во все комнаты) кĕре-кĕре тухрăм. N. Пӳрте кĕнĕ-кĕмен (не успел войти, а...) ятлаçма тапратрĕ. Чуратч. Ц. Усал тарçи пӳрте кĕнĕ-кĕмен ыйтрĕ, тет: куртăн-и? тесе. N. Сарă сĕтел кутĕнчен, мăйлă стаккан патĕнчен, ĕçсе-çисе кӳпĕнсе, кĕре-туха пĕлмеççĕ. N. Вĕреннĕ те (привык) унта çӳреме, халь те хăш чухне астумасăр (невзначай) кĕрех каяп. N. † Ай-хай, хамăр тантăшсем халех кĕрсе кайăпăр. Орау. Эп леш пӳлĕмрен тухнă çĕре вăл кĕнĕ-тăнă (вошел). ГТТ. Кĕриччен малтан, тухассине тавçарса ил. (Перевод тат. пословицы). N. Вара хĕрпе арăм, пĕркенчĕк ăшне кĕрсе ларса арăмĕ виçĕ çавра (3 куплета) йĕрсе кăтартать N. Вăл вăрманта çӳрекелерĕ-çӳрекелерĕ, тет те, темскерле пĕр упа капкăнĕ çине кĕчĕ кайрĕ (наткнулся), тет. Пазух. Хĕрсем вăйăран кĕрсессĕн, каять урам илемĕ. Сĕнтерчĕ 37. Ниçта кĕре-кая пĕлмесĕр, кускаласа çӳрет. Могонин. Пĕр пусăк çын пĕчĕк çынăнне уй анине пĕр утăм пек кĕрсе сухаланă (запахал лишку). || Тайба-Т., К-Кушки. Калуш атта кĕмес. Капоши не лезут на сапоги (калоши малы для этих сапог). || Попадать, проникать. ЧС. Тăла çăпатисене пĕри те пал(л)аса сырман: хăшĕ алла кĕнĕ, çавна сырнă. N. Çав йывăçсем пĕтĕмпех пиçсе кайнăчĕ, хăшĕ çурри таран çунса кĕрсе кайнăчĕ (обгорели). Альш. Ялăн тулашне тухса, çĕре алтса кĕреççĕ те икĕ енчен, хапха пекки тăваççĕ. («Çĕнĕ вут кăларни»). Сюгал-Яуш. Кайран пĕр мăн полă кĕчĕ (поймалась). N. † Çинçе вăлтана кĕрекен, хăй те кăртăш чĕппи вăл. Цив. Пулă çавăн пекех кĕрет (ловится). О сохр. здор. Çапах та хăш-хăш таса мар япала тӳшек çитти витĕр те çапать: пысăк çынсен тарĕ, ача-пăчан шăкĕ кĕрсен, тӳшекрен вара пит шăршă кĕрекен пулать (пахнет). Сред. Юм. Ôра айне кĕрен вит! Ведь лезешь под ноги. N. Тĕтĕм коçа кĕрет, ят коçа кĕмест. (Послов.). Толст. Çамрăк турачĕсем пĕрĕнсе кĕнĕ (сморщились). Альш. Хай Утил (Удел) çинчен калаçса кĕрсе кайрăмăр (разговорились об...) эпир. Ib. † Çамрăк хĕрсене илем кĕмес, кĕмĕл тенкĕ çакмасан. || Подгонять друг друга. Шел. 80. Харăс çĕкленсе йĕрки-йĕркипе, пĕр-пĕрин çине кĕрсе пыраççĕ (косцы). || Напасть. Истор. Тутарсем çине пырса кĕрсе, кам алла лекнине йăлт вĕлерсе тухнă (они). Ib. Вăл тăшман вырăссенчен темиçе хут вăйлине курса, унăн çине кĕме хăраса тăнă. Алекс. Нев. Нимĕчсем тĕрлĕ енчен вĕсем çине пыра-пыра кĕнĕ. || Поселиться, поместиться, занять. Изамб. Т. Халĕ кам патĕнче пурăнат? Якур патне кĕнĕ (погорелец). Изванк. Унăн мĕн каланисене хут çине çырсан, виç-тăват листа çине те кĕрес çук. Орау. Ăçта кĕрет-ши ман?! (о еде: «куда это только у меня помещается?!» — т. е. я много ем). || Идти, уходить. Изамб. Т. Тума (на одежду) пилĕк аршăн пустав кĕрет (идет). N. П. С. ани çинче урапана кĕмерĕ. || Наняться, поступить на место, на работу. N. Кĕр хам пата тарçа, мĕн чул илетĕн укçа, тенĕ вăл. Истор. Годунов патшана кĕрсе-кĕрсе пит тĕплĕ кĕрсе ларасшăн пулнă. Регули 1216. Кĕрсенех (малтан, кĕрсенех; первей, кĕрсенех) йăвăрччĕ, кайран çăмăлланчĕ. || Коракыш. Кусем татах парăма кĕнĕ (вошли в долги). || Капк. Те лупас айĕнчи тин туса хунă чĕрĕ кирпĕçсем çинче йăваланнипе айăпа кĕнĕ (провинился). || N. Суйланă çынсем причака кĕмелле пулнă (должны были принять присягу). || Войти в употребление. Сред. Юм. Ĕлĕк çĕре ахаль виçнĕ, унтан вара сăнчăр кĕнĕ, пôрнан ĕмĕрте кĕççе кĕрет. Якейк. † Çынсам çинче порçăн тоттăр, пирĕн пуçа кĕрес çок, — кĕрес çок мар, тохас çок. || Войти в силу. N. Патшалăх Канашĕ тунă ĕç канашра ларакансенчен виç пайĕнчен икĕ пайĕ килĕштерсен тин (саккун) йĕркине кĕмелле пулнă. || Выйти в люди. С. Тим. † Эпир çук çын ывăлĕ-хĕрĕ, хăçан кĕрĕпĕр-ши çын çине? («çын çине кĕрес» означало «стать порядочным, состоятельным»). Девлизерк. † Атте-анненĕн пиллĕхĕ çитсен, пулмăпăр-ши эпĕр çынсем, кĕмĕпĕр-ши эпир çын çине? || Дожить до той или иной поры. Беседа 18. Микулай çапла мункуна кĕчĕ. N. Çуркунне иртсе кайрĕ, çăва кĕтĕмĕр. Альш. Йĕпе-сапана кĕриччен (пока не началось ненастное время). || Çăварни. Çакна илтсен, ĕнтĕ ăса кĕрес пулать (надо образумиться). N. Вĕсем куçĕсемпе курасшăн мар, кăмăлĕсемпе ăна кĕресшĕн мар (в ум прийти). || О запахе. Толст. Йытă хир чăххи йĕрĕпе малалла мĕн чухлĕ кайнă, çавăн чухлĕ ăна чăхă шăрши кĕререх парса пырать (пахло сильнее). СТИК. Ахтар, хăнчен тар шăрши кĕрет! || О купаньи. Ст. Чек. Пике те, шыва кĕрсен-кĕрсен, тухат. N. Çырма патне çитсен, ачасем пĕри те кĕресшĕн мар, пурте хăраççĕ. || О крещении. Истор. Çапла 988-мĕш çулта Киеври халăх пĕр кунтах тĕне кĕрсе пĕтнĕ. || Кан. Ĕлĕк хурал пӳрчĕ тĕттĕм, таса марччĕ, халь ĕнтĕ илемĕ кĕчĕ (стала опрятной). || Садиться (о ткани). См. тăла тĕртни. || В качестве вспомогательного гл. БАБ. Тултан пĕр чăхă тытса кĕрсе, пӳрт урайне яраççĕ. Ib. Вара хăй ман çăвартан ăша вĕрчĕ те, таçта кайса кĕчĕ (исчез). Альш. Акам, эсĕ ман хыçран питĕрсех кĕр (запри за мною) хапхана. N. Çта кайса кĕресех! Куда же бы это укрыться! N. Чопкаласа çӳрет, ниçта кайса кĕримаçть. Çта кайса кĕчĕ ку шăрши? Шурăм-п. Хăмла татса пĕтерсе кĕнĕ чухне, пĕр шалча лартса хăвараççĕ. Чăв.-к. Кăшт выляса кĕрем-ха! Ходар. Ачасем: вирĕм, тесен, савăнса, таçта та кайса кĕрĕç (несказанно обрадуются). Юрк. Пырса кĕтĕмĕр (взъехали) пĕр кĕпер çине.

кĕре

смуглый. Урмаева. Кĕре çын. Ib. Йăван Карăкран кĕререх (хурарах, тĕксĕмрех сăнлă).

кĕре

(к'ӧ̆рэ, к'э̃рэ), свилеватый (о дереве). СПВВ. Т. Кĕре пушар (свилеватый) тенни пулатm; пушар = вушар. Хорачка. Кĕре çорăлман йӳç. Ib. «Кĕре — хытă. Кĕре йывăç — такое, которое не раскалывается вследствие необычайной твердости и плотности, напр., клён». См. мушар. М. Сундырь. Кĕре (к'ӧ̆рэ), крепкий. Ib. Кĕре çын, кĕре йăвăç. МПП. Кĕре юман. Седойкино (Татарк. р.). Пит торатлă, мăршак йувăçа кĕре теççĕ. Ал пăчăкă аврине кĕре йувăçран тăвас пулать. Якейк. Кĕре йăвăç —çорăлми йăвăç (çăка, хорама и др.). СПВВ. АС. Кĕре йывăç = пĕр сисĕр йывăç, çурăлман йывăç. Тюрл. Кĕре йăвăç (çорăла пĕлмес). || В перен. см. Якейк. Кĕре çын — çирĕп çын. Ib. Онашкал кĕре çын эп нихçан та корман. МПП. Кĕре ӳтлĕ — крепкий телом.

кĕреке

(кэ̆рэгэ, к'ӧ̆рэг'э), передний угол в избе; место за столом. КС. Кĕрекене ларт, сажать за стол, где угощенье. Ск. и пред. 48. Пĕр пӳлĕмĕнче, чи кĕрекере, ларать çутăлса сăрланă сĕтел. Ст. Чек. Кĕреке не стол, а передний угол. Ib. Кĕрекене сĕтел хушшине арçынсене лартаççĕ. Ib. Кĕреке — в гостях — яствэ, которые ставятся на стол. Эх, ун кĕреки! пирĕн пеккисене унта ларма та çылăх (т. е. мы недостойны). Янтик. Кĕреке — место за столом на стуле, на стороне двери. Вомбу-к. Кĕреке тесе, тор-ом (= турă умĕ, т. е. перед иконой) патнеллине каланă. НАК. Хăйне (его самого), пӳрте илсе кӳртсе, кĕреке хушшине сăра ĕçме кĕртсе лартаççĕ. Г. А. Отрыв. † Кĕреке умне тăрас тесе, хĕр ĕмĕрне хĕрхенмарăм (так!). Бюрг. † Эпĕ хамăн аттемĕн аслă ывăлĕ пулăттăм, кĕреке кутне тăрса юрлăттăм. ППТ. Кашни килрен тухас чухне çуртра ваттисене кĕреке кутне лартса пуççапаççĕ. Юрк. Çак тăванăн ĕçки-çики кĕрекийĕн варринче. Т. Григорьева. † Кĕрекене тăтăм, юрларăм, ваттисем пурне пĕлмерĕм. Сред. Юм. Кĕреке тесе, ĕçкĕ-çикĕре сĕтел умĕнчи вырна (= вырăна) калаççĕ. Ib. Кăш-тепĕр (иной) çын, кĕрекене ларсан, килшӳллĕ, ытлашки чорт-та-пĕр сăмах (вздор) сăмахламас, пит ĕçсе усĕрлмес, çынпа ытлашки сăмахламас, пăхма та илемлĕ («Приличествует сидеть за столом, нарезывая хлеб и управляя столом, едою»). Йӳç. такăнт. 28. Лар-ха, кум, кĕрекенеллерех, йĕркеллĕ пулар... Пиçенер. Пичи кĕреки — мăн кĕреке; кĕреки çине тайăлам-ши (на стол ли мне облокотиться), пичи çине сĕвенем-ши? (прислониться). N. † Аттен кĕреки — мăн кĕреке; кĕреки çине тайлам-ши, атте çине тайлам-ши? Пизип. Ати кĕреки, ай, мăн кĕреки; кĕреки çине, ай, сĕвенем-ши, атти çине, ай, сĕвенем-ши? Т. VI. 61. Çак ĕçкĕшĕн эпир хуçана тайăлас тетпĕр, тесе, кĕрекене пыраççĕ. N. Тăкса кĕрсен, алăк патĕнчи сĕтеле кĕрекене лартаççĕ те, ĕçсе çиеççĕ. N. † Тĕпеле кин кӳртме парăсăнччĕ, кĕрекене кĕрӳ кӳртме парăсăнччĕ. Ала. 102. † Эпĕр хамăр кĕрекере, стаккан тĕпне çолаппăр, пирĕн арăмсам тĕпелте, корка тĕпне çолаççĕ. Ст. Шаймурз. † Савнине лартăпăр кĕрекене, савманнине лартăпăр алăк патне. Н. Лебеж. † Икĕ кĕреке хушшииче вуник курка вылянать. Вуник курка çитменнине сарă алтăрпа ĕçтерет; сарă алтăр çитменнине тутлă чĕлхи йăпатать. ЧП. Кĕрекене сĕтел туртса лартас çук, эпир тăвана çăкăр-тăвар парас çук. Ой-к. Килĕрех, хура халăх, кĕрекене кĕрсе ларăр ĕçме-çиме! БАБ. Кĕрекере пĕр сĕтел ларать. N. Ку кĕрекери ĕçкĕ-ха, куншăн чăвашсем хаярламаççĕ. || Особый точёный деревянный сосуд для пива, употреблявшийся раньше при молениях. Сунчел. Образцы. 37. Сирĕн кĕрекĕрсем пит чĕнтерлĕ — хăш пасарта суйласа илнĕ-ши? Сутел. † Сирĕн кĕрекĕрсем иккĕ-мĕн, перри кăна сахăр, тепĕри кăна пыл. ЧП. Ай, юрла та юрла, тиеççĕ, кĕрекисем сайра тивнине пĕлмеççĕ. Юрк. † Тав сана та, тав мана, чĕнтерлĕ кĕреке пыл сана! Альш. † Ай-хай хăтаçăм та тăхлачăçăм, эпир ĕçнĕ кĕрекене хăла (густой) пылсем пулса (тулса?) юлмĕ-ши? Хорачка. Кĕреке — алтăр пак арлă (= авăрлă), пысăк (ялта иккĕ-виççĕ пор); той тума тапратсан, она исе каяççĕ. Альш. Çак хăтанăн икĕ кĕреки пур, — памĕ-ши пире пĕр кĕрекине? Çак хăтанăн тăхăрвун тăхăр курки пур, — памĕ-ши пĕр куркине ĕçмешкĕн? N. Çак хăтапа тăхлачăн кĕрекинче виçĕ тĕслĕ ĕçкĕ-çикĕ пур. (Такмак). N. † Кĕрекĕр аври — йăлтăрма, кĕреки илемне çав кӳрет. N. † Ылттăн пуçлă кайăк пулса, кĕреке çине килсе ларччăр. (Хĕр йĕрри). Т. VI. Куркана тĕппи ĕçес мар, кĕрекерен çӳле çĕлес (сикес?) мар... N. † Эпир те ĕçнĕ кĕрекĕр, кĕрекĕр тулли сим юлтăр. Срв. Paas. 64.

кĕрĕк

(кэ̆рэ̆к, к'ӧ̆рӧ̆к'), шуба. Альш. Ахаль çӳренĕ чухне ялан та пилĕксĕр «тутарла» кĕрĕкпе çӳреççĕ, хăнана-мĕне кайнă чухне пилĕклĕ «сарă кĕрĕкпе» каяççĕ. ЧС. Хĕр çураçнă çурта чи малтан пырса кĕрсен, кĕрĕк çине лартаççĕ. Мĕшĕн тесен, хĕре качча парсан, хулăнĕ вырăнне выльăх параççĕ, çавна вĕсем кĕрĕк çине лартсан, выльăх чĕрлĕх ерчет, теççĕ. Сред. Юм. Кĕрĕк арки тавăрнсан или сăкман арки тавăрнсан, çынпа вăрçать тет. (Народное поверье). Н. Седяк. Кĕрек арки таврăнсан, сăйланат, теççĕ. Ib. Çирĕк турта; кĕрĕкне час тавăрса тăхăнать (çак сăмахсене час çиленекен çын çинчен калаççĕ). N. Кĕрĕк тăхăнăп, кĕрӳя (= кĕрĕве) ларăп. Сĕт-к. Сакăр така пусакан, сар кĕрĕксĕр йолакан.

кĕрĕк-калăп

мăн вĕлле, так назыв. большого и неповоротливого человека. N. Кĕрĕк-калăп(ĕ), мăн вĕлле = пит пысăк çавăрăнкалайми çын, т. е. колодка (манекен) для шубы, большая колода (улей).

кĕрĕс-мерĕс

(мэрэ̆с), подр. падению. Емельк. || Громоздкий. Трхбл. Çавăн пек кĕрĕс-мерĕс çурт пĕрре ишĕлсе анĕ халь. СПВВ. ИФ. Пĕчĕккĕрех япала кирлĕ çĕре пысăк япала пулсан, ку кĕрĕс-мерĕс, теççĕ. СПВВ. МА. Кĕрĕс-мерĕс — начар, илемсĕр тунă япалана (калаççĕ). Сред. Юм. Кĕрĕс-мерĕс тесе, пит пысăк илемсĕр япалана калаççĕ. Ib. Тыткалама аван мар, ытла пит кĕрĕс-мерĕс ку. Ib. Пит кĕрĕс-мерĕс çын (большой и неуклюжий). Уганд. Хăв (ты сам) кĕрĕс-мерĕс (неуклюжий) пулсан та, сăмахă (твои речи) тĕрĕс. Этем йăх. йеп. пуç. кай. 79. Выльăхпа çын шăммисем, тата кĕрĕс-мерĕс вут чулĕнчен тунă хатĕрсем (кремневые орудия) пулнă. Ib. 69. Çавăнтах тата çын тунă япаласем те, вут чулĕнчен шаккаса тунă кĕрĕс-мерĕс хатĕрсем: çĕçĕ, хырчăк, аптăри, тата çавăн майлисем те нумай тупăнаççĕ. || Пышный. Шел. 60. Лайăх пурăнакан çын хĕрне, хулăн парса, кĕрĕс-мерĕс туй туса, илме хăват çитмест. || Нюш-к. Кĕрĕс-мерĕс калаçакан çын.

кĕрĕш

(кэ̆рэ̆ш), наниматься. Шурăм-п. Иккĕшĕ вара пĕр армана хăма çурма кĕрĕшнĕ. Кан. Килес çул ху кĕтĕве (пасти) кĕрĕш те, вара выльăхсене питĕ лайăх асту (присматривай за ними). N. Çынна (в люди) кĕрĕшрĕмĕр. Кан. Йӳне кĕрĕшрĕм, улталарăр мана. || Соглашаться. N. Çамрăк çынсем ватăсем сăмахне кĕрĕшес, вĕсем сăмахĕсенчен тухас мар, мĕн каланине тăвас тенĕ. N. Пулать киресĕр çын: ним каласан та (что ни говори), кĕршмеçт! ЧС. Эй ачам, ачам! Çын сăмахне кĕршмен çын та пулат-кам... N. Илье каланине кĕрĕшрĕç те (согласились), ĕçлеме тытăнчĕç. N. Хăшĕ-хăшĕ, çав сăмаха кĕрешсе, патшă патне кайнă та. Микушк. Ар ывăлсем! Хуçа калать: çĕнĕ тырăпа турра асăнса, пичĕке чӳклерĕм, тет. Сире тиври, тивмери? Тивмен пусан, ун çинчен савăш курки пуçлас, тет. Эсир ăна кĕрĕшетри, кĕрĕшместри? || Начинать, приниматься. Никит. Унтан та пульмин, хăшĕ-хăшĕ, урăх кĕпесем тăхăнса тухса, выльляма та кĕршнĕ (в засуху). Ib. Кукамай, çакна илтсен, кĕршнĕ вăрçма аттене. Орау. Тавлашма кĕрĕшшĕрĕç.

кĕрмек

заносчивость, кичливость, высокомерие. Юрк. † Кĕрĕклĕ çын кĕрмеклĕ; пирĕн кĕрĕк çук, кĕрмек («мăнаслă») çук та, кĕрмекленес хуйхи çук. Срв. кĕрнек.

кĕрмеклĕ

заносчивый, кичливый, высокомерный. N. Вăл çын пит кĕрмеклĕ.

кĕрмеш

(к'ӧ̆рмэш, кэ̆рмэш), возиться. Никит. Атте çпатапа кĕрмешет (возится с лаптями). Сред. Юм. Пĕрмай çавăнта кĕрмешет ô. Всё время возится он там. Янтик. Ытла снаях кĕрмешен эс ку чĕрессемпе! Ырма та пĕлместĕн пуль эс! Ан кĕрмеш ĕнтĕ, çитĕ. ЧС. Вăл касак çавăн пеккине ăçта çывăрса юлнине, кĕрмешнине астуса анчах çӳрет. (Сĕрен). Хĕвел № 1. Вĕсем хăйсен вĕрентекенсем патне кайса килти пекех кĕрмешсе çӳреççĕ. Календ. 1911. Темиçе çын пĕр пысăк михĕпе кĕрмешнĕ. КС. Паян вăл каскапалан шалт кĕрмешсе пĕтрĕм (замаялся). || Биться, бороться. N. Айвана, ухмаха ăс пама ан вăтан, çамрăкпа кĕрмешекен ватă çынна ятлама ан вăтан. N. Пирĕн пĕччен иккĕн упа тытма каяççĕ, унпа кĕрмешеççĕ. Чуратч. Б. Упăти пăлана тытнă та, кĕрмешсе тăрать. N. Тарçăсен хуçасемпе кĕрмешмелли тĕрлĕ эмел пур. N. Мĕншĕн тата, уйăх çине нумайччен пăхса тăрсан, ун çинче чăнах та пĕр çын тепĕр çынпа кĕрмешнĕ пек курăнать? тетĕп. Хурамал. Кĕрмешет тесе, тĕрткелешсе вылянине калаççĕ. || Усиленно бороться. Орау.

кĕрнек

(к'ӧ̆рн'эк'), decus, species, пригожество, краса. Актай. † Кĕрĕклĕ çын кĕрнеклĕ; пирĕн кĕрĕк çук — кĕрнек çук. Слеп. † Эпĕр тоя каймасан, той кĕрнекĕ килимаçть. Эпĕр тоя кайсассăн, той кĕрнекĕ килет. ЙФН. † Эпĕр туя килмесен, туйăн кĕрнек килес çук. (Туй юрри). Йӳç. такăнт. 26. Кум кĕрлет, ял кĕрнекки килет. Орау. Йăвăçран икĕ тăрлă тăрласа кĕрнек кӳртсе туса хунă (ecclesiam). Собр. † Ĕçмен сăран пылакки çук, юрламан хăнан кĕрнекĕ çук.

кĕрче

(кэ̆рџ̌э), морщиться, жёсткнуть. КС. Ват çыннăн ӳчĕ кĕрчесе ларать (= хытса ларать, пĕркеленет; срв. пирче). Сред. Юм. Çын, пĕр кĕрчеме пуçласан, ôхмаха ерет.

кĕске

(к'ӧ̆ск'э, кэ̆скэ), короткий. N. Ури кĕске. У него коротки ноги. ЧП. Хусахсем кĕпер, ай, хываççĕ, хăмисем кĕскене килеççĕ (коротки). Тим. † Ай йыснаçăм, йыснаçăм! ăсу кĕске тиеççĕ, çын сăмахĕ кĕске пулинччĕ! Разг. С. Мих. 39. Кĕскерен вăрăм полас çок! Чего нет, того не наставишь! М. Тув. † Лаша лайăх, — çул кĕске, ача лайăх — çĕр кĕске. Янтик. Унăн ăсĕ кĕскерех. СТИК. Кĕске туналă çын (говорят про низкорослого человека, указывая на его короткие ноги). Н. Кунаш. || Кĕске кутлă тимĕрçĕ сиксе тимĕр çапать, тет. (Пуртă). Тайба-Т. † Вăрăмах та утă, кĕске çаран — çулассинчен ытла пухасси. М. Тув. † Кĕске çаран утине çулас терĕм виçĕ çул. || Якейк. † Çол кĕскешĕн килмерĕмĕр, хĕр кĕскешĕн (из-за недостатка невест) килтĕмĕр. || Альш. Унта хăва ӳсет, вĕтĕ кĕске вăрман пур. || Сред. Юм. Кĕске лав, мирские подводы (если ехать недалеко), Шорк. Кĕске лава каяс (или: кĕске çола каяс), идти помочиться (pisser). || N. Çавăнпа ĕнтĕ яппунсем, генералĕ-салтакĕ, эпир кĕске вĕреннĕ çынсем пулнăран, пире пысăк хурлăха хăварчĕç. || СПВВ. Кĕске тыткалаççĕ. Держат строго («вроде ежовых рукавиц»). || С афф. З л. — револьвер Сунт. Санăн леш, кĕски, пур вĕт. Ведь у тебя имеется револьвер.

кĕсле

(кэ̆сл'э), гусли. Чертаг. Кĕсле (чăрăшран: хĕлĕх, пăтасам). Янтик. Эп ăна (ему) кĕслепе тутар кĕвви (мотив) каласа кăтартрăм (сыграл на гуслях). Н. Ильм. Масар çине çитсен (вечером), пĕри кĕсле калать, ыттисем ташласа хываççĕ... Ирхине хапха умне (уже дома) килĕ лартаççĕ; çав килĕ çине пашалусем, ашсем хурса, пĕр паярка улăм чĕртсе яраççĕ. Кил хуçи вара вут çинче ташласа тăрать, ыттисем килĕ йăри-тавра кĕсле каласа, йĕрсе çавăрăнаççĕ. (В «пумелкке», через З недели после пасхи, вырăсерни каç). Регули 765. Вăл кĕсле каланă чох (каласан), итлеме (итлеме те) лайăх. N. Хăш-хăш çын кĕсллене пит лайăх калать. || Маленькие полати, приделываемые в углу; по форме походят на гусли. Сред. Юм. || Треугольный загон. Якейк. Паян кĕслея вырас поль (надо, поди, сжать), итла таптаçç уш (уж больно топчут). || Веревка на ногах овцы. Пшкрт.

кĕсмен

ленивый, вялый, неуклюжий, неповоротливый, тяжелый; м. б. то же, что кĕсмен. Изамб. Т. Но, кĕсмен! (говорят лошади). Баран. 96. Кĕсмен вырăс сикмест те, ларкăç çинчех ларса пырать. Толст. Унăн (у него) урисем вирлĕ, санăн урусем кĕсмен (неповоротливы). СПВВ. ФИ. Кĕсмен, неповоротливый, тяжелый (человек). См. лӳппер. Ст. Чек. Кĕсмен, неподвижный: кĕсмен çын. Ib. Кай кунтан, кĕсмен! (говорят неповоротливому человеку); Ib. Кĕсмен, 1) тяжелый, неподвижный человек; 2) лодырь (жадный). Айбечи (Ибрес. р.). Вăл (чĕрĕп) илемлĕ мар, кĕсмен (неповоротлив). || В наречном см. Баран. 124. Упа çаврăнкалани, утни кĕсмен хăтланнă пек. См. кӳсмен.

кĕç

(к'ӧ̆с, кэ̆с), скоро, тотчас, сейчас, вот-вот. Орау. Лешсем кĕç (скоро) персе çитрĕç. Ib. Кĕç ăшă пулать (будет тепло) ак. — Тем, кĕçех ăшăтать-и вара? (Вопрос без ответа: «едва-ли»...). Ib. Эп кĕç каяп. Я сейчас уйду. Ib. Кĕç çавăрнса килет чĕлхе çине (скоро). Абыз. † Вăрман хĕрри (так!) пас тытрĕ; нумай тăмĕ, кĕç тăкăнĕ. Выçăхакансем 18. Акă кĕç персе çитĕç. Яргутк. Йăван вĕлле хуртне аса илчĕ, тет те, çунаттине вутпа ĕнтрĕ, тет. Вĕлле хурчĕ кĕç вĕçсе пычĕ, тет. (Сказка). N. Кĕç çĕмĕрттерсе килет çăварни, каллех ĕçкĕ-çикĕ тăваççĕ. Чем люди живы. Ачи кĕç пĕр чăрканă япала йăтса кĕрет. Ст. Яха-к. ун хыççĕн кĕç тата тепĕр ватăрах çын пырса: атьăр, пирĕн патăрта малтан кайса чӳклер; манăн пурте хатĕр, пăтти те пиçнĕ, тет. N. Кĕç туй тума вăхăт çите пуçларĕ, тет. Истор. Вырăссем те: кĕç вăрçăпăр, вĕç вăрçăпăр, тесе анчах тăнă. Регули 1239. Кĕç килĕ, вĕç килĕ, — кĕтрĕм те, килимарĕ. Турх. Тăван атте çинче кĕç (чуть-чуть) ӳсрĕмĕр, тăван атте кун çутти памарĕ. N. † Ай-хай пуçăм, çамрăк пуç, кĕçех каяссăн (пропадет) туйăнать. Кан. Юлташлăх членĕсен пуххи пулманни кĕçех çулталăк çитет. Истор. Салтаксем: ак кĕç ӳкĕп, тесе анчах пынă. Янтик. Кĕç ишĕлсе анас пек ку твайккисем, ытла хăрушă кунтан иртсе кайма! N. Кĕç йăтăнса анас пек ларакан пăрахăç (покинутое) çурт. Шорк. Эсĕ пăртак тăхта-ха, эпĕ кĕçех (сейчас) килеп. Ib. Пӳрчĕ кĕç (кĕçех) ишĕлсе анас пекех ларать. Тюрл. Ку хĕрсем çитĕннĕ, кĕç вĕçсе каяс кайăк пек тăраççĕ. N. Эпĕ ăшăмра çапла шухăшласа анчах тăрап: кĕç ман пуçа касса татаççĕ (вот, вот мне отпилят голову)! тесе. || Вдруг, сразу. N. Эпир яшка çисе лараттăмăр, пирĕн патра кĕç килсе кĕчĕ (дверь была отперта; сразу, незаметно; беззвучно). Коракыш. Кĕç виç çын сиксе тухнă. Орау. Кĕç пуçа килсе кĕчĕ. Вдруг пришла в голову мысль Альш. Акă кĕç килсе кĕрет, тет, хăрах куçлă карчăк. N. Чăтаймасăр, кĕç пĕр çĕрте улпута вĕлереççĕ, кĕç тепĕр çĕрте кил-çуртне вут тĕртсе çунтарса яраççĕ. Сунар. Кĕç вăррисем (разбойники) тĕпĕртеттерсе çитнĕ. Яргуньк. Кĕç татах манан умра вут çути курăнать. || Ст. Яха-к. Тепĕр кунне вара, тунтикун, çынсем катарччи чупмаççĕ; хăлхара кĕç шăнкравпа килнĕ пекех туйăнать. || Чуть не..., чуть-чуть не..., едва не... Ала 25. Чипер Евгенийпе Иван икĕш те, çăрттан пулă пулса, тӳрех çавă кӳлле чăмăрĕç, тет. Хайхи улпут çех çитсе тытатчĕ (чуть чуть не поймал), тет. Изамб. Т. Кĕç ӳкес пек пырат. Идет и едва не падает. Ала 91. Вăл (она) хăй кăмака çинче ятлаçса ларать, ачи кĕçех урине шăнтса яман. Ib. Вăл хăй çăвăрнă, анчах унăн чунĕ кăшт анчах тухман, кĕçех вилсе каять-мĕн, хăйсен кӳрĕшĕнчи ачасемех вилес çĕртен тупса, туртса кăларнă ăна. Регули 458. Кĕç (кĕçех) ӳкеттĕмччĕ. Шишкин. † Чашăк çинчи çăмартине кĕç шоратмасăр çияттăм. Могонин. Çына кĕç вĕлермен, асаплантарса пурăннă.

кĕçе

(к'э̆з'э), войлок (его подстилали под почетных гостей). N. † Шап-шар çăмран кĕçе çаптартăм. N. Хуннĕм хĕр(ĕ) — хура хĕр, хура кĕçе çинче ларать. (Йĕтем юпи). Собр. Кушак кĕçе çинче пит çусан, пуян çын хăнана килет, тет. Ст. Чек. Кĕçе çĕленĕ питне (у него нет стыда). || В одной рукописи есть отрывочная запись: «Одно дерево три раза срубят, землю войлоком меряют. (Чеб., Федоров)». || N. Ну, хучкам (= хунчăкам), сан йăмăку ман пите кĕçе çĕлер(ĕ). Ну, шурин, твоя сестра поставила меня в положение бесстыжего человека. См. кĕççе.

кĕçĕн

(кэ̆з'э̆н, к'э̆з'э̆н), малый, маленький, низкий. Кильд. † Атте-анненĕн арки çинче кĕçĕн чух таптанă йĕрсем пур. («Кĕçĕн» часто употребляется в см. «моложе», сравнительно, но употребляется и в полож. смысле, в зн. «маленький»). Алших. Эпĕ кĕçĕн чухне пирĕн çĕр ĕçлеме çĕр пит сахалччĕ. Сред. Юм. Пôс пит кĕçĕн. Земельный надел не велик. Ст. Чек. Унта пĕр кĕçĕн кăна ял пур. Собр. Кĕçĕн пуç чарăнман, мăн пуç кайнă, теççĕ. (Послов.). Ib. Малтан хăйне асла хуракан, кайран кĕçĕн пулнă, теççĕ. (Послов.). N. Хăна ху кĕçĕне ан хур. Не унижай себя. О земл. Суха кассисене кĕçĕнрех илес пулать. Юрк. Тепĕр аллине тата пăтăлă кĕçĕн хуранне илсе... Альш. Аслă ялтан кĕçĕн яла туй килет. (Кăвар туртни). Ст. Шаймурз. † Тăвансенĕн ĕçки — кĕçĕн ĕçкĕ; кĕçĕн пусан та, ӳсĕртет. N. Пĕр пысăк шăтăк алтаççĕ; ун йĕри-тавришне кĕçĕн шăтăксем алтаççĕ. Трень-к. Пĕри ман пек кĕçĕн çоллăччĕ (малолеток), тепĕр виççĕшĕ пирĕнрен аслăччĕç. Трхбл. † Кĕçĕн кĕпер — кĕпер мар. Ст. Шаймурз. Пыра-пыра, хир варринче пĕр кĕçĕн кăна пӳртре çĕвĕçĕ пур, тет. || Маловажный. N. Хĕрарăмсем арçынсенчен кĕçĕн (старое изр.). || Младший, меньшой. Н. Карм. † Эсирех те аслă, эпĕ кĕçĕн, хирĕç тăрса сăмах хушаймăп. Ау 181. † Ах аттеçĕм, атте! Мĕн кĕçĕнтен çын çирĕ, çапах тухса каймарăм. Кĕсĕсем. Кĕçĕнех те вăрман хыçĕнче шăхăрса та сӳресем сӳреççĕ. ЧС. Кĕçĕнтен пуçтарнă ăсне пачĕç. К.-Кушки. Чи кĕçĕнни, самая младшая (напр. дочь). Ib. Манăн хĕрсенчен, аслинчен кĕçĕнни, хамăр ялах кайнă. Моя вторая дочь вышла замуж в нашу же деревню.

кĕçĕн çын

молодушка. Абыз. Бгтр. Çăл кутне пĕр кĕçĕн çын витресемпе шыв патне анчĕ, тет. N. Иван импичи! алла кастартăм, тимĕр чĕлхи сур-ха часрах! тет кĕçĕн çын.

кĕçĕн çимĕк

назв. праздника. Бгтр. Тохатмăшсем-пăсăмçăсем кĕçĕн çимĕк каç кайăксем, йытăсем, сыснасем, кошаксем полса, вил торпассисем, çăвасам çине пăсма каяççĕ, тет. Çав кон апат çимесен, çăвара вил торпасне тимĕр карта çавăрсан, çав тохатмăшсене тытмалла, теççĕ. Ib. Пĕрре ик-виç çын кĕçĕн çимĕк каçне çапла тохатмăшсене тытма карĕç, тет.

кĕçĕрхи

относящийся. к прошлой или наступающей ночи. Тайба. Кĕçĕрхи çĕр. Юрк. Кĕçĕрхи каç. Альш. † Кĕçĕрхи çĕр вуник аршăн юр çунă: вĕçен кайăк çта ларат-ши? Пирĕнех те савнă çын ачи, кĕçĕрхи çĕр çта та каят-ши?

кĕçĕт

(кэ̆з'э̆т), зудеть, чесаться. Хурамал. Пит çăмарти кĕçĕтсессĕн, çынтан вăтанмалла, теççĕ. Ib. Хăлха шăтăкĕ кĕçĕтсессĕн, йĕпе пулать, теççĕ. Ib. Ывăç тупанĕ кĕçĕтсессĕн, укçа тупăнать пулĕ, теççĕ. Ib. Сăмса тăрри кĕçĕтсессĕн, çын вилет пулĕ, теççĕ. N. Тута кĕçĕтсен, кучченеç çиет, теççĕ. Сулахай алă тупанĕ кĕçĕтсен, укçа каят, теççĕ. Сулахай пит çăмарти кĕçĕтсен, йĕрет, теççĕ. Ура тупанĕ кĕçĕтсен, килен çынна хирĕç пулат, теççĕ. Сылтăм пит çăмарти кĕçĕтсен, кулат, теççĕ. Сылтăм алă тупанĕ кĕçĕтсен, укçа килет, теççĕ. Орау. Тем пуç кĕçĕте пуçларĕ-ха (стала чесаться), мулча хутса кĕрес пуль. Ib. Кĕçĕтсе карĕ, зачесалась. Ib. Мулча хутасчĕ, темскер пуç кеçĕте пуçларĕ. Ib. Упи (медведь) ăна тытнă та, кĕçĕтмен çĕтренех (= çĕртенех), çтан килчĕ унтан, хыçкалама тытăннă. çынни аран-аран тарса хăтăлнă.

кĕççе

(кэ̆с'с'э), войлок. См. кĕçе. Шел. 22. Кĕру ларас вырăна хунĕ кĕççе сараччĕ. Ст. Чек. Хырăмĕ кĕççе пек перĕннĕ, тет. N. Сакă айĕнче хуртлă кĕççе выртать. (Салат шăтарни). Сред. Юм. Ôн пик намăссăр çын та пôлат-мĕн, кĕççе çĕленĕ пôль ôлă (= вăл) питне... Ст. Чек. Кĕççе çĕленĕ питне (бесстыжий человек). || Родинка во всю щёку. Орау. Пĕр кĕççе питлĕ ача, хăрах питне кĕççе çĕленĕ пек. || В чувашизмах. КС. Кĕççе çелемен питне (бессовестный).

кĕт

(к'ӧ̆т', кэ̆т), пасти. Бес. чув. 5. Ĕнесем, сыснасем кĕтекене пулăшса çӳренĕ, унтан хăй тĕллĕнех (сам, самостоятельно) сурăхсем, пăрусем кĕтнĕ; пĕр çул лашасем те кĕтсе пăхрĕ. Торв. Пĕрре пире ял черечĕпе лаша кĕтӳ кĕтме черет (очередь) тиврĕ. ЧП. Ешĕл курăк çимешкĕн сурăх кĕтӳ кĕтсери. || Ждать. Кан. Кĕтнĕ кĕтнех, татах кĕтес эппин. N. Нумай кĕтнине (раз ждал долго) сахала кĕт ĕнтĕ. N. Нумая кĕтнине сахала кĕтĕр ĕнтĕ! Долго ждали, а уж недолго-то подождите (потерпите). Регули 1457. Эп томлантăм, ĕçлеме кайрăм, вăл пӳрте кĕчĕ, эп орамра кĕтсе тăтăм. Кан. Кĕтнĕ кĕтнех, татах кĕтес эппин, тесе, татах 2 сехет кĕтрĕмĕр. Ст. Ганьк. † Эпир савнă сар ача икĕ-виç çулсăр ан кĕттĕр (= эпĕ виçĕ çулсăр каяс çук, вăл мана виçĕ çулччен кĕттĕр). С. Тим. † Пире саван сар ачу кĕттĕр, кĕттĕр, ан кĕттĕр, пĕр-ик-виç çулсăр ан кĕттĕр («я пойду не ранее З лет; он напрасно будет ждать до этого времени»). || Надеяться. ЧС. Анне, чĕрĕлетни-ха? тесе, ытрăм. Анне: ай, ачам, темĕн вăй пĕртте çук, чĕрĕлессе кĕтместĕп, терĕ. || Прочить. N. Çын валли шăтăк ан кĕт, кĕтнĕ шăтăка ху кайăн.

кĕтевле

кĕтеле, кĕтелле (к'э̃д'эл'л'э), в долг, взаймы. Кан. Тавара кĕтевле панисем нумай. N. Тĕрлĕ машшинсем кĕтеле туянаççĕ (приобретают в рассрочку). Якейк. Тенкĕ çорăлăх порçăн кĕтеллех парса яч, мĕлле ыр çын çав. Ib. Эп пĕр вос çăмарта кĕтелле парса ятăм (продал в долг).

кĕтес

(кэ̆тэс), угол (с русск. кутец?) Орау. Хăмана пĕр кĕтесрен тепĕр кĕтессе (с угла на угол) хирĕнтерсе (если туго, тĕкĕнтерсе — если не плотно, чуть-чуть) хунă. Ib. Эп кĕтесселле шăвап, кунта сире çывăрма памăп, кашăртатса. N. Кĕтес картни, рубка углов. Синьял. Пурçăн тутăр кĕтессине пирĕн ят ӳкмен, мĕн тăвас? Толст. Урисенчен ярса тытаççĕ (хватают), тет те, кĕтессине (об угол) çĕкле-çĕкле çапаççĕ (parvulos), тет. СПВВ. Тĕпел кĕтесси, кăмака кĕтесси, алăк кĕтесси, турă кĕтесси. ЧС. Эпĕ вара, анне сăмахне итлесе, пĕр кĕтессе (в угол) кайса лартăм. Сред. Юм. Кĕт, кĕт, кĕтес, мана кĕтес кам парать? Пуран кашни кĕтессине пĕрер çын тăраççĕ те, пĕри çапла каласа пура варĕнче çӳрет; ыттисем вырăнтан куçнă чôхне вара ô кăшин (= хăшин) вырне (= вырăнне) те пôлса кĕрсе тăрать; кĕрсе тăма ĕлкĕреймесен, калах тепĕр вырăн ôлштараччен варĕнче тăрат. (Игра). Альш. Кĕтесрен пăрăнчĕ, кĕтесрен тухрĕ. Повернул за угол, вышел из-за угла. Чартакан. † Сарă пурçăн кĕтесне пирĕн ятсем ӳкмен пуль, хура пурçăн кĕтесне пирĕн ятсем ӳкнĕ пуль. N. Юлашки хут тăкма тухсан (поминальные яства), сасă кăларакан арăм, тула тухса, кашни пӳрт кĕтессине пырса, «сасă кăларать». (Пумилкке). Сред. Юм. Кĕтесе (-зэ) пырама (рубить) канçăр (трудно) ôна. Ib. Кĕтесĕн (-зэ̆н') мăкне вырнаçтарасси пит канçăр. Ib. Кĕтессĕн мĕнех пôр вара ôн пит, пыра (= пура, срубить, рубить) пĕлмелле марри? Какую особенную трудность представляет рубка углов (избы и пр.?). Ст. Чек. Авланнă çын кĕтессе ларса çисен, арăмĕ вилет, тет. Ib. Авланман çын кĕтессе ларса çисен, кăлава хĕрне илет, тет. (Старая поговорка). || Межа. Пшкрт: кэ̆дӓс. Хорачка: ана к̚дэзэ̆ — межа. СПВВ. Кĕтес = ана йăранĕ. Козм. Б. Яныши. Тăваттăмĕш тунката патне çитсен, мишавай кĕтес виçнĕ чух эпир улттăн та улăха çырла пуçтарма кайрăмăр.

кĕтесле

назв. игры. N. Унтан: айтăр, кĕтесле выльляс, терĕç. Кĕтесле тесе, пирĕн пур кĕтес(с)е пĕрер çын тăрса, тепĕри: кĕтес пар! тесе, ыйтса çӳренине калаççĕ. Шорк. Кĕтесле выльляс. Четверо стоят по четырем углам сруба, а один — в середине. По знаку одного из стоящих по углам, они меняются местами. Стоящий в середине старается занять в это время угол. Если это ему удается, то в середину становится тот, кто остался без угла. Играют обыкновенно пятеро, но могут играть и более пяти человек, условившись называть известные места углами.

кĕтĕк

(к'э̆д'э̆к', кӧ̆дӧ̆к), короткий. (Срв. мар. кӳчӳк, короткий). Моргоуши. Идельмес (Козл. р.) Кĕтĕк вĕрен, кĕтĕк сăхман. Якейк. Кĕтĕк япалая алла тытма лайăх мар. Собр. Кĕтсе кĕтĕк пулнă, теççĕ. (Послов.). N. Кĕтĕк торта. См. çиленчĕк. || Корноухий или короткоухий. Тюрл. Кĕске холхаллă пӳтеке кĕтĕк пӳтек теççĕ, кĕтĕк холхаллă пӳтек теççĕ. Сред. Юм. Кĕтĕк сôрăх тесе хôлхи шăнса татса (= татăлса) укнĕ сôрăха калаççĕ. М. В. Шевле. Кĕтĕк хăлха — маленькое, не совсем доросшее ухо. Карамыш. Кĕтĕк сорăх, овца с короткими ушами. || М. В. Шевле. Кĕтекен кĕтĕк полнă, тет. Кто всегда ждет (не проявляя самодеятельности), тот никогда не дождется. || Так называют неумного человека. СПВВ. ЕС. Кĕтĕк — ухмахрах çын. СПВВ. ИА. Кĕтĕк тесе, кăшт катăкрах çынна калаççĕ. Карамыш. Кĕтĕк — тупой человек. М. Ăнтавăш. Кĕтĕкрех, ограниченный (умом).

кĕшĕрт

подр. неожиданному появлению. Коракыш. Ку çын пырать, пырать, пĕр вăрман виттĕр тухнă чухне, пĕр вар вĕçĕнчен кĕшĕрт пĕр çын сиксе тухнă. См. кăшăрт, кăштăрт.

краклат

(краклат), каркать. Якейк. Хора корак краклатать. Собр. Пӳрт тăрне çăхан лăрса краклатсан, çын вилет, теççĕ. Ib. Ула курак кăраклатсан йĕпе пулат, теççĕ. Ердово. Чăн малтан хура кураксем йăвăç тураттине ватаканăскерсем (так!), килсе, краклатса çӳреççĕ. Сред. Юм. Корак краклатать («название звука, производимого грачом»). КС. Ула курак краклатать. См. кранклат.

крымиски

крымски, кримиски, крымский. Якейк. Крымск калпака шап-шор пытяк тирĕнчен тăваççĕ. Байгул. † Крымски калпак йыснам пур, алла тытса каям-ши, пуçа тăхăнса каям-ши? Г. А. Отрыв. Крымиски сурăхĕсене, такисене ушкăньпех пасара сутма илсе тухатьчĕç, килетчĕç. Чураль-к. Ертишки уртмахпа, крымски ĕçлĕкпе. (Загадка). Абыэ. † Ыр çын тăхăнать сар кĕрĕк, крымски хăнтăр тытмасăр, ĕçлетсе сая ярас çук.

крута

(круда), крутой. Изамб. Т. Крута çилĕлĕ çын, вспыльчивый человек. КС. Çилли пит крута.

Тăхтаман

яз. имя мужч. Рысайк., Ялюха М.., Рекеев, Патраклă, Сред. Юм., Иревли, Менча Ч., СПВВ. ИА. Тăхтаман — çуралнă ачасем вилех пырсан улăштаракан ят, улăштарса хуракан ят. СПВВ, ТМ. Тăхтамап тесе çын ячĕсене те хураççĕ. Пĕр çыннăн аслă ывăлĕсем вилсе пĕтсен, пĕр кĕçĕн ывăлĕ анчах юлсан, ăна Тăхтаман теççĕ.

Тăхтапи

яз. имя женщ. Патраклă, Рекеев, Ялюха М.., Нюш-к. Тăхтапи карчăк (çын яч). ТХКА 26. Ман карчăк Тăхтапи ятлă.

тĕв

толочь, дробить. См. тӳ. Зап. ВНО. Тăваттăн тĕвеççĕ, пĕри авăсат. (Лаша чупни). Сред. Юм. Вĕт тăвар çук пулас, шултăрине тĕвес пулать пуль. Янтик. † Вĕтĕ-вĕтĕ кĕрпене килле ярса тĕвеççĕ. || Мять, (лен, конопель). N. Кăçал сӳс тĕвекенсем çăра та пит çӳлĕ тĕвеççĕ: ыраш çăра пулĕ те çӳлĕ пулĕ, теççĕ. || Бить, колотить. Сред. Юм. Темле çын олă, çынна ним маршĕнех тĕвес тесе çӳрет.

тĕвсе тултар

набить битком. СТИК. Хĕрсем ларакан пӳрте çын тĕвсе тултарнă пек тулат. Ст. Чек. çăнăх мишука тĕве-тĕве тултарчĕç.

тĕвĕ

узел. См. тӳ, тӳлем. Магн. М. 16. Вилнĕ çын тĕвви. Маленьк. кн. Вил тĕвĕ, чĕр тĕвĕ. Кĕвĕсем. Тарай тутăр вĕçĕсем пурте пурçăн тĕвисем. Этем йăх. еп. пуç. кай. 17. Тĕнчери пур япала та, калăпăр, шутсăр, вĕçĕ-хĕррисĕр нумай чĕрĕ чунсен йăхĕсем пĕр санчăрăн тĕввисем пек умлă-хыçлă çыхăнса тăраççĕ, тенĕ 18-мĕш ĕмĕрĕн çурри тĕлнелле шветсен учонăйĕ Линней. || Узелки, задоринки, шешурки на кудели. Юрк. Тĕвĕ-çĕрсе е мăтасланса чăмакланнă сӳс пĕрчи (хĕлхем). || Прыщик. N. Çан-çурăма тухнă пĕчĕк тĕвĕ. (Куç). Календ. Ӳчĕ çинче ăçта килчĕ унта шăрçа пек пӳрлĕ тĕвĕсем туха пуçласан... N. Ӳт çинчи темле тĕвĕсем. Сборн. по мед. Ун ăшĕнче темĕн чухлĕ вĕт çеççĕ чунлă тĕвĕсем курăнаççĕ. || Зародыш (яйца). N. Çăмарта тĕввисем, зародыши яиц в курице. || Перегородка в растении. В. Ив. Каркăччине хăне тĕвĕ сыпăк хушши тетпĕр.

тĕк

толкать. Ала 74. Çакă Кăвал ачисе алăк хыçне тĕкрĕмĕр. N. Манăн çăварсем питĕрне ларчĕçĕ, çăкăр çиме памастчĕ, аран-аран пĕрер тĕпренчĕкĕн пурнепе тĕксе кӳртсе çатăмччĕ. Сюгал-Яуши. Вара ăйăра шыв хĕрне илсе кайнă та, шăтăка тĕксе янă. Имен. Эпĕ ăна тĕксе ятăм çуна çинчен, лашине пушăпа çапрăм та, тартăм. В. С. Разум. КЧП. Алăка сасартăк тĕкрĕм те, уçăлсах кайрĕ. Ib. Порис тĕксе ярать. Орау. Эп ун киммине çыран хĕрнелле сĕтĕреп, вăл шалчапа çырантан тĕксе шалалла туртăнать. Е. Орлова. Кĕсменпе чултан тĕксе кимме тапратса ятăм. Я оттолкнулся от камня и поплыл. Ib. Çтенаран алпа (урапа) тĕксе уйăрăлтăм. Я оттолкнулся от стены. N. Халăха вĕрентес ĕçе, епле те пулсан, майлаштарса, малалла тĕкесшĕн пулнă вăл. Çамр. Хр. Тенкел ури илсе Çтеппанăв куçне тĕксе шăтарнă. || Касаться. N. Патакпа тĕкрĕм, коснулся. || Кан. Пĕр пулккă сурăх пĕр пĕрин çине пуçсене тĕксе, кашăлтатса каяççĕ. || Бодать. Ишек. Тĕкрĕç, тĕкрĕç, тет те, хĕрне мыйрисемпе, вĕлерсе прахрĕç. Скотолеч. 26. Ĕнесем час часах пĕр-пĕрне мăйракисемпе тĕксе шăтараççĕ е тирне чĕрсе яраççĕ. А.-п. й. 108. Качакисем ăна ирччен пĕтĕмпех тĕксе вĕлереççĕ. Сятра. Такасам ирччен хора тĕксе пăракнăç, тет. || Трогать, задевать. Пшкрт. Тĕк = тив. || Поджечь. Курм. Кăраççын сапса вот тĕкнĕ. Кан. Çын тĕкнĕ теççĕ. Говорят, что от поджога. N. Вот тĕкнĕ. || Запирать. Яргуньк. Алăк тĕкрĕн-и? Запер ли ворота засовом? || Сомкнуть. Яргуньк. Пĕр пуç чĕнчĕ, тет: пушалстă мана кĕлеткепе пуçа тĕксе хăварччĕ, терĕ тет. Шибач. Çав кӳлĕри шупала аллисене хире хирĕç тĕксе çав шупала йăваласа сĕркелесе сыпăнчĕ. || Черкнуть. Орау. Вăхăт пулсан пĕр икĕ сăмах тĕксе ярсан аван пулĕччĕ. Ib. Мĕскер çыран? — Салтак патне хут ярас-ха, кăшт хамăр епле пурăннине пелтерес.— Маншăн та эппин пĕр-ик сăмах тĕксе хур. || Дать взятку. Орау. Леш сутийине тĕкнĕ те, ун майлă турĕç. Он сунул взятку судье, потому присудили в его пользу. || Намекать. N. Сăмах тĕксе ян яр. || Тыкать (в землю).

тĕкĕн

упираться. В. Олг. Хăма çомне тĕкĕнет. Малт. шк. вĕр. фиç. 34. Мĕншĕн чукун çул сарнă чух, релсăсене пĕр-пĕрне кăшт тĕкĕнмелле мар туса хушăсем хăварса хураççĕ? || Касаться, прикасаться, коснуться. Эпир çур. çĕршыв 20. Мал енчи чиккинче пирĕн çĕр ункă урлă каçса Сĕлескер ятлă ял патĕнче Çĕрпӳ уесĕн чиккине пырса тĕкĕнет. N. Санăн ултă пуçу, ман аллăри хĕç тĕкĕнсенех, пĕр пуç тĕшне те тăрас çук. Ст. Яха-к. Ярăнса аннă чухне хăшĕ çынсем айне пулнисем кăшкăраççĕ; тата хăшĕ-хăшĕ аран-аран çуна хĕрринче тĕкĕнсе пыраççĕ. (Çăварни). || Задевать, дотрагиваться. N. Сана вăл сăмахсем тĕкĕнеççĕ полсан та... Кан. Вăл йĕрке кил вырăнĕсене танаштарнă çĕре тĕкĕнмест. Н. Сунар. Ан тĕкĕнех, ӳкетĕп. (Капля). || Лезть (куда, к кому). || Приставать. Синьял. Ан ти, Тимахви, ан ти, Тимахви, тимен çĕртен тĕкĕнĕп. (Коршанкă). || Соваться. || Зариться. N. Япаласене тĕкĕнет. N. Ăна тĕкĕнмен эп. || Прийти в упадок, в расстройство. Бижб. Тĕкĕннĕ выльăх тĕкне çиет, тет, ăннă выльăх пăхне çиет, тет. КС. Тĕкĕннĕ выльăх тĕкне çинă тет. Ib. Пурăнăçĕ ман ахаль тĕкĕнсе пырать: тырри пулмарĕ, выльăхсем вилсе пĕттĕрĕç, çитменнине тата ачи чирлерĕ. Çĕнтерчĕ 9. Çитмен пурнăç хăйне хăй тĕкĕнсе пырать. N. Тĕкĕннĕ пурăнăçа аталантарма йывăр. N. Тĕкĕнсе çитрĕç. У них неудача во всех делах. N. Анчах ун чухне хресченсен хĕн пурăнăçĕ çавах юлнă: çуклăх пурнăç тĕкĕнсе çитни ĕлĕкхинчен пĕрте улшăнман. Чертаг. Тĕкĕнсе çитнĕ порнăç. Н. Седяк. Тĕкĕннĕ — çука юлнă çын. Шихаз. Пурнăç пĕр тĕкĕнсен çапла тĕкĕнсех пырать. N. Пурăнăç тĕкĕннипе тарăхса çитнĕ çын. N. Унăн пурăнăçĕ тĕкĕнсе пыра пуçланă. || Приняться. N. Унтан чавма тĕкĕнчĕç.

тĕккелен

отталкиваться. N. Патаккипе тĕккеленсе пырать (на лыжах). || Орау. Пулас çын çав вăл, халĕ çичĕ çулта анчах, ĕç панче тĕккеленсе те çӳрет (занимается работой, постепенно привыкает к работе). N. Ку таранччен пурнап тĕккеленсе, валалла тем курмалла. (Авалхи калаçуран).

тĕк-тăмал

напрасно, зря, даром, попусту. Ашшĕ-амăшне. Пăртак хĕрхен хĕрне, мĕшĕн ăна тĕк-тăмалах хур тăватăн. Юрк. Кирлĕ мар çĕре вĕсем пире тĕк-тăмалах укçасем парса тăмĕçĕ. Ib. Мана тĕк-тăмал унта илес çук (не примут), кама та пулсан тĕкме кирлĕ пулĕ. || Зряшний. Юрк. Çав çын тĕк-тăмал çын ачиччĕ, янарал ачи марччĕ. Ib. Хăми çине çырса хунине курсан лешсем кулса, кăна ялан, тĕк-тăмал çынна, кашни сăмах хыççăн: „ваше сиятельство“ тесе, темĕн тĕрлĕ кула-кула ахăлтатса калаçса ĕçсе-çисе пурăнаççĕ. Ib. Вăл сăмахсем тĕрĕс мар, тĕк-тăмал самах çукран сăмах тупса калаçнисем, анчах.

тĕклĕ

перистый, мохнатый. ЧП. Тĕклĕ ураллă тăмана. Сред. Юм. Тĕклĕ ораллă кăвакарчăн, домашние голуби. Ib. Тĕклĕ ораллă чăх ори. СПВВ. МС. Тĕклĕ курăк-пуян çын йăпăлтатса калани.

тĕкетмĕш

человек, имеющий привычку всякую вещь передвигать, не дает стоять или лежать на месте. Ст. Арабоси. Тĕкетмĕш çын нихçан та çынна усă тумасть.

тĕкĕлтет

гл., обыкнов. употр. в деепр. форме: тĕкĕлтетсе çӳре, едва ходить. Пшкрт. Аран тĕкĕлтетсе çӳрет. Едва ходит (старик). Хурамал. Ватă, йӳтенĕ (ăнĕ пĕтнĕ) çын аран тĕкĕлтетсе çӳрет.

тĕксĕм

темноватый, мутный, несветлый. В. Олг. Кан. Тĕксĕм тĕсли час ирĕлмест (воск). СПВВ. ПВ. Тĕксĕм пӳрт, несветлый. Бгтр. Уйăх шурă тĕксĕм пулсан, ашăтать, теççĕ. СПВВ. ЕХ. Тĕксĕм — уçă курăнман япала. Ск. и пред. чув. 18. Уйăх тухрĕ, хăпарчĕ, шурă çутăпа çутатать; тĕнче тĕксĕм палăрчĕ, юмахри пек курăнать. || Матовый. || Просвечивающий. || Пасмурный, сумрачный. Орау. Кунĕ те тĕксĕм те паян, темĕскерле ăйăх килет. И день-то сегодня сумрачный, что-то спать хочется. Питушк. Паян тĕксĕм сивĕ (çул йăвăр). Хорачка. Тĕксĕм çанталăк — ни сивĕ, ни ăшă, хӳел корăнмаст (пасмурно). || Мрачно, темно. О Японии. Çапла вилнĕ çынсене асăнакан праçнике японсем савăнса ирттереççĕ, тĕксĕм хуйхăрса çӳремеççĕ. В. Олг. Хоçи, лампă çутăрах яр, ĕçлеме корăнмас, тĕксĕм. || Угрюмый. ГТТ. Тĕксĕм çын, угрюмый человек. Зап. ВНО. Тĕксĕм çын — гордый, недоступный, неразговорчивый человек. Ст. Чек. Тĕксĕм çын. Вăл çын çынна чĕнсе илсе калаçмас, унпа калаçма тытăнсан аххута калаçмас, пуçне хăй ялан çĕрелле пĕшкĕртсе çӳрет. Вута-б. Тĕксĕм, неразговорчивый, наружный вид угрюмый. Ib. Ваççил вăл тĕксĕм çын. СПВВ. ИФ. Тĕксĕм — куç айĕнчен пăхакан. СПВВ. ФИ. Тĕксĕм — чĕнсе чĕнмен çын. Полтава З2. Тĕксĕм (мрачный) ватă Кочубей ĕнентерсе тупăшать (клянется). Альш. Унта-кунта тухса çӳренĕ çын мар вăл, килте кăна ларнă, тĕксĕм çын вăл (необщительный). N. Тĕксĕм çын противополагается уçă çын, гордый, недоступный, неразговорчивый человек. N. † Чашки-чашки вĕт йăви, касмасăрах полмас во (= вăл); юр пуçласа юрлама тĕксĕм çынран пулмас во. СПВВ. Х. Тĕксĕм, шероховатый, человек грубоватый, необтесанный. Ашшĕ-амăшне. Тепĕр кунĕнче Кĕркури иртенпех тĕксĕм, пĕр калаçмасăр çӳренĕ. Сред. Юм. Темме пит тĕксĕм çӳрет çав, пĕрте уçă çӳремес. || Глупый. Тюрл. Тĕксĕм янтар, мутный.

тĕл

определенное место. Баран. 121. Хирсенче хура тĕлсем нумайланнăçем нумайланса пыраççĕ. N. Ялан вырăнтан вырăна куçса çӳретпĕр, татах тĕлĕ çук. N. Хветĕрĕн хăйĕн атрĕс çырма тĕлĕ çук. Ст. Чек. Кайсан-кайсан кайнă тĕле çитеççĕ. Скотолеч. 15. Хăш чухне пĕр тĕлте анчах, хăш чухне ик-виç тĕлте шыçать. Шыçнă тĕлти вĕриленсе тăнăçемĕн пысăкланса пырать. Регули 1200. Çавă тĕле (çавăн тĕлне) кил. Ib. 744. Пĕр тĕлтех çавăрăнса вĕçсе çӳрерĕç. Сред. Юм. Тохса çӳрес-ха çола, килте ларса полмас пĕрмай, эрне кăçта каймаллин тĕлĕ çок та, топимăпа шырасан кăçта та полса майлă вырн. Чăв. й. пур. 35. Икĕ ывăлĕ икĕ тĕлте уйрăм пурăнаççĕ. Скотолеч. 23. Тавăрăнса кайнă тĕлтине çивĕчĕ çĕçĕпе касса пăрахас пулать. Изамб. Т. Пирĕн çарансем пур тĕлти те аван. Юрк. Ик-виç тĕлте имени пулнă, темиçешер çĕр теçетине çĕр пулнă. Чебокс. Урăх тĕлелле каяр. N. Виçсĕмĕр виç тĕлте çӳретпĕр. Календ. 1904. Укçа янă тĕле çитсен çав купона укçа илекен çынна касса параççĕ. Кан. Анӳ тĕлне пĕлетĕн-и вара? Нюш-к. Пăшала персе ярсассăн хайхи çын тĕлĕ тĕтĕм пек пулса куçран çĕтет. N. Тислĕк купи тĕлĕнче (тырă) лайăх пулать, ытти тĕлте начар пулать. Скотолеч. 21. Суран (рана) тĕлне пăр е юр хурас пулать. Вишн. 73. Тата хăш-хăш çĕрте тăм чумлексем ӳпĕнтерсе хураççĕ; вара хăшин ăшĕ ытларах йĕпенет, çавăн тĕлне пусă алтаççĕ вара. Б. Яуши. Пирĕн тĕле пĕлмесессĕн, анат касра кĕтесре, улма сатне пăхса пыр. Хурамал. Вăл сасă салтак пурăнакан тĕле çитсен чарăннă. О сохр. здор. Хăш чухне лаша тăлхарса кăларсан е ĕçнĕ чух шыва юлсан, çав манка çыннăн ӳтне суран тĕлне лекет те, çын та вара çав чирпех чирлет. N. Эсĕ çул тĕлне пĕлетĕн-и? Пиччу хăни тĕлне пĕлетĕн-и? Ала 81. Кăтартăр-ха мана унăн тĕлне (где он живет). Холера З. Каснă тĕлĕнче ыратни, пăртак вĕриленни, вăйсăрлăх часах иртсе каять (при прививке). Изамб. Т. Ют ялтан ывăнса килнисем ларнă тĕлтех çывăрса каяççĕ. Нюш-к. Ашшĕ курнă укçа тĕлĕ кăçта у тесе ыйтрăм (где видел его отец деньги). N. Ик-виç çеккунт та иртмен-тĕр, шыв юхăмĕ ăна çирĕм чалăш тарăнăш тĕлне юхтарса илсе кайнă. N. Эпир çапла пĕр тарăн тĕлте пысăк пулă тытрăмăр. Скотолеч. 12. Шыçнă тĕле тутăр татăкне ăшăтса е ăшă шывпа йĕпетсе çыхас пулать. Ib. Тачка ӳт тĕлне сĕрме юрамасть, хул çумĕнчи аяк пĕрчисем тĕлне сĕрес пулать. Дик. леб 30. Çав пӳрт тĕлĕнчен иртсе пынă чух, çурăм-пуç тин шуралса килнĕ. Ядр. Сасартăк манăн пĕр чĕпĕ пĕр шăтăк тĕлне пулчĕ те анчĕ кайрĕ. N. Вилсен ăна масара пытарнă. Вăл масара чăваш масарĕ теççĕ. Унăн шăтăкĕ тĕлĕ халĕ те пур. Кан. Вĕсем ялти кулаксем тĕлне пĕлмен çынсем. || Иногда переводится как дом. ГФФ. † Йăван лаши хора лаша, Татьян тĕлне çитсессĕн... Ивана вороная лошадь как поверстается с домом Татьяны... ГФФ. † Татьян сăхмань хора сăхман Йăван тĕлне çитсессĕн... Полы Татьянина черного кафтана, как дойдет она (Татьяна) до Иванова дома... ГФФ. † Йăш-яшти яш ачи, олах тĕлне пĕлмесĕр, пӳрт кĕтессинче çĕр каçнă. Пригожий парень, не найдя дома, где были посиделки, провел ночь за углом избы. А.-п. й. 89. Улпут тĕлне çитсессĕн, ларчĕ пĕрене çине. || Местность. Ала 14. Нимĕн тĕлне те пĕлмен вăл (не знала местности), каç та пулма пуçланă. || Случай. N. Ĕмĕр тăршшинче ĕçес килнĕ çынсене шыв парса ăшне кантарса ярас тĕл сахал килет. Регули 1478. Пирĕн çок полчĕ, лапкара та пĕтнĕ тĕл полчĕ. N. Икшер-виçшер кун çăкăр курман тĕлсем те пулчĕç. Баран. 127. Пĕтес тĕл килсен, упа тем пек хаярланса çитет. || N. Сиртен мана çыру илме тĕлĕ çук. || Толк. Орау. Эпĕ уйăхсем çинчен пайтах çынтан ыйткаларăм та, çапах та тĕлнех тупимарăмăр. N. Çывăрни тĕлли çук: пĕр куç хупăнса выртать, тепри уçăлса тăрать тенĕ пек анчах вырткаласа тăратпăр. Юрк. Ыттисем вĕрентем тĕлĕ пулмарĕ. N. Ним тĕлне пĕлместĕп. N. Çапла эпир нимĕн тĕлне пĕлмесĕр шухăша вылятса тăратпăр. Сборн. по мед. Кирек епле ĕçе те тĕлне пĕлсе шухăшласа тума кирлĕ. N. Ĕçе тĕлне пĕлсе ĕçле. || Специальность. Альш. Пĕлетне мĕн эсĕ вăл тĕле. Разве ты знаешь и это дело, и эту специальность. || Признак. N. Мир полас тĕлĕ çок халĕ. || Время. N. Пĕр тĕлте, одно время. Баран. 167. Хĕлле тайкара хăрушă сивĕсем, кутсăр-пуçсăр тăмансем пулаççĕ. Çул кайма тухнă тĕл килсен, вилмесĕр юлакан нит сахал. || Цель. N. Çавăрса хур пĕр сăмах та пулсан, тен тĕле килĕ! Изрыгни что-нибудь, авось в цель попадешь. N. Тĕл тиверт, попадать. ЧК. Тĕл пеме вĕренес килет. Ib. Шкулти тĕл перекенсен кружокне (стрелковый кружок) Михайлов юлташ ертсе пырать. || Ашшĕ амăшне. Ăна вара çывăрнă тĕллипех (сонного) тăлăпсемпе, чаппансемпе лайăх хупăрласа çуна çине вырттарнă та, Лисахви килне илсе тавăрăннă. || Во-время. N. Сасартăк килсе эсир çывăрнă тĕле ан пултăр. Урож. год. Апат тĕлнех пултăмăр. || Как раз. Кан. 1929. Хăш-пĕр чухне чăхăмçă этемсемпе те тĕлех килсе тухаççĕ. N. Эпĕ çавăнпа сан пата пиçмо ятăм: эсĕ унтан кайнă тĕлех пулнă. К.-Кушка. Çатан урлă сикрĕм те, ура пылчăк çине тĕлех пулчĕ. Перепрыгнул через забор и попал ногой в грязь. Кан. Унта пĕр питĕ тĕлех кăларакан карчăк пур тет те... Панклеи. Ялта пĕр пӳрте кĕрет те, олах тĕлнех полать (попадает как раз на посиделки). N. Пирĕн тĕлех пулчĕ. || В отношении. N. Эпĕ ку авланнă тĕлтен тата телейлĕрех пулмаллаччĕ-ши? Юрк. Эсĕ пур япала çинчен те пĕлетĕн? Çавна мана çынсем умĕнче каласа парсам. Эпĕ сана çав тĕлтен пулăшăп. Альш. Кунта харпĕр килне ăрасна касмăк-пичĕке çук. Ӳретниксем пире вăл тĕле хĕсмеççĕ. || Около (места). Ярмушка-к. Кункал виçĕ шыт çӳлĕшĕ, сарлакăшĕ хырăмĕ тĕлĕнчепе 7 вершук пур пач тӳрĕ (в диаметре), тĕпĕ пенчинче сарлакăшĕ — пăймаклинче 5 вершук анчах (в диаметре). N. Çич çул юппи тĕлĕнче тăват аршăн юр çунă. Кан. Çу савăчĕ тĕлĕпе Етĕрненелле мăн çул анса каять. Регули 1163. Эп çол çинче вăлсам ялĕ тĕлĕнче топрăм. Ib. 1159. Вĕç çав йăвăç тĕлĕнче тăракан çын. Ib. 1162. Пирĕн тĕлте хыçалта тăчĕ. Эпир. çур. çĕршыв. 11. Улçа юпи тĕлĕнче, кăмака ани патĕнче, вучах пур. Ск. и пред. чув. 64. Кăкăрĕ çинче, чĕри тĕлĕнче сенĕкпе чикнĕ вырăн çара юн. Якейк. Чӳркӳ тĕлĕнчен айăккала пăрăнса каймалла. Капк. Ваçуксене: эсĕр пирĕн тĕлти мулкачсем, тесе хăлхинчен туртса хăратнă. N. Пĕр-кун сана вăйлă вăрçă çук пирĕн тĕлте тесе çырнăччĕ. Кан. Пăшалпа хырăм тĕлĕнчен перет. Альш. Тимĕрçĕ хытăрах итлет те, ача сасси тĕлне сирсе пăхат, тет. Кан. Канавне тата карта тĕлĕнченех ямалла тунă. Скотолеч. 26. Улма е чĕкĕнтĕр тавăрашĕ хăш чухне карланкине ларат, хăш чухне кăкăрĕ тĕлне ларать (застревает). || Около, приблизительно (во времени). N. Эпĕ праçник тĕлĕнче польнитьсара выртрăм ик эрне. Кан. Ачана кăнтăрла иртсен пĕр сехет тĕлне çуратса пăрахрĕç. Ib. Шупашкара каç пулттипе пĕр пилĕк сехет тĕлнелле çитеççĕ. Ib. Хут пĕлменнисемпе сахал вĕреннисене шкулта улт сехет тĕлнелле ямалла. N. Улттăмĕш сехет тĕлĕнче. N. Иван! Пыр ман патна паян пĕр виç сехет тĕлнелле. N. Ыран воник сахат тĕлĕнче килеп. Хот илмелле. N. Кăнтăрла иртсен, пĕр виç сехет тĕлĕнче. Ачач 23. Çимĕк тĕлĕнче вăрманта çуралнă тесен, Тимуш ялан хавасланнă пек пулнă. Ск. и пред. чув. 19. Чи çурçĕрĕн тĕлĕнче çичĕ юлан тухаççĕ, Хура шăрчăк уйĕнче каллĕ-маллĕ чупаççĕ. || Напротив. Çутт. 82. Ăна эпĕ куç тĕлне турăм. Пирĕн ял. Ламппă çути тĕлне шăп килмелле кăшкара çăмартаран пĕчĕкрех шăтарса шăтăк тăваççĕ. ДФФ. Вăрăм сак тĕлне çӳлерех пĕрене çумне пĕр пуччушши çапса çыпăçтаратчĕç. Шибач. Çав вăрман виттĕр виç кĕтеслĕ пӳрт тĕлнех полмалла полчĕ. Мăн çол. || Дик. леб З2. Эсĕ унăн чĕри тĕлне лар: вăл усал кăмăллă пултăр та, çавăнпа асаплантăр. || По. Юрк. Вăл тĕлтен вулăр. По этому предмету читайте. || По направленню. Орау. Çурт тĕлнелле пăхсан çăмăр çуни лайăхах курăнать. Регули 1160. Çав йăвăç тĕлĕпе пăх. || К. Кан. Октяпĕр револютси вунă çул тултарнă тĕле пулас çурт; каснă лартнă тепĕр уяв — Чăваш автономи вунă çул тултарнă тĕле тăватчĕç. ЧК. Паян кун тĕлне районĕпе 200 кектар çинче çĕрулми лартнă. Конст. чăв. Унтан хулара çӳренĕ чухне вăл вырăн тĕлне çитсен эпĕ: кунта пĕр Мирса Салих Керимов ятла хуçа пур, эсĕ çав хуçана тупса парайрăна мана? терĕм. Регули 1339. Той тĕлнех килчĕ. N. Ку енчи ял тĕлне илсе пыр. Кума-к. Кил тĕлне çитсессĕн (когда подьехали к дому), пысăк алăкпа кĕреймарĕ (муха). Кан. Советăн 5-мĕш çурчĕ тĕлне çитнĕ. Ib. Вăл каç пулнă тĕле вилсе те кайнă. ТХКА 53. Вăрманял тĕлне çитиччен хамах лартса кайăп сире, тет нăврашсем. А.-п. й. 71. Хай хуçа кашкăр тĕлне çитет те, ямшăкне лашисене чарма хушать. Çутт. 71. Кĕсре кашкăр тĕлнелле çите пуçласанах хăр-харт туса илчĕ. N. Кайсан-кайсан çак пĕр тырă акакан çын тĕлне çитрĕ, тет. СПВВ. Çак сăмах тĕлнех килсе кĕчĕ. N. Эпĕ хам хурланă тĕле пултăм та, çампа çампек çыртăм. N. Пирĕн сăмахсене итлемесĕр пурăнса çамрăк пуçупала таçта кайса, темĕн тĕлне пулса темĕн çапса вĕлерес, темĕн персе вĕлерес. Урож. год. Çын куç тĕлне пулнăран шыва кĕме пăрахнă. || До. НР. † Шопашкар тĕлне çитсессĕн... Как дошел до Чебоксар. Ib. † Хĕрсен тĕлне çитсессĕн... Как дошел до девушек... || Над. Изамб. Т. Пăр пуçне килсе çапсан, вăл вара карттусне пуç тĕлĕнче çӳлерех тытса тăнă. N. Туттăрĕ çине, çамки тĕлне виçĕ кĕмĕл укçа çĕлесе хураççĕ (покойнице). N. Малалла чупса пынă чух ялан пуç тĕлне кĕреçе тытса чупăр. Дик. леб 39—40. Вăл хăйĕн пуçĕ тĕлĕнчен вĕçсе пырса, ăна хĕвел çуттинчен сарлака çуначĕсемпе хӳтĕлесе пыраканни те çав кĕçĕн пиччĕшех пулнине пĕлнĕ. Она догадалась, что это он летел над ней и защищал ее от солнца своими крыльями. Орау. Çӳлте, ял тĕлĕнчех, тусем кĕç-вĕç йăтăнса анас пек ял çинелле тайăлса усăнса тăраççĕ. N. Сĕтел тĕлĕнче ламппă çакăнса тăрать. 93 çул 15. Çӳлте штик тăррисем тĕлĕнче кайăксем юрланă. ЧС. Çавăнпа вырăн тĕлне пиçихе çыхса хучĕç; тăрас пулсан çав пиçихие тытса ларатчĕ. Ск. и пред. чув. 10. Çӳлĕ тăвăн тĕлĕпе çăхан карать çăварне. || Под (прикрытием). ЧП. Йăвăç тĕлĕпелен вăл сулхăн. Собр. Выртнă упана йăвăç тăрĕнчен пăхса тăратимăн, йăвăç тĕллипе хуллен пырсан тытăн теççĕ. Толст. Хăйсем йывăç тĕлĕпе ачисенчен вăрттăн тара пачĕç, тет. Н. Якушк. Ырă аппаçăм (ятне кала), санан тĕлӳпе хумханатпăр. (Свад. п.). Полтава. Халăх пуçĕ тĕлĕнче хĕпĕртесе силлерĕ. N. Мăшăр витре йăтрăм та, шыва антăм, тăван шу пуç тĕлĕнче ай пыратчĕ. 93 çул 78. Çав виç кĕтеслĕ япала (предмет) ирхи кăвак пĕлĕт тĕлĕнче хуран курăннă. || За. Регули 1161. Эп йăвăç тĕлне тăтăм, çавăнпа вăл мана коримарĕ. Янтик. Сан тĕлӳпе мана ним те курăнмас, кай унтан (из-за тебя мне ничего не видно). N. Паян çăмăр пĕлĕчĕ тĕллипе хĕвел çутти курăнмасть. Сред. Юм. Тĕттĕм лавка хӳтипе, пурçăн хăмаç çутипе, пурçăн тутăр тĕллипе çиçпе ачи куç хыврĕ. N. † Вуник кашкăр иртнĕ чух юман тĕлне тăрса юлайрăм. || При. N. Словарь çырнă тĕлте сире эпĕ кирлĕ мар-и? || Ст. Юрк. Малашне авланас тĕлтен турă сыхлатăр ĕнтĕ (говорит один вдовец). || Для. N. Ку япала пирĕн тĕлĕмĕртен килсе тухрĕ. N. Ман тĕлтен ялта сар хĕр пулмарĕ куран. Чув. календ. 1911. Çапла тусан, русско-чувашский словарь вырăс чĕлхине вĕренес тĕлтен пире пит нумай усă парĕ. Ст. Чек. Ун тĕлĕнчен унăн пур, ман тĕлĕмрен çук. Для него он готов сделать все, а для меня ничего. Б. Олг. Тепĕр молкачă кортăм ора, карсак, тĕллерех пертĕм, ман тĕлне полимерĕ, тытимерĕм. Утăм. Ырлăх иртет ак часах ун тĕлтен. N. Унта вилнĕ çынăн кил йышĕсем калатчĕç: эй турă, мĕшĕн ялан пирĕн тĕле кăна пулать-ши, мĕшĕн пире ялан хурланса хурлăхпа пурăнмалла тунă-ши ку турă. N. Пирĕн тĕлтен пурне те пуçтарнă. Сред. Юм. Он тĕлĕнчен тем те топнать. У него всегда бывает несчастье. Ему всегда попадаются дешевые вещи хорошего качества. || О, об. КАЯ. Атте-анне уратех ĕнтĕ (сестра) тесе пит хуйхăра пуçларĕç; эпĕ, ухмахскер, хуйхăрас тĕлне пĕлместĕмч. Юрк. Янă çырăвăнта вăл тĕлтен нимĕн те асăнмастăн. || С. N. Скиф патши ывăлĕсем ашшĕ хушнине те итленĕ, те итлемен, эпир пĕлместпĕр. Çапах кил-çуртра килĕшӳ çукки усал иккенне эпир тепĕр тĕлтен куратпăр. N. Токмак тĕлне пол, встретиться с волком. А.-п. й. 40. Ула-таккапа тилĕ, çаксем тĕлне çитсен, темĕн пăшăлтатса илчĕç те, чарăнчĕç. || Иногда не переводится. ГФФ. † Кăтик-кăтик сар чăххи, кашти тĕлне пĕлмесĕр, посма çинче çĕр каçнă. Желтая курочка, не найдя своего насеста, ночевала под крыльцом.

тĕлле

намечать направление. Альш. Каятăп хай хăй çутине тĕллесе. Собр. Эпир килтĕмĕр ушкĕнпе хăтаçĕм килне тĕллесе. || Указывать (рукой) направление. Шорк. Хĕвеле аллупа ан тĕлле, пĕлĕте аллупа, масара аллупа ан тĕлле, терĕ. Хăр. Паль. ЗЗ. Тĕллесе кăтартать. Ачач 82. Митюк çурчĕ умнелле тĕллесе кăтартнă пек тăвать. || Наметить. Изамб. Т. Усем те пăсмасан, ывăлĕ те кăмăлласан, вара çав тĕлленĕ хĕре хăтана каяс пулать. || Юрк. Санăн çемйӳ пурне-мĕнне пĕлсе тĕллесе туса тăмаççĕ, тухса кай, теççĕ. || Смотреть пристально. Пшкрт. Мĕн тĕллесе пăхан мана, кормасатни мĕн. Ачач 103. Пасар кунĕ халăх хушшине лайăхрах пăхманни, асăрхаманни, кашнинех куçран тĕлле-тĕлле лартса иртерсе яманни ниçта та хăварман. Хорачка. Мана тӳрех тĕллесе пыхрă (пристально). N. Мана ӳкересшĕн куçĕсене ман çине тĕллерĕç. || Целиться, взять на прицел. Шорк. Вăл пăшалпа мана алăран тĕллерĕ. Вăл пăшалпа ман алла тĕллерĕ. Вăл ман куçран тĕллерĕ. Вăл ман куçа тӳрех тĕллерĕ. N. Салтаксам пăшалсене харăс тĕллеççĕ. N. Эпĕ тилле (перес тесе) пăшалпа тĕллерĕм. Изамб. Т. Эп тĕллесе тăнă чухне кайăк-кăвакал вĕçсе карĕ. N. Эсĕ мĕне тĕллерĕн? Пшкрт. Эп пăшалпа çынна тĕллерĕм. N. Çавна ку тĕллесе сăнăпа чике пачĕ тет. N. Çак çын пыракан çул çинчех пĕр кайăкра çӳрекен çын кăвакала пăшалпа перес пек тĕллесе тăрать, тет. Б. Олг. Эп пăшалпа тĕллетĕп молкача, молкача пертĕм тытрăм. Вир-ял. Ултă пăшалпа тĕллесе ултă пăчăр тытрăмăр. Шел. 98. Пăшалĕсемпе кăкра тĕллеççĕ. СТИК. Салтаксем пăшалĕсемпе тĕллерĕç. Солдаты прицелились из ружей. Синерь. Эсĕ те мана виçĕ хут пăшалпа тĕллерĕн. || Целить. N. Пĕр маях мана тĕллерĕ. Раав. 122. Тĕллесе пыран инкеке-синкере сирсе яр. N. Тĕллесе кала, прямо сказать (на кого).

тĕлме тĕл

друг против друга, напротив, против. N. Сана калĕ: çак çул аван, çак çулпа кай, тийĕ, хăй тĕлме тĕл кайса тăрса, мĕн пулĕ-ха кăна, тесе пăхса тăрĕ. СТИК. Вăсен пӳрчĕ пире тĕлме тĕл ларат. Их дом стоит против нас. Чем люди живы. Чавсавайпа тĕлме тĕл пулсан çын курăнми пулнă.

тĕлне пул

встретить, застать. N. Тен сăра тĕлне пулăн. Юрк. Ют çын пырса кĕнине курсан, хуçисем кăна, чей тĕлне пулнăран, хăйсемпе пĕрле чей ĕçме ларма чĕне пуçлаççĕ. N. Качча кайсан та ырă каччă тĕлне пул (пожелание). N. Çын тĕлне пулсан (снаряд) салатса пăрахать (ярать). Трхбл. Куç тĕлне пулмас. Не попадается на глаза (напр., место в книге, предмет, который ищут). Сред. Юм. Куç тĕлнех полчĕ. N. Мĕн куç тĕлне полать, çана çиса. А.-п. й. 68. Каясси кай та, ачам, анчах Ерхип куçĕ тĕлне ан пул,— тет амăшĕ. Яжутк. Пырсан-пырсан, пĕр ача тĕлне пулчĕ, тет. N. Çын тĕлне полать те, çынна салатса пăрахать. Янш.-Норв. Упăшки ырă çын тĕлне пулсан (если ее муж окажется хорошим человеком), çулталăк иртсен ик çулхи тьыха илсе парас, тет (отец девушки, которую собираются выдать замуж). N. Халь çав çĕр маните хума кайсан темĕскер инкек тĕлне пулчĕ, халччен те укçа çухатса курманччĕ, çавăн чух толĕк çухатрăм. Карамыш. † Вăрман варĕнче вăт çонать; каям ăшнам тенĕ чох йоман тĕлне полайчĕ.

тĕл пул

встретить, встретиться, повстречаться, встречаться, ЧП. Хура лаша тĕл пултăм. А.-п. й. 87. Ак тĕл пулчĕ улпута. {{anchor|DdeLink218312619674728}} Ib. 96. Мăн çул çине тухсанах, тĕл пулать вăл пĕр çынна. Ib. 14. Çӳресен-çӳресен, пĕр мулкача тĕл пулчĕ. N. Кăшт тăрсанах, пĕр ăстах тунă ака пуçĕсем тĕл пулнă. N. Катови пӳрт тĕл пулсан, куçарса лартма темĕн чухлĕ каймĕ. Ст. Чек. Каят-каят та, пĕр çурта тĕл пулат, унта вунпилĕк хĕр авăрласа ларат. N. Килсен килсен, хайхи салтаксем çăва тĕл пулчĕç. ГТТ. Ĕмĕр тăршшĕнче пĕрне пĕри тĕл пулмăпăр, тесе каламалла мар. Этемпе этем тĕл пулать вăл, теççĕ. А.-п. й. 55. Кайсан-кайсан, йăвана пĕр мулкачă тĕл пулчĕ. Ib. 15. Пырать-пырать, нимĕнле кашкăр та тĕл пулмасть. Ib. 7. Пĕр вăхăтра мулкач, кашкăр, упа пĕрле тĕл пулаçççĕ те канашлаççĕ. Кн. для чт. I. 10. Вĕсем пĕрле тĕл пулса (встретившись) калаçа пуçланă. N. Малтан тĕл полакан çынах мана вĕлерет. Меня убьет первый встречный. Регули 222. Эп она поплекене тĕл полтăм. N. Кăçал çав Иван Иванчпа Никанор Никанорч иккĕшĕ вăрманта тĕл пулнă. Бгтр. Кайсан-кайсан, пĕр çоран çын тĕл полчĕ. || Наткнуться, натолкнуться, попасть во-время. НР. † Олăх тăрăх ут çолтăм, хуна юмана тĕл пултăм. На лугу я косил, на молодой дуб наткнулся. Завражн. Унтан хытă пĕр-пĕрĕн çинелле тĕкĕшесшĕн чопса пынă, анчах поçĕсем кĕсен тĕл полайман, пĕр-пĕрин çомĕнчен тĕкĕшимасăрах чопса иртсе кайнă (козлы). Череп. Яшка антарнă çĕре тĕлех пултăм. N. Вĕсем пурте сисмен çĕртенех танатана тĕл пулĕçинччĕ. Дик. леб 34. Ури айне тĕл пулнă типĕ çулçăсем чаштăртатни те илтĕннĕ ăна. Слышала шуршанье каждого сухого листка, попадавшегося эй под ноги. || Увидать. НР. † Йори карăм улаха чун савнине шыраса; чун савнине тĕл полтăм сарă хĕрпе йонашар. Нарочно пошла на посиделки, чтобы встретиться там со своим милым, но увидала его сидящим рядом с другой девушкой. ГФФ. † Карăм, карăм пĕр çолпа, хора йосç-и тĕл полтăм. Шла я, шла по дороге и увидела черного горностая. || Найти. НР. † Йори карăм вăрмана çăка йăвăç шырама; çăка йăвăç тĕл полтăм йоманпала йонашар. Нарочно пошла я в лес липу искать; нашла липу рядом с дубом. || Дойти. ГФФ. † Карăм, карăм пĕр çулпа, çич çул юппи тĕл пултăм. Шел, шел я по дороге и дошел до расяутья семи дорог. || Попасть в цель. N. Пăшалне илнĕ те, печĕ, тет, виççĕшне те тĕлех пулнă. || Застать, оказываться. Альш. Хĕрĕпе ывăлĕ таçта тухса кайнă тĕл пулат, тет. Ib. Кайăкĕ таçта кайнă тĕл пулат, тет. Бугурусл. Эпĕ, киле таврăнмассерен, манăн паппируска çынсем туртса янине тĕл пулатăп. Каждый раз, когда я возвращаюсь домой, мои папиросы оказываются выкуренными. || Вĕлле хурчĕ 5. Çамрăк амăш, хĕвеллĕ çанталăк пулсан, кăнтăрлапа вĕллерен сăрăпа тĕл пулма (çыхланма) тухса вĕçет.

тĕлĕк

сон. КВИ. Çамрăк кунсем, ыр кунсем иртсе кайрĕç тĕлĕк пек. N. Ашшĕ-амăш вилнине тĕлĕкри пек астунă. Ст. Чек. Тĕлĕкре камăнне те пулсан çĕнĕ пӳрт курсан, ун çемйинче çын вилет, терĕ. Сред. Юм. Тĕлĕк çинех полчĕ. Çывăрса тĕлĕк тĕлленсе выртнă çĕртен кам та полса пырса тăратсан калатчĕç; вара çав тĕлĕк пырса тăратакан çынна полать, тетчĕç. Артюшк. Ăстарик арăмне каланă, тет: тавай ачасене мунча кӳртсе тĕлĕк кăтартма выртарар, мĕн пуйтарĕç тет; кусем мунча кӳртсе ачисене тĕлĕк кăтартма выртараççĕ, тет. N. Сан тĕлĕкӳ акă мĕн пуласса курăннă. Орау. Тĕлĕкре мар пек, будто наяву, а не во сне. N. Ирхи тĕлĕк çынна пулать, терĕ. Утренний сон, говорит, относится к чужому человеку, пришедшему в этот дом. Сятра. Тĕлĕкре тора çисен, е çĕтсен, ĕнет е кайăк полмас, тетчĕç карчăксем. N. Сире тĕлĕкре питĕ курап. N. Эсĕ чирленине эпĕ пиçмо илечченех пĕлнĕ тĕлĕкпе. N. Мĕне пулĕ вăл тĕлĕк. Моркар. Тĕлĕкре хорăна касса ярсан, килте хĕрарăм вилессе, йоман кассан, арçынна полать, тетчĕç. N. Ман тĕлĕк те вилмеле катартмас-ха. Сятра. Çапла калатчĕ: çырмара аташсан, тохимесен — чиртен соалмас, тохирсен — соалирет; тĕлĕкре ут тарсан, арçына лайăк мар; тĕлĕкре вĕçсе çӧресен, çитĕнет; тĕлĕкре орапапа чопсан – соя, халăк сойи – лайăк мар. ДФФ. Чăвашсем тата юмăçсене тĕлĕк курма калатчĕç. Юмăçа тĕлĕк курма пиçиххи е урăх япала кайса паратчĕç те, çывăрнă чух ăна пуç айне хурса çывăрма калатчĕç. Ирхине вара юмăç тĕлĕк тăрăх чир мĕнтен пулнине, ăна епле тасатма кирлине „каласа кăтартатчĕ“. Ĕлĕк чăвашсем тĕлĕке пит ĕнететчĕç. Пирĕн анне калатчĕ: эпĕ тĕлĕкре тутар улпутне курсан, вăл кипĕт киремет пулать, вырăс улпутне курсан, вăл çĕн-ыр киремет пулать, Чăрăшри Микулай вăртахлăма курсан, вăл Ишекри Микул турă пулать, тетчĕ. СЧУШ. Тĕлĕкре арман авăрсан, вăрçă пулать. Рак. Вир тайăттăм, тăванăм, çырайăттăм, ман тĕлĕке мĕскер кĕрĕ-ши. ЧП. Ăйăхра курнă тĕлĕк. Расск. Çасран вăл юри çывăрмасăр тӳссе пурăннă. Сунчел. Эпĕ ăна (его) халĕ тĕлĕкри пек анчах аçтăватăп. Изамб. Т. Тĕлĕк каласа пар, рассказывать сон. || Ой-к. Вăл тĕлĕкре чухне акă мĕн курнă. || Орау. Тĕлĕк кайса патăм та-ха, ыран тата, кайса пăхсан, мĕн калĕ. Сред. Юм. Тĕлĕк патăм. Кирек мĕн пысăк ĕç тума тытăнас оммĕн йот çын пуç айне хăй япалине кайса хоратчĕ, вара çав пуçелĕк çинче çывăрнă çын корнă тĕлĕк пуçайне япала пырса хонă çыннăн полать, тетчĕ. || N. Ман ятпатĕлĕк асăнса пăхăр-ха. (Из письма). N. Çак тĕлĕке уйласа ярăр çыру. || Сред. Юм. Тем тĕлĕк хыптарнă, хам тин пасартан тавăрнтăм, чашăк илме астуман та (память отшибло). N. Тем тĕлĕк хыптарнă. (Говорят, когда забыл). || N. Эп кона тĕлĕке те илмен. И не думал, и не предполагал. Чума. Докторсем пирваях вăл чума икенне тĕлĕке те илмен. || Призрак навязчивый. N. Каç выртсан та, тĕлĕке кĕретĕн. N. Тĕлĕк комат тĕслĕ. || Несметливый, ротозей. КС. Сред. Юм. Эй тĕлĕк, эс те тĕлĕкпе çиç çӳрен çав. Так называют того, кто сделал что-нибудь не так, как следует. Орау. Е-е тĕлĕк, хăй аллинчи алсине шыраса çӳрет.

тĕлĕн

дивиться, удивляться, изумляться. А.-п. й. 77. Хунĕ Ваçлейрен тĕлĕнет. Тесть удивляется. Ib. 69. Ай-уй,— тет Ерхип арăмĕ тĕлĕннипе. Ib. 35. Трашка ачисем тăрна патне çитеççĕ те, шалт тĕлĕнеççĕ. Капк. Хальхи саманара ачасем пурте çавăн пек. Çулĕсене кура мар ăслă,— тет тĕлĕнсе. ЧС. Эпĕ пушар енелле пăхса тĕлĕнсе ларатăп. N. Эпĕ пĕлнинчен тĕлĕнмелли çук, эс пĕлменнинчен тĕлĕнмелле. Неудивительно, что я знаю, но удивительно, что ты не знаешь. N. Унăн калаçнинчен тĕлĕнмелле. Чĕр. чун. яп. й.-к. пур. 13. Тепĕр тĕслĕх (пример) тата тĕлĕнмеллерех. N. Тĕлĕнсе хытсах каймалла. N. Ăна хирĕç калаçакан улпутсем вăл сывалнинчен тĕлĕне юлнă. СТИК. Кун акăшĕсем йăлт (сначала написал шалт. потом зачеркнул) тĕлĕнсе каяççĕ: мĕнле ку Иван пуракне час тултарат, эпир темĕн чул тăрмăшсан та тултараймаспăр? тесе тĕлĕнсе аптраса çитеççĕ. N. Вара унтан мĕн тĕлĕнмелли? || Задуматься. Кив-Ял. Пире саван ан кĕттĕр, кĕттĕр-кĕттĕр, тĕлĕнтĕр. (Вăй юрри). К.-Кушки. Тĕлĕнсе лар, в задумчивости. Альш. Шухăшласа тĕлĕнсе ларнă чухне ман шухăшăмсене юрă уçрĕ. Юрк. Хура сăран алса тулĕ, ырă ут тăварнă чухне пулинччĕ? Ай-хай милай хамăр тăван тĕлĕнсе ларнă чухне пулинччĕ. Рак. Тĕлĕнсе хуйхăрса ларнă чухне çак юррăм пусарчĕ хуйхăма. Б. Олг. Тĕлĕнсе шохăшласа çӳрет çа çын (задумчив). Юрк. Тĕлĕнсе, тĕлĕрсе ларнă чухне юрă уçат пирĕн кăмăла.

тĕлĕр

дремать. СПВВ. МС. Анчах тĕлĕрсе кайсаттăм, тăратрĕç те (о сладком полусне. Обозначает оттенок сладости. СТИК.) Йӳç. такăнт. 6. Чуп час!.. Тĕлĕрсе çӳреттĕр. N. Тĕлĕрсе карĕ, сидя задремал. Хурамал. Ларнă çĕртех тĕлĕрсе кайнă (çывăрса кайнă). Орау. Эп пăртак тĕлĕрсе илтĕм эсĕ киличчен. Слеп. Ах тĕлĕрсе кайрăм янчах, эс мана тăратрăн. N. Тепĕр кунне Аксенов хăй сакки çине выртнă та, анчах тĕлĕрсе кайнă. Дик. леб 38. Çапла вĕсем пĕтĕм вăрăм çĕре калаçса ирттернĕ, ире хирĕç анчах кăшт тĕлĕрнĕ пек пулса илнĕ. Так они проговорили всю ночь и задремали только перед самым рассветом. Шурăм-п. Ывăнсан ыйхă та килет, пурте çывăраççĕ: пĕр хуçа анчах тĕлĕрсе те каясшăн мар. Полтава 60. Уçă сывлăш тĕлĕрет, ыйха çĕнсе тăраймасть. СПВВ. ИА. Çыврас умĕн тĕлĕрсе выртатăн. Шорк. Тĕлĕрес, немного поспать, подремать. СПВВ. Тĕлĕрет çывăрнă-çывăрман çын. || Думать. Кан. Ун чух ытти ялсем ун çинчен тĕлĕрме те пуçламан. Сред. Юм. Тем шохăша кайнă ĕнтĕ, пит тĕлĕрсе ларать (погрузился в думу), эпир сăмахланине те илтмес. Турх. Пит-куçĕпе салхуланса чавса çинче тĕлĕретчĕ. Тюрл. Тĕлĕрсе тăрать, задумался. || Грезить. || Хмуриться. Юрк. || N. Хуйхăпа чунăм тĕлĕрсех кайрĕ. Турх. Йышĕ (их хозяин) пӳртре тĕлĕрсе: а-ах! тесе хуйхăрать. || Смотреть пристально. Ст. Чек. Тĕлĕрсе пăхать; тилмĕрсе пăхать. || Сред. Юм. Пĕрмай пĕр тĕле пăхса пĕтĕм куç тĕлĕрсе кайрĕ. || О сохр. здор. Вăл чир лашана е ĕнене ерсен, вĕсем салхуланаççĕ, тĕлĕрсе пуçне усса тăракан пулаççĕ. СЧУШ. Тепĕр кунне амăшĕ апат çисен, лахханти çăра шывне ĕнине пама тухнă, курать, ĕни çимине çимест, тĕлĕрсе тăрать.

тĕлĕш

относительно. Альш. Вĕсене е Куславкканалла е Шупашкаралла леçе-леçе хăвараççĕ, тет, пирĕн ялсем. Анчах эпĕ вăл тĕлĕше пĕлсех каяймастăп вара. Бес. чув. 4. Ĕç тĕлĕшне вăл çамрăкранпах лайăх вĕренсе пынă. N. Акă мĕнтен ан намăслан, акă мĕн тĕлĕшрен суя намăс пирки ан хĕрел. ЧС. Анчах пурнăç тĕлĕшне тыта пĕлеймерĕмĕр (не сукели жить), çапла ĕнтĕ намăссăрланса сĕтĕрĕнсе çӳретпĕр (так говорили нищие старухи). N. Эй, ывăлăм, пур тĕлĕшрен те кунĕ пул. N. Вăл сирĕн патăрта пăртак пурăнас тĕлĕшрен эпĕ пĕре пăсăлмастăп. N. Çĕр çинче пур тĕлĕшрен те таса çын никам та çук. N. Пурлăх пухас тĕлĕшĕнчен калаçсан... N. Çынна хăртас тĕлĕшрен вăл пит куштан вара. N. Мĕн тĕлĕшпе эпĕ ку тĕрлĕ сан кăмăлна тупрăм та ĕнтĕ. Бес. чув. 6. Вăлах Микулая тĕн тĕлĕшпе нумай ăнлантара-ăнлантара панă. N. Эсĕ ман арăма анчах ан пăрах. Ун тĕлĕшĕнчен кăмăллă пул. Сет-к. Вăл тĕлĕшĕнчен (вăл тĕлĕшрен) эп аптрамастăп. Кан. Кирек хăш ялта хăйĕн уйрăм ăсталăх ĕçĕ паллă пулать: хăшĕ тир ĕçсемпе, хăшĕ чăпта тĕлĕшпе. N. Тытнă кайăксене сутас тĕлĕшпе. ЧК. Колхозсенчи тата шкулсемпе районри учрежденисенчи физкультурниксем граната ывăтас, сикес, чупас тĕлĕшпе спартакиадăна хатĕрленме тытăннă та ĕнтĕ. N. Январ уйăхĕнче тухмалли шурналсене вăхăтра кăларас тĕлĕшпе те типокрафире хăнт та тумаççĕ-ха. Истор. Анчах тăшмана тавăрас- тĕлĕшреи пит хытă чĕреллĕ пулнă. || Повод. О сохр. здор. Хура халăх хушшинче çак тĕлĕшпе (по этому поводу) темиçе тĕслĕ урăх сăмах та илтме пулать. Бес. чув. 15. Микулай: мĕн пухăвĕ тата? тесе ыйтрĕ, анчах ача пуху мĕн тĕлĕшпе пулнине пĕлмен. || Для. Патшалăх тĕлĕшĕнчен ĕç пит нумай. Сред. Юм. Он тĕлĕшĕнчен тем те килсе тохĕ, пит телейлĕ мар-и ô. N. Анчах мĕнле ырă çын тĕлĕшĕнчен те усаллăх тупăнать. Сл. Кузьм. 159. Сирĕн тĕлĕшрен тумаллине вăй çитнĕ таран турăмăр. Ib. 43. Ĕнтĕ эпĕ санăн тĕлĕшĕнчен тăвас ĕçе турăм. || Из-за. Кан. Çав тĕлĕшпе чирленĕ шултăра выльăха йĕтĕн е кантăр çăвĕ памалла. N. Вара Иван вăл тĕлĕшпе çулталăк та çичĕ уйăх хурлăх курса, тертленсе пурăнмалла пулнă. || С. ЧС. Ыйхă тĕлĕшпе нимĕн тăва та пĕлместпĕр. || О, об. N. Вутă тĕлĕшне тата çырса ярăр. N. Сан тĕлĕшĕнтен савăнса хĕпĕртем. || По. N. Эпĕ пĕре хамăн тĕлĕшпе шухăшлап, пĕре сирĕн тĕлĕшпе. || Через. N. Аçу миçе тенкĕ усă кӳчĕ утă тĕлĕшпе. || Шашкар. Чĕрне хори тĕлĕшне те тăрмастăп.

тĕм карăк

очень черный глухарь. Хурамал. Ку сăмахсене кала пĕлмен çын, хăй те вăл тĕм карăк.

тĕмеске

кочка. N. Тĕме, тĕмеке, тĕмеске, тĕмешке, кочка. Ст. Чек. Тĕмеске — йĕпе çĕрте сиксе тухнă çĕр. Сĕт-к. Тĕммĕн-тĕммĕн тĕмески, хора кăткăсам ерчĕç поль. N. † Пирн хăтайăн кил хошши тĕмеске те лопашка. || Бугор, возвышенность, холмик. БАБ. Пулат киремечĕ çинче пĕр тĕмеске пур. N. Тĕмеске çине вир акрăм, унăн вăрри халĕ те пур. N. Уйра тĕмескерех çĕртре юр хуралма пуçлать. N. Чупрăм чупрăм та пĕр тĕмеске хыçне кĕрсе выртрăм. || Курган. N. Авалхи вилнĕ çын çинчи çӳлĕ тĕмеске. ÇМ. Хирте пĕр тĕмеске пĕр пĕччен. || Трахома. Кăвак ялхах карсан каярахпа куç çине малтан сăрă тĕмеске пухăна пуçлать. || Муравейник. N. Виле кăткă тĕмески пек выртса пырать. || Кочкистый. Тайба Т. Тĕмеске çулсене тĕпретсе...

тĕмсĕр

тупой, неразвитой. Тюрл. Кудемер. Çавăрнайман тĕмсĕр çын, вахлак.

тĕнĕ

дьшовое окно в стене. Зап. ВНО. Тĕнĕ, отверстие с задвижкой в стене выше печи (в курных избах); открывалось во время топки для дыма, а после топки, если в избе замечался угар. N. Тĕнĕрен тухан кăвак тĕтĕм, çӳле каять, пĕлĕт пулать. Питушк. Тĕкĕ уç-ха. Лашм. Чӳречĕрсем çинче салат турăм, тĕнĕ тулашĕнче типĕтрĕм; мăйăр хуппи çинче пылантартăм, икел хуппи çинче йӳçĕтрĕм. N. Тĕнĕ — алăк çинче çӳлте тĕтĕм кайма; кăмака умĕнче, тĕтĕм кайма, пĕрене касса шăтăк тунă. Ск. и пред. чув. 76. Çутă кӳртмест нимĕн те тĕнĕ пек çеç чӳрече. А.-п. й. 4. Тĕнĕрен тĕртрĕм те — кĕчĕ кайрĕ. Изванк. Унтан вара тĕнесене, вилнĕ çынсем ан пăхчăр тесе, ялта миçе ват çын вилнĕ, çавсене пурне те асăнса, унтан ан пăхăр, луччă алăкпа кĕрĕр тесе хупса питĕрсе лартрĕç. Хунă вăхăтра вилнĕ çын кĕлеткен курăнса тĕнĕрен пăхать те, ăна чĕрĕ çын курсан вилет тетчĕç, çавăнпа тĕнĕсене питĕрсе лартатчĕç. (Поминки). Чăвашсем 33. Çав пумилккене вилнĕ çынсем пит нумай пыраççĕ, терĕ. Ăна хăмăт виттĕр тĕнĕрен пăхсан, вăсем пурте курăнаççĕ, терĕ. Чураль-к. Ай пусăк пичи, пусăк пичи, алăкран аллă тапрăм, тĕнĕрен тăххăр тапрăм, лăпăрлă карчăк çите килет, çӳхеме те çисе ячĕ, такмакăма та çисе ячĕ, хама та çисе ярать. Баран. 8З. Пӳртĕн пĕр енчен çĕрпе тан туса тĕтĕм кайма тĕнĕ каснă. Ib. Тĕннин çӳлĕшĕ пĕр аршăн, вăл уçăлать те, хупăнать те. Сала 144. Ку пуртă илет те, тĕнĕ туса парать. СПВВ. МС. Тĕнĕ — кăмака çинчи сĕрĕм тухмалли шăтăк. СПВВ. ЕХ. Тĕнĕ — хура пӳртĕн стенине тĕтĕм тухмашкăн шăтарни. СПВВ. ФВ. Тĕнĕ — пӳрте стенана шăтарса пĕчик шăтăк тăваççĕ: вăт хутса çунтарсан сĕрĕм тухтăр тесе ăна уçса пăрахаççĕ. ЩС. Тĕнĕ — слуховое окно в черных избах. Изамб. Т. Ашшĕ-амăшĕ хăй килĕнчен кайнă чухне хăйĕн ачисене çапла каласа хăварат: астăвăр! килтен ниçта та ан кайăр; каç пулсан тула пĕччен и тухăр. Тĕнĕре калаçни илтĕнсен турчăкапа чышса çапла калăр: кунтан вăталăх тетесе кайрĕçĕ, çавăнта кайăр, кунта çук. Сред. Юм. Тĕнĕ или кошак чӳречи — алăк панчи пĕчик шăтăка калаççĕ. N. Тĕнĕ — вентилятор. СПВВ. ПВ. Тĕнĕ — форточка. || Дымовая труба. Баран. 17. Темиçе сукмак тăвать, темиçе тĕнĕ кăларать.

тĕнче

мир, свет, вселенная. Баран. 243. Мĕн пур типĕ çĕре пилĕк пая уйăраççĕ. Вĕсене тĕнче пайĕсем теççĕ. Качал. Сан пакки хитри тĕнчипа та çук. Ск. и пред. чув. 83. Ӳсĕр кĕрӳ пуçĕнче тĕнче вăр-вăр çаврăнать. N. Тĕнче-çанталăк, çут çанталăк. N. Тĕнче = çут тĕнче. КВИ. Алă çемçе, тĕнчере унтан çемçи ним те çук. Мягка рука своя для всех, пышней ее на свете нет. А.-п. й. 18. Вăл икĕ ураллă этем, çакă вăрманăн хуçи, унтан асли, унтан вăйли тĕнчере урăх никам та çук,-тет упи. Ib. 66. Сан пек ухмах тĕнчере пур-ши? — тет. Вара тĕнче тăрăх ухмах шырама тухса каять. Ib. 67. Унтан старик аптранипе: тĕнчере ухмах татах нумай пуль тесе, килне таврăнчĕ, тет. ГФФ. † Эй, пирн йор! Пирн йор пекки тĕнчере те полас çок. Ах, песня наша! Такой песни нет во всем мире! N. † Вăрманта йăвăç пит нумай, юман йăвăç паллăрах. Тĕнчере влаç пит нумай, совет влаçĕ вăйлăрах. N. Советсен Хĕрлĕ çарне тĕнчипеле мухтаççĕ. И. Тукт. † И, çилсем вĕрет, вичкĕн çил вĕрет, хаяр аслати капланса килет. Кĕмсĕртет, кисрет, тĕнчене чĕтрет, патша тĕрмине аркатса тĕпрет. Ib. † И, çилсем вĕрет, вичкĕн çил вĕрет, вăйлă çăмăрсем капланса килет. Ултавах тĕнчи, йăвăр самани пирĕн чунсене тыткăна илет. (Ĕлĕкхи юрă). Ib. Чĕрене кĕрсе вырнаçнă хыççăнах уйăрчĕç-çке пире иксĕмĕре çак тĕнчери тискер этемсем... Ст. Чек. Тĕнчене евкелĕ пулчĕ: тĕнчене пĕлмелле пулчĕ = тĕнчене сарăлчĕ (мĕн çинчен те пусан). N. Тĕнче капла çаврăнать иккен. N. Тĕнчипах йăтăнсанчĕ, тийăн. БАБ. Пăсташ тасатакан хамăр патрах килсе кĕчĕ. Пĕркун тĕнче тăрăх (повсюду) икĕ эрне шыраса та тупаймарăмăр (такого человека). Никит. Тăта хăшĕ-хăшĕ тĕнче вĕçне çитрĕмĕр пуль тесе хăраса чĕтресе çеç лараççĕ (в засуху). Полтава 72. Тĕнче сасси мĕскĕне илтĕнмесĕр юлас çук. П. Пинер. Ухмаха тĕнче тикĕс. (Послов.). Коракыш. Пĕр тĕнче пĕтет, тепĕр тĕнче тухать. (Кунпа каç). СТИК. Эх, тĕнче такки мунча сакки! Альш. Тен çапла лара-лара кайнă ĕнтĕ вăл тĕнче (расселились). Ib. Шăпăр-шăпăр çумăр çăвать: тĕнчисене тикĕс тивет-ши? Тайба-Т. Çак килте камсем пур, тĕнчене тухса çӳренĕ çынсем пур (бывалые люди). N. Топ сассипе тĕнче çĕмĕрлет. N. Тĕнче çĕмĕрĕлсе çеç тăрать. ГТТ. Тĕнчене урлă турттараççĕ. || Орау. Юр та ирĕле пуçларĕ, кураксем те килчĕç, тĕнче киле пуçларĕ ачăсене валли, ак кĕç çула пулать. || НИП. Питĕ хĕвел хытă хĕртнĕ чухне тĕнче выляса тăрат, теççĕ (е: вăрмансем выляса тăнă пек курăнат, теççĕ. || N. Тĕнчене куртăмăр. Всего испытали. || Альш. Тĕнче вăл хăмăшлăхсенче! Раздолье... || Изамб. Т. Епле, туйра тĕнче тапрăра? || Чудак. СТИК. Тĕнче! Эс кăна мар вĕт çын, ыттисен те ачисем саннĕ пекех салтака каяççĕ. Удивительное дело, чай не у одного тебя берут детей в солдаты. || Сред. Юм. Эй тĕнче порнатпăр-ха порнăçа. М. Васильев. Ак мăскара, ак тĕнче! ак тин телей тор парать. N. Тĕнче вĕт! || Общество. КВИ. Анчах вăйлă этем те хăй тĕнчине пăхйнать.

тĕнче вăрманĕ

олух. СТИК. Вăт тĕнче вăрманĕ! Эс мĕн вăрманта пурăнатна, çак япаланах та пĕлместĕн. Пулат иккен ним пĕлмесĕр пурăнакан çын! Бывают, оказывается, олухи.

тĕнче хурлахĕ

печаль, горе. Ст. Айб. Эпĕ савнине çын савсан, вăл та тĕнче хурлăхĕ. N. Атте-аннерен уйăрăлсан, çавăнта пулĕ тĕнче хурлăхĕ.

тĕп йĕрле

изучать. N. Çав çын авалтан мĕн пурăннă этем ăслăлăхне тĕп йĕрлет.

тĕпле

вставлять дно (в ведра, в кадки). Изамб. Т. Витре тĕплеççĕ. Сет-к. Витре тĕплемелли пор-и? || В перен. смыс. N. Унтан кĕчĕç пӳртелле пичке тĕпне тĕплеме. || Делать чищобу, корчевать. Изамб. Т. Вăрман тĕплеççĕ. О Японии. Вăрман тĕплесе, лачакасене, шурлăхсеке типĕтсе çĕр тăваççĕ. Календ. 1907. Ĕçлеме юрăхлă çĕр тупас тесен, çав вăрмана малтан тĕплес пулать. Хурамал. Тĕплес-вăрмана тымарри мĕнĕпех çаратса илес. Сред. Юм. Тĕп тĕплеме ломсăр, вăрăм авăрлă портăсăр ан та кай, порĕ пĕр тĕплейрес çôк. || Обшить (тесом). Орау. Кĕлет пуçне хăмапа тĕпленĕ. Чертаг. Пӳрт çамкине тĕпленĕ. || Расследовать (дело); допрашивать; исследовать. КС. Лайăх тĕпле. Хорошенько расследуй дело (напр., во время кражи). N. Комиссия çĕр нушине тĕплемелле пулнă. Хорачка. Тĕплесе ит, разузнать. N. Пурне те тĕплесе çырса илчĕç. N. Лайăхрах тĕплесе çыр. || Основательно. N. Чăваш историне тĕплесе çырас пулсан, авалхи кĕнекесене нумай вуласа тухас пулать. N. Пит тĕплесе çырнă. N. Малалла тĕплесе каласа парăпăр. N. Пит ăслă, ĕçе лайăх тĕплесе тăвакан çын. || Аккуратно. N. Симун кантуртан таса укçан- вăтăр тенкĕ илчĕ. Лайăх кăна тĕплесе чикет те чуптарать килелле. || Назв, игры в козны, когда козны ставятся поперек того направления, в котором бьют. См. мĕтеçле. Изамб. Т. Мĕтеçле тĕпле вылянă чухне малтан сахисене мĕтеçсем патĕнчен пурте пĕр енне ытаççĕ, камăн сахи мĕтеçсене çывăх, ул тĕп тăват (говорит: манăн тĕп!), ыттисем сахи вырăнĕсенчен мĕтеçсене переççĕ, миçе мĕтеç юлат, пурне те тĕп тăваканни илет.

тĕплен

установиться. N. Анчах унăн, çамрăкскерĕн, шухăшĕсем ун чухне йăлтах тĕпленсе çитеймен. Пир. Ял. Райкка (Ерне) ролĕ тĕпленсех çитмен. || Пропасть, исчезнуть. КС. Тĕплен, чтоб пропал. Ib. Тĕпленмен куçу-пуçупа (жалуется на свои глаза). || Разориться. НИП. Тĕпе юлни; тĕпленнĕ (= çаралнă), уйрăлса тухни тĕкленнĕ (= пуйнă). || Умереть. Юрк. Тĕпленнĕ япала (брань). КС. Вăлсен кил ăшчиккинче пĕр çын та юлман, йăлтах тĕпленнĕ.

тĕплĕ

с дном. N. Сарлака тĕплĕ кимĕ. || Со стволом. N. Куккăр кăна тĕплĕ шур хурăн. Завражн. Тĕплĕ йĕм, штаны без разреза. || Обстоятельно. Бес. чув. 4. Вăл Коран вулама пултарнă, тутарла кĕлĕсем пĕлнĕ, анчах Микулая хирĕç тĕплех калайман. || Сохранный, надежный. Сред. Юм. Пит тĕплĕ çĕре пытарса хотăм, никам та шыраса топас çок. Янш.-Норв. Киле пырсан (отец жениха после çураçни), парнине пурне те кăтартать те, питĕ тĕплĕ çĕре пуçтарса хурать. Рукоп. календ. Çыру тĕплĕ пултăр тесен, заказной çыру ярас пулать. || Осмотрительный, предусмотрительный, заботливый. Paas. Б. Олг. Ах тĕплĕ ку (ăслă çын)! Изамб. Т. Тĕплĕ çын, аккуратный. Чăв. й. пур. 11. Тĕплĕ пул, чипер йĕркелĕ пул. Четыре пути. Манăн арăм ăнчĕ: харсăр тĕплĕ пулчĕ. Чăв. й. пур. 29. Çав арăм пит тĕплĕ ăслă çынах пулман. || Надежно, твердо, крепко, аккуратно. Ст. Чек. N. Тĕплĕ тăраççĕ (крепко). Календ. 1904. Пурне те тĕплĕ тăвать, пурлăхне те пит тĕплĕ тытать. Орау. Ытла васкаса тăвать вăл япалисене, çавăнпа тĕплех пулмаççĕ ун япалисем. || Основательно, подробно, точно. N. Ача çинчен тĕплĕрех пĕлĕр. N. Тĕплĕ пĕлмен пирки. N. Тĕплĕрех ыйтса пĕл. Чăв. й. пур. 6. Çавна вара епле пулнине килсе тĕплĕ ыйтса пĕлчĕç (дознание). N. Итлекен те, вулакан та тĕплех пĕлмест хыпарне. || В сохранности, в целости. N. Тĕплĕ усра. || Надежное место. Урож. год. Укçи выртать тĕплĕре, йăсран тунă арчара. || N. Эпĕ чăнтан тĕплĕ ывăл, пурте мана тивĕçлĕ.

тĕплĕ йĕркеллĕ

обстоятельно. Альш. Хăйсем тĕплех-йĕркеллех калаççĕ пек, анчах темиçе çын çăварĕнчен пĕр чĕрене тивмеллех сăмах пек тухать (в песнях погог о недостатках других).

тĕпле-йĕрлĕ

основательно; подробно. Альш. Ăна вăл тĕплĕ-йĕрлĕ каласа çыртарать. || Порядочный. Чăв. й. пур. 10°. Çав Михеле шап тĕплĕ-йĕрлĕ çынах мар, тĕрлĕ енне шухăшлакан çын.

тĕплĕ çын

аккуратный. Шибач. СПВВ. ИФ. Тĕплĕ çын япаласене çухатмас, тĕллĕ (час тупмалла) çĕре пуçтарса тăрат. СТИК. Пит тĕплĕ çын: япалана ăçта килчĕ унта пăрахмаст, тĕплĕ пуçтарса хурат (аккуратно кладет вещи, по местам).

тĕп пул

разориться. Собр. Тарçине шанакан тĕп пулнă, теççĕ. Кто надеется на наемника, тот пропадает (разорится). (Пословица). Изамб. Т. Кавал Сахарĕ тĕп пулнă темест-и? Не правда ли, что Захар Ковалинский разорился. || Замаяться. СТИК. Çав ĕçе тăваймасăр тĕп пултăм. Замаялся я с этим делом. N. Сана шыраса чисти тĕп пултăмăр. || Пропадать, сгинуть. Бугульм. Пире хĕрсем ан кĕтчĕр, кĕтчĕр-кĕтчĕр ан кĕтчĕр, кĕтнĕ çĕртех тĕп пулччăр. Абыз. Вăтăр тенкĕ парса арăм илтĕм, вăтăр тенкĕ тĕп пултăр, арăм çинчен куç каймар. ЧП. Ялтиех те тăшман тĕп пултăр. Стюх. Тăшман тени тĕп пултăр, савнă тусăм сыв пултăр. N. Вăл-ку тĕп пултăр. Истор. Игорь те çавăн пекех пире тĕп пулмасăр чунне кантарас çук. Сред. Юм. Камăн та полса йăх-тĕп пĕтсен, ачапча полмасан, тĕп полнă, теççĕ. Байгул. Эпир илес хĕрсене ырă çын илтĕр тĕп пултăр, мĕскĕн илтĕр усă куртăр. N. Тĕп пул эсĕ (проклятие). КС. Тĕп пулах кайтăр, унпа калаçмастăп. Ну его, я с ним не буду разговаривать. Ib. Тĕп пултăр-и, туртмастăп. Ну его, не буду курить.

тĕпсĕр

бездонный. Н. Лебеж. улăхрăм çӳлĕ ту çине, пăхрăм тĕпсĕр тарăна. Хора-к. Вăл пулнă, ку пулнă, апла-капла никĕшĕ те пулман, тĕпсĕр питсĕр хуплă пулнă. Шурăм-п. Эпĕ сан амуна тĕпсĕр хутаç тыттарам-и, серте татма çул кăтартса хам ярам-и? Эп аçуна тĕпсĕр кĕлĕнче тыттарам-и, хупах çулне хам кăтартса хам ярам-и? Сред. Юм. Тĕпсĕр пăталккана ятăм (съел). Чураль-к. Тĕпсĕр катка аш тулли. (çĕрĕ). N. Тинĕс тĕпне сикиччен, тĕпсĕр çырмана сикем, тет. Эпир çур. çĕршыв 27. Хăш-хăш кӳлĕсене тĕпсĕр кӳлĕсем теççĕ. || Без основания. Собр. Тĕпсĕр капан айĕнчен утă туртăп. (Кăнчала арлани). || Неэкономный, нехозяйственный. N. Тĕпсĕр çынпа ĕрет çук. Сред. Юм. Тĕпсĕр япалана пуçтарса ôсрамас. Чăв. й. пур. 10°. Тĕпсĕр çынна тĕмен çитмен. || Неосновательно. СПВВ. Тĕплĕ тăвас, тĕпсĕр тăвас. || N. Йăхсăр, тĕпсĕр çын, безродныЙ. || Очень. Питушк. Кăçал тĕпсĕр нумай шыв толнă.

тĕпел

передняя часть избы, угол перед печкой. Шорк. Тĕпел вăл хĕрарăм кукри. СТИК. Тĕпел называется передний правый угол избы. Там обыкновенно ставят разную посудину. Тĕпел обыкновенно загораживается голландкой. N. Унтан тăраççĕ те, кĕрӳ сĕтел хушшине минтер çине пырса ларать, хĕр тĕпеле сĕтел хушшинех, минтер çине кайса ларать. Шурăм-п. Сарлака сакран тур кĕтессинелле сак. Унтан тĕпелелле каллех сак. N. Ирт тĕпеле, лар алăк патне. (Шутка). Ау 384. Тĕпелерех кил, алăк патне лар. (Поговорка). Вомбу-к. Тĕпел тесе кăмак омĕнчи кокăра каланă. N. Тĕпел – кăмака умĕ. N. Арçынсене туйра кĕрекене, хĕрарăмсене тĕпеле лартаççĕ. N. Асанне тĕпелте йăва пĕçерет. Менча Ч. Эй, ырă чӳклемем, сана çунатлă хурăмпа, пиçнĕ хурçăмпа, ырă туррăм, сана асăнатпăр, витĕнетпĕр, тĕпеле кин парăсăнччĕ, тет; алăк патне кĕрӳ парăсăнччĕ, тет. Алăк панчен пăхсан тĕпеле вăтанмалла тумăсăнччĕ, тет; тĕпелтен пăхсан, алăк панче вăтанмалла тумăсăнччĕ, тет, ырă туррăм, çырлаха пар, амин. (Из древнего моленья чӳклеме). Б. Олг. Иртсем тĕпелерех, маларах (ближе вперед). Пшкрт. Тĕпелелле иртех. (чужому). Юрк. Тĕпелелле иртсе ларăр. Ib. Тĕпелелле те, алăк патнелле те чупкала пуçлать. Алших. Пĕр пысăк çын кĕнĕ, тет те, тĕпеле пырса ларнă тет. Пшкрт. Тĕпеле икĕ кĕтессине икĕ сĕтел лартаççĕ (в шилике). Ачач 49. Ирт тĕпеле. Ак, чей тултарса парам сана. || М. Сунчел. Ăрама тухсан нуммай та тăмарăмăр, тĕпел енчен хапха енелле шăнкравпа шăнкăртаттарса, юрласа иртсе кайнине куртăмăр. Вăл çынсем вăрмана юпа касма каяç иккен. (Петĕрпе Мĕкĕте юпи).

тĕлĕл-тепĕл

с грохотом. Яргуньк. Валяй дубинушка çитсессĕн, пĕре ĕнсерен пачĕ те, çын тĕпĕл-тепĕл татăлса анчĕ.

тĕпче

допытывать, выпытывать. Сред. Юм. Мĕнле çын эсĕ? тесе ыйтса тĕпчет. Ib. Тĕпчесе пĕл эс она (это ты как-нибудь выпытывай). Ск. и пред. чув. 6З. Йăлтах тĕпчесе пĕлчĕ вăл унтан. СПВВ. ИА. Сутра питĕ тĕпчесе ыйтаççĕ. Альш. Килĕ-йĕрĕсенче епле-епле пурăннисем çинчен ыйтса туса тĕпчесе тăман эпир вĕсенчен ача-пăча. N. Аçăр пурăнать-и сирĕн? Тата тăванăрсем пур-и? тесе тĕпченĕ вĕсенчен. || Допытываться. А.-п. й. 48. Мĕнле çĕнĕ хыпарсем? — тесе тĕпчет кашкăрĕ. || Расспросить, разузнать. БАБ. Вăл манран мĕшĕн килнине (зачем я пришла) пĕтĕмпе ыйтса тĕпчерĕ (расспросил). Хурамал. Эсĕ вăл сăмаха тĕпчесерех кил-ха (= лайăхрах пĕлсе кил). Чув. календ. 1910. Çĕрне тупсан, хакне лайăх тĕпчес пулать. Ib. Çĕр илсе ĕçе пĕтерме мĕнле-мĕнле хут çырмаллине лайăх ыйтса тĕпчес пулать. N. Тек хам ăшра шухăшласа хама хам тĕпчесе çӳретĕп. N. Петрункевич каланă сăмахсем пирки пăртак тавлашсан пухури çынсем пурте халăха мĕн калассине часрах тĕпчемелле тунă. Ст. Чек. Унтан тĕпчесе ыйтса пĕлнĕ (тĕпче, расспрашивать). N. Симун унтан йăлтах тĕпче пуçларĕ Пуриссем епле çӳрени çинчен. || Исследовать.

тĕр

должно быть, наверное, возможно, пожалуй. А.-п. й. 80. Пĕрре вăл шухăша каят: „Эпĕ вĕт нихăçан та пăрçа акса курман, çавăнпа манăн тырă пулмасть-тĕр“,— тесе шухăшлать. Юрк. Паçăр мĕскерлескер-тĕр, пысăк кăна хĕрлĕ сухаллă çын чăматан йăтса тухнине курсаттăм. Менча Ч. Пуяннисем укçа хураççĕ, чухăннисем арçын ача пулсан, е пиçиххи хураççĕ, е шур тӳме-тĕр мĕн-тĕр хураççĕ (ребенку на зубок). СЧЧ. Епле йĕркепе чӳклеççĕ-тĕр, эпĕ ăна пĕлейместĕп. Юрк. Кĕлет те пачĕ-тĕр? — Пачĕ, тет.— Вите те пачĕ-тĕр? – Вите те пачĕ, тет. Расск. Эсир сăнакансем-тĕр, тенĕ.

тĕр

комкать, Тим.. Тĕр тĕрме, ăна тĕрме мĕнĕ пур? Хуç хуçма, ăна хуçма мĕнĕ пур? (Вырăн пуçтарни). Тогач. Хуç хуçмалла, хуçмалла, унта хуçасси мĕн пур, тĕр тĕрмелле, тĕрмелле, уна тĕресси мĕн пур? (Тӳшек пуçтарни). || Собирать в кучу (солому). Изамб. Т. Малтан сеникпе сиктернĕ улăма тĕрсе чикĕм-чикĕм тăваççĕ. Сред. Юм. Авăн çапнă чохне кĕлтесĕне олăмласа тохсан, олăмне сиктерсен, тĕреççĕ (собирают в кучу). || Орау. Лекĕрсем амаль тунă чухне муклашкаллă тăракан амальсене тĕрсе çăнăх пек тăваççĕ. || Шурăм-п. Ĕçлекен çын апат нумай çиет; пăлатниксем те çавăнпа апата хыт тĕреççĕ. Сред. Юм. Апата тĕрет анчах. Много и скоро ест. Орау. Хăяр хуралçи çаккăра тĕрет анчах, леçсе те çитерме çук. Ib. Ĕне ута тĕрет анчах.

тĕреклĕ

прочный, крепкий, сильный. Изамб. Т. Тĕреклĕ çын, т. йывăç, т. пӳрт, т. хапха. N. Тĕреклĕ = çирĕп. N. Тĕреклĕ çын, здоровяк. N. Тĕреклĕ витре (такое, что не скоро изломается). Ст. Чек. Тĕреклĕ тунă сĕтел лăчăртатмас (не скрипит). Череп. Тымар тĕреклĕ ларат. N. Тĕреклĕ пурăнать (про богатого). Чăв. й. пур. 13°. Вăл хăй пит тĕреклĕ пуян пулнă. N. Кунталла халăх тĕреклĕ пурăнать. Чăв. й. пур. ЗЗ°. Çав Иван ĕлĕк пит тĕреклĕ пурнăçлă пулнă.

Тĕрер

(т’э̆рэр), назв. речки (приток р. Цивиля). Чуратч. Ц. Тĕрерте пĕр çын лашасене шыва кӳртет. || Назв. селения Тюряры (Красноарм. р.).

тĕрĕ

узор, вышивка, рисунок. Нюш-к. Икĕ енни пĕр пекки çын пĕлми тĕрĕ. Унпа юнашар ухмах тĕрĕ. Çын пĕлми тĕрре пит ăста çын анчах тăвать. Чăнах та çын пĕлми тĕрре тăвакан çын кирак мĕнле тĕрре те тума пултарать. Çын пĕлми тĕрре халь тума пăрахнă. Куна куç витĕр курман карчăк чухпа тăвса пачĕ. ЧП. Ӳкерсе тума тĕрĕ мар. Сл. Кузьм. 164. Тĕрлĕ тĕрĕсемпе илемлетсе пĕтернĕ. М. Яниково. Ĕлĕк ку тĕрре (расшитый узорами платок) кĕрӳ туйра çурмаран хутласа икĕ кĕтеслĕ тăвса çурăм çине çакса çӳренĕ. Т. II. Загадки. Юплĕ-юплĕ тĕрĕ йăвăç çинче чĕрĕ аш çакăнса тăрать. (Пилеш). Нюш-к. Тĕрре хуратрăм тени пир çинче пĕр çипе тĕрĕ мĕнле пулассине йĕрлесе тухрăм тени пулать. Мыслец. Тĕрĕ, вышивка. Кубово. Эс мĕн тăван, тăхлачă? – Йăвăр тĕрĕ тăватăп. Шемшер. † Тĕрре пĕлмен хĕрсене сарă порçăк нушнах мар. Образцы 22. † Тĕрре пĕлмен хĕрсене мĕне кирлĕ сар пурçăн. Ib. 4. † Ялан вăйăпа пулас мар, тĕрĕ тумасăр юлас мар. Ib. 1. † Кăвак чечек тăррисем – вĕт улача тĕррисем. || Рисунок на монете. Шаймурз. Йешĕлех те хурăн çулçисем чистă патша укçи тĕррисем. N. Укçа тĕрри пур пирĕн, эпир тухса кайиччен, ӳкерейсе ăна юлсамăр. Тим. Пирĕн савна тусăн куçĕсем çĕнĕ çитмĕллĕхĕн тĕрри пек. Юрк. Виç пус укçи тĕрри пур.

тĕркен

окутаться. Пшкрт. Çын тĕркенсе выртат (окутался).

тĕркĕш

тесниться, грудиться. Эпир çур. çĕршыв 12. Хĕлле пирĕн пӳртре путексем те, пăрусем те пурăнаççĕ. Çапла тĕркĕшсе пурăннă пирки сывлăш таса пулаймасть. Туперккульос. Çынсем пĕрле тĕркĕшсе пурăннă çĕрте, вĕсем хушшинче тĕрлĕрен çын пулать. || Шуметь, возиться, толкаться. Сред. Юм. Тĕркĕшсе çӳрет, борется, играег, возится, валяется. Ib. Мĕн тĕркĕшсе çӳрен тумтире ватса. Аттик. Ача-пăчасем хĕпĕртенипе çĕрĕпех тĕркĕшеççĕ. Ст. Чек. Тĕркĕшес, кĕрешкелесе çӳрес (возиться, бороться, драться, о детях). N. Ярмăнкă вăхăтĕнче усĕрлекен те, тĕркĕшсе çӳрекен те нумайланчĕ. || Бегать быстро. СПВВ. ФИ. Тĕркĕшес — пит хытă чупса çӳресе шавлани. Хурамал. Сурăхсем хушшине кашкăр кĕрсен, сурăхсем тĕркĕшсе чупаççĕ (пĕрин çине пĕри таптаса чупаççĕ). || Волноваться. N. Хура халăх çавна китсен пăлхана пуçланă, унтан патаксем шырама тытăннă. Çапла халăх тĕркĕшнине курсан тиексем, старшинасем урам тăрăх тарса хăтăлнă. || Пылать (об огне). КС. Вут тĕркĕшет (пылает). || Браниться. КС. Хыт тĕркĕшрĕç вăлсам. || Ссора. Б. Олг. Тĕркĕш туас мар! || Тесно. Шел. П. 67. Урамĕсем питĕ пылчăк, пасар таврашсем тĕркĕш. || Шумно. N. Ир тăрса каç выртиччен тĕр-тĕр туса тĕркĕш пурнакан çеме пек иртсе каять. || Встр. в сложении: вăрçă-тĕркĕш.

тĕрлĕ

разный, различный, разнообразный, всевозможный; всякий. А.-п. й. 94. Шурă халат тăхăнса, тухтăр пекех тумланса, сарă чăматан йăтса, тĕрлĕ кĕленче хурса, ĕне хӳрине чиксе, хуллен утать хулана. Чăв. юм. 1919. Шыв хĕрринче чăнахах та тĕрлĕ çĕртен тухатмăшсем пуçтарăннă. N. Чăвашсем хĕлле тĕрлĕ çĕрте тĕрлĕ пурнаççĕ. Кив-Йал. Чăвашла сăмах тĕрлĕ вĕт вăл чыстă. N. Тĕрлĕ кун кунта. N. Манран тĕрлĕ майпа чăвашсен пурăнăçĕ çинчен ыйта-ыйта пĕлчĕ. Кама 30. Тĕрĕксен те çынсем тĕрли пулаççĕ, сирĕн пеккисем те пур вĕсен, пирĕн пеккисем те нумай. N. Тĕрлĕ тĕслĕ чечек. N. Стариксем тĕрли тĕрлĕ калаççĕ. Вишн. 64. Çав сĕтне урпа шывне мĕн чулĕшер илсе хутăштарас пулать-ши? Вĕсене тĕрлĕ вăхăтра тĕрлĕшер илсе хутăштарас пулать. N. Ака (плуг) тĕрли пур. Сред. Юм. Тĕрлĕ кил ăшчикки. (Гов., если в доме не одна семья). N. Пирĕн патăмăрта Кăмаша ятлă пит пысăк вăрман пур. Çав вăрмана тĕрлĕ тĕлтине тĕрлĕ ят хунă. О Японии. N. Хуртсем вĕсем тĕрли пур. Сред. Юм. Пĕр тĕрли кайрĕç онта. Некоторые пошли туда. N. Ку тĕрлĕ, мĕн тĕрлĕ, виç тĕрлĕ, урăх тĕрлĕ. || Неодинаковой продолжительности. Баран. 121. Тĕрлĕ йывăçăн ĕмĕрĕ тĕрлĕ. || Хурамал. Кĕлле тăрсан, кашни тăмассерен харкам хăйне пĕр тĕрлĕ асăнса чӳкленĕ. N. Çĕр салтак çĕр тĕрлĕ калаççĕ. || Юрк. Пĕр тĕрлĕрех пурăнакан çынсем. Ст. Чек. Пĕр тĕрлĕ, ку тĕрлĕ. Ib. Пĕр тĕрлĕ тăратпăр-ха. || Ходар. Чӳклемене вырăсла пурăнакан чăвашсем те тăватчĕç, анчах вăлсем урăх тĕрлĕрех тăватчĕç. || N. Вăл тĕрлех çиленсе ан пĕтер-ха. N. Анчах çав тĕрлĕ савăнăçлă пурăнăç манăн часах улшăнчĕ. Тим. Шурă хурăн ӳсет мĕн тĕрлĕ? Çулçисем çаврака çав тĕрлĕ. Янтик. Аслă вăрманĕсем мĕн тĕрлĕ, çулçисем тăкăнаççĕ çав тĕрлĕ; пирĕн аппа-йысна мĕн тĕрлĕ, пирĕн те пуласчĕ çав тĕрлĕ. || С. Тим. Эх пархатарсăр, пĕрте çын тĕрлĕ хăтланмастăн-ĕçке (çын тĕрлĕ, прилично, пристойно). || Вид. Баран. Ыраш икĕ тĕрлĕ пулать.

тĕртлет

смеяться в нос. СТИК. Мĕн тĕртлетсе ларатăр, ытла çын умĕнче те вăтана пĕлместĕр-ĕçке (особый смех в нос, с остановкой, вăрттăн кулни). Орау. Мĕн эсĕ паян тĕртлетсе çӳрен? Что ты расфыркался. || КС. Тĕртлетсе (е: тĕртлеттерсе) çӳрет, недоволен и выражает походкою и движениями. || Сам. 78. Алăк панче кĕтесре пĕччен шăрчăк тĕртлетет.

тĕрт

толкать. Четырлы. Лаши тĕртсен кайса ӳкмелле. А.-п. й. 77. Пĕр йăвăç тĕмĕ айне пысăк шăтăк алтрĕ те арчана тĕртсе йăвантарса ячĕ. И. Тукт. Ну, ну, ут малалла! — чăртмаххăн аяккинчен чышкипеле тĕртрĕ конвоир Ульянана. N. Пăшала тăсса ятăм та, пуçне тĕртсе пенĕ пек кĕрслеттерсе персе ятăм, пуля тивнине куратăп, анчах вĕлермерĕ. N. Çăвара тĕртсе кăтартатпăр, вара тин пĕлеççĕ. N. Тĕртнĕ тĕртменех уçлаççĕ. || Ткнуть. N. Сăмах хыççăн сăмах çине пурнисемпе тĕртсе пырса вула-вула кăтартать. N. Макçăма хам пулсан тутине тĕртсе кататтăм. || Трогать. К.-Кушки. Эпĕ ăна пӳрнепе тĕртрĕм. Я тронул его пальцем. N. Пĕр-пĕр çын пурнипе тĕртсе кăтартнипех суйлама юрамасть. Тогаево. Асатте, асатте, эпир атă пăрипе тĕртнине хăмкла çыртни вырне анчах хорать, тет. Сред. Юм. Куçран тĕртсен те кормас. До того темно, хоть глаза выколи. || Черкнуть. Изамб. Т. Юрĕ. Эсир çапах кĕнекере тĕртсе хурăр (черкните, чтобы не забыть). || Направлять. Юрк. Вĕсем сылтăм енчен сулахай енне тĕртсе çырса пыраççĕ. || Говорить намеками. СТИК. Сăмахпа тĕртме пит ăста. (Намекать на недостаток, указывать на вину). || Иронизировать над кем-либо. Ст. Чек. Епле ку пире тĕртсе калаçать. Ачач 50. Вăл паян, сирĕн ята асăнса, темскер тĕртсе каларĕ. Ib. 45. Юри такама тĕртсе, тăрăхларĕ. || Внушить. СТИК. Кам тĕртрĕ-ши мана çав ĕçе тума. Ib. Кам тĕртрĕ-ши мана çавăнпа çыхланма. Черт меня дернул. || Подводить. Сл. Кузьм. 99. Ялти çынсем вăрттăн тĕртме тăрăшĕç, числама та пăрахĕç.

тĕрткеле

учащ. ф. от гл. тĕрт. N. Тепле хаюллă çын та ăна пырса тĕрткелеме хăяс çук.

тĕрт

поджигать. ЧС. Çавăн чухне вут тухнине çын тĕртнĕ терĕç. БАБ. Йĕтĕн çурăмĕсене вут тĕртрĕ. Ст. Чек. Ун çуртне Миккул вут тĕртнĕ, тет. Орау. Ивана тĕртсе янă (подожгли). Ib. Хăй çухални пĕр-ик çул иртсен, халăхпа кайса çĕмĕрнĕ, тет, тĕртсе янă, тет, çурчĕсене. N. Ачасем утă урине вут тĕртсе янă.

тĕршĕн

ежиться, сьеживаться. ЧС. Кайран вара хай луç çавăтсан та, хĕнесен те, пĕрех утмасть, тĕршĕнсе анчах тăра пуçларĕ. Сунт. 1929. Шăннипе тĕршĕнсе выртса пыраттăм. Хурамал. Сивĕре йытă тĕршĕнсе выртать (= хутланса). Собр. Вăрăм чăрăш тăрринче чăпар куксем авăтаççĕ. Хамăр тăвансем килнĕ чухне сарла-сарла авăтаççĕ. Çичĕ ютсем килнĕ чухне тĕршĕне-тĕршĕне авăтаççĕ. ЧС. Тете лаша çинелле пăхрĕ те: чăнах, ку тăма та ĕлĕкхин пек тăмасть, тĕршĕнсех пырса тăрать, терĕ. РЖС З. Çав хурал-тăра пĕр кĕтессинче йытăсем тĕршĕнсе выртнă. N. Вĕсем пурте лайăхрах вырăн йышăнас тесе, пĕр-пĕрне хĕстерсе çырма хĕрнелле тĕршĕннĕ. Пшкрт. Хот тĕршĕнсе выртат. О сохр. здор. Çыннисем хăйсем ялан тĕтĕм тивесрен аялалла тĕршĕнеççĕ. Баран. 43. Выртсан выртсан тата хытăрах тĕршĕнет. || Четыре пути. Выльăх савсан епле çын патнелле тĕршĕнет, епле çуланать. Сред. Юм. Çăмăр вăйлă çăва пуçларĕ те, сорăхсĕм порте пĕр çĕрелле тĕршĕнчĕç. Ачач 26. Хăй акă юрă кĕнекине тытать те, чӳрече тĕлĕнче тӳшек çумне тĕршĕнсе ларса, пĕрре урамалла пăхать, тепре — кĕнеки çине. Альш. Авалхи плант çинче курăнать: пĕрин хыçне тепĕри (один на задах другого поселились) епле тĕршĕне-тĕршĕне кĕрсе ларни. || Укрываться. N. Чулсем çумне тĕршĕнеççĕ (укрываются).

тĕссĕрлен

потерять прежний цвет, линять. N. Вилнĕ çын пек тĕссĕрленнĕ.

тĕсĕ

так и надо! СТИК. Баран. 22. Тĕсĕ сана, кăвакарчăн, ӳлĕмрен çын инкекĕнчен ан кул. Ашшĕ-амăшне. Эпĕ Лисахвие аслă кăмăлĕшĕн йĕртсе хур турăм, хам аслă кăмăллă пулса тăнине пĕлмен. Тĕсĕ çав мана (поделом мне), тенĕ Кĕркурийĕ. Баран. 25. Тĕсĕ сана, шӳкке! Ст. Чек. Тĕсĕрех кирлĕ ăна. Так ему и сделует. Ib. Тĕсĕрех пама кирлĕ ăна. Так и надо его откодотить.

тĕсмĕрт

узнавать, различать, разбирать, определять. Изамб. Т. Ку япалана тĕсмĕртетне? Узнаешь ли ты эту вещь? Тюрл. Пăртак тĕсмĕртет-и санăн куç. N. Тĕттĕмленсе кайнă кĕленче витĕр курнă пек анчах тĕсмĕртетпĕр. Пир. Ял. Хурапа шурра тĕсмĕртекен çын çак сăмахсене епле чĕлхе çавăрса каланă-ши? Кама. Пĕри кĕлте çыххи туса тăрать вĕт-ха? Куратни? – Куратăп. Тĕсмĕртетĕп. Ачач 101. Пĕчĕк пуçĕ пĕлнĕ таран тĕсмĕртсе илет. Тет. Салтак çыруне тĕсмĕртет (разбирает солдатские письма). Альш. Вăл çынна паллатна эсĕ? — Пĕрре курнăччĕ, тĕсмĕртетĕп (представляю себе). Ib. Хамăр чей ĕçетпĕр, вăл-ку çинчен калаçатпăр. Манăн шухăшăм малтах: Елшелнелле пыратăп, Кушкăсене тĕсмĕртетĕп. СПВВ. Тĕсмĕрте пуçларăм (различать, распознавать). СПВВ. ИФ. Тĕсмĕртес = кăшăт палтанă пек тăвас; ав пăртак тĕсмĕртес, теççĕ. СПВВ. Аран тĕсмĕртсе илтĕм (едва признал). Сред. Юм. Таста корнă эп кô çынна: пăртак тĕсмĕртеп те, тата (а все-таки) камнех тавçараймасп.

тĕтĕм

дым. И. Тукт. Кĕçех хутăр хуралти хыçĕнчен утă купи пек тĕтĕм çĕкленсе хăпарчĕ те, вут ялкăшма тытăнчĕ. N. Тусан вĕçет тĕтĕм пек. N. Малтан тохас тĕтĕм кайран тохтăр! N. Çĕнĕ пӳртĕн тĕтĕмне пĕлĕт илет парнене. Орау. Кăмака çинчен анмасть, кунăн-çĕрĕн тĕтĕм çинче ларать (относительно старика, живущего в черной избе). Ib. Тĕтĕм çинче ӳснипе вăсене пĕтĕмпех тĕтĕм сăнĕ çапнă. Юрк. Чукунта пиçнĕ яшка тĕтĕм тути калат. N. Салтак мĕскĕн пăшал перет, тĕтĕмĕ çĕре ӳкет. N. Пӳртрен тĕтĕм тухмасăр пӳрт ăшăнмас, теççĕ. Ала 109°. Тĕтĕм çăралсан ăшăтать, теççĕ. N. Тĕтĕмне кăлараççĕ (окуривают чем). Ст. Чек. Тĕтĕмрен (с трубы) укçа пуçтараççĕ. N. Тĕтĕмпе çаптар, коптить. Б. Чураш. Эпир чупнă чухне тĕтĕм столпи пысăкланса пучĕ. В. С. Разум. КПЧ. Мунчара тĕтĕм тулнă. К.-Кушки. Çын хăрасан, пуç тӳпинчен тĕтĕм пек тухат, тет. Çавна курса, йытă хытăрах çыпçăнат, тет. N. Йĕри-тавра тĕтĕм тăрать. Завражн. Кама вотă хотма кирлĕ, корне те паччăр, тĕтĕм тăрăх.

тĕтĕм сӳнтер

заставить вымереть, N. Кайран ман çемьене пĕтерме шухăшларĕ пулмалла: тĕтĕм сӳнтересшĕн пулĕ. ТХКА. Эпĕ ватă çын, мана вилсен те юрат; тĕтĕм ан сӳнтĕрччĕ. Якейк. Ман киле тĕтĕм ан сунтерĕр (= ман киле ан салатăр).

тĕтре

туман. КВИ. Пĕччен парăс шуррăн курăнать кăвак тинĕс тĕтри ăшĕнче... Белеет парус одинокий в тумане моря голубом... (М. Ю. Лерм.) Эльгер. Тарăн варсенче тĕтре шуралать. Образцы 12. † Çумăр çăвать тĕтрене, шыв пухăнать пĕвене. N. Тĕтре виттĕр лайăх курăнмасть. Из-за тумана было плохо видно. Шел. П. З8. Тĕтре çӳрет час-часах, кăмписене кăларать. Орау. Умра çын пыни те курăнмасть, тĕтре тухрĕ, тĕтрепе ял курăнми пулчĕ. Юрк. Тĕтре çӳлелле кайсан, çумăр пулат. Алших. † Тĕтре çăвать Пăлана, шыв пухăнать пĕвене. Тайба. Пĕчĕкçĕ те çырма тĕтре шыв, каяймĕ-ши вăрман тăршине. Качал. Тинĕс урлă лĕпсĕр-лĕпсĕр упа каçĕ. (Тĕтре). Шурăм-п. Кăçал тур шыва кĕрес çĕр çăлтăрсем тĕтрере тăчĕç. N. Постоянно тĕтре тăрат. N. † Çырма тăрăх тĕтри çăвать те, кайăк вĕçин корăнмасть те. N. Тĕтре тухать те, вĕсене (растения) чĕртсе лартать, шăрăха хирĕç сывлăм ӳксе нӳр кӳрет. Нюш-к. Тĕтре пĕрĕхет. Туман, не поднявшись, утром падает мелкими каплями. N. Тĕтре сирĕлнĕ. Микушк. Тĕтре хăпарсан çăмăр çăвать, теççĕ. Панклеи. Тĕтрере йăван карĕ чол çорта. Трахома. Куç ыратнăçемĕн ӳт илсе куç тĕтренĕн курăна пуçлать. || Мгла. Мыслец. || Назв. божества. Т. VI. 6. Тĕтре амăшĕ, тĕтре хаярĕ.

тĕттĕм

темный. Образци З9. † Кĕркуннехи çĕрсем тĕттĕм çĕр, уйăхĕ пулмин те çăлтăрсем пур. О сохр. здор. Чаршав айĕнче тĕттĕмине те тĕттĕм, сывлăш та аван мар. Орау. Тĕттĕм çĕртен тухрăм та, куçăм-пуçăм пĕтĕмпех алчăрхаса карĕ. Ала 56°. Хам йăри-тавра пăхрăм, никам та курăнмасть, мĕшĕн тесен çĕр тĕттĕмччĕ, кăнтăрла пусан çапах таçта каймаллине чухлăттăм. Сред. Юм. Тĕттĕм çанталăк, солнечное затмение. Ib. Çав числара тĕттĕм çанталăк полать, тет. || Тьма, темнота. N. Вăл ирхи тĕттĕмпе тăрса каçхи тĕттĕмпе анчах таврăнать. N. Тĕттĕммипе шурсене кĕрсе ӳкетпĕр. Юрк. Çав вăхăтра стутенчĕ хăй ăнсăртран ăйăхĕнчен вăранса кайсан, ку çапла хăй тумтирийĕн кĕсйине чике-чике шыранине сиссе: эсĕ унта тĕттĕм çĕрте мĕн шыратăн (тет), эпĕ кăнтăрла, çутă чухне шыраса та унта нимĕн те тупаймастăп, тет, вăрринчен кулса. Ск. и пред. чув. 61. Тĕттĕм пирки палламастăп. N. Каç тĕттĕм çапрĕ, сас-хора çок, Сала 94. Каç тĕттĕмсем пулса ай килет-çке, пире кайма вăхăтсем çитет-çке. Етрух. Çав мĕн тĕттĕм çĕрĕ-çĕрĕпех тасатать. КВИ. Тĕттĕм çĕрте çухалчĕç. || В переносном значении, темный. N. Кил хуçи пуян çын та пит тĕттĕм çын иккен.

тĕшмĕш

суеверие, предрассудок. Орау. Тĕшмĕшĕ пур. У него есть (суеверие) предрассудки. || Суеверный. Абаш. Вăл пит тĕшмĕш çын. Слеп. Çав çын тĕшмĕш, çав кон памаст, ку кон тĕшмĕшленет (телей каять тесе). N. Ĕлĕк чăваш хресченĕ питĕ тĕшмĕш пулнă. СТИК. Çавсем пит тĕшмĕш-çке (придерживаются старых взглядов, суеверий). N. Анчах йĕрнипе, те тĕшмĕш йĕркипе хăрах куçа шур илчĕ тĕппипе.

тĕшмĕшлĕ

суеверный. N. Тĕшмĕшлĕ çынсем вăрлăх кăларма килĕнче кам телейлĕ çавна яраççĕ. Ентĕрел. Тĕшмĕшлĕ карчăк, суеверная старуха, соблюдательница обрядов. Ст. Чек. Тĕшмĕшлĕ, боязливый, мнительный вследствие суеверия. Ib. Тырă кăларнă кун кӳршисем калаççĕ: вĕсем тĕшмĕшлĕ çынсем, вĕсем паян япала парас çук. || Недоверчивый. Сред. Юм. Пит тĕшмĕшлĕ çын. Такой человек, который во всем других подозревает. Ib. Тĕшмĕшлĕ çын тесе çын япала туса вĕлересрен, чирлеттересрен пит хăракан çынна калаççĕ. || Сомнительный, подозрительный. N. Тĕшмĕшлĕ япала. Шел. II. 66. Кавал патĕнчи кивĕ çăва çинчен илнĕ тĕшмĕшлĕ пир татăкне çав арăма кăтартса: ку пир татăкне çăва çине ма пăрахнă? терĕм.

транкай

высокий (человек). СПВВ. ТМ. Транкай – çӳлĕ çын.

трук

сразу, одновременно, вдруг. N. Унăн труках нумай ылттăн илесси килнĕ. N. Çил трук чарăнчĕ. Ветер прекратился сразу. Слакбаш. Труках икĕ каклиш кăтартрĕ. Чув. прим. о пог. 302. Хĕл трук пулсан, Атăл та трук ларсан, тырă пулать, çул лайăх килет. Если зима наступит сразу, и Волга сразу встанет, хлеб уродится, год будет хороший. Чем люди живы. Ăçтан тухаççĕ сăмахĕсем, икшер-виçшер сăмахăн трук калать. Якейк. Ача макăрч-макăрч те, трук чарăнчĕ (вдруг перестал плакать). СТИК. Атьăр вырар-и ĕнтĕ? — Труках ăста вырас тен-ха, кăш типтĕр. Синьял. Тимĕр туя пур тесе, труках сĕре ан çапăр. N. Палланă çын труках çавăнта пулмасан, епле тăвăн вара? – тетĕп. N. Ку юрра эпĕ 1884-мĕш çулта Йăлăмкассинче пĕр 15—20 ача трук (пĕрле) юрланине илтнĕ. || Неожиданно. ЧС. Трук çиçĕм ялтăр туса çиçрĕ. || Время. N. Тăват хут (письма) пĕр трукра илтĕм. Якейк. Вăсам порте пирĕн пата пĕр трук похăнчĕç (все в одно время).

тями

милый мой! Персирл. Санăн, тями, аçу-апусам пурăнаççĕ-и тата? Якейк. Пĕр-пĕр çын патне ют çын пырсан он ачин ятне пĕлмесен ют çын тями тесе чĕнет он ачине. Сĕт-к. Тырă ан çитарăр, тямисам (обращение к детям).

тьыха

жеребенок. Букв. 1900. Туман тьыханăн пилĕкне ан хуç, теççĕ. Шибач. Йопах тьыха – виçĕ хĕл каççĕр тĕк, акана кĕчĕ. N. Кĕсре хăмларĕ, тьыхи кĕсре пулнă. Чаду-к. Çавăнпа та туман тьыха пилĕкне ан çапса хуç, теççĕ. N. Пĕчик çеç тьыха выллясан, йĕпене каять, теççĕ. N. Сăмах „туман тьыхан пилĕкне ан хуç“ ăçтан тухса кайнă? Амăшĕ ачине каларĕ, тет: шурă чăх çăмарта тусан, тьыха илĕпĕр. Ачи: тьыха илсен, эп утланăп, тесе каларĕ, тет. Тыха пилĕкне хуçсан, тьыха пилĕкне хуçсан, тесе хĕнесе пĕтерчĕ, тет, ачине амăшĕ. Сред. Юм. Чĕчĕ тьыхи, çӳмен тьыха, хӳре картнă тьыха. Образцы 49. † Пирĕнех те хирсем пит лапах мар, пăлан тьыхи выртас çĕрсем мар. Янтик. † Уччаскасем касса уйсем турăм, теçеттине касса çул турăм юпах тьыхапа выляма. Букв. 1900. Лаша пуласси тьыхаран паллă, çын пуласси ачаран паллă. Тьыхалă, имеющий жеребенка.

Тюпли

прозвище мужч. Рак. Пирĕн пĕр çын саканче ăш шывпа шыва кĕнĕ те, çынсене унта тюпли аван шыва кĕме тенĕ. Ăна çавăнпа Тюпли, тенĕ.

тьăк

спокойно. Ст. Чек. Ку çын (ку лаша, ку ача) тьăк тăра пĕлмест.

чавлăш

кривой; косой. КС. Чавлăш куçлă çын, косой. ЧП. Чавлăш алăк. N. Чавлăш = чалăш.

чакак

сорока. А. Турх. Чакак вăл – вăрăм хӳреллĕ вĕçен кайăк, ула, хĕлле те ăшă енне каймас, чакакак тесе çӳрет. Сăмси вăрăмрах. Хӳри хура, вĕçĕнче улаллă çавăрăнать. Юрк. Чакак-чакак, чакак амăш Чакăлтăмра, ачи-пăчи арчара, у-у-ух! Ст. Чек. Чакак кăшкăрсан (кушак питне çусан), хăна килет. (Поверье). Букв. 1900. Чакакăн мĕн пур сăвви те пĕрре анчах. N. Чакак çамартине чĕлхесĕр çын çисен, чĕлхесĕрри калаçакан пулать, тет. (Поверье). || Яз. имя мужч. Орау. Рекеев. || Яз. имя женщ. Рысайк., Рекеев, Н. Карм.., Н. Седяк., Т.-И.-Шем. || Хр. имя женщ., Наталья. Ст. Чек. Чакак — Хĕлип арăмĕ. || Прозвище мужч. N. Чакак Иван, если прозвище получил сам, в смысле „Иван Сорока“; Чакак Иванĕ, если прозвище получил по наследству и если получил прозвище по какому-то отношению к сороке или сорокам: „Иван Сорокин“. Альш. Чакак Ванькки. Б. Олг. Чакак Ентри.

чакăр

(чагы̆р), назв. цвета, белесоватый, светлоголубой, голубой. Уганд. Чĕлкаш 58. Хĕрлĕ питлĕ, чакăр куçлă хĕрарăм. СПВВ. ФИ. Кăвак куçлă çынна чакăр куçлă, теççĕ. СПВВ. КЕ. Чакăр — кăвак, витĕр куракан куç. Хорачка. Чакăр коçлă çын. Альш. Ку чăвашăн сăрă куç та хура куç, пур чакăр куçли те, анчах каллах сахал-тăр вăл. Чертаг. Чакăр куç = кăн кăвак. Ст. Чек. Чакăр куç, черные глаза: зрачек и радужная оболочка совершенно черные. Ib. Чакăр куç = пысăк саланса тăракан куç. Янтик. Кăвак кăвакарчăн чакăр куç, кам куракан тулă сапсамăр. Изамб. Т. Чакăр куç, беловато-голубые глаза. Тюрл. Чакăр куç (= симĕс куç). Сред. Юм. Чакăр куç, голубые глаза. СПВВ. Чакăр шăрçа куç. || Серый. Сред. Юм. Пичче шăлнĕ пулаччин чакăр халат пулас та пичче çинче çӳрейрес. Турх. Чакăр шинел. N. Вĕсен яка тирĕ чакăр хĕрлĕпе кăвак тĕссене пĕр çĕре пуçтарса илемленнĕ. N. Чакăр симĕс çăра çулçăсем хушшинче ăраснах илемлĕ капăр тĕклĕ кайăксем пурăнаççĕ. || Седой. Календ. 1904. Ватă енне кайсан лашан хăлхи усăнса тăрать, хура лашан чакăр çăмсем, кăвак лашан хĕрлĕ çăмсем тухаççĕ. || Косой, косоглазый; имеющий серые глаза, как у лошади. Зап. ВНО. Чакăр куç, раскосой. Начерт. 193. Чакăр, косой. СПВВ. ТМ. Чакăр = шур илнĕ куç. Б. Олг. Чакăр коçлă ут, пĕр коç чипер, тепĕр коçĕ шорăллă мĕнлĕ. Пшкрт. Эй чакăр коç. СПВВ. МС. Ку лаша чакăр куçлă. Хурамал. Чакăр куç = куçне çавăрса пăхакан. Кан. Чакăр куçăма шур чатăр карнă. Юрк. Чакăр куç, разноглазый.

чалар

поседеть. Байдулино. Ан йĕр-ха, терĕ çав ватă çын. Ан хурланăр, терĕ чаларнă çын. Тим. † Эпир суйланă юлашки (девушка) лартăр шăлĕ тăкăниччен, çӳçĕ-пуçĕ чалариччен.

чалăш

кривой, косой. Орау. Чалăш тута Хветĕр. N. † Алăкăрсем чалăш, кĕме çук. Подг. Шигали. Алăкăрсем чалăш та, кĕреймĕп. Пазух. 135. † Алăкăрсем чалăш ай кĕмешкĕн, урайĕсем яка ай утмашкăн, саккăрсем сарлака ай лармашкăн, ят ăрсем те чаплă ай илтмешкĕн, чысăрсем те чыслă ай курмашкăн. Юрк. Ту аякки çул чалăш, ут утланма çав лайăх. || Наискось. N. Вăл пире хирĕç, кăшт чалăшрах пурăнать (живет наискось). N. Вĕсем ăна хирĕç пайтах чалăшра (чалăш) пурăнаççĕ. Пазух. 39. † Ытах тĕлне пĕлмесен, пăралукран чалăшрах, пирĕн çумра сат та пур, сат çумĕнче алăк пур, çавалăкран пырса кĕр. || Вкось. Изамб. Т. Пĕри сылтăмалла çакăн пекех тӳрех каять, тепĕри сулахаялла чалăш каять (дорога). || Набекрень. Бугульм. Кăримски çĕлĕкне чалăш лартса кама ăсатрăн çурçĕр тĕлĕнче. Якейк. Хаклă юшши карттусне посса лартсан ват çын теç, чалăш лартсан янкăс теç. || Косо. Ст. Чек. Чалăш лартан. Косо ставишь. || Шорк. Ман чалăша куртăр-и паян? Ib. Ун чалăшĕ пасарта сӳретчĕ. (Употр. в шутку в смысле тӳрри, возлюбленный). || Косуля. Paas. 178. Икково. Чалăш = особая соха, пĕр майнелле кăна прахать. N. Чалăш = кусиле. N. Эсир чалăша луччĕ ют çынна тутрнă пулсан, манăн ку тери кăмăл хуçĕлмĕччĕ. || Тяж (у телеги). В. Олг.

чалăш

скривиться. Сĕт-к. Карчăкпа старик порăннă, порăннă, онтан пуçĕ пăрăннă, сăмси чалăшнă. ТХКА. Лаша лупас айне кĕнĕ, пашкаса тăрать. Пĕкки чалăшса кайнă хăйĕн. || Избочиться. Чем люди живы. Çĕлесен те эсĕ мана çулталăксăр чалăшми, çĕтĕлми атă çĕлесе пар. Изамб. Т. Çын вĕрсен капан чалăшат. Ib. Иван пиччен пӳрчĕ чалăшнă.

чаллан

(ч’аллан), стать разноцветным (о лесе осенью). Юмансар. Вăрман чалланчĕ. Листва леса частью пожелтела, и он стал пестрым, пегим. || О человеке, когда он начинает седеть. Ванеркке. Çуçĕсем, сухалĕсем шуралма пуçланă çынна: вăл çын чалланса кайнă (стал седеть) теççĕ.

чалтлаттар

понуд. ф. от гл. чалтлат. Сред. Юм. Он оттине корасчĕ эс, пĕтĕмпе чалтлаттарса çиç отса пырать вит. КС. Çав çын ман паталла чалтлаттарса чупса килчĕ. Якейк. Чалтлаттарса, только идя по мелкой луже, по мелкой воде. КС. Ывăç тупанĕпе чалтлаттарас (если провести ладонью по воде, от себя).

Чанака

назв. оврага (тип çырма). С. Дув. Чанака. Унта çын вилсен кĕписене, чашки-çăпалине çĕмĕре-çĕмĕре пăрахаççĕ. Тата унта ĕлĕк пумилкесем иртеретчĕç.

чанккама

длинный и тонкий. Орау. Капан ытла чанккама пулчĕ, пусăрниччен вăйлă çил килсе тӳнтерсе ямин пырĕччĕ. КС. Чанккама çын, высокий, худой, с длиннымн ногами (человек). || Изамб. Т. Чанккама — кто прямо ходит. || Прозвище человека. Изамб. Т. Тата Чанккама Елекçей килет тет (у него лоб прямой).

чаплă

известный. БАБ. Пирĕн ялтан инçе мар пĕр ялта пит чаплă пасар пур. || Славный. Образцы 26. † Чаплă Чаткас хĕрĕ эпир. || Важный. Якейк. Ку пит чаплăскер, манер çок, çемски наччалник полмалла. Изамб. Т. Хăй ул пит чаплă тумланнă. В. Байгул. Пирĕн ачи пит чаплă. (Туй юррн). Ст. Чек. Чаплă çын (так в шутку говорят о беременной женщине). Ib. Чаплă хăна, важный гость. ЧК. Чаплă решени пире малашне пысăк тухăçпа ĕçлеме хавхалантарать. || Хороший. N. Ыраш пит чаплă мар, çуртри аван. || Роскошный. Ашшĕ-амăшне. Спани упăшки пит пысăк чаплă çурт лартнă. Тябердино. Чӳке вĕсем питĕ чаплă тăваççĕ. Ст. Чек. Чаплă туй, пышная свадьба.

чапсăр

бесславный, неизвествый. Альш. Чапсăр çын. N. Чапсăр-мухтавсăр çынсем.

чапрас

косой, кривой. Зап. ВНО. Çав чапрас куçлă ачана кам качча каймалла. Кăвак мăй. Мулкачă хăйĕн чапрас куçĕпе курса тăнă. КС. Чапрас куçлă, косой или с косыми глазами. || Кан. Чапрас тункатасем. || Кривобокий. КС. Чапрас аяклă, кособокий человек. || Якейк. Ку çын чапрас утать. Ib. Чапрас пуçлă, кривошейный.

чапруш çын

коренастый, приземистый человек. Якейк. Чаптам çын = котамас çын.

чар

остановить, задержать. А.-п. й. 85. „Чар, Иван, салтаксене, нимĕскер те тумастпăр сана“. Анчах Иван салтаксене юриех чармарĕ, тет. Ib. 71. Хай хуçа кашкăр тĕлне çитет те, ямшăкне лашисене чарма хушать. Ib. 19. Никам килесрен те хăрамасть пăшаллă этем, çавăнпа та йыттине нихăçан та вĕрме чармасть. Собр. Тухнă чухне кинин (у молодушки) урине виçĕ хутчен тытса чараççĕ. Регули 85. Эп паян каясса вăл кисе чарчĕ. N. Ку упа тусăн ĕçне пĕрене кăна чарса тăрать. Юрк. Чăвашĕ те хăне çапла чыкан арăмĕ аркинчен тытса чарнине курсан: сана мĕн кирлĕ, тесе чăвашла ыйтса пĕлет. Кĕвĕсем. Çĕр сумлăх хĕр илсессĕн, тытса чарма вăйăр çук. И. Тукт. Лаша аяккалла сиксе ӳкрĕ, анчах старик ăна çавăнтах тилхепинчен туртса чарчĕ. || Ставить (лошадей). Альш. Унта ытти тырă тиесе пынă çынсемпе пĕр тĕлелле чараççĕ лашисене. Изамб. Т. Лашине анин аял пуçне чарчĕçĕ. Поставили лошадь на нижнем конце загона. || Мешать. Букв. Чĕмпĕре çитсен анса çуртсене пăхса пыма чарĕ тесе, эпĕ çыхтармарăм. Юрк. Чĕмпĕре куçнăранпа нимĕн япала çырман халĕ, те масар тытăнаймастăп, паллă килте ача-пăчасем те чараççĕ. N. Сире укçа чарать-им? N. Мана çыру çырас тĕлĕшĕнчен чарас япала та пулман. Кн. для чт. 31. Карташĕнчи курăк çинче япала кустарсан та чараканĕ çук. Кама 8. Пирĕн чĕлхе çук-им? Ма чаран калаçма. || Унимать. Юрк. Кĕсем çапла çапăçнине тепĕр çын курсан, вĕсем патне чупса пырса тытăнать вĕсене чарма: пĕрне те, тепĕрне те çапма ирĕк памаст. ГФФ. † Качаки тохрĕ чармашкĕн. А коза ее (собаку) унимает. || Запрещать, воспрещать. N. Апла пулсан та, лашасене кантарарах тытма шухăшламаççĕ. Кирлĕ-кирлĕ мар ĕçсемшĕнех ăçта килчĕ унта хăвалаççĕ. Кун пирки Андроновпа сăмах хускатсан вăл тӳрех: „Эпĕ чараймастăп!..“ — тесе ответлет. N. Çын чĕлхине чарас çок. Ст. Шаймурз. Çав вăрмана каснăшăн никама та чармастчĕç. N. Курăк-çаран чарса (когда запретили пускать скот на луга) икĕ эрнерен килсе пăхнă чухне питĕ лайăх, тикĕс, çăра ӳсетчĕ. Эльбарус. Ун чохне çарансене чарман, анчах чарасси патне çитсе пынăччĕ. N. Эрехрен, сăраран чарса та чарăнмастпăр. || Прекратить. Ой-к. Ман пата пĕр вилнĕ çын килет те, çавна темле чарас килессе, тенĕ. || Отказать. Букв. 1904. Вăл хăйĕнчен япала ыйтакана пĕртте чарман, çук çынсене пит пулăшнă. || Защищать. О сохр. здор. Тата вĕсем (деревья) вут-кăвартан та пăртак чараççĕ. Ib. Сивĕпе пăсăлас мар тесен, çуркунне çăпата та тăхăнас пулмасть, вăл нихçан та шыва чараймасть.

чарулă

воздержанный, сдержанный; умеренный. N. Чаруллă çын, воздержанный. N. Чарулă пурăнни кирек хăçан та аван.

чарусăр

невоздержный; озорной. КС. Изамб. Т. Чарусăр ача-пăча каланине итлемес. Ст. Чек. Чарусăр, озорной. Ib. Чарусăр, шалун. N. Ах тантăшçăм Петĕр пур, сан çăвару чарусăр. (Хĕр йĕрри). Альш. Чарусăр çăвар, безумолкный, противный говорун. Сред. Юм. Чарусăр, не могущий хранить секрета. || Кан. Икĕ чарусăрсем, пĕрри хӳререн, тепри мăйракаран ярса илсе урлă хунă пĕрене урлă каччана калла тĕкеççĕ. || СПВВ. ФИ. Чарусăр – чарса чарăнман çын. Орау. Ăçтан туртса кăлартăн-ха эсĕ ку пиçиххия, ах, ку чарусăр ачаячана! Ib. Ку чарусăр ача-пăчапа тем курас пулĕ. Истор. Çавăн пек çивĕчĕ ача-пăчана пит астуса, лайăх пăхса ӳстермесен вĕсенчен чарусăр çын пулать. Суждение. Хăйне хăй ытлашши юратакан çын пыр тĕлĕшĕнчен чарусăр пулать. || Ст. Чек. Чарусăр — не имеющий руководителя, которий мог бы удерживать.

чарăн

остановиться. N. Ватă çын мар, каччă та унпа чарăнсах пуплет. Регули 571. Вĕремĕ чарăнчĕ. Кратк. расск. 19. Вĕсем çул çинче пĕр тĕле çĕр выртма чарăннă. Завражн. Пĕр виç чалăш аяла анса чарăнчĕ (аэростат). N. Чарăнса ларнă, остановились (часы). Толст. Пĕрре эпĕ хăна килне çĕр выртма чарăнтăм (остановился на ночлег). Трхбл. Эсĕ ăçта чарăннă? Ты где остановился? (на квартире). Юрк. Çул çинче ăçта çитнĕ унта çĕр выртма, е лаша çитерме чарăнсан тусан, хăйсенĕн урапи туртисене, ыран ăçталла каймаллине пĕлмешкĕн, ялан çав енелле тăсса хураççĕ. Ib. Çул çӳрекен çын Атăлпа иртнĕ чухне Шупашкар хулине курма чарăнат. Янш.-Норв. Акаласа пырсан-пырсан, пĕр хапха патне чарăнаççĕ те, хирсем пурте яла кĕрсе каяççĕ. (Хĕр аки). Конст. чăв. Эпир Одессара Пантедеймон монастыр килне чарăннăччĕ. || Приставать. Янш.-Норв. Ку пăрахут Шупашкар патĕнче чаранмас пуль. || Окончить. Артюшк. Старик вуласа чарăнсан (когда окончил чтение). Юрк. Пĕр авка çак сăмахсемпе чарăнса тăрам, сыв пул. || Прекратиться, закончиться. N. Чарăнас пек калаççĕ (о войне). Алших. Авăт, куккук, хытăрах, чарăнасси инçе мар. Синьял. Акăш вĕçет – çил чарнать, кăвакал чăмат — шыв типет; эп çак ялтан кайсассăн, мана çекен çын чарнать. || Воздерживаться. N. Кивçен парасран чарăнса тăр. || Янш.-Норв. Хĕр вăрри çавăнта часрах минчет тутарасшĕн пулса, вун тенкĕ çинче чарăнса тăмасть (за 10 рублями не стоит). || Перестать. ЧС. Выляса чарăнсан, эпĕ лашасене пăхма кайрăм. Васильев. Чăнах, чӳк тунă, анчах ним осси те полман: вилес çын чӳк тунипе чарăнман. Регули 1287. Чарăнмасăрах паян ĕçлерĕм. Собр. Шыв чарначчен ĕçсен, вĕçкĕн пулать. Никит. Икĕ малти шăл тухса ӳкес пек лăканаççĕ, ыратат тӳсмелле мар, ним тусан та чарăнмасть. Сарат. Хăçан эсĕ ман япаласене çĕмĕрме чарăнăн. К.-Кушки. Ку сăмахсене вĕсем пĕр чарăнми калаççĕ. Эти слова они говорят без передышки. Ала 85. Хĕрĕ темĕн чухлĕ ӳлесе макăрнă, чарăна та пĕлмен. ЧС. Çумăр çума чарăннăччĕ. N. Ӳслĕк чарăнсах чарăнмас-ха, пуç та çаплах ыратать. || Орау. Шывпа юхса анакан пĕрене çыран хĕрне пырса чарăннă. Якейк. Эпĕр Африккă çĕрне пырса чарăнтăмăр. Мы остановились у берегов Африки. Юрк. Насус ампарне курсан, ун патне пырса чарăнат та, пăхкала пуçлат. Конст. чăв. Пĕр кун çурăран эпир Константинополе çитсе чарăнтăмăр.

чарак

подпорка. Хораяча. Капан чаракĕ, подпорка (капан тайăнасран). ШС. Чарак — у стога, у прясла. Ск. и пред. чув. 103. Виçĕ енчен виç чарак лартнă пӳрчĕ ӳкесрен. В. Олг. Чарак – когда сено на воз кладут, подпирают с одной стороны, чтобы не упало. || Кресты в улье. Мыслец, Торх., Пшкрт. Чарак – поперек улья, чтобы мед не спал. Чертаг. Чарак (в улье), он çинчен карассам тытăнтарса пырать. || КС. Унăн чаракĕ çук, ларнă çĕртех хăй айне йĕпетет (страдает недержанием мочи). || Тюрл. Чарак çок çын, человек, который не может хранить секреты.

чаркаш

препираться. ПТТ. Сред. Юм. Мĕн пит чаркашса тăран вара эсĕ манпалан, эпĕ сан ачу-и мĕн! Ib. Пит чаркашатăн эсĕ манпалан, ним мар япалашĕнех. НАК. Кутăн çын пулсассăн, памасăр тек чаркашса тăрать. Тюрл. Мĕн чаркашса тăратăн (упрямишься, не идешь).

чармак

человек с вытаращенными глазами. Альш. Чармак куç – с вытаращенными глазами. N. Чармак — пысăк куçлă çын. Тюрл. Чармак (куç), большие (глаза). Ск. и пред. чув. 113. Ури вăрăм, куçĕ чармак. Ст. Чек. Чармак куç (сарса пăрахнă). Сред. Юм. Чармак куç – пысăк куçлă çынна калаççĕ. Яндобы. Шăтăк витĕр пăха-пăха, куçăм чармак пулчĕ пуль ерипа; карта урла каçа-каçа пĕçĕм чармак пулчĕ пуль ерипа. || СТИК. Чармак йывăç = темĕскерле чармакаланса ӳссе кайнă туратлă йывăç (корявое дерево). А.-п. й. 31. Çул хĕрринче пĕр армак-чармак йăвăç ларнă. || Прозвище жадного человека. Альш. Этем япалине сăхланакан çынна чармак, чармак куç теççĕ.

чармака

разогнутый. Хурамал. Чармака пĕкĕ — сарăлса кайнă пĕкĕ. Ск. и пред. чув. 22. Пĕр çын ларать, чĕр шуйттан, чике тăрăшшĕ ватă çын вут пек хĕрлĕ сухалпа, мăйракисем çĕр вăкăрин, юплĕ юплĕ чармака. Чăв. й. пур. 5. Пысăк кăвак чармака куçлă.

Кукша Иван Чартакĕ

назв, части леса. Сунчел. Çав вăрманăн пĕр кĕтессине Кукша Иван Чартакĕ теççĕ. Çав кĕтесре пĕр Иван ятла çын çакăнса вилнĕ.

час пĕтерекен чахутка

скоротечная чахотка. Сборн. по мед. Тата вăл чирпе çын пит час та вилет; ун чухне вăл чире час пĕтерекен чахутка теççĕ.

чашлаттар

понуд. ф. от гл. чашлат. ЧС. Пĕр хитре хура тумтирлĕ çын насус пырши вĕçĕнчи кĕпçерен тытнă та, пушар çинелле чашлаттарать анчах. Ал. цв. 27. Çӳлелле чашлаттарса тăракан шывсем чарăннă. Якейк. Чӳкле выльлянă чох пĕр-пĕрне шупа чашлаттараç анчах. Ib. Прик-виççĕ чашлаттар-ха, ăшă пĕре те çок (прик-виç корка ăшă пар-ха). || КС. Хулăпа чашлаттарчĕ. Сред. Юм. Йорпа уткаласа тăракан ачасĕне çона çинчен анса пĕр-иккĕ чашлаттарчĕ те, ачасĕм таçта тарса пĕтрĕç. || КС. Йĕтеме, урайне шăппăрпа чашлаттарса шăлаççĕ. || КС. Ĕне пăрланнă шыва чĕлхипе чашлаттарса çулать. || КС. Эпĕ пĕр паккус чашлаттарса тухрăм. Сред. Юм. Пахчара пăртак ĕнер çăлса пĕтерейменни утă порччĕ те, çавна тохса чашлаттарса пăрахрăм (выкосил). || КС. Пăчкăпа чашлаттарнă сасă илтĕнет. Слышится (издали) шум пиления. || N. Мĕскĕн выльăх-чĕрлĕхсем, ĕнесемпе сурăхсем чашлаттарса çиеççĕ. || Малт. ик. вĕр. фиç. 113. Пĕлĕтрен чашлаттарса çăмăр çăвать. КС. Çăмăр чашлаттарса çăвать (шуршание с шипением). Шурăм-п. Çумăр хытăран хытă чашлаттара пуçларĕ. Н. Тойдеряк. Шыв ăсаççĕ те кама курнă ăна чашлатараççĕ. КС. Пĕр ывăç сĕлĕ илчĕ те, мана питрен чашлаттарчĕ. Ах ыраттăрĕ-çке! || КС. Сӳсе чашлаттарса шăртлаççĕ. Кудель чешут щеткой, при чем слышится своеобразный шум. || О санях по мягкому снегу. Paas. || Валять (т. е. писать на скорую руку разл. вещи).

чее

хитрый, изворотливый, лукавый, льстивый. N. Тилĕ пек чее, хитрый, как лиса. Образцы. 21. † Пирĕн кас каччи пит чее. КВИ. Чее маттур каччисем вĕсен хыççăн юлмаççĕ. Калашн. 10. Малтан кай, чеерех евĕче пуççап. Прежде свахе смышленой покланяйся. Ал. ца. 26. Вĕсем чее шухăш, чее те пит усал шухăш тупса хунă. N. Чее çыннăн куç саккăр сăвать. У хитрого глаза (сразу) восемь раз обмеряют (сосчитает). КАЯ. Шухăшлама пуçласанах мана пĕр чее шухăш килсе кĕчĕ. Хорачка. Чее çын – йăпăштах ларат, ним те чĕнмест, ялсам халапня вăрласа ларат (потом перескажет другим). Юрк. Калаçаççĕ кăсем кушак çинчен: вăл епле чее те, шăши хыççăн пит хăвăрт чупкалани çинчен. Букв. 1900. Чее кушак кайăк тытать, мăнтăр кушак пӳртре выртать. А.-п. й. 30. Анчах такасем чеескерсем пулнă. || Хлын, лентяй. || Хитрость. N. Чеепелен нумаях пурнаймăн, теççĕ. Хитростью долго не проживешь. || Чуткий. Ст. Шаймурз. Сирĕн савнă туссем чее мар иккен, ури çине пусрăм, сисмерĕ.

чемчеке

дрянная вещь. СПВВ. ТМ. Чемчеке — начар тунă япала. Ib. Чемчеке тесе йĕрсе çӳрекен ача-пăчана калаççĕ. Ib. Чемчеке — тĕрексĕр япала, пĕр-пĕр çын начар тенкел е сĕтел тусан, ай-ай, ку сĕтеле ытла та чемчеке тунă, теççĕ.

Ченпек

назв. местности. Альш. Ченпекри ырсем шерпет çын юсман. Ib. Ченпекри ырсем юсман шерпет.

черетĕн

поочередно. Орау. Вилнĕ çын шăтăкне черетĕн-черетĕн кĕре-кĕре алтаççĕ.

черке

чарка, рюмка. Юрк. Пĕр-ик-виç черке ĕçсен хăех тӳрленет, тет ку. Чăв.-к. Хĕп-хĕрлĕ чĕрешĕн йĕре-йĕре ик черке пек куçма пĕтертĕм. Сред. Юм. Пит пысăк, старав куçлă çын куçне: куçĕ черке пик, теççĕ. Ядр. Эрех черки симĕс черке.

чечек ывăт

цвести. Альш. Çĕмĕрт чечек ывăтни вăрман урлă курăнать, Алших хĕрсем выляни çын çын урлă курăнать.

чечен

прекрасный, превосходный, красивый, хороший, изящный; чистый; красиво, изящно. Paas. Чечен çӳрет (тумланать). СПВВ. ТМ. Чечен — хитре илемлĕ тумланса çӳрекен çын. СПВВ. ЕХ. Чечен – хитре, таса тумланса çӳрекен çын. N. Вĕсем кирек хăçан та чечен (хитре), типшĕм пулаççĕ. N. † Арçынсене сăхлантарасшăн ытла чечен тумланмастăн-и? N. Чечен çӳре, хорошо одеваться. Ир. Сыл. З0. Курăк çинчи сывлăмпа чечен чечек пит çăвать. Полтава 4. Ватă, чаплă Кочупей хăйĕн чечен хĕрĕшĕн чунтан-вартан савăнать. Прекрасной дочерью своей гордится старый Кочубей. Ал. цв. 21. Ан ыйт, ан йăлăн эсĕ мана, курса тăранайми илемлĕ чечен хĕрĕм. М. Сунчел. Çӳл ту çинче кăвак юман, чечен урапа тĕнĕллĕх. || СПВВ. ИФ. Чечен — питĕ çӳхе япала, хăй вăл çапах илемлĕ. Çынсене чечен теççĕ; çӳлĕ çинче çынна, выльăх-чĕрлĕхе те пит çӳхине чечен теççĕ. N. Мĕн? – терĕ Кулине чечен сассине кăларса. || Яргуньк. Ай-ай эс пит чечен-çке (хвальбишка и форсун). || Боры на одежде. Золотн. 102. Начерт. 196.

чеченлĕх

красота, изящество, изящность. Бес. на м. г. Тырă сахал чухне çын чеченлĕхпе мухтанаймасть.

чешмеш

знач. не выясн. Етрух. Вара çав ялта пĕр виçĕ е тăватă çын тупăнать чешмешисем, вĕсем вара калаççĕ: яла чир килчĕ, ĕнтĕ темĕн курăпăр-ха.

чыкан

цыган. СПВВ. Хура чыкан пек хура çын. Пазух. 101. † Кăвик-кăвик тăмани арпӳклинче чĕп сыхлать, чĕппи чыкан тыттармасть. Ах! пичи Иван пур, пӳрт хыçĕнче хĕр сыхлать, хĕрĕ чыкан тыттармасть. N. Чыкан урапи çинчен ӳксе юлнăскер. КВИ. Хура чыкан пек хура каçпа килне таврăнать. N. † Чыкан юмăç пăхрĕ алăран тытса. Ястр. Чыкан хĕрĕ — çепĕç Сантă паян чĕнчĕ хăнана.

чыклан

(чыклан), знач. не выясн. Пшкрт. Çын çинĕ чона чыкланат.

чылай

много, довольно много, порядочно; давно, долго, продолжительно. Ал. цв. 4. Чылай вăхăт иртсе кайсассăн, хуçа хай тинĕс урлă выртакан инçетри çĕрсене кайма пуçтарăна пуçлать. N. Чылай тăрсан тин килтĕм. Якейк. Вăл килнĕренпе чылай вăхăт иртрĕ (довольно много). Бгтр. Çапла вара ăна чылай окçа парса ĕçтерсе, çитерсе ячĕç. N. Ушкăнĕ пĕчĕкçĕ пулсан та, вĕсем икĕ çулта халăха усăллă ĕç чылай (харшай) турĕç. Регули 1396. Вăл чылай ман пекех вырăсла пĕлет. Ib. 1395. Чылай номай парса янă, чылай тытнă. Ib. 1393. Вăл мантан чылай ватă. Сред. Юм. Кăсем тохса кайни те чылай полчĕ, тет, киле пĕри те тавăрăнмаççех, тет. Кан. Ку районра чăвашсем чылай пурăнаççĕ. N. Вăрçăран ăсем чылай кайра тăраççĕ. Мижули. Каçалапа хĕвел чылай кайсан ачасем килелле сорăхисемпе тавăрнаççĕ. Орау. Чылай инче, порядочно далеко. Торп-к. Вăл шкул чылай пысăккă, унта нумайĕшĕ вĕренеççĕ. Якейк. Вăсенчен чылай иртерех пĕтертĕмĕр. Кан. Акнă вырăн вăрçăчченхинчен чылай пысăк. N. Чылай пулчĕ, порядочно уже. Никит. Çыннисем хĕвел тухса сарăлсан, чылай тăрсан, пуçтарăнаççĕ. ЧС. Чылай вылясан, эпир чарăнса пĕрне çине лартăмăр. А.-п. й. 19. Чылай çӳрерĕç этемпеле йытă вăрманта. Ивник. Чылай вăхăт ĕçленĕ хыççăн вăл каллех ак ялне таврăнать. || Нюш-к. Вăл (она) чылая çитнĕ çын (порядочно стара), сакăрвуннăсенче. || N. Вĕç, йĕç, аккăш, вĕç, аккăш, чылай хире ӳк, аккăш.

чылайхи

давнишний. Орау. Вăл чылайхи çын. Он давнишний человек, т. е. старый.

чыс

почет, уважение, честь, слава. Шел. II. 52. Хăшĕ пысăк чыс курать, хăшĕ пулать çын кулли. Истор. Эсĕ мана вăрттăн Ярополка тытса пар, эпĕ çавăншăн сана ĕмĕр чысра усрăп, тенĕ. Чăвашсем 10. Анчах эпир хамăр сан чысна пĕлейместпĕр (не умеем тебя достаточно уважить). Собр. Эсирех те ватă, эпир çамрăк, сире пуççапмасан чыс пулмĕ. Образцы З5. † Атте-анне ятне лайăх тытсан, пире лайăх çынсем чыс парĕç. Ib. З2. † Пире тăван кĕтет хай чыспала. || Вежливость. || Хороший прием. Кĕвĕсем. Çак тăвансем килсессĕн чыс пара пĕлмесĕрех ăсатрăм. Баран. 19. Тусăм, сана чыс кăтартам. Ала 14. Ах хăнаçăм тантăшăм, пирĕн чыса ан çухат! Пирĕн чыса çухатсан, хăвăн чысă çухалĕ. (Хĕр сăри). || Угощение. Такмак З. Çав мунчаран тухнă çĕре çак хăта чыс хатĕрлет. Образцы 61. † Ай-хай пĕр хăтаçăм, тăхлачăçăм, кĕрекĕрсем витĕр чыс çапнă. Собр. Пӳртĕрсем шурă, саккăр сарă, эпир тухса кайсан пушă юлĕ. И пушă та юлмĕ, мĕн те юлмĕ, сĕтеллĕрсем тулли чыс юлĕ. N. Чейне те ĕçтерет, чысне те лартать. Бур. Ял çине тухсан ятăр пысăк, килĕре килсессĕн чысăр пысăк. Туй. Туй евчĕ патĕнче чух евчĕ хĕр ашшĕсем патне пырать те калать: сирĕн чыс çитри? умăра пурте тулли пулчи? тет. Леш калать: мана хăтаран чыс çитрĕ, тет. || Пирушка. Туй. Тата виççĕмĕш чыса хатĕрленĕ виçĕ çулхи кăркки пулнă (у него). Такмак 2. Унăн иккĕмĕш чыса хатĕрленĕ пилĕк çулхи хура така пулнă. || Сред. Юм. Таса мар алпа тытса ĕçме-çименне чысне яраççĕ.

чыссăр

грязный, неопрятный, неряшливый. Трахома. Чыссăр пурăнса пĕринчен пĕрне ерсе пырать. Сред. Юм. Чыссăр çын, человек неопрятный и не чистый.

чыхăн

набиться. Кан. Çенĕке чыхăнса тулнă (народ). || Лезть. Кан. Хĕрарăмсем тутар усламçăсем патне чыханаççĕ. N. Кĕтӳç мала чыхăнчĕ, кĕрешĕве асăрхать. || Конст. чăв. Те ку ахаль килнĕ çын мар ĕнтĕ, мана йĕрлесе сăнаса çӳреме килнĕ çын пулĕ тесе шухăшласа çапла турĕ, те тăванĕсене, хурăнташĕсене питĕ нумай курмасăр тăнипе хурланса чыхăнса çитсе çапла турĕ — кам пĕлет, нимĕнне те пĕлмерĕм вара эпĕ ăна. || Спотыкнуться. Хăр. Паль. 41. Куна утма йăвăр, пырсан пырсан чыхăнса каять.

чыхăн

захлебнуться, поперхнуться, N. Çăкăр тĕпренчĕкпе чыхăнтăм. Поперхнулся крошкой хлеба. Хурамал. Чыхăнчĕ, захлебнулся (напр., при питье воды), поперхнулся N. Чыхăнса кай, захлебнулся. Чуратч. Ц. Чыхăнса кайрăм, поперхнулся. N. Апат çинĕ чухне апат тип карланка кайсан, çын вирлĕ ӳсĕрсе ярать, ăна вара чыхăнать теççĕ. Йӳç. тăкант. 32. Хăй, эрехпе чыхăннă та, нимĕн те калаймасть. Бгтр. Çын, апат çинĕ чух пĕр май чыхăнсан, нăмай пурнаймасть, теççĕ. Шел. 48. Хăшĕ-хăшĕ ханшине чыхна чыхна çăтаççĕ. Изамб. Т. Хăш тĕле васкатăн, чыхăнатăн. Куда спешишь (есть), поперхнешься. Ib. Чыхăнса вилнĕ, захлебнулся (или поперхнулся). N. Шутласан чыхăнать ман типĕ пыр. || Подавиться. Ск. и пред. чув. 47. Чыхăн ĕнтĕ, çăхан куçĕ! || Задохнуться (дымом). Альш. Тĕтĕмпе чыхăнса вилет (она). Ib. Чыхăна чыхăна кĕрсе кайрăмăр эпир тĕтĕм витĕр урамăн леш енне. Истор. Тĕтĕм ашĕнче пăртакçах чыхăнса вилмен. Шăна чир. сар. 7. Чыхăнса хăстаракан ӳслĕк.

чи

частица для образования превосходной степени: самый, очень, весьма. N. Чи пысăк, самый большой. Чи малтан, с самого начала, прежде всего. Дик. леб 44. Чи кĕçĕн пиччĕшĕ йĕрсе янă. Ib. 46. Ташă ăстисене чи илемлисене чĕнсе пуçтарма хушать. Ib. 43. Чĕлхӳ çинчен ĕçĕрĕннĕ чи малтанхи сăмахăвах пиччӳсен чĕрине хĕç пек витĕр касса тухĕ. Ib. З8. Çавăнтан вĕçсе каçса килме халĕ те пирĕн çулталăкра икĕ чи вăрăм кун суйласа илмелле. Ib. 37. Чи варринче анчах шывран пĕр шĕвĕр чул тухса тăрать. Ib. 34. Хăй вăрманти чи чăтлăх çĕре кĕрсе кайнă. Скоро она зашла в самую чащу леса. А.-п. й. 76. Эсĕ чи пысăк арчуна пушат-ха. Ты опростай самый большой сундук. Ал. цв. 16. Юратнă кĕçĕн хĕрин сылтăм аллин чи кача пӳрнине тăхăнтарать. Юрк. Армана чи кайран пынă çын, çав сăмаха калама пĕлнĕ пирки, чи малтан ырашне авăртса кайнă. А.-п. й. 114. Тепĕр çултан Кĕркури чи лайăх тракторист пулса тăчĕ. Хумма Ç. Чи юлашкинчен вăл хăй сăмахне çапла пĕтерчĕ. Изамб. Т. Чи кайран хуратулпа кантăр акаççĕ. Вишн. 74. Чи çиеле каллех пĕр вершук кăмрăк, ун çине тепĕр вершук хăйăр сарас пулать. ПТТ. Арçын ачасем чи аван тумтирсене тăхăнаççĕ. Етрух. Чи малтан пуçланă чухне пур ачасемпе уя тухса вут пит вăйлă хураççĕ. Регули 1419. Чи вăхăтрах килтĕм. Ск. и пред. чув. 108. Кĕтет ялти Тимккана чи çур-çĕрĕн тĕлĕнче. СПВВ. БМ. Чи = чăн, самый (для выражения превосходной степени): чи малтан, прежде всего, чи лайăххи, самый лучший. N. Тăвăн чи тӳпинче, чи шăрăх вăхăтра. Эпир çур. çĕршыв 25. Чи хули кăнтăр вĕçĕнче мăн çулпа пырса кĕнĕ çĕрте. N. Чи тӳпери çич çăлтăр, çиччĕ çавăрса каласан сăвап пулать, тет.

чик

совать, всовывать, сунуть; втыкать, вонзать всаживать. N. Хутаççа чик. N. Виç çĕр тенкĕ укçа чиксе кайрĕ. Салагаево. Пашалу çине тăвар, кăмрăк чикĕççĕ. N. Çынни пилĕк çĕр тенкĕ укçана илсе чикрĕ, тет те, юлташĕ патнелле уттара пачĕ, тет. Орау. Кĕпине чĕркуççи айне хĕстерет, çĕввине кĕпи çумне чиксе хурать те, унтан çĕлет. N. Ак эп сана тытса пуçна юр çине чикем. Орау. Кашни аллисене хурана чикеççĕ. Каждый сует в котел руки. N. Турчăка пур çинче алла вута чикмеççĕ. Коли есть кочерга, в огонь руки не сунешь. N. Алăк хушшине ална ан чик, теççĕ. Не суй руки между дверью и косяком. Пазух. 21. † Шур çăмартан çĕвви çук, йĕп чикме те вырăн çук. ТХКА 126. Сарă мăйăр, хĕвелçавнăш кĕсе кĕсе туллиех хĕрсемпеле каччăсем чике-чике тултарнă. Ядр. † Пирĕн ялăн хĕрĕ тесен пар лашуна кӳлсех тух, икçĕр тенкĕ чикех тух, ху тиек пек пулса тух. Çутт. 20. Тĕм кутне пуçа чиксе выртрăм. Кан. Е шетникрен тӳрех аллипе чиксе куçне çăваççĕ. N. Тата эпĕ кунта картăчкă ӳкернĕччĕ те, чиксе çуресе варланса пĕтрĕ. || Вложить. N. Пиçмо янă чух пиçмо çине пĕр кăранташ чиксе яр. || Укунуть. Истор. Вилнĕ çынсенĕн чĕрисене кăларса илсе шыв çине чикнĕ. || Уткнуть. ФН. Пуçне (лицо) çытар çине чикрĕ (уткнул). )| Подоткнуть. Орау. Утиал хĕрне ман аялла чик-ха (подоткии под меня одеяло). || Изамб. Т. Ăна аялти (кто внизу) улăм чиксе парат. ТХКА З6. Çăмахне шăрпăкпа чике чике çирĕмĕр, питĕ тутлă пулчĕ. || Сплести пальцы. N. Аллисене пурнисене хире хирĕç чикнĕ те пырать. || Кодоть. N. Йĕплĕ хулă чикет. Шиповник колется. N. Ĕç хытă та, çавах та чикмест, теççĕ. Работа жестка, но все-таки не колется. Ск. и пред. чув. 112. Йĕп чиксе те куç курмасть. Хоть иголкой (глаз) выколи — ничего не видно. Ал. цв. 6. Унăн тавра куçран чиксен те нимĕн те курăнмасть. Тогаево. Çĕрле полсан шуйтан çурисем темиçен анчĕç, тет те, çак каскана Иван тесе атă пăрисемпе чикме пуçларĕç, тет, чиксен чиксен вара охса карĕç, тет. (Из сказки). Букв. 1908. Чĕрĕпĕн йĕпписем чикнĕ (кололи). Якейк. Çак аякра тем чике-чике каять (что-то колет). N. Пире пĕр эрне хушшинче каçантан икĕ рас чиксе эмел ячĕç. || Приколывать. Кан. Вилнĕ Уçтини кăкăрĕ çумне пулавккăпа икĕ паккет чиксе лартнă. || Зарезать. БАБ. Пĕрне пĕри çĕçĕпе чикес пек тăраççĕ. || Закопать. || Хоронить. Чăвашсем 30. Ун пеккисене чикекен вырăн урăх тĕле тунă. Шурăм-п. Пĕлтĕр унăн матки вилчĕ те, чирĕк картине чикрĕç. Чăв. й. пур. 26°. Якку каланă: кунта мана пĕтеретрем, чикетрем, тенĕ. || Наклонять, опускать (голову, глаза). А.-п. й. 61. Пуçне чикнĕ те, çакăнтах шăнса вилмелле пулать пуль ĕнтĕ, тесе шухăшласа ларнă. N. Пуçне чиксе ларакан пиçнĕ çырла мар-ши çав. ЧС. Пиччесем, инкесем аран пуçĕсене чиксе иртеççĕ. N. Хăлхана ман енелле чиксе, манăн юлашкинчен йăлăннине илтсем. N. Хăраса пĕр сăмах чĕнмесĕр пуçне çĕрелле чиксе тăнă. N. Çынтан ыйтсан, е вăл туса парсан (çырса парсан), вара санăн унта нумайччен чăтса пуçна чиксе пурăнас пулать. Ал. цв. 12. Хуçа пуçне çĕрелле лаш чикнĕ те, шухăшла пуçланă. Образцы 2. † Çук çын хĕрĕ тиейсе пуçра чиксе ан тăрăр. Калашн. 7. Тĕксĕм куçĕсене çĕре чикнĕ вăл. Опустил он в землю очи темные. || N. Анчах çав япаласем çинчен пурне те тĕрĕс, нимĕн хушмасăр, нимĕн чикмесĕр çырас пулать. || Приобретать, наживать. N. Манăн пурăнмалăх пур-ха, укçалла выляса чикрĕм. || Присваивать. Кан. Хăй копператтив пуçлăхĕ пулсан та, укçасем чиксе улталама пăрахмасть. || Повредить кому, поставив его в невыгодное положение. N. Вĕсем пирĕн çынсен айван ăсне-йăвашлăхне курса май килнĕ чух чикме те ӳркенмеççĕ. И Прогулять. N. Тумтирсене сутрăмăр ытлашкине, укçине майрасем патне чикрĕмĕр. || Взять во что. ЧС. Шывĕ çăвара чикме çук, тăварлă. || Девать, прятать, спрятать, упрятать. N. Ăçта чикрĕн эсĕ ăна? N. Чухăн çын хăвăртрах тупăк хуппине витет те, пăтапах çапса лартать, унтан масар çине йăтса кайса, çĕрех алтса чикет. Дик. леб 44. Вăл хăйĕн аллисене чĕрçитти айне чикнĕ. Руки свои Элиза спрятала под передник. N. Алă хуçăлсан алсашне чик, пуç çурăлсан çĕлĕкшне чик, теççĕ. Будет сломлена рука в варежку спрячь, будет раскроена голова в шапку спрячь. N. Унăн ниçта пуçне чикме те вырăн пулман. || Положить. А.-п. й. 76. Нушана пăлтăралла сĕтĕрсе тухрĕç те, пысăк арчана тĕркелесе чикрĕç, унтан пысăк çăрапа питĕрсе илчĕç. Вытащили нужду в севи, положили в сундук, закрыли и заперли. Ск. и пред. чув. 112. Хĕвне çăкăр чикрĕ те... || Удержать в памяти. КС. Ăша чик. || Вкладывать (в голову), принимать к сведению, постигать. N. Кил хуçийĕн халапне пуçа чиксех (очень внимательно) итлеççĕ.

чикки-прикки

слова одной загадки. Т. II. Загадки. Шурă мур килнĕ те, чикки-приккине йăтса кайнă; чамачисем илтнĕ те, хуçине каланă; хуçисем шурă мура хăваласа çитсе вĕлернĕ, чикки-приккине илсе таврăннă. (Кашкăр, сурăх, йытăсем, çын).

чип-чипер

очень красивый, прекрасный, превосходный, самый красивый; очень красиво, замечательно. Альш. Унта вĕсем кĕпĕрленсе тăраççĕ вара, чип-чипер çын пулса, кам маттурне-еретсĕрне астуса. Собр. Йысни, йысни чип-чипер, анчах тути усăкрах. || Совершенно целый, невредимый. Толст. Çапах та вăл чип-чиперех ларса юлчĕ, тет (камыш). || Совершенно спокойно. Сред. Юм. Чип-чиперех лараттăм.

чипер

красивый, хороший. N. Чипер = хитре = илемлĕ. Дик. леб 44. Епле эсĕ кунта килсе çаклантăн, чипер хĕрĕм? Как ты попала сюда, прелестное дитя? Ск. и пред. чув. 14. Вĕсен чипер хĕрĕсем е çӳренĕ вăрмана. КВИ. Чипер ача Сетнерĕн пĕр урхамах лаши пур. Пазух. 25. † Чипер ача, сар ача, выляясчĕ, кунта çук. N. Ачи чипер те, сăмси пылчăклă. Мальчик-то хорош, только нос в грязи. Сăрнай 2. † Эс чипер, эп чипер, чăн чиперри çак ачи... Ib. 6. † Эс чипер те, эп чипер, санран чипер тата пур, сик тух, чиперри! Ib. † Эс те чипер, эп те чипер, тавай виççĕн чуп тăвар, тавай иккĕн чуп тăвар. Ib. † Эс чипер, эп чипер, чăн чиперри кунта çук, сик тух! Ib. 8. † И эс чипер, эп чипер, чăн чиперри çак ачи. Ib. 13. † Чуп! чуп! чуп тума чипер ача кирлĕ. Халь те чипер, тата чипер, тата чипер кирлĕ. Пазух. 25. † Эс те чипер, эп те чипер, тимĕр туя каяр-и? Ib. 14. † Эпир чипер теетĕр, сиртен чипер тата пур. Образцы 13. † Питре писев сĕретĕр, эпир чипер тиетĕр. Якейк. Ай, чипер-çке ку! Ах, как она красива! Образцы З. † И, ту чипер, ту чипер, ту аякки çул чипер. Вылямашкăн-кулмашкăн тухя пуçлă хĕр чипер. Якейк. Ытла чипер уш, калама çук чипер, пит чипер, тĕлĕнмелле чипер. СТИК. Ку хĕр пит чиперскер (без недостатков в форме тела и красива, а илемлĕ — красива лицом). Ст. Чек. Чипер çын: 1) красивый, 2) хорошего нрава. Шурăм-п. Хĕрсем пуринчен те ытла. Пурте чиперпе пĕрех (почти все красивы). Ала 28. Эпĕ çавă урамра пĕр чипер хĕр куртăм та, унăн чиперне ытаримасăр çавă хĕр патне кайрăм. Юрк. Чипер, чипер тиеççĕ, чипер епле пулат-ши? Якейк. Вĕт вăрманта вĕт пошчи, сулля-сулля касрăмăр чипер çăпата тумашкăн. Трхбл. Эй мăнтарăн чиперри, вут-шыва ӳкерет. (Чиперри подразум. илемлĕ хĕр, вута-шыва ӳкерет = темĕскер те тутарат, пĕтĕм халпа хыпалантарат). Ст. Айб. Чипер çын килен-каян чуп тăвать. (Шыв курки). || Нормальный, здоровый. Альш. Чип-чипер çынах пулчĕç хай çынсем. Они оправились от похмелья. Ib. Халĕ те пулин чипер алă мар. И до сих пор рука не как следует, не поправилась. N. Чĕре те ыратать, ӳпке-пĕвер те чиперех мар. Сборн. по мед. Ку кĕнекене чипер тăн-пуçпа йĕркипе вуласа тухсан... || Полный. Етрух. Чипер выйлă ĕçкĕре хăнисем вунпилĕкшер, е çирĕмшер çуна пулать. || Целый. П. Патт. 6. Сан автан пек пĕремĕк чиперех-и-ха? (цел ли?). || Порядочный. Юрк. Хăш та хăшĕ (иной) чипер çын ачи-пăчинех хурлама тытăнăт. || Кан. Ха, чиперех çынна ӳкесрен çăлтăм (не дал упасть), ахалĕ ӳкетчĕ. || Спокойный. Сред. Юм. Чипер вилĕмпе вилмен çын (называют сгоревшего, утопившегося, удавленного, задавленного и т. д.). Арçури. Йӳсмер панчен иртрĕмĕр, чипер çула тухрăмăр. || Удачный. Арçури. Çулĕ чипер пулинччĕ, чун шикленми пулинччĕ. || Благополучно, удачно, счастливо. КВИ. Чипер кайăр. N. Чипер çитĕр! Желаю счастливо доехать (возвратиться). Я. Турх. Чипер кайăр! Счастливого пути, досвиданья (уходящему). N. Савса янă салама чипер илĕр. N. Кайнă чухне хуçине ак çапла каласа хăвараççĕ: çитĕ, чипер тăрăр, хуйхăр харама кайтăр, вилни чипер вырттăр, теççĕ те, килĕсене саланаççĕ. Янш.-Норв. Кăçал чипер качча парсан, ашшĕ (девушки) юратса пĕр тынапа икĕ сурăх парас, тет (в приданное). Ала 15. Пулăçăсем вара арăма тархасласа лартса чипер каçарса ăсатса янă, тет. Юрк. Сыв-и? Чипер пурăнатра? – Сывă-халĕ, чипер пурăнатпăр. Ib. Хăта-тăхлачă, сыв-и-халĕ? Чипер çӳретре? – Сыв çӳретпĕр-халĕ, турра шĕкĕр, хăр чипер çӳретре? N. Чипер пурăн, ан кулян. Ск. и пред. чув. 30. Чипер пурăнăпăр. ТХКА 41. Йĕрсе те ним тума та çук ĕнтĕ, ан йĕрĕр, йăхĕ юлнă-ха, тьыхи пур-халĕ, чипер пурăнсан, тьыхаран лаша пулĕ. Сятра. Чипер тат! Пили хорошенько. Юрк. Чипер кăна, хорошенько. N. Халĕ ошкăнĕпех (все) су, чипер, лайăх порнатпăр. Бес. чув. Сыв пул, чипер юл, терĕ те, килне тухса кайрĕ. Орау. Чипер авăртса килме пар. Чем люди живы. Сывă пулăр ĕнтĕ, чипер юлăр. В. Олг. Чипер йол! – Чипер кай! Шибач. Чипер кайса килĕр! (Пожелание уезжающим). Б. Олг. Чипер тăрăр, тет (хорошенько стойте). N. Ĕнтĕ чипер тăрăр (= аван тăрăр). Хывсан ют çынсем çапла каласа саланнă. Изванк. Ай шăлăмсем, шăлăмсем, ай йăмăксем, чипер пурнăр, ай чипер пурнăр. Сл. Кузьм. 60. Выльăхсене чипер кĕтме. Орау. Чипер кайса килмелле пултăр! Счастливого пути! N. Ыр каç полтăр.— Чипер кай. Сред. Юм. Чипер çаврăнса кил! Альш. Чипер юл, шкулăм, юратнă çĕрĕм. || Спокойно. Чăв. юм. 1919. 2З. Чипер çывракан хĕре вăратрĕ. Йӳç. такăнт. 24. Чипер выртас та çывăрас! Ала 67. Çĕнĕ çынна çул çинче çамрăксем чипер пыма памаççĕ, ялан çĕнĕ çыннăн шывне тăкма шухăшласа пыраççĕ. Скотолеч. 10. Чипер пурăннă çĕртех сасартăк чирлет. Орау. Чипер ларнă çĕртренех сиксе тăчĕ те лешне çупрĕ ячĕ. Ib. Чипер выртнă çĕртренех ачана исе тухса кайса шăмăшкă кăтартрĕç (беду причинили ему, всадили в серьезную вину). Ал. цв. 6. Çапла чипер аван пынă çĕртенех, сасартăк вăл хăй умĕнче вут çути ялтăртатнине курах каять. Ст. Айб. Чипер пурăннине мĕн çитĕ, теççĕ. (Послов.). ЧС. Эй ачамсем, чипер çӳрĕр, пит ĕçсе ан ӳсĕрĕлĕр. N. Унăн ури пушмакпа чипер утакан пулчĕ. N. Шкултан чипер вĕренсе тухнă пулсан вăл ача ун пек пулмастчĕ. || Осторожно. ЧС. Ачам, шыва кайса вилĕн, чипер хытланăр, шывăн турат çук. ТХКА 49. Чипер, хăвăра хăвăр астуса çӳрĕр вара,— терĕ анне. || Прилично, вежливо. N. Чипер калаç, чипер çӳре. Хорошо веди себя. Ашшĕ-амăшне. Чипер калаç. Не говори вздора. N. Чипер çӳрĕр; чипер калаçкаласа тăр; чипер çывăр; чипертерех хор. Сред. Юм. Чипер çӳре. (На прощаньи наставление). Изамб. Т. Сана миçе каланă: чипер пул, ан ашкăн, çын евĕрлĕ пул, тесе. Б. Олг. Ну, тет, хĕрĕм, чипер лар, ан ӳк, тет (с лошади). Кан. Чипер калаçăр. Мĕнле пуçпа калаçатăр эсĕр. || Довольно. Изамб. Т. Ул çĕр чипер тĕттĕм пулчĕ. N. Кăçал тырă чипер полнă. || Как следует. Изамб. Т. Тытнă пулсан (если бы поймали), чипер хĕртнĕ пулĕччĕ. Кан. Чипер шутласа пăхсассăн, кунти çынсен касма панă вăрмана питĕ тирпейлĕ тытмалла пек. Янш.-Норв. Вăл çывăрса кайсассăн, малтанах хăрлатма тытăнатчĕ те, унтан вара çывăрса кайсан, чиперех йынăшма тытăнатчĕ. Микушк. Чулĕ чиперех авăрса ларать, тет (молол как следует). Капк. Хырăмне те чиперех ӳстерчĕ ĕнтĕ. Чăв. й. пур. 20. Кĕрккине вара тытса юлса хĕнесе вĕлернĕ; вĕлернĕ чухне Кĕркка кăшкăрни Иванĕ патне чиперех илтĕннĕ. Трхбл. Тарăн çырма пуçĕнче хăмăш чипер хумханат. Перев. Çав асăрхаман пирки (из-за неосторожносги) пĕрре кăна пит чиперех хуйхăрмаллиех инкек килнĕ кăна. Трхбл. Вăйçи маттур каласан, тантăш чипер хумханат. Юрк. Ун чухлĕ çăвĕ пур чухне хăнине чипертерех çуласа çитереймерĕ. Ib. Юрĕ, тет ку та, юлашки çуртине кама памаллине чипертерех ăнласа илеймесĕрех. ЧС. Пĕрре праçникре эпир ачасем выляса тăнă çĕрте хамăртан инçех те мар, урамра ӳсĕр çынсем çапăçнине чипертерех курас тесе, патнерех кайса тăтăмăр. N. Чиперех кăнтăрла. || Крепко, зажиточно. N. Чипертерех тăракан çынсем. N. Апат-çимĕç чипер пурăнакан хресченĕнчен нимрен те уйрăм пулман. Ст. Чек. Чипер пурăнаççĕ = пуян пурăнаççĕ. || Действительно, вправду. СТИК. Чиперех хайхи мăн шухăш тытрĕ те, кая пачĕ (и вправду, взял да ушел). Коракыш. Эй-эй-эй, çирĕм пилĕк тенкĕлĕх япалана чиперех сая ячĕç (ячĕ+ĕç), эпĕ ăслăскер пулĕ терĕм те, ухмах пулчĕ. || Ст. Айб. Чипере курсан тăхăнас килет. (Çĕрĕ). || Красота. Тайба Т. Сан чиперпе ман чипер кăвак чечек тăрринче. Якейк. Пирĕн кинĕн чиперри вăрмая орлă корăнчĕ.

чир

болезнь, хворь, недуг, нездоровье. Изамб. Т. Санăн упăшку мĕнле чирпе вилчĕ? Вишн. 74. Çав чирсемпе пирĕн хушăмăрта пĕри-пĕри чирлесен, пирĕн шыва вĕретсе ĕçес пулать. N. Темле чир килсе кĕчĕ те, тухса кая пĕлмерĕ. Курм. Чир тивсен, когда постигнет болезнь. Туперккульос 17. Чăнах та, чирĕшĕн пулсан (в отношении болезни) пит çăмăл. N. Шупашкар пульнитсинче кашни чирпе уйрăм тухтăрсем ĕçлеççĕ. Слакбаш. Чир тумтиртен те ерме пултарать. N. Унта усал чир нумай, усал чир ан ерт. N. Ах эсĕ мĕнле оçлăн-ши вăл чиртен вара? Капк. Вăл вара, кăмăлĕ хуçăлнипе, чире ернĕ. Изамб. Т. Виçĕм кун чирĕпе (вследствии хвори) хирте çĕр каçнă, тет. || Якейк. Ха сан тоту çине кĕçĕр чир сыснă-çке (= тотая пĕчĕк хăмпуллăскерсем сап-сарă чир тохса ларать). || Беда, несчастье. КАЯ. Мĕн пулнă тата? – Чир пулнă-ха, кунта ав аккуна урнă йăтă тулланă. || Заблуждение (?). Юрк. Вăл шухăш вĕсенĕн пĕлмен чирĕ анчах. || Язва. || Эпидемия. || Употребляется в чувашизмах. Хурамал. Пĕрер кăчкăрнă сасă илтсессĕн, калаççĕ: хăшĕ чирĕ кăчкăрать унта, теççĕ. Б. Олг. Кам чирĕ онта кăчкăрат, тохса пăхмасăр, тет. Ib. Ман кам чирĕ каяс-ха! Поскилте çын çок-и мансăр пуçне? Халь çынсам килте, топма полат урăх çына. Васильев. Тем чир, манăн ĕç ăнмас. Якейк. Чир ту хăть, каламасть. Хоть его зарежь, ни за что не скажет. N. Кам конне чир тивет (смирного). Кан. Ах тур, мĕн чир шăмми ку? Что это за кость. || Юрк. Ырă ялĕ хамăр ял, йăлăм вырăнне йăмри пур, Атăл вырăнне кӳлĕ пур, чул çурт вырăнне чирĕ пур.

чир пуçламăшĕ

бактерии. Сборн. по мед. Çын пырши ăшне ăçтан та пулин: çимĕçпе-и, е шывпа-и, çав чир пуçламăшĕ кĕрсен, вăл çын вара юнлă варвиттие каять.

числă

почетный. Альш. Числă хăна пулчĕç. Ст. Чек. Числă хăна, почетный гость. || Чистый, опрятный. Чăв. й. пур. З0°. Вăл числă вырăнта выртса хăй чунне кантарман. Сред. Юм. Числă çын, чистый и опрятный. || N. Пӳрт умĕсем карташ енче аранçĕ йĕпе-сапа пулсанах çăрăнаççĕ: тухса кĕме те числă мар.

чисти

совершенно, совсем, вчистую. Капк. Мана халĕ, чăнах та, сивĕ душ кирлĕ, чисти пăр пеккиех! N. Пĕр вăхăтра чисти авланаттăм, илес тенĕ хĕр кăçал çăв уйăхĕнче вилсе кайрĕ. Янш.-Норв. Кирлĕ япаласене чисти хатĕрлесе çитерсен... Юрк. Чисти хатĕр пулсан (все готово), Митукне çемйипе уйăрса кăларат. Сред. Юм. Пĕрмай ман хыçран çакăнса çӳресе чисти аптăрарăм эп онпа (про маленьких детей). || Настоящий. Сред. Юм. Чисти çорах полчĕ ĕнтĕ. Теперь настала настоящая весна. N. Чисти (как есть) аçуах ес! ЧП. Çул хĕрĕнчи тĕмеске чисти çăхан кĕлетки. N. Кам май пĕлмест, кам айван, çав çын чисти çак автан. Юрк. Вăл чăнласах та чисти вилнĕ çын пек пулнă. || Уж очень. N. Аппăшсем чисти савăнчĕç, тет. Альш. Патша хĕрĕ чисти ĕсĕкле-ĕсĕкле, йĕрет, тет.

чистă

настоящий, совсем. БАБ. Унта вĕсене пусса (заколов), чистă ашĕсене пĕçерсе хураççĕ. Альш. Ах тĕлĕнсе-тĕлĕнсе лармашкăн чистă çук çын ачисем мар эпир. Ст. Шаймурз. Чистă пурçăн ярса тултартăм.

чул

чол (ц’ул, ч’ул, ч’ол), камень. N. Чул катăкĕ, обломок камня. Дик. леб. З6. Темĕн тĕрлĕ хытă чулсене те тĕп-тикĕс якатаççĕ. Ib. 37. Чи варринче анчах шывран пĕр шĕвĕр чул тухса тăрать. N. Лаша урисемпе чула çаптарнипе вут тухса пырать. N. Лаша чĕрнине (урипе) чула хыртарса илчĕ те, чултан вут тухса кайрĕ. Пазух. † Вуник ывăл вилсе те пĕтиччен чĕрене чул хурса та çӳрерĕм. Янгильд. Петĕрĕн ори лашапа çона таптаса кайнă тĕлте чол пак шыçса кайнă. Яргуньк. Чул пуçтарать вăл сана пемешкĕн. || Мельничный жернов. N. Чул тăх, ковать мельничный жернов. Якейк. Чолта виçĕ кăшăл. На жернове три обруча. Изамб. Т. Çав армансенче виç чултан ытла авăрмаст. Ib. Чул çĕкленнипе армана хытă кайсан пусараççĕ. || Каменка. N. Мунчийĕн лавкки ылттăн, чулĕ мерчен, мĕлĕки пурçăн. (Такмак). N. Мунчи уртăш йывăçĕнчен, çийĕ калай, лапки кĕленче, чулĕ мерчен, ăшши шерпет, милĕкĕ пурçăн, валашки пăхăр, курки кĕмĕл. (Такмак). Образцы 20. † Мунча чулĕ тикĕссĕр, ăшши яма кăмăлсăр. || Соль. N. Ишек енелле тăвара чол теççĕ. Вомбу-к. Сире чол кирлĕ поль-ха, тесе каларĕ, тет. || Каменный. Ск. и пред. чув. 104. Хăйĕн анлă кăкăрне чул чышкипе чăмăрлать. Ib. ЗЗ. Эпир иксĕмĕр сăмахпа чул çурт та лартатпăр. Образцы 78. † Пирĕн аттенĕн чул пусма, чул пусмана хăпарма вăйлă, тăнлă çын кирлĕ.

чуллан

чоллан, превратиться в камень, окаменеть. Сред. Юм. Пĕтĕмпе чолланса кайнă çын пуçĕсем выртаç, тет (валяются). Чăв. й. пур. З5. Унăн чĕри чулланса хытнă ĕнтĕ. N. Вăсен чĕрисем чулланнă, çавăнпа çемçетме те пит йăвăр.

чуман

чоман, ленивый (о лошади). Н. Карм. Чуман лаша. Б. Олг. Чоман ут, ай-ай пушă пит çĕклет, чоман. СПВВ. ТМ. Кӳлсен пыман лашана чуман лаша теççĕ. Якейк. Чуман лаша, ленивая лошадь, без кнута на такой лошади нельзя никуда выехать. Ск. и пред. чув. 112. Турткалаймасть, тухатмăш, чуман лаша пек чупать. || Мешкотный, вялый. Пшкрт., Тюрл. N. Чуман = мĕшĕлти. N. Чуман = лӳппер. || Нечто вроде салазок для возки мякины (арпа). Ст. Чек. СПВВ. Чуман – вроде салазок из лубков. Ib. Шăвăç чуманпа илсе кайăп (обнадеживают детей). Шел. 41. Чуман сĕтĕрнĕ пекех çын вилли сĕтĕреççĕ. К. Розанова. Чуман – род саней. Ст. Араслан. Атьăр пирĕнпе туя касси камантипе, ут утланан, сăмсапа сывлан, кутпа тĕртен, хырăмпа шăван. Вати-хĕти туяпа, куçĕ куран, хăлхи илтен уксах-чăлах чуманпа. Paas. 188. Чуман = чуман. || Короб. Ильк. N. Чуман, сплетенный из ивовых прутьев кузов небольших саней, употреблялся для возки навоза, доставки с гумна во двор мякины для скота и пр. (Повидимому, слово чуман восходит к форме чулман, чалман, что у скотоводческих турецких народов, напр. у карачайцев, туркмен, означает овец с молодыми ягнятами). Чеменево Б. Чуман, хăваран авса тунă çуна. Çав çунапа навус, арпа, тата ытти япала та турттараççĕ. Çак çатан вырăнне тата шăвăçран (из белой жести) çапса тăваççĕ. Унпа та çавăн пекех турттараççĕ. Ăна шăвăç чуман теççĕ. Вăл çуна пысăках мар. Унăн хыçĕ çуни пуçĕнчен çӳлĕрех. || СПВВ. ФН. Чуман çине лашасене пăтратсан сапса паракан çăнăха хураççĕ.

чомпăта

назв. болезни. Якейк. Кирек кам вилнĕ чохне те хытă макăрсан вилекенпе чомпăта полать; чомпăта полсан çын вилимасăр ним çимасăр-ĕçмесĕр, чĕлхе тапратмасăр, ним шарламасăр, тортăшса суляса выртат, каран тин вилет.

чун

чон, душа. К.-Кушки. Чĕнтерлĕ кĕпер айĕнче шăнкăлтатат кăвакалăн чĕпписем, кăвакалăн чĕппи мар-тăр вăл, пирĕн пек мĕскĕн ачасен чунĕ-тĕр. И. Тукт. † И, çилсем вĕрет, вичкĕн çил вĕрет, вăйлă çăмăрсем капланса килет. Ултавах тĕнчи, йăвăр самани пирĕн чунсене тыткăна илет. (Ĕлĕкхи юрă). Образцы 48. † Çак тăвансем патне килсессĕн, килмессерен чунăм савăнать. Ib. 48. † Хампа пĕрле тăрса юрлакана çур чунăма çурса парăттăм. Пазух. 28. † Сăрисем те пыл пек, хуçи чун пек, мĕншĕн тăван тесе калас мар. Образцы 13. † Пăхсан ĕçĕм юлать-çке, пăхмасан чун чăтаймасть-çке. Ib. 5. † Мĕншĕн вăйя тухмастăр чунăрсене йăпатма. N. Сасси те çав шăнкра пек каччă чунне çемçетет. Ск. и пред. чув. 37. Çутăлать Мăн-шыв, чуна хăпартать. N. Çамрăк чунăм çĕкленет. Капк. Кинĕ каланă ăшă сăмахсене илтсен, карчăк чунĕ тин лăш карĕ. Ст. Шаймурз. Çак шухăш аса килсен, вара чун питĕ хурланатчĕ, питĕ пăшăрханатчĕ. N. Чун хĕпĕртенипе ниçта та кайса кĕрейместĕп. Арçури. Чон шикленет, ăш вăркать. Çĕнтерчĕ 18. Ан калаçтар, анне-е-е! Чун тарăхать. N. Чун вирелле тăрат саççим çавсемпе айкашсан. Пухтел. Чунĕ пӳлĕнет (у человека умирающего, если кто-нибудь громко заплачет). Н. Карм. Пире хаяр сунакан çынсем, çипрен çинче чунĕ татăлтăр. N. Чун татăлас пек уласа макăр. Пшкрт. Чонă татăлтăрай. (Ругань). В. Олг. Торă татса кайтăр сан чонна. (Сидьная ругань). N. Пĕр-ик-виç кунтан ача чунĕ, чĕкеç пулса, ашшĕ пӳрчĕ тăррине тăрса юрлат. (Из сказки). Дик. леб 52. Чăн аслă пиччĕшĕ каланă: çапла çав, вăл айăпсăр чун! тенĕ. Ib. 50. Тимĕр решеткелĕ чӳрече тулашĕнче çирĕх-тăрри (юрлакан кайăк) ларнă, вăл та хăйĕн савăнтаракан юррипе унăн чунне пусарнă. А дрозд, сидевший за решетчатым окном, утешал ее своей веселой песенкой. Букв. 1900. Ӳчĕ пур та, чунĕ çук. (Çурта). Зап. ВНО. Чунĕ пур, юнĕ çук. (Тараккан). N. Чун пулсан чул хушшинче те усрăпăр. Ст. Шаймурз. Çын урлă сăмах илтсен, çулçă пек çамрăк чуна питрех хĕн. КВИ. Çамрăк чун та пĕчĕк чун, чунĕ ытла çемçе çав. Ентĕрел. Хальхи ачасен, хăйсем çураличчен, чунĕсем çуралнă. (Говорят старики, дивясь детям, напр., тому, что они катаются на коньках, которых чуваши прежде не видали). Тайба Т. Тăвансем аякра, чун çывăхра, килсе кураймастпăр çеçен хир урлă. Орау. Çăмăлланасси пит хăрушă.— Чунтан чун уйăрлать те, хăрушă пулмасăр. Якейк. Çын пăсăлсан поканя, е чостаран çын кĕлетки туса, салакайăк çăмарти илсе, пĕр-пĕр çĕре кайса пăрахнă чох: чон вырăнне чон паратăп, кĕлетке вырăнне кĕлетке паратăп,— тенĕ ĕлĕк тĕттĕм чăвашсем. Питушк. Пит лайăх лашасам, чон тăма çĕр çук. Изамб. Т. Епле унăн чунĕ чăтат-ши? (без работы). N. Çывăхра персен так чон топаннех сиксе анать. || КС. Чуну пур-и? Жив ли? || Жизнь. N. Чĕкеçĕсем чие хушшинче, çуначĕсем пĕлĕт хушшинче; сан чунупа ман чунăм ылтăн ука хушшинче (наша жизнь течет радостно). Якейк. Чол-холара чол хаклă, кăçалхи çола çитрĕм те, чол хаклă мар, чон хаклă. (Солд п.). N. Сан чунупа, тăван, ман чунăм тĕнче çине тухнă хĕвел пек. || Существование. N. Апат начарланчĕ, но чон осрама (поддерживать существование) полать, терĕ. || Человек. N. Этем чунĕ вали нихăçан та çурхи пек савăнăç çук. Собр. Мачча пĕрени шартлатсан, чун катăлать, теççĕ. (Поверье). Орау. Пирĕн кĕçĕр пĕр чун хутшăнчĕ. Мĕн ача тата? – Ывăл. СПВВ. Киле чун хутшăнсан... (В Сред. Юм., напр., если возьмут в дом сноху или если родится ребенок). Дик. леб 41. Вăл çурта акăшсене пĕр çын чунĕ те илсе кĕме юраман. || Душа населения, едок. N. Арçын чунĕ, мужчина (как одна душа населения), хĕрарăм чунĕ, женская душа (когда считают по душам). КС. Эсир пире çĕрсене чунтан мĕн тивнине улпучĕсене те пур хура туналлă халăхсене тан туса уйăрса парăр, тенĕ. || Живое существо. СТИК. Ку та вĕт чун! (Питĕ начар, нишлĕ путексене шеллесе калаççĕ). Ib. Пĕр чунтан икĕ чун пулчĕ. (Сурăх пăруласан калаççĕ). Ст. Шаймурз. Кунта мĕн тума килтĕм? (пришла я?). Пĕр чун та çук. Стюх. Ай-хай-ах-та, манăн тантăшăм, санпала манăн сăмах килĕшет. Ĕлĕкрен пĕрле пурăнса, пĕр чун пулса, санпала пĕрле ӳснĕрен. С. Тим. Атте, савнă чуну пулăттăм, ăшăнта мĕн пуррине пĕлĕттĕм. Ау 2°. Хулара пĕр чун та çук, тет. Сред. Юм. Мĕн тума кайрăм эп онта, исмалин пĕр чон та çок-çке ĕнтĕ (ни души нет). N. Тыр вырнă чухне ял хушшинче пĕр чĕрĕ чун та çук. N. † Ларсамăр вырăнăра, тытăр куркăра, эпĕр тайăлса тăрар сирĕн умăрта; эпир тайăлнă чух ĕçмесессĕн, турă хурланă чун пулăпăр, эпир тайăлнă чух ĕçсессĕн, турă савса çуратни пулăпăр. N. Эпир, мĕскĕн чунсем, çынсем пек çӳреймерĕмĕр. Юрк. Унтан ĕлĕктерех тепĕрне çураçма тусаттăм, вăл тата, ырă чун, ĕлĕк хăй савнипе сăмах пĕтернĕ пирки пыма тумарĕ. Орау. Чунтан пĕр курка ĕçмелле. Каждый должен выпить по ковшу. Ала 86. Ах, ву парасси парать те, анчах унăн хĕрĕ чун нумай илет, тата тепĕр пилĕк юпа анчах юлнă, çав юпасем çине сирĕн пуçăрсене касса хурĕ вăл, терĕ тет, карчăк. || Животное (скотина, птицы). НТЧ. Аслă кĕлĕ, аслă ырă, çак сан ятна илнĕ (купленных) чунсене (животных) юратса паратпăр, юратса ил. (Моленье киремети). Г. А. Отрыв. Тĕрлĕ выльăх чунне пусаç. Колют разных животных (на моленьи). Ал. цв. З4. Вăл чăтлăха пĕр кайăк чунĕ те вĕçсе кĕрсе курман. || Дыхание, дух. ЧС. Ун патĕнчен иртсе çӳренĕ чуне чуна хытарса сехĕрленсе аран иртсе каяттăм. N. Чунна ан çăт. || Сердце, настроенне. N. Манăн сăмахăма итлесе кĕнекемсене эпĕ ыйтнă çĕре яракан çынсене пурне те ăшă чунтан тав тăватăп. Çĕнтерчĕ 12. Хыпар илтсен чун тапать. В. Тим. Эсир те саватăр, те савмастăр, савнă пек туйăнать чунсене. N. Ан тухăр, хĕрсем, тумланса, ай люльи, йĕкĕт чунне çунтарса. Чебокс. Манăн питĕ чунтан юратакан Александра ятлă йăмăк пурччĕ. Я. Турх. Чунтан юратнă манăн савнă ырă çыннăм. ЧП. Чунран савнă тăван. N. Пĕтĕм чунтан юрат. N. Манăн чон сан çинче тăрать (я тебя обожаю). Бгтр. Ку кайнă чох, хваттер хоçин ачи, онпа пĕрле пырасшăн, чонтанах макрать, тет. Пазух. 12. † Кунтан вăйă иртсессĕн, арăмсенĕн чун кантăр. Калашн. 6. Анчах халĕ, арăмĕ мăшкăл курса чунĕ витнĕскер, вăл кĕрлесе тăракан тинĕс пек. Курм. Чонсем-варсем варлă хĕр, епле чонпа выртать-ши, чонсем-варсем варлă хĕр, епле чонпа тăрать-ши? Якейк. † Уя тохсан чон уçăлать, киле кĕрсен чон тăвăрланать (становится тяжело на душе). N. Çулла тулалла (вăрманалла, хирелле) чун туртать. N. Чон тарăхать. Досада берет. || Мысль. N. Чунна аскăн хĕрарăмсем хыççăн ан яр. N. Эпир халĕ тин чунпа пурăнма пуçлакан халăх вĕт. N. Ман хăлхамри кĕмĕл алка çутти ӳкет пит çине; çиекен çынсем тек çиччĕр, пирĕн чунсем аякра. || Милый сердцу. Çатра Марка. Ах тăвансам чонсам, тантăшсам. К.-Кушки. Ĕçсем куркусене пыл тесе, ыткаласа илсемĕр чун тесе. С. Дув. Ĕçкĕ ĕçер, тăван, пĕрле пурăнар чун тесе. Юрк. Савнă чунпа ĕмĕр иртерсен çамрăк чĕре çăвĕ ирĕлмес-çке. Каша. Вуниккĕн явса пĕтменне кил, савнă чун, явар-и? N. Хуйхăр сан та ан йĕр, чун, сан пурнасси малалла! N. Аннем, юратнă чунăм, пĕлсем хĕрхенме. Хĕр йĕрри. Утмăл хăма тăрăшне утса тухса пулмарĕ, çитмĕл хăма тăрăшне çитсе курса пулмарĕ, чунăм савман ачаран пуçма хăтарса пулмарĕ. ЧП. Ай-хай тăванĕсем ай чунĕсем. || Полтава 70. Уй-хир тулли пур халăх чунтан ячĕ ахлатса! Ib. 72. Халь пуç каснă вырăна чунтан чупса пыраççĕ. Сред. Юм. Çын вĕлернĕ тенине илтсен ман чôн сӳлетсе кайрĕ. СПВВ. ИФ. Чун сӳ тăват: пит хăранипе ăшăра темскерле сиввĕн туйăнса каят, çӳлтен ярăнса аннă чух, е таханка сикнĕ чух чи малтан хăнăхаччен сӳлелле аялалла аннă чух сӳ тăват, теççĕ. Букв. 1886. Манăн тнн чун кĕчĕ (= тин лăплантăм). || СТИК. Пысăк çăпан чуна кайса тивсе ыратат. (Выраженне сильной боли). Сред. Юм. Ах тôр, чонах кайса тиврĕ. (Говорят, когда нечаянно задели чем-нибудь чирий, я когда он очень болит). || N. Молкач ашне çиме манăн чон çĕкленмест. || Ст. Шаймурз. Чун тус чуна илет, тет. (Послов.). Пазух. 87. † Уяр çул çăмăр çусассăн, пĕтĕм тĕнче хĕпĕртет. Савнисем, сире курсассăн, чунпа чĕре хĕпĕртет. Истор. Хуйхă куракан çынсем чунĕсене пусарма пынă. N. Чун систернипе. Лашм. Çеçен хир варрине тухрăм хĕвел ăшăне, лартăм йывăç сулхăнне, çулçисем пĕр ешĕл, ан пăрах, тăванçăм, чун çамрăк. N. Çынсем уласа макăрни çын чĕрине çурас пек чуна тăвăлтарать. N. Чунĕсем хавшаса çитнĕ. Полтава 12. Чунтан-вартан куллянса. Юрк. Пĕрне-пĕри чунтан чуна юратса тăранаймаççĕ.

чун илли

душегубец, убийца. СТИК. Эх чун илли, ман чуна тарăхтаран-ĕçке. Ст. Чек. Мĕн тума кăлăха хĕнен арăмна, чун илли. Йӳç. такăнт. 71. Чун илли, каттăршнай, çĕрĕк чăкăтпах çырлахтарасшăн тата. СТИК. Вартан вартан ан кала, вар иратат, чун илли! Пуçран пуçран ан кала, пуç ыратат, чун илли! (Так пела дудка на могиле брата, убитого сестрами). Торп-к. Хора куме чун илли, чун илмесĕр каяс çук. Алик. Ай кинçĕм (невеста), ай кинçĕм, çаплах исе кайăпăр, илме килни чун илли, чун илмесĕр каяс çук. (Туй арăм юрри). || У язычников чуваш – дух смерти. Якейк. Чон илли çын вилнĕ чох çын чонне илме пырать. N. Старик чун илли каланипе килĕшрĕ. Ст. Чек. || Чун илли — 1) ытла култаракан çын, 2) ытла аптăратакан çын (хĕрсен сăмахĕ).

чон йол

в значении боюсь. Сĕт-к. Кĕмĕл çĕрĕ тăхăнтăм, тохса ӳкесрен чон йолмар, ыр çын хĕрпе калаçрăм, сивĕнесрен чон йолмар.

чун юшши

знач. не дано. СПВВ. МА. Ай-ай, ку чун юшшипе анчах ĕçлекелет, унтан çын пулайри вара. (Ĕçлеме ӳркенекен çын).

чун кантар

успокоить. Сред. Юм. Чôнне кантарчĕ (ĕлĕк тертленсе порăннă çын вилсен калаççĕ).

чун тух

испустить дух. Якейк. † Ати килĕнчен тохнă чох, чон тохассăн туйăнать. (Солд. п.). N. Хăш çын вилнĕ чух чунĕ тухаймасăр нумайччен асапланать. Хĕр йĕрри. Вĕл-вĕл чечек, вĕл чечек, вĕлле çинчи сар чечек, вĕçсе анассăн туйăнать, атте килĕнчен тухнă чух чун тухассăн туйăнать. Хочаш. Чонĕ тохас патнех çитрĕ, тортăшса анчах выртать (умирает). N. Чун тухманни анчах! N. Эпĕ сана манас çук кăкăртан чун тухиччен. N. Эпĕ сана хамăн çăвартан чун тухмасăр чĕререн тухас çук. || Испугаться. N. Какой кăшăллăх касас, хам та аран тартăм, улпут хам патналла пырать те, чон тохса карĕ, тесе каларĕ, тет. || Пролей-Каша. Ку вутăпа чун тухĕ. С этими (сырыми) дровами замучишься. ТХКА 28. Ăçта çухалтăн паян, сана шыраса чун тухатчĕ. N. Ах, ман чон тохсах ӳкет. Якейк. Лаша шыраса чон тоххĕрĕ ман, аран аран топрăм (очень долго искал; выражает усталость, также продолжительность). Баран. З8. Санпа тарăхсах чун тухать.

чун хавалĕ

остаток силы. СПВВ. МА. Çын чирлесе тăрсассăнах, ах ку чун хавалĕпе анчах çурет-ĕçке теççĕ (вый пĕтсен аран-аран çӳренине). СТИК. Мĕн чун хавалĕпе кăшкăран, мĕн пулнă? (= мĕн хаяррăн, темĕскер пулса чĕрӳ татăлнă пек кăшкăран?). N. Кашкăрĕ чун хавалĕпе вут ăшĕнчен тухать, тет. Альш. Паян çăмăлтарах туйĕнчĕ те, чун хавалĕпе тăрса уткаласа пăхрăм (хотелось походить). П. Патт. 24. Вăл (шапа) пĕтĕм чун хавалĕпе хуллине хытă çыртса тытнă. Череп. Чун хавалпе, напрягая все остающиеся силы. Капк. Чун хавалĕпе аран-аран çыран хĕррине çитсе улпута каçарса ячĕ.

чуп

чоп, бежать, скакать. КВИ. Лаши чупать пуç ухса. КС. Ай-яй, лаши хыт чупаçке (= чупать-çке). Ах, как быстро бежит лошадь. Образцы 44. † Пĕчĕкçеççĕ лаша турă лаша, чупма турти вăрăм пулинччĕ. N. Юртăпа чупать. Регули 102. Ку лаша чопасра (чопасса) çăмăл. Калашн. 15. Кайăк пек вĕçсе килелле чупрăм. И домой стремглав бежать бросилась. Хĕр йĕрри. Тăван тесе чупрăм та, çичĕ ют ачи пулайрĕ. Ib. Чупрăм антăм çырмана кĕмĕл çĕрĕ пулĕ тесе. Ib. Чупрăм антăм çырмана, юхрĕ тухрĕ шерепем. Ib. Чупрăм кĕтĕм пĕр пӳрте, хамăр çеме пулĕ тесе. Ib. Ах, аккаçăм, аккаçăм! Пĕрре ларма килтĕм те, чупрăр тухрăр ăрама, хамăр тăван пулĕ тесе. Ib. Чупрăм тухрăм ăрама, хамăр савни пулĕ тесе. Образцы 45. † Чупрăмах та тухрăм эп урама. N. Кĕт тарланă тарламан — шыва чупать чӳхенме. КВИ. Ав унта хитре хĕрсем ĕни хыççăн чупаççĕ. НР. † Чупрăм каçрăм çак ăрама... Прибежала я на эту улицу... N. Тӳсеймесĕр масар çине чупа парать. Хĕр йĕрри. Атте çурчĕ утмăл хăлаç, ут пек чупса çӳреттĕм. КВИ. Ачи-пăчи выляса чупса çӳрет урамра. Ск. и пред. чув. 15. Вара кĕтӳçĕ пӳртнелле чупса кайрĕ васкаса. Ib. 46. Чупса та кайрĕ вăл хăйĕн килне. Ал. цв. 13. Часах аслă хĕрĕсем те чупса пыраççĕ. N. Пуян пиччĕшĕ ку пуйни çинчен илтет те, ун патне чупса та пырать. N. Чупса пычĕ хăвăртрах вăл хăй ывăлĕ патне. Ст. Чек. Пăлак акка хăранипе чупа-чупа тарнă. N. Чупса пынă чухне хирĕç çил персе пырать. N. Чупса пырса сикмелĕх вырăн пулмарĕ те, тӳрех сикмелле пулчĕ. N. Чупса пырса сикмелĕх (для разбега) вырăн çукчĕ те, тӳрех сикмелле пулчĕ. Чураль-к. Пĕр пураклăх хурăн хуппишĕн чупрăм хăпартăм хурăн тăрне. Кармалы. Çав сăмахсем çинех тилĕ чуп кил. Перев. Çав сăмахсене кашкăр калаçса тăнă чух тилĕ чуп çит. Цив. Но, айта, çăртан полă ячĕпе чопа пар. Н. Карм. Çунатсăр вĕçет, урасăр чупат. (Çумăр пĕлĕчĕ). Ск. и пред. чув. 27. Вăхăчĕсем иртеççĕ, варти шыв пек чупаççĕ. || Жить. Якейк. Лайăх чопаттăр-и? – Чопкалатпăр та-ха. Как поживаете? – Живем пока. || Ходить (о судах). Б. Яныши. Унта çитсен праххотсам чопнине пăхкаласа ларнă чух мишавай çитрĕ. КС. Прахут чупать (идет). Эпир çур. çĕршыв 25. Сăрă çинче пăрахут та чупать. || Кататься (на дошади). Ст. Яха-к. Ун чухне вара ачасен ту çипе çунашкапа ярăнма каясси килмест, лашапах чупас килет. (Çăварни). N. Чуп, чуп, лаша, чуп, лаша: эпир çăварни чупас çук. || Ездить, разьезжать. N. Пасартан пасара чуп. N. Ямшăк чуп, ямщичить. ЧП. Кунĕн-çĕрĕн ямшăксем чупаççĕ. Кан. Лаша кӳлсе ĕçке те чупма пăрахатăп. || Катиться. N. Арпус чупса аннă чухне пĕр мулкач тухса карĕ, тет (когда арбуз скатывался). || Ползать (о мухе). Бгтр. Ман çинче шăна чопса çӳрĕ. || Плыть (об облаках). Ск. и пред. чув. 112. Хура пĕлĕтсем чупаççĕ. Чув. прим. о пог. 103. Сийлĕ пĕлĕтсем хытă чупсассăн, уяр пулать. (Если) слоевые облака быстро двигаются – к ведру. || Двигаться. Регули 1541. Çын ман çола çитсен чопма йоратмасть. || Якейк. Ку чопмалли ана-ха (вырма лайăх, сарарах тырă çинчен), часах вырса прахăпăр. Ани лайăх чопать те, тырри сахал. Ани чопмалла та, йышĕ çок та, ытла валаллах каймасть. || Случаться (о животных). Альш. Ĕне çуркунне чупса юлчĕ. Чертаг. Чопас тына (виç çулта, о телке). Кан. Камăн та пулин ĕни чупсан, ун çинчен хуçине систерес пулать.

чупкала

учащ. ф. от гл. чуп. КВИ. Шăри-шари çын шавлать, урам тăрăх чупкалать. Абаш. Акăш-макăшсем анчах чопкаласа çӳретчĕç. Бегала лишь одна мелюзга (т. е. дети, ребята). N. Ах пичеçĕм çав пичче, эп кайнине (замуж) пĕлсессĕн, хуларан хулана чупкалать. (Хĕр йĕри). Ст. Яха-к. Пĕчĕк ачасем каçчен катарччи чупкаласан, чупкаласан, лашисене ывăнтарсан, килĕсене кĕрсе тăвараççĕ.

чут

чуть, едва. В. Олг. Хопахра çынсам попляса лараччĕ: çа çыннăн хĕрĕ чут анчах вилес пек, теччĕ (при смерти). N. Чăн аслă янрал пит хăранă, чут аптраса кайман. Чăв. й. пур. 14°. Мана ĕнер кăлава нимĕнсĕрех хĕнесе чут вĕлеретчĕ, тенĕ. Ib. Ашшĕ чут вилмен. БАБ. Çапла çапа-çапа ăна чут вĕлермерĕ, тет. ЧП. Чут такăнса ӳкеттĕм. N. Вара чут анса каяттăмăрччĕ. Ивановка. Мана вĕсем чут анчах хуса çитетчĕç, эпĕ аран-аран киле тарма ĕлкĕртĕм. Ау 16. Эх анне! Мана çак çын чут кăна пăшалпа перетчĕ. Никит. Маччана чут та шаккамаççĕ.

чучу

качель. Абыз. || Зыбка. Тет. Смолькино. Чучу аван ачине, çывăрттарас çав ăна. Ачи ачи ача пек, арча çинчи укçа пек, ашшĕпеле амăшне ылтăн-кĕмĕл курăнат. Иртсе пыран çыннине креçе çинчи çӳп те мар, çапах ăна пăхмалла, пăхмасассăн ӳсес çук, эпир ăна пăхăпăр, çын аллине памăпăр. Курм. Чучу, ачам, орчиç йывăç пӳкечи, план мыри çекли, тет, çиччĕ пирри çийĕнче, саккăр пирри айĕнче.

чух

чох, пора, время. Конст. чăв. Вара эпĕ: ĕнтĕ кăнтăрла çитет пулĕ, мана ăсатăр, пăрахут çине çиткелесе лараччен чух пулĕ, терĕм. Курм. Атьăр киле, ачасам, киле кайма чох полнă, хĕрсем кĕтсе тăраççĕ полĕ. Б. Хирлепы. Атьăр киле, ачасем, киле кайма чух вăхăт. Бур. Ĕнтĕ ир те пулат, каç та пулат, пире киле кайма чух пулат. Сред. Юм. Сана кайма та чох çиç (пора идти). || ЧС. Ун пек чух нимĕн туни те малалла каймасть. Ib. Çилĕ тата çавнашкал чух таçтан тухат-и тен, улăмпа витнĕ çурт тăррисене çавăрать анчах. Б. Олг. Су пол-ха тепре кориччен. Ста тата тепĕр чох корăпăр çапла, корăпăр. || Впору, как раз. N. Ку пиншак мана чухах. Этот пиджак мне впору. N. Ку мана чу-хах. N. Чох ларать темпир (впору, плотно). Сĕт-к. Ку сăхман мана чохах йорать. Орау. Пăх-ха, ку сăхман мана чухахç? Яжутк. Сăхманне тăхăнса пăхрĕ тет те, чухах пулнă, тет. Регули 1919. Чохах полчĕ сана (чох сана), чох килчĕ. Тайба Т. Кăçал хĕрсем вак кăна, пире выляма чух кăна. ГФФ. † Чух сарлака чĕн пиççи çинçе пилке чох полчĕ. || Во время, как раз. Янтик. Ирхипе тухса кайрăмăр та, чох çитрĕмĕр (= вăхăтлă). || Как раз. КС. Эсĕ Ыраша нумай пулать терĕн, мĕн нумаййи, чух анчах (только хватило). || Точь-в-точь. Изамб. Т. Кĕнеке арчана чухах кĕрсе выртăрĕ. Регули 1314. Ман сăмахпа чох тунă. Ib. 1277. Чох шотлă çӳрерĕмĕр. || Едва, чуть-чуть, кое-как, с трудом. N. Чух йăтса килтĕм. С трудом притащил. N. Салтак хутаçне чух йăтса пĕр çын патне пырса, хăна килĕ ыйтрĕ, тет. Paas. Чух-чух çӳрет (едва). N. Япаласем, çĕклемеллисем питĕ нумай, чух çĕклесе пыратпăр. N. Чох сӳсмен çĕклекенни. N. Чух тарса хăтăлтăмăр. Чув. календ. 1911. Шкулта кĕнекесем сахал пулаççĕ, вăл кĕнекесем ачасене те чух çитеççĕ. || Полный. Çутт. 55. Кĕрет те, арăмпе пĕр карçын чух çăмарта йăтса тухать. || Так! N. Чух кирлĕ сана! Так тебе и надо! Ст. Чек. Ку япала сана чух (гов., напр., избитому). КС. Чухах-ха ăна! Так ему и надо! Орау. Чухах-ха ăна, тек куштанланса çуреччĕ-ха (придирался. Гов. после того, как побили кого-нибудь или что-нибудь потерпел озорник, заслуживший наказание). Ib. Паян Яшка Елекçине хĕненĕ, тит, пасарта.– Чух кирлĕ, çавна шыраса çӳренĕ вăл. Ст. Чек. Ку эсĕр хĕнени ăна чух-ха. Так его и надо. Ib. Сана ку чух-ха! Так тебе и надо. N. Тăшмана çак чух, терĕм. || Посредственный, посредственно. N. Сан ачасем епле вĕренеççĕ? — Чух мар-и. В. Олг. Пĕр чох касат (коса). N. Учĕсем чухрах, çулсем хура. ЧП. Арăм пулсан чух кирлĕ. || Средний, средне. Шибач. Тырă-полă чох полчĕ – ни осал мар, ни лайăх мар. N. Чох вăтам хресчен, средняк. Васильев. Чăххи кĕмĕл сăхсассăн, чăх тытса кĕрекен хôрĕн опăшки питĕ пуян полать, теç, тырă сăхсан — чôх пôрнакан полать, кăмрăк сăхсан – пит чохăн çын полать, теç. СПВВ. Ни ватă мар, ни яшă мар, чи чух! Юрк. Вĕсем пит лутрах та пулман, чух кăна çынсем пулнă. Пролей-Каша. Чух çын, человек умеренного, не очень высокого роста. N. Чух лайăххи тури урам, чăн лайăххи сăрт касси. || Умеренный, умеренно. ХЛБ. Ыраша-и, урпана-и чух акас тетĕн пулсассăн, пĕр ана çине вăрлăхĕ сакăр пăталкка анчах кирлĕ. N. Пирĕн тантăш пит чипер, пирĕн йысна чух чипер. || Количество, мера. N. Нумай чух, много раз. || Достаточно. Юрк. Пӳлĕмĕм икĕ çынна пурăнма пит те чух, пысăк. || Немного. Орау. Чух пирĕн ĕнерен çӳлĕрех те ĕни, çапах та хаклă ĕнтĕ, алă тенкĕ тăмасть. N. Чух çĕрпӳрен иртсессĕн, Йĕпреç вăрманĕ патне çитсессĕн, çамрăк шулĕк калать ваттине. N. Унтан анне мана япаласем парса, ачашласа чух чарчĕ. Имень-к. † Саттин саппан чух кĕске, чух кĕске те, вăхăтлă. || Плохой, плохо. Сĕт-к. Ĕлĕк Ваçок калатчĕ: сарă вăрăм хĕрсене сарай кашти твас, титчĕ; халĕ хуне чох килчĕ, сарай кашти тăвĕ-ши, ыталаса çӳрĕ-ши? N. Хирти акăш çуначĕ чăпар пулĕ пуласси; мана çырнă çын ачи чухрах пулĕ пуласси. Алик. Эй чух акисам, пирĕн куçран ма пăхас, çӳлте çăлтăр курман-и? Тораево. Ĕлĕк Иван калатчĕ: хура вăрăм хĕрсене хуран хăлăп тăвас тетчĕ, ех пулчи чух пулчи. || Смирно, кротко. Якейк. Ай кин Мари пор, чох çӳрени (вести себя как люди) килĕшет. || Когда, пока, раз. N. Эп сухал хырнă чох эсĕ вырт. Артюшк. Тупăннă чух илсе таврăнас, тет. Раз нашлась, так ее взять надо. Регули 121. Вăл килес чох эп килте çок полăп. Ib. 174. Эпĕр килнĕ чох çиçĕм çиçрĕ. Такмак 1. Çитмĕл çухрăм çеçен хир урлă килнĕ чух куртăмăр эпир çил çунатлă урхамах. N. Çĕрелле те çӳлелле куçĕ пăхать утнă чух. N. Урампала пынă чух çĕр чĕтренет лайăххăн. Образцы 19. † Вăрман витĕр тухнă чух çĕмĕрт çинче пирĕн куç, урам витĕр тухнă чух хĕрсем çинче пирĕн куç. Калашн. 8. Хĕпĕртеççĕ çăлтăрсем уйăх тухнă чух, çутăра выляма лайăх тесе. Когда всходит месяц – звезды радуются, что светлей им гулять по поднебесью. Ib. 6. Çил-тăвăл çук чух тинĕс лăпкă тăрать, унăн кĕленче пек кăкăрĕ хускалмасть те. Бес. чув. 7. Пушăрах чух, чĕри ыратнăрах чух вăл вĕрентекентен тата кайкаласа ыйтнă, вĕрентекен кала-кала панă. Янш.-Норв. Пирĕн килте тепри пур чух вăйçăран ирттерет. Регули 291. Ĕç çок чох чĕнмерĕ, ĕç пор чох халь чĕнет. Ib. 292. Эп килте çок чох никама та кӳртмĕç. || В то время, когда. Регули 60. Тумалла чох (чохне) нимĕскер те каламарĕ. Ib. 250. Эпĕр ĕçлемен чох, çын нумай килет. Ib. 61. Çав вăхăтран çӳремелле чох пилĕк хут кайрăм эп онта. Ib. 278. Эп сумар чох вăл коленех килетчĕ. Ib. 283. Эп сумар мар чох онта кайса. Ib. 252. Эп пурмисра мар чох порте ман пата килетчĕç. А.-п. й. 73. Çынсем ĕçнĕ чух пирĕн те ĕçес килет,– тет Ваçлей. Когда люди пьют, нам тоже не мешало бы попраздновать. || Вместо того, чтобы... Четырлы. Çапла ĕнтĕ патшалăха тырă хăйсем сутса пульсă твас чух патшалăхран хăйсем ытаççĕ. || Во время. N. Эх, аван-çке ача чух. Образцы 41. † Атте-анне чĕрки çинче кĕçĕн чух таптанă йĕрсем пур. Регули 1186. Çимĕк чох килĕр; монкон чох кайрĕ. Абаш. Алтаккин чох килсе карĕ (корнăччĕ, встретил, килнĕччĕ). Регули 882. Эп килтĕм çакна тунă чох. Ib. 176. Ĕçленĕ чох ку томтир лайăх. || Букв. 1886. Выльăхсене пăхнă чух пăхатпăр, пăхман чух ахалех çӳреççĕ. || Чураль-к. Пирĕн ял ачи мулатси, шыв тĕпĕнчен чух илет. || Наобум.

чухла

сделать так, чтобы было как раз. Ст. Чек. Чухласа яр (сыпь, напр., муку). || Определить. ТХКА 54. Утатпăр, шыратпăр, алра пуртăсем. Туратсем çăт-çат çапаççĕ. Ăçта çӳренине атте чухлайми пулчĕ. Ib. Кăнтăрла пулсан, аташас та çук эпĕ кунта. Халь çĕрле те, тĕттĕм те, чухламалла мар çав ăçталла каяссине. Шишкин. Ырăпала осала пĕре корса чохлатпăр. ЧП. Хушрĕç айвансене юрлама, ăслипеле ухмахне чухлама. Сред. Юм. Талăкра сирĕн валли мĕн чол çăкăр кирлине чохлаймастăп. Ib. Çак татăк мĕн чол тайнине чохлаймастăп. || Понимать, уразуметь, смекать, соображать, соразмерять. N. Ху чухласа ху пар. Хора-к. Чухлама пуç тăнĕ çук, утса тухма халăм çук. Н. Карм. Чухла = ăнла. Кан. Апла пулсан приккашчĕкĕпе те чухларах (обдуманно) калаçас пулать. Юрк. Ку кам çапнине чухласа илеймесĕр карташĕнче ют çынсем пур-тăр тесе хăраса, килти пӳртри çыннисене: арăм, Матрӳне, часрах тухăр халĕ! тесе питĕ хытă кăшкăрса ярат. Чув. календ. 1911. Кĕлти кучĕсем çапă çине пулмалла чухласа сарас пулать. N. Чухлакан çын чухлатах çав. Уж кто соображает, понимает, так понимает, || Оценивать. Юрк. † Манăн пуçăмра хура шаль тутăр, витсен витĕнĕ йывăç çулçине, çавăнтан пĕлĕр йывăç тăррине, çавăнтан чухлăр Алăм кĕрĕвĕре. || N. Атрисне çухатрăм, чухласа çырса яратăп. || Беречь. Чăв. й. пур. З2. Укçана та чухлама кирлĕ. || Догадываться. Регули 1073. Эп он попленинченех чохларăм. Ib. 54. Эп она вăл попленинчен (вăлсам поплени çинчен) чохларăм. Альш. Кам илтес тиекен вула-вула ку енчине мĕн çырнипе (с тем, что написано об этой стороне) хăй енче мĕн пулнине чухлатăр. || Знать. НР. † Кам осалне, кам чиперне пĕрре корсах чохлатпăр. || Подмечать, наблюдать ГТТ. || Замечать. Альш. Пуçран кăна аран чухлатăн вĕрениччен. || Иметь опыт; испытать. РЖС 2. Вĕсем епле хуйхăрнине хăй ача-пăча ӳстерсе чухланă çын анчах ăнлать. N. Хытă чĕреллĕ çын темĕн курса чухласан та тӳрленмест. || Уметь. N. Унтан ялта пĕр каскалама чухлакан Илье ятлă çын каларĕ... || Наказать.

чухлă

то же, что чухлĕ. ЧС. Çуртсем тăрринче темĕн чухлă çын тăрать.

чух-мух

знач. не дано. Ст. Чек. Чух-мух нимĕн те пĕлмест. Ib. Чух-мух çын пĕрре е иккĕ пĕлмен çын.

чухне

то же, что чух. Такмак 1. Çав çулпа килнĕ чухне çак хăтасен ялĕ курăнчĕ хула пек. Ib. 1. Утмăл çухрăм хура вăрман урлă каçнă чухне пĕр пăлан куртăмăр. Калашн. 6. Вăл ахаль чух йăваш, тӳрĕ çын, пурăнăçĕ лăпкă чухне вăл хăй те лăпкă çын. Образцы 28. † Хура вăрман витĕр тухнă чухне уртăш туя юлчĕ авăнса. Ib. † Атьăр уттарар-и те чуптарар-и, çулсем çинче шурă юр пур чухне. Ib. 40. † Çак картари çурта эп тус турăм, иртнĕ-çӳренĕ чухне кĕмешкĕн. Ал. цв. 15. Эсĕ маншăн чĕрĕ чухнех вилнĕ çыншăн йĕнĕ пек ан йĕр. Н. Карм. † Ай выляр-и, тăван, ай кулар-и, пур тăвансем пурте сыв чухне. Будем, родимый, веселиться, пока живы и здоровы все наши родные. Юрк. Пиччӳ те, мĕскĕн, савăнса пурăнас чухне вилсе кайнă иккен. Кан. Пĕр килнĕ чухне пĕтерсе каяс, вунтăватшар йĕрке тиетпĕр. N. Хăш кун каç пулнă чухне йĕрет, алла тытсан чарăнать. Юрк. Калаçса ларас чухне те выртса калаçма тăрăшать. СПВВ. БМ. Чухне = чуне, когда; кайнă чухне = кайнă чуне. Регули 175. Эп холара чохне ман кил çонса кайнă. Трень-к. Вăл вăрманта Чăкăртан тавăрăннă чухне çулăн сулахай енче пĕр тарăн çырма пур. Тогаево. Вара йомах янă чухнех тол çутăлса карĕ. А.-п. й. 12. Пĕçернĕ чухне мулкачăн пăчăр-пăчăр çу юхать, тет.

чохамăн

человек, который ходит, разговаривает без определенной цели. Якейк. Ку çын чохăмăн калаçат (чохăмăн çӳрет), говорит от нечего делать, не серьезно, чтоб язык почесать. Ib. Эс, Йăван, чохăмăн çын, ниме те лайăххăн тăвимастăн (ни то, ни се). || Чохом, наобум. Якейк. Эс яланах чохăмăн калаçан, сана питех ĕненмелли çок (наобум говоришь). || Чохом, без веса, на глаз. Якейк. Эпĕр онпа торттармасăрах, чохăмăн парса илетпĕр, нихçан та ятлаçу-тăву çук.

чухăм

то же, что чухăн. Ст. Чек. Чухăм çын, бедный; тĕттĕм çын, темный, необразованный.

чухăн

чохăн, бедняк; бедный; бедно. СПВВ. ГЕ. Чухăн тесе начартарах пурăнакан çынна калаççĕ. N. Чухăн = юрлă, çук çын. N. Пĕр ялта икĕ пĕр тăван пурăннă: пĕри пуян, тепĕри пит чухăн пулнă. И. Тукт. † Пуян хĕрĕ теейсе те пуç ывăтса ан тăрăр, чухăн хĕрĕ теейсе те пуçа усса ан тăрăр. (Авалхи юрă). N. Эсĕ кам? — тет чухăн çын. N. Унăн сарă хапхине чухăн пуçпа кам кĕрĕ? N. Чухăн çыннăн чăххи пуян çыннăн куçне кăркканăн курăннă, тет. N. Пуян çынна вĕчĕрхентересшĕн чухăн çыннăн ани пуçĕнчи тырри лайăх пулать, тет. N. Çав хушăрах чухăнтан та чухăн çынсем вутăсăрах тăрса юлчĕç. || Бедность. Шел. З. Питĕ чухăна тăрса юлнă вăл (обеднел). Чт. по пчел. № 17. Чухăнран тухма пулăшнă çын (выйти из бедности). Юрк. Ылттăн сарă, кĕмĕл шурă, мĕн парам ши, тăванăм, эпĕ сире? Эсĕ лайăхри, тăван, эпĕ чухăнри (в бедности), мĕн каласа юрлам-ши эпĕ сире? Бес. чув. Çакăнтан кайран вăл ытла чухăна юлчĕ. Кан. Вара эсĕр чухăнтан чухăна юлаттăр. Тогда вы будете самыми последними бедняками. || Слабый, слабо. Çамр. хресч. Çыра-çыра ламппăра краççын пĕте пуçланипе вут тата та чухăнтарах çуна пуçларĕ. Ск. и. пред. чув. 4З. Сисетĕп эпĕ чухăн ăсăмпа. || Плохой, плохо; больной. Тюрл. Чохăн.

чухăн çын

бедняк. Н. Карм. Чухăн çын = çук çын. || Смирный. Б. Олг. Чохăн çын.

чухăн-чахăн

плохой, плохо. Сред. Юм. Чухăн-чахăн юрлама чухăн-чахăн хĕр паман. Ib. Чухăн-чахăн тăват-и вара ô. Разве он сделает плохо. Синьял. Чухăн-чахăн юрлама чухăн çын ывăлĕ туйĕ мар.

чуххăм

чоххăм, чохом. Ст. Чек. Вăл ку ĕçе чуххăм турĕ (необдуманно, ни с того, ни с сего). Ib. Чуххăм сысна сутса яма тытăнчĕ. СПВВ. ФИ. Чуххăм – япалана куçпа виçсе чухлани. Регули 1309. Чоххăм сот, чоххăмпа илтĕм. N. Чуххăм турĕ. Поступил наобум, не обдумав обстоятельств. N. Чуххăм лаша илчĕ. || Простоватый, глупый. Ст. Чек. Ку çын чуххăмрах (простоват, глуповат). Ib. Чуххăм çын = пĕр тĕрлĕ ухмахрах.

чошт

звукоподр. Б. Олг. Çын кайнă чох утне çапрĕ чошт! (хытă). Ib. Холăпа çапрăм чошт копарчаран. || Б. Олг. Йопа шӳртнĕ чох портăпа чошт, чошт шӳртет. Ib. Хăма чотланă чох чошт (чок) касат. Ib. Тĕкмелли савапа çын саваларĕ хомая чошт, чошт, чошт! Ib. Ик арлă савапа çын саваларĕ торта чошт, чошт, чошт! савалат.

чӳк

чӧк, жертва, жертвоприношение у язычников чуваш. Хорачка. Чӧк, жертва. Хурамал. Эпĕ малтан çав тĕрлĕ асапланнă чух, мĕн тĕрлĕ чук тутармарăм пулĕ, манран ялти чӳк мар, хамăр Белебей уесĕнчи пур чӳк те, вăрманти пĕр тунката тĕпĕ те юлмарĕ пулĕ. Эпĕ така пусса, хур пусса мар, кăрккапа, куянпа таранччен чӳк тутартăм, мана вĕсем пĕри те усă кӳмерĕç. N. Вăл ват юман тăррисенчен пĕтĕмпех ĕлĕк чӳк тунă чухнехи шăмăсене çакса тултарнă. Менча Ч. Тата чӳк тунă кун пĕр-пĕр çын япала илме пырсассăн, вăл япала илсе каят пулсассăн, унтан хăйĕнчен те пĕр-пĕр япалине: алсине, е пиçиххине, е тутрине, е чĕр çиттине, е саррине илсе юлатчĕç. Япала илсе каймасассăн, хăйĕнчен те илсе юлмасчĕç. Вĕсем япалапа пĕрле ăрăскал тивлет каят, тетчĕç. Ib. Чăвашсем çу каçиччен темиçе тĕслĕ чӳк тунă. Тырă-пулăпа, хур-кăвакалпа, пăт-юсманпа, выльăх-чĕрлĕхпе, лашапа, ĕнепе, вăкăрпа, такапа чӳк тунă. ДФФ. Чӳк. В нашем семействе обязанности жреца исполнял отец, а в отсутствие его отправляла эту обязанность мать, впрочем, в том лишь случае, когда совершалось моление бескровное, т. е. моление кашей, лепешкой, юсманом и т. под.; при этом она надевала на голову мужскую шапку. Моление происходило всегда в избе. N. Тата çав ирхинех чӳк ĕречĕпех вăкăр пусатчĕç. N. Чӳке çарамас чӳклеме юрамасть, тетчĕç. Ск. и пред. чув. З8. Чӳк чуклени те сиртен пытанман. Чăвашсем 13. Çырлах, тунă чӳкĕм-кĕллĕм вырăнлă пултăр. КАЯ. Хăшĕ-хăшĕ чӳк хыççăн (после моленья) киле кайма лайăх мар тесе, киреметсене кайса укçа пăрахса кĕлтусан тин тавăрнатчĕç. || Назв. духа. М. Сунчел. Вăкăр çине пусас уммĕн кăна чӳк илет-и, тесе шыв яратчĕç, шыв ярсан вăкăр чĕтресен, ăна учук илет теççĕ, ăна пусатчĕç вара. Т. VI. Пилĕк юсман ывăл-хĕр чукĕ. Азбаба. Айван кĕлĕме, чук, хапăл ил, усал-тĕселтен эсĕ сыхласа эсĕ сир, чӳк, çырлах. (Из моленья). N. Чӳке асăннă япала. С. Тим. Чӳк, çырлах, хăвăн ырă кĕллĕне хăвах хапăл ил. (Из моленья). Сиктер. Выльăхăм-чĕрлĕхĕмпе шыв амăшĕ чӳк çырлах. N. Чӳк, çырлах, килĕшпе, ачам-пăчампа, выльăхăм-чĕрлĕхĕмпе асăнатăп, витĕнетĕп, чӳк, çырлах. (Из моленья). || Жертвенные яства у язычников чуваш. Янш.-Норв. Чук (жертвенные животные) пиçсе аначчен, ялти çынсем уй чӳкне кайма, кашни килте пашалусем пĕçернĕ. N. Хĕрт-сурт пăттине чӳк илсе килмен çынна çиме юраман. Н. Шинкус. Унтан вара ялтан пĕр-пĕр ватăрах старике чукне пĕçермешкĕн чĕнсе анатчĕç. Юрк. Йинке, хĕрне эсĕ памарăн, юрайĕ-ха хĕрĕ чӳк тума. Собр. Чӳкĕçемĕн тĕсĕ, теççĕ. (Послов.). В зависимости от жертвоприношения (закалывалась) та или иная порода животных. N. Çав мăн чӳк тенине тăхăр çул хушшинче тăватчĕç. Вăл мăн чук тенине тырă-пулă акса тăнăшăн тав туса, парне кӳретпĕр тетчĕç.

чӳк отти

сл. неизв. знач. Сятра. Пĕр çĕнĕ çын чук оттинелле каят, тет.

чӳклеме

назв. обряда. Хурамал. Хăнасем килсен, тепĕр кун пурте чуклеме чуклетчĕç. N. Мункун хушшинче чӳклеме ĕçетчĕç. Ходар. Чӳклеме ятлă авалхи йăла çинчен пĕр алçырăвĕнче çапла çырнă: „Пирĕн патра чăвашсем хăйсен авалхи йăлипе чӳклеме туса ĕçсе çиеççĕ. Чӳклемене çĕнĕ тырă салачĕпе тунă сăрапа, çĕнĕ тырă çăккăрипе, çĕнĕ тырă кĕрпипе чӳклеççĕ. Чӳклеме тумасан тырă-пулă перекечĕ пулмасть, теççĕ. Ăна çулне пĕре анчах тăваççĕ. Чӳклемене тĕрлĕ вăхăтра тăваççĕ. Хăшĕ е тăр хĕлле тăваççĕ, хăшĕ çăварнире туса иртереç, алă çитнисем авăнсем пĕтерсен кĕркуннех туса иртерсе яраççĕ... Çапла кашни харпăр хăй хурăнташне чĕнсе пухаççĕ. Çынсем пухăначчен килте тануш пăтă пĕçерсе хатĕрлеççĕ. Ăна çынсем пухăнса çитсенех чӳклемеççĕ-ха, пирвай пĕр-ик-виçĕ чĕрес сăра ĕçсе лараççĕ. Çапла виç чĕрес ĕçсессĕн, çĕнĕ пичкерен пуçласа сăра ăсса сĕтел çине кăларса лартаççĕ. Тирки çине йĕри-тавра хĕррипе, çемьере миçе çын, çавăн чухлĕ кашăк тăрăнтарса хурса тухаççĕ, пăтти варне пĕр уçламçу çу хураççĕ; унтан тиркĕ çине хай çĕнĕ тырă çăнăхĕнчен тунă çăкăра хураççĕ. Вара паллăрах çынсене пĕрер курка сăра тултарса тыттараç, пĕри кĕрекене кĕрсе пăтă тиркине тытать. (Пăтă тиркине ăна сĕре çынна тыттармаç, епле те пулин пуянтарах пурăнакан çынна йăттараççĕ. Юрлă çын тытсан, тырă-пулă пулми пулать, теççĕ). Вара алăк патнелле кар пăхса тăраççĕ те, ак çапла чӳклеççĕ (курка тытманнисем, пуçĕсене çĕрелле чиксе, çĕлĕкĕсене сулахай хул айне хĕстерсе тăраççĕ): „Çырлах! Çӳлти мăн турă, мăн турă амăшĕ, пулĕхçи, пӳлĕхçи амăшĕ, сана çам çатса çам илетпĕр. Хуçа калать: авалхи йăлапа, çĕнĕ тырă сĕчĕпе, çĕнĕ тырă çăккăрипе, тырă-пулă пылĕпе, чипер тырра-пӳлла алла илнĕ йĕркепе сана, турă, ачи-пăчипе, ывăлĕ-хĕрĕпе, пĕтĕм килĕшпе пуççапас, тет, çырлах! Çак сăрана пылакне, тутине, перекетне-ырлăхне пар. Çичлĕ тырра-пулла çичĕ кĕлет тултарма пар, тет; перекетне ырлăхне пар, ана çине аксан, ана перекетне пар, вырса çĕмел тусан, çĕмел перекетне пар... Унтан пурте пĕрле харăс: çырлах! Амĕн çырлах, çырлах, çырлах, теççĕ те, пăтă тирки йăтни: килĕрех эппин, тет те, пурте çавăрăнса сак çине лараççĕ... Чӳклесе пĕтерсен, хуçипе арăмĕ сĕтел патне пыраççĕ те, пăтă чӳкленĕ чух тытса тăнă куркисене чĕрес çине тытса хĕвеле майлă виççĕ çавăрать те: перекетне ырлăхне пар, тесе сăрине чăлт чĕрес çине ярать. Юлашкине пĕр-пĕрне тав туса ĕçсе яраççĕ. Курка тытнисем ыттисем те хуçисем хыççăн çавăн пекех туса чĕрес çине яраççĕ те, хуçипе арăмне тав туса ĕçеççĕ. Çапла алăра тытса тăнă куркана кил хуçипе арăмне тав туса ĕçсе пĕтерсен, пăтă çиме лараççĕ. Пăттине ăна чӳкленĕ çăккăрпа çиеççĕ. Çăккăрине пăтă тирки тытнă çын касса парса тăрать. Чăн пирвай ватă çынсем çиеççĕ. Хуçа арăмĕ пăттине хурах тăрать, çăвĕ пĕтсен çуне ярса парат. Арçынсем çисен, хĕрарăмсем çиеççĕ, унтан пĕчĕк ачасем пырсан, вăлсене лартса çитереççĕ. Пурте çисе тăрансан турă амăшĕ курки тăваççĕ“. НАК. Кĕркунне, çĕнĕ тырă-пулă çие пуçласассăн, чăвашсем пурте харпăр хăй килĕнче сăра туса çĕнĕ тырă пăттипе турра кĕл тунă. Çапла харпăр хăй килĕнче сăра туса çĕнĕ тырă пăтти пĕçерсе турра кĕл тунине чӳклеме туни, тенĕ.

чӳклеме кĕлли

молитва, которая читалась при совершении „чӳклеме“. Менча Ч. Чӳклеме кĕлли пĕлекен çын, человек знающий молитву.

чăн

самый, очень, весьма. N. Чăн лайăх, самый лучший. КС. Капан тунă чухне аяла ута чăн типпине хураççĕ. Когда мечут стог, то кладут вниз самое сухое сено. Пазух. 27. † И эс чипер, эп чипер, чăн чиперри çак ачи. Образцы 43. † Çак тăвансем патне килсессĕн, чăн пирвайхи юррăма юрларăм. Ib. З8. † Сирĕн пек лайăх çын умĕнче юрлама чăн кĕçентен пуçтарнă ăс кирлĕ. Ib. 1. † Чăн тӳнери çич çăлтăр, çиччĕшĕ те çут çăлтăр. Дик. леб. 52. Чăн аслă пиччĕшĕ каланă: çапла çав, вăл айăпсăр чун! — тенĕ. || Настоящий, чистый. С. Тим. † Чĕлтĕр юхан çырмана чăн чĕнтĕрпе карар-а? Давайте преградим течение журчащей речки, протянув настоящее кружево. Собр. 172. Каласам-а, тантăш, чăн тӳррине, санăн чуну кама юратат? Скажи, прошу тебя, мой друг, по чистой правде, кого ты любишь? Образцы З0. † Калăрсамăр, тăвансем, чăн тӳррипе: сирĕн чунăр кама та халь пит савать. Ib. 58. † Сапрăмах салатрăм чăн мерчен, пухрăмах та пухрăм — пĕтмерĕ. Ib. 2З. † Чăн укаран чĕнтĕр çыхаççĕ. Ib. 55. † Чăн хурçăран хайчă тутартăм пархăтпа пустав касмашкăн. Пазух. 27. † Çуркуннехи çӳçенĕн кăчăкисем чăн хурт ами пулса вĕçинччĕ. Ib. 27. † Кĕркуннехи пиçен ай тăррисем чăн-чăн мамăк пулса вĕçинччĕ. Дик. леб. 40. Вĕсен хыçĕнче чăн-чăн ту пек пысăк пĕлĕт тăнă.

-чĕ

ччĕ, недостаточный глагол, представляющий собою остаток от формы прошедшего времени тюркского глагола i-meq (быть) — idi (он был) и присоединяющийся к глаголам для образования форм преднастоящего и предпрошедшего времен и сослагательного наклонения, а также к другим частям речи для выражения прошедшего состояния: килетчĕ, килнĕччĕ, килсеччĕ, килсеттĕмччĕ, килĕччĕ; килесшĕнччĕ, килекенччĕ, килмеллеччĕ, ачаччĕ, лайăхчĕ, вуннăнччĕ, эпĕччĕ, çукчĕ, марччĕ. Оп. ис. ч. II. Вĕсем пĕр-кун пит вăрçăлă пурăнатчĕç. Намедни они были в большой ссоре. Ib. Эпĕ атте-аннене систерес мар тесе, куçа хупсаттăмччĕ; куçа хупнине анне курчĕ те, атте енне пăхрĕ. Когда я мигнул, давая эй понять, что не надо сообщать родителям о происшедшем, мать заметила, что я мигаю, и посмотрела на отца. Ib. Сана епле çамрăк çын та качча илнĕ пулĕччĕ. Тебя любой молодец взял бы замуж. Ib. Кăшт çумăр çăвин, лайăх пулччĕ! Хорошо, кабы выпал небольшой дождь! Ib. Ятламасăр юрĕччĕ! Хорошо, кабы вы (нас) не осудили! Ib. Вăл килин, пĕтерĕччĕ вара! Если бы он пришел – тогда беда! („он уничтожил бы“). Ib. Акап пичче арăмĕ пĕлекенччĕ. N. Ун чухнех пăрахса каймаллаччĕ. Оп. ис. ч. II. † Шăтăк-шăтăк шăналăк, шăна кĕмин лайăхчĕ! Дырявый, дырявый полог, хорошо, кабы в него не забрались мухи! Ib. † Ати-апи – чей хорань, ачи-пăчи – чей стаккань: ӳксе çĕмĕрлмĕçин лайăхчĕ Тятя с мамой — самовар, а их детки — чайные стаканы: хорошо, если они не упадут и не разобьются! N. Ӳлĕмрен ун патне япалашăн пырса кĕме çукчĕ вара. N. Унтан пуçне ĕçмелле марччĕ вара. Нельзя было пировать, не пригласив его на пир.

чĕкеç

ласточка. Образцы 9. † Чĕкеç вĕçет çӳлелле, ларса канат çӳçене. И. Тукт. Ĕнтĕ чĕкеç вĕçет, чĕкеç вĕçет,–юхăм шывăн çулне пӳлеймест. КВИ. Хăй те чĕкеç пекехчĕ. Хĕр юрри 8. Çӳлĕ ту çине хăпарма йĕс таканлă ут кирлĕ, çичĕ юта юрама чĕкеç чĕлхелле çын кирлĕ. ГФФ. † Чĕкеç пекех йорлатпăр. Поем мы, как ласточки. || Женское имя. КВИ. Ячĕ унăн Чĕкеçчĕ. Ib. Карчăк çапах Чĕкеçне вăрçать ĕçне туманшăн.

чĕлхе

язык. Образцы 51. † Хура куçсем лайăх хут çырма, çемçе чĕлхе лайăх калаçма. Ib. 55. † Хура чĕкеçрен чĕлхе илтĕм çак тăвансемпе калаçма. Ib. 74. † Çичĕ ютпа тавлашма хурçă чĕлхе хывтартăм. Ib. 47. † Çакăях та киле эп килсессĕн, тухаймарăм урам тайăличчен, каяймарăм чĕлхерен йăнăшиччен. N. Чăваш чĕлхи, чувашский язык. Калашн. 19. Чĕлхи вĕçĕнчи сăмах чарăнчĕ. На раскрытых устах слово замерло. КВИ. Хăйĕн пĕчĕк чĕлхипе пакăлтатать инкĕшпе. Образцы 59. † Халиччен ырă çын умне тăманччĕ, чĕлхем çыхланнине курманччĕ. Ib. 52. † Ĕнтĕ ылттăнăм çук, кĕмĕлĕм çук, услам çуран хывнă чĕлхем çук. Ib. 66. † Сирĕн пек лайăх çынсем умĕнче чĕлхем вĕçĕ хурçă пулинччĕ. Ib. 9. † Йăнăшминччĕ чĕлхеçĕм. Дик. леб. 43. Чĕлхӳ çинчен ĕçĕрĕннĕ чи малтанхи сăмахăвах пиччӳсен чĕрине хĕç пек витĕр касса тухĕ. Первое же слово, которое сорвется у тебя с языка, пронзит сердца твоих братьев как кинжалом. || Речь, наречие, слово. Образцы 45. † Маттур утсем юртать, çулĕ юлать, пирĕн пек айвансенчен мĕн юлать? Мĕн калаçнă чĕлхе, çав юлать. Ib. 53. † Тайăла пуçсене хĕç витмест, тутлăях та чĕлхене пыл витмест. N. † Пирĕн ял ачисен чĕлхи çемçе. N. Сăринчен те ытларах тăрантарать чĕлхипе. Образцы 79. † Йăпатайрĕ чĕлхипе, илĕртейрĕ куçĕпе. || Наговор, заговор, заклинание. Ск. и пред. чув. 100. Ахаль мар çав вунă çул сывлăш чĕлхи вĕрентĕм.

чĕкеç чĕлхеллĕ çын

человек с языком ласточки. Образцы 77. † Çичĕ юта юрама чĕкеç чĕлхеллĕ çын кирлĕ.

чĕреллĕ

имеющий сердце, с сердцем. Образцы 73. † Пирĕнпеле тавлашма ик чĕреллĕ çын кирлĕ. Ал. цв. 25. Унтан хĕр хăйĕн ырă кăмăллă, ăшă чĕреллĕ хуçипе уйăрăлать.

чĕрĕл

оживляться, оживать, выздоравливать, испелиться, поправляться. Ск. и пред. чув. 28. Калаçнă чух вилнĕ çын чĕрĕлет. Ib. 110. Иртнĕ кунсем чĕрĕлмĕç. А.-п. й. 102. Ĕни пуян аллинче начар пулнă, чухăн патĕнче, юратса пăхнипе, чĕрĕлсе кайнă. || Жиреть. || Разростаться (об огне).

чĕтре

дрожать, трястись; трепетать. Калашн. 13. Алюна упăшкин сăмахне илтсен чĕтресе карĕ, кăвакарчăнăм. И услышав то, Алена Димитревна задрожала вся моя голубушка. Ib. 19. Пĕтĕм ӳчĕпе чĕтресе карĕ. Ib. 6. Анчах акă кутсăр-пуçсăр çил-тăвăл килсе тухать те, тинĕс пĕтĕм кăкăрĕпе чĕтресе çĕкленсе каять, шавласа-кĕрлесе ярать, тăвĕ-тăвĕпе хумсем шăваççĕ, кимĕ те, çын та шыва путать, хĕвел те хăраса тахçанах пĕлĕтсем айне тарса кĕнĕ. КВИ. Акă тăр-тăр чĕтресе сăнă çӳле çĕкленчĕ, анчах чунĕ çитмесĕр татах аяла анчĕ. А.-п.й. 22. Кашкăр хăранипе чĕтресе, шывала пĕшкĕнсе пăхать. || Дрожь.

хăшш

подр. дыханию во время сна. Шорк. Çын çывăрнă чухне хăшш-хăшш туса сывлать.

хĕве хупни

назв. свадебного обряда. Альш. Хĕве хупас — „на секрет запереть“. Ск. и пред. чув. 83. Тăхтаманпа Нарспие хĕве хупрĕç кĕлете. Ала 66°. Пӳртре туй тукалаççĕ те хĕрпе каччине исе кĕлете каяççĕ хĕве хупма. Юрк. Хĕве хупсан-кăна çĕнĕ çын теççĕ. Çак ятпа вăл ачи çураличчен çӳрет.

хĕвел

солнце. солнышко. Ск. и пред. чув. 88. Вут пек хĕвел выляса çул тӳпене хăпарать. Пазух. 92. Хĕвел хĕрлĕ хĕрĕсем, Турай хĕрсем тиейсе, суйламасăр илес мар. Дик. леб 43. Хĕвел анса çитеспе Елисан пиччĕшĕсем вĕçсе таврăннă. Когда зашло солнце, в пещеру прилетели братья. Ib. 36. Хĕвел анса килет. Солнце близилось к закату. Ib. 41. Хĕвел чылай çӳле кайсан... Когда солнце поднялось выше... КВИ. Çутă юхăм унăн айĕнче, çӳлтен ылттăн хĕвел çутатать. Под ним струя светлей лазури, над ним луч солнца золотой. N. Хĕвел анчĕ ту айне. N. Хĕвел кулать сайрарах, шăрши пĕтнĕ чечексен. N. Пĕр пĕлĕт çук, хĕвел çунать. А.-п. й. 42. Хĕвел анса ларчĕ. Тимухха лашине шăварма тухса кайрĕ. НР. Чупрăм-тухрăм ту çине хĕвелпе пиçнĕ çырлашăн. Взбежала я на горку за созревшей на солнце ягодой. ГФФ. Ашшăн-ăшшăн хĕвел пăхсан... Если солнце будет припекать. Ib. Ушшăн-ушшăн хĕвел пăхсан та, хорĕн те тăрăх сохăр йохать. Когда солнце сильно припекает, по дереву (березе) течет смола. Абыз. Çĕр çăввинче çĕр-çырли, çĕр-çырли, çĕр çăввине хĕвел пăхсан, тата пиçес кăмăл пур. Оп. ис. ч. II. Сывлăх пулсан таврăнăпăр, хĕвел пекех çаврăнса. Если будем живы, то вернемся подобно тому, как обращается солнце. N. Хĕрлĕ хĕвел сан умăнта йăлтăртатса тăрать, аялта тен çак пĕлĕтрен витрелетсе çумăр çăвать. Перед тобою блещет красное солнышко, а внизу из этого облака, может быть, льет проливной дождь. Баран. 28. Шĕшкĕ юмана хупласа хĕвел ямасăр тăнă. Орешник глушил его и не пропускал солнечных лучей. ТХКА. 108. Хĕвел тухас пек, çанталăк çуталать. Ib. Хĕвел чылай çӳле улахрĕ, хĕртсе пăхать. Шурăм-п. № 19. Хĕвел анса ларчĕ. Халĕ апат çиет пулĕ, ăна амăшĕ пăтă пĕçерсе çитерет, тет. N. Сивĕ кун виçĕ хĕвел пулать. N. Вĕсен пичĕсем хĕвелре çунса кайнă. N. Хĕвелпе тăрса, мĕн хĕвел аничченех кĕтӳре çӳрет. Чув. пр. о пог. 51. Виçĕ хĕвел курăнсан, сивĕ пулать. Если появятся три солнца, будет холодио. Ib. 42. Хĕвел хĕртсе пăхсан... Если солнце печет... N. Хĕвел витĕр (пăхвă чухне) çăмăр çусан, тата тепĕр çăмăр пулать. Если сквозь солнце (когда оно светит) идет дождь, еще дождь будет. Вопр-Смоленск. Хĕвел тухсанах пĕлĕт айне кĕрсен, çамăр пулать. Панклеи. Хĕвел те пĕлĕт айнех полчĕ (зашло за облако). С. Алг. Кирек ăçта кайсан та пĕр хĕвел, çуратнă çĕр-шывсем шел юлать. N. Хĕвел каялла кайса пăхсан, çăмăр пулать, теççĕ. Якейк. Эс çанашкал покан тусан, хĕвел тепĕр çĕртен тохĕ. Ib. Эс çав окçая парсан хĕвел тепĕр енчен тохĕ. Ib. Ĕнер конăпех хĕвел пăхрĕ. N. Ма мана хĕвеле кăтартмастăн? Почему ты мне не даешь смотреть на солнце? N. Пӳртре хĕвел çутипе çап-çута. В комнате светло от солнца. N. Хĕвел пĕлĕт айĕнчен тохрĕ; хĕвел пĕлĕт айне кĕрсе карĕ. Пĕлĕтсем хĕвел тĕлĕнчен сирĕлсе карĕç. N. Эпĕр хĕвелте ларатпăр. N. Мана хĕвеле тохма йорамасть. N. Хĕвелте çӳреççĕ. N. Старик хĕвеле ларчĕ. N. Ача макăрнă чохне ăна чарас тесе: хĕвел пăхать, ай, хĕвел пăхать, тесе калаççĕ, ача вара чăнахах макăрма прахать те, колма тапратать. Вăт хĕвел пăхса ячĕ, тесе каран колаççĕ. N. Пирĕн ăрам хĕвеле хирĕç пăхса ларать. N. Сар хĕвелте (в солнечные дни) çырла часах пиçет. N. Олăх толли сар хĕвел, кайăк вĕçни корăнать. N. Эпĕр паян кĕлтесене хĕвеле сартăмăр (на солнышко). N. Тĕкĕрпе хĕвеле ак вылят (не пускай зайчиков). N. Эпĕ пулсассăн, çакă уя пĕтĕмпе хĕвел аксан тапратса хĕвел тохаччен сухине туса, тыррине акса çитĕнтерсе, вырса, авăн çапса, тыррине йăлтах ампарсене тултарса хурап, тесе калать тийĕр, тенĕ, тет. N. Хĕвеле пăх та уйăха пăх, хĕвел çути сап-сарă, уйăх çути çап-çутă. Мусирма. Хĕрлĕ-хĕрлĕ, теççĕ ăна, хĕвел çинче ӳснĕ вăл. N. Пĕлĕт çинче илемлĕ хĕр çӳрет. (Хĕвел). N. Пăх-пăх, хĕвел, пăх, хĕвел, çу чашкипе çу парам, пыл чашкипе пыл парам, ачу шыва кайсассăн, кĕвенте пуçĕпе туртса илĕп, сана хĕрли, мана шурри. (Сăвă). Н. Карм. Сирĕн пĕвĕр çинçе, сăнăр хитре, питĕр çинче хĕвел çутти пур. Ст. Чек. Хĕвел хĕлле çулахинчен аялта тăрат. Тюрл. Хĕвел аякка сулăнсан... Когда прошел полдень... Хурамал. Хĕвел аннă чух хулăм пĕлĕт тĕлне ансан, йĕпе пулать, теççĕ. N. Эсĕ апла тусассăн, хĕвел кай енчен тухĕ. ЧП. Пулă çакрăм хĕвел. Изамб. Т. Хĕвел йывăç пĕввине яхăн çĕкленчĕ. N. Хĕвел йăлт (кăшт — если дольше) пăхрĕ те пĕлĕт айне кĕрсе кайрĕ. Солнце проглянуло и опять скрылось. N. Хĕвел яраймăн ху тĕлне (невозможного не сделаешь). Унта аннӳ хĕвел пăхса çӳренĕ (об этом заботилась я). Юрк. Хĕвел ануçăм çанталăк пит хĕрелет. N. Хĕвел майĕ (майнелле) çаврăнса-çаврăнса, каллех пӳрте йăтса кĕрет. N. Хĕвел тĕтреленсен, уяр пулать, теççĕ. N. Хĕвел кутăн, каялла пăхсан çумăр пулать, теççĕ. N. Хĕвел юпа пек тухсан, çумăр пулать. N. Пирĕн тĕлтен Хĕвел анчĕ пулас (наше счастье закатилось). N. Тăвану килнине курсассăн, хĕвел пулса чупса тух. N. Кирек çта кайсан та пĕр хĕвел. N. Вара отсан-отсан хĕвел анса карĕ. Н. Лебеж. Тăвайкки тăрăх хĕвел ӳкет, пиçмен çырласене пĕçерет. N. Чӳречесĕр çӳртра пĕчĕк шăтăкран хĕвел кĕрсен... N. Хĕвел инçе карĕ. N. Курнитсара çыру çырнă чух, хĕвел ӳкрĕ пит çине. Кан. 1929, 178. Шăршлă, нӳрлĕ, хĕвел кĕмен пӳрт. N. Хĕвел виттĕр пăхни. N. Хĕвел тохсан тин... Микушк. Ирхине Хĕвел ӳкет пичĕ çине (на лицо его падает). Торп-к. Карăнтăк виттĕр ылтăм туя кĕрĕ. (Хĕвел). N. Вăл хапха çил хĕвелне шалтăртатать, хĕрӳ хĕвелпе ялтăртать. N. Хĕвел (-е, -ĕн) анма вăхăт ĕнтĕ. N. Çĕн çул кунĕ ырă хĕрлĕ хĕвел пулчĕ. N. Хĕвел ăшă пăхать. N. Хĕвел анарахпа пурте киле таврăнаççĕ (с поля). ГТТ. Мана пĕлĕт çаврака хуран тĕпĕ евĕрлĕ, хĕвелĕ лапка туйăннă. N. Çак кунсенче хĕвел пулмарĕ. Хĕвел ларнă вăхăтра анчах çитрĕмĕр. N. Йĕрекен ачана култарас тесе: „Хĕвел пăхать“, теççĕ. N. Пăхман хĕвеле ирĕксĕр пăхтараймăн (ӳпкелекен çинчен калаççĕ). Никит. Хĕвелпе юр кайсассăн, тулăпа урпа пулать, тенĕ ĕлĕк. N. Эсĕ хĕвел анса лариччен çит (или: килсе ĕлкĕр, или: килме тăрăш). Ты приходи до захода солнца. Сред. Юм. Пăх пăх, хĕвел, ачу шыва кайрĕ вит, квенте пуçĕпе туртса илтĕм, ачуна хĕрлĕ çăмарта парăп, хуна шурă çăмарта парăп. (Поют дети, когда солнце скрывается за облаками). N. Эп сана çавăншăн олталап полсан, ман çине хĕвел ан пăхтăр (пусть помру). N. Хĕвеле май çаврăн. Иди по солнцу с востока на запад. N. Хĕвеле хирĕç, против солнца, с запада на восток. N. Онăн куç пит начарланнă, хĕвел курмас вит олă. N. Хĕвел куçа çиет. Солнце глаза ест. N. Хĕвеле питĕн пӳрт çутă полать. Изба, обращенная к югу, бывает светла. N. Хĕвеле тӳртĕн пӳрт тĕттĕм полать. Изба, обращенная на север, бывает темна. N. Хĕвелпе пĕрле тохса кайрăм. Выехал при восходе солнца. N. Хĕвелпе пĕрле киле кĕтĕм. Приехал при заходе солнца. N. Эс те çавна тусан, хĕвел те тепĕр енчен тохĕ. (Говорят, когда уверены, что он не может этого сделать). N. Хĕвел анса лара пырать. Хĕвел анса пырать. Первое показывает, что до заката близко, а второе дольше, чем первое. N. Хĕвел кăнтăрлаччин вăкăрпа чупать, тет, кăнтăрла иртсен, карсакпа чупать, тет. N. Хăш чухне хĕвел çӳл енчен карталанса тата тепĕр хĕвел пулать. Вăл хĕвел тавраллах çавăрăнать пулсан, „хĕвел карталаннă“ теççĕ. N. Хĕвел каçалана сулăнсан, çĕрте йăвăç мĕлкисем вăрăмлана пуçларĕç (от деревьев протянулись длинные тени). N. Хĕвел ансан пуçласа тепре хĕвел аничченех. N. Хĕвел тухсан пуçласа тепĕр хĕвел тухичченех. N. Хĕвел хĕртнĕ — солнце палило. N. Хĕвеле хирĕç пăркăç пĕренене ман ним кăмăл туртмасть ăна, ан тив юлтăр вăл, тен маччаран çӳлелле хурăпăр, халь маччаналла пураса çитиччен пĕрене çитет-ха. N. Ытти пĕчĕккĕн курăнакан çăлтăрсем, хĕвелтен шутласан пирĕн çĕртен темиçе мĕлюн хут та ытла аякра тăраççĕ, çавăнпа вĕсем хĕвелрен пĕчĕккĕ пек куранаççĕ. СТИК. Хĕвел çинче типĕтнĕ (о копченном на солнце). Ib. Хĕвел тӳпере чух, в полдень. Ib. Паçăр çăмăр çурĕ, халĕ хĕвел пăхат ĕнтĕ епле (говорят о маленьких, если они только что поплакали и смеются). N. Пĕчĕк ачасем хĕвел пĕлĕт айне кĕрсе сулхăнлатсан ак çапла калаççĕ: „Хĕвел! Ача кĕпи шыва карĕ, туртмаллипе туртса ил“. N. Хĕвел апатчен вăкăр çинче пырать, тет; апатран варалаша çинче, кантăрларан вара — кайăк çинче. N. Хĕвел кунран-кун иртерех тухса пырать (ир тухнăçеммĕн ир тухса пырать, кая юлнăçеммĕн кая юлса анса пырать). Янтик. Эп вăхата хĕвеле пăхса пĕлеп. N. Хĕвел хĕлле çӳле каймас. Изамб. Т. Пăхăр-ха, ачасем, епле хĕвел выляса тухать. N. Пăртак кăна хĕвел хĕрри курăна пуçларĕ (утром). N. Хĕвел йывăç пӳ (пĕвĕ) хăпарнă çĕре эпир киле çитрĕмĕр. N. Хĕвел анас патне çитнĕ, тет. Артюшк. Ачамсене пĕр пичĕ хĕвел, тепĕр пичĕ уйăх тавăттăм. Собр. Виçĕ хĕвел тухсан, уйăхĕпех йĕпе пулать, теççĕ. Н. Карм. Хĕрлĕ хĕр пĕлĕт тăрăх çӳрет. (Хĕвел). N. Ача, ку çумăр хĕвелĕ пулĕ, ытла пит хĕртет. ЧП. Хĕвел пăхрĕ — типĕтрĕ. N. Виç хĕвелпе кайман шурă юрсем. N. Кирек ăçта кайсан та пĕр хĕвел N. Вăл вăхăтра хĕвел выляса тухрĕ вăрман çинчен пĕлĕт çине, кун та хитреленсе карĕ. Лобашк. Вăрман урлă сар каччă курăнĕ. (Хĕвел). N. Чипер хĕр пысăк уйпа çӳрет. (Хĕвел). Синьял. Хĕвел витĕ, çу витмĕ. (Кантак). Сятра. Вутсăрах çунать, çунатсарах вĕçет, урасăрах чупать. (Хĕвел). Альш. Çула хăшĕ-хăшĕ куç ыратнипе хĕвел çине тухаймасăр лараççĕ. N. Хĕвел анса пырать (скоро закатится). N. Хĕвел карталаннă (круг вокруг солнца к непогоде). N. Хĕвел тухса сарăлнă (совсем уже взошло). N. Хĕвел кулать, хĕртсе хĕвел пăхать. N. Пăх, хĕвел, пăх, хĕвел, этемсене савăнтар. N. Хĕвел шăвать. Кив-Ял. Хĕвел тухать хĕрелсе çут тĕнчене çутатса. (Вăй юрри). Нюш-к. Иртсе пыракан çын пичĕ çине тĕкĕрпе хĕвел çуттине ӳкерес. N. Хĕвел кашни кун ир тухнăçемĕн ир тухать (ир анса ларнăçемĕн ир анса ларать). Курм. Вăрмана çитсен, хĕвел анса та ларчĕ. Аттик. Хĕвел кашни кун пĕçернĕçем пĕçерет. N. Хĕвел ир хĕрелсе тухсан йĕпе пулать (вăл кун çăмăр е юр çăвать), теççĕ. КС. Ура питне хĕвел çапрĕ (насквозь, сильно прожгло). Трхбл. Хĕвел пирĕн йĕтем пысăккăш, тетчĕç ваттисем. N. Хĕвел пит хĕртет. N. Хĕвел тухнă çĕрелле çитрĕмĕр (ко времени восхода солнца). N. Паян эп тăрсассанах хĕвел тухрĕ. Красн. Горка. Хĕвел питĕ хытă пахать. Сĕт-к. Хĕвелин пăхасси номаях мар та-ха; час кĕлет айне хопланмалла. || Назв. божества. Магн. М. 63, 64. Хĕвел ашшĕ, амăшĕ, хăлхи, çоначĕ, ори. || Клятва. Ст. Чек. Хĕвел, илмен эп ăна. Сред. Юм. Хĕвел пôр! (Тôпа туни). Орау. Мĕн эсĕ çын çинчен çука калаçса çӳрен: эпир хĕрсемпе ун-кун, апла та капла çӳренĕ, тесе калаçса çӳрен? — Çук, Якку. Ак, хĕвел, калаçман. Ăна сăмах вĕçертнине (что болтают зря) ху та пĕлен-çке.

хĕвел-çийĕ

солнцепёк. Пир. Ял. 1928, № 61. Хĕвел çинчи (находящийся на солнце) çын сывлăхлăрах та, çирĕпрех те пулать. ТХКА. 73. Хĕвел çине (на солнце) вырăн сар-ха, çутă çĕре выртас килет ман, тет.

хĕлхем

искра, пламя. А-п. й. 30. Шарт, шарт! тутарса çапаççĕ, кашни çапмассерен мăйракисенчен хĕлхем сирпĕнет. Чураль-к. Юман вутти хĕлхем пек. СПВВ. ИА. Пĕр хĕлхемпе ял çунать, çын сăмахĕпе çын вилет. N. Мана кăмрăк пачĕ, çил вĕрчĕ те, вут тивсе алăран хĕлхемĕ çĕре ӳкрĕ. || В переносном смысле. Якейк. Орау. Эп паян пĕр хĕлхем ăша яман (ни крошки не ел). Сред. Юм. Паян эп çăвара пĕр хĕлхем çăкăр та хыпман, кô таранччин так выçах пôрăнап. СТИК. Паян акă пĕр хĕлхем çăкăр та çыртса пăхман ха. Сегодня еще не ел ни крошки. || Юрк. Шурă йĕтĕн тура-шăлĕ, хĕлхемĕ кĕске пулайрĕ. (Хĕр йĕрри).

хĕне кай

впадать в продолжительную болезнь. ЧС. Тата хĕне кайнă, тесе, хĕрĕх те пĕр йăвăçăн тăррине пуçтарса вĕретсе ĕçтерсе пăхрĕçĕ, ăна ĕçтерсен те самай пулмарĕ. Шăна чир. сар. 13. Çын вара чирлесе тем таранччен хĕне кайса асапланать.

хĕн кур

болеть, страдать, мучиться; терпеть притеснения. Абыз. Эпĕ йăтас çӳпçине ыр çын йăттăр, ыр куртăр, ыр куртăр та хĕн куртăр. Полтава. Улпут алли айĕнче пурăнса хĕн курнă. О сохр. здор. Çын пĕр-пĕр чирпе хĕн курса пурăнать пулсан, унăн ачи-пăчи те çав чирпе çуралать. Пшкрт. Вăл нумайран хĕн корат (давно хворает). Ой-к. Аран-аран çӳренĕ хĕн курса. Тюрл. Ах-ах-ах, çич çултанпа хĕн курап. (Когда человек вздыхает о чем-нибудь, то произносит эти слова как бы шутя). Кан. 1925, № 46. Лашапа та, çуран та çырми урлă хĕн курмасăр каçмалла мар. N. Йоман йӳç те хĕн корат (хворает).

хĕнен

быть битым. N. Киле таврăннă чух пĕр çĕлен хĕненнине курать, тет. Юрк. Кĕпене ансăртран тӳнтерле тăхăнсан, çав çын хĕненет. || В перен. знач.— возиться с делом. Ст. Чек. Ан хĕнен! Оставь ты это дело! СПВВ. МС. Мĕн эсĕ так хĕненсе çӳрен. СТИК. Мĕн хĕненен: кама кирлĕ ĕç вăл? Тăвасчĕ ав çавна. И. С. Степ. Хĕненес.

хĕпĕрте

радоваться. Шурăм-п. Пуклак карчăк вăрă тупăннипе хĕпĕртесе те ячĕ. ÇМ. Çутçанталăкшăн, хĕвелшĕн вăл та хĕпĕртетчĕ. ЧК. Пирĕн пата кашни кунах ирĕке тухнă районсенчи хресченсемпе рабочисем пырса тав тăваççĕ, вĕсем пĕтĕм Совет халăхĕпе пĕрле Хĕрлĕ Çар вăйĕпе тата унăн хăюллăхĕпе хĕпĕртесе савăнаççĕ. Сĕт-к. Лăпăс-лăпăс йор çăвать, симĕс корăк хĕпĕртет. Якейк. Халь эс вилсен, вăл пит хĕпĕртемелле. В. С. Разум. КЧП. Киле килнĕшĕн хĕпĕртет. Радуется тому, что прибыл домой. Регули 304. Вăл килсен порте хĕпĕртетпĕр. || Веселиться. СЧУШ. Хĕпĕртемен çын хĕпĕртени ырра пĕлтермест, теççĕ.

хĕрĕн

ребром. Çатра-к. Пăхать çын, пĕр сӳре ана çинче хĕрĕн тăрать, тет.

хĕр

калиться, закалиться, накаливаться, N. Килне юлаканнисем тула тухса хĕрнĕ чул утса яраççĕ. (Похороны). Микушк. Мунчи хĕрсе çунна вăхăтра чулĕ çурăласса-çурăласса çитет-çке. N. Пӳрт пĕренисем тимĕр пек хĕрсе кайнă (накалились). N. Аслăк питĕ хĕрсе çитнĕ-мĕн, темле çунса каяйман. N. Çумăр пулманнипе çĕр хĕрсе çурăла пуçларĕ. Кĕвĕсем. Шурă мунча вутти хĕрсе çунат, турчăкине чиксе пулмарĕ. || В переносном значении. Бугульм. Шурта мунча вутти хĕрсе çунать, ик сар хĕрĕ хĕрсе шыв йăтать. Полтава 10. Ватă чĕре еррипе хĕрет вутлă шухăшпа. Тип-Сир. Пачăшки пуртре хĕрсе çăвăрать (спит во всю) тет. Алик. Хĕрсе çĕмĕрт çорлас чох мĕншĕн тăнех ӳкет-ши? Вĕсене курмах çамрăксем те тата питрех çĕкленсе кайса хĕрсе ташлаççĕ. N. Хĕрлĕ-хĕрлĕ автана хĕрсе турă çуратнă. С. Дув. Хĕрсе тырă выртăмăр, хĕр сăрине карăмăр. ЧП. Хĕрсе хĕвел пăхнă чух. N. Хĕрсе ĕçлеççĕ. Тюрл. Манăн матка хĕрсе вырать. Скотолеч. 14. Çапах та çапла имлесен, вăл хуллен ĕçлеме юрать, пĕр хĕрсен, чуптарма та юрать (лошадь). N. Çапах та хĕрсе кайнипе пĕрре те ыратни сисĕнмест. || Преть. О земл. Юр айне пулсассăн, вĕсем хĕреççĕ те çĕре пуçлаççĕ. N. Типĕ навус часрах хĕрет, çавăнпа ĕçе те часрах каять. КС. Хĕрне, затхлый. Ib. Тырă хĕрсе кайнă. Хлеб стал предым, затхлым. Ib. Сĕлĕ хĕре пуçланăччĕ... Скотолеч. 8. Типмесĕр хĕрсе выртнă курăк. || Перегорать (о муке, не высыпанной из мешков; перегорелая мука дает тесто, которое легко уходит из квашни). Пухтел. N. Хĕрсе кăвакарса кайнă çăнăхран пĕçерсен, çăкăр никçан та аван пулмасть. || Опьянеть. А.-п. й. 77. Ваçлей хăй те хĕрчĕ. Василий и сам опьянел. Якейк. Хĕрсе çитсен (когда разойдется от алкоголя), хĕр йорлать, пирĕн мĕншĕн йорлас мар. Ib. Хĕрсе çитсен хĕр йорлать, эпĕр йорласан мĕн полĕ. Сĕт-к. Хĕрсе çитсен хĕр йорлать, пира (= пире) йорласан мĕн поль-ши? Изамб. Т. Ул та чипер хĕрчĕ (опьянел), манăн та пуçа кайрĕ. Собр. Пирĕн çамрăк ачасен пуç хĕрмесĕр кăкăри çаврăнмаст. N. Пирĕн пек çамрăк ывăл-хĕр пуç хĕрмесĕр кăкăр çавăрăнмасть. Тайба Т. Пирĕн пек те ватă, ай, çынсенĕн пуç хĕрмесĕр кăкăрсем, ай, хĕрмеççĕ. Васильев. Ĕçсен-ĕçсен, хăнасем хĕрсе каяç те вилнĕ çын çинчен манаççĕ, хĕр туйри пек хĕпĕртесе вăйăç чĕнтереç. N. Кăшт хĕрнескер, пупа пĕрте шикленмесĕр анпуççи çине хурса йăтса тухса кайнă çырманалла. ТХКА 95. Хĕрнĕ майĕпе пулмалла, Митюк арăмĕ çуталса кайнă, авкалана-авкалана юрлать. Шел. П. 30. Хăшĕ сăра лапкинче пăртак ĕçсе хĕреççĕ. С. Дув. Вăл пуç хĕрмесĕр юрламаç.

хĕр

дочь. КВИ. Хăйĕн аслă хĕрĕнчен ашшĕ ыйтать: мĕн мăнтăр? На свете что всего жирней? — спросил однажды так отец у старшей дочери своей... Ib. Унтан кĕçĕн хĕрĕнчен ашшĕ ыйтать: мĕн мăнтăр? Затем спросил он: что жирней? — у младшей дочери своей. А.-п. й. 103. Чухăн хуйхăрса килне таврăнчĕ те хĕрне каласа пачĕ. Бедняк с горечью понес (кудель) домой и рассказал о своем горе дочери. ГФФ. Пире пуян çын хĕр памасть. Богатые люди не выдают за нас дочерей. N. Пуян хĕрĕ теейсе те, пуç ывăтса ан тăрăр; чухăн хĕрĕ теейсе те, пуçа усса ан тăрăр. N. Пирĕн атте хĕрĕ. Изамб. Т. Хальхисем (дети) виççĕш те хĕр. Ст. Чек. Хĕрме (= хĕрĕме) калап, кинĕм илт. (Послов.). Мусир. Пирĕн аттен пĕр хĕре Вĕренер кулли пулайчĕ. Городище. Санпа пĕр тăван хĕр миçен тата? А сколько у тебя сестер? Абыз. Манпа пĕр тăван пилĕк хĕрччĕ. К. Кушки. Пирĕн пилĕк хĕр, у наших родителей пять дочерей. Ib. Эпир çемьере пилĕк хĕр, нас в семье пять сестер. || Девица, девушка, девка. ГФФ. Коçăма ятăм хĕр çине те сар хĕрсене солляма. Я дал волю своим глазам выбирать красных девиц. N. Йăштин-яштин яш ачи, хĕрсем тавра коскалать. Высокий красивый парень вертится вокруг девушек. N. Хальхи те хĕрсем яш майлă. Нынешние девицы похожи на парней. N. Ĕнтĕ савни кĕтет, сарă хĕре кĕтсе илеймест. N. Вылямашкăн, кулмашкăн та кăвак куçлă хĕр чипер. Богдашк. И уччанна, уччана, юр çăват-çке пахчана; юр çунипе юр пĕтмест, хĕр кайнипе хĕр пĕтмест. Чертаг. Ентри пичи калатчĕ: сарă вăрăм хĕрсене сарай кашти тăвап, тетчĕ. ГФФ. Çакă та ялăн хĕрĕсем, çул юсама тухсамăр. Девушки этой деревни, выходите чинить дорогу. N. Пĕр Петĕре çитмест-çке те, çĕр çитмест мар, хĕр çитмест. Только одному Петру нехватает — не земли нехватает, а девушек нехватает. N. Çак ял хĕрсен ячĕ аслă. Велика слава у девушек этой деревни. N. Ай, ачи лайăхчĕ, хĕрсем патне каймаст-чĕ. Ах и хороший был парень (жених)! К девушкам, бывало, не ходит. N. Ял-ялĕнче яш малта, хамăр ялта хам малта, çакă ялта хĕр малта. В других деревнях на первом месте парни, в нашей деревне я сам на первом месте, а в этой деревне на первом месте девушки. Пазух. Çакă ялăн хĕрĕсем ялан шăлан чечек пек, ялан мăкăнь çеçки пек, йĕркипе ларнă чĕкеç пек, суса çакнă нухрат пек, йĕп куçĕнчи пурçăн пек, кача-пӳрне çĕрри пек. СТИК. Кĕрхи сăрара пирĕн пит хытă ĕçеççĕ. Ваттисем хăйсем хурăнташ-ăрусемпе ĕçкĕ тăваççĕ, çамрăксем (бивают и женатые молодые люди и замужние) хĕрсем кĕрхи сăра ларнă çĕрте ĕçеççĕ. Унта пĕр вăйçă пулат купăспа, ташлаççĕ, юрлаççĕ. Хĕрсен сăрине тунă çĕре кашни хĕр хăй килĕнчен салат и хăмла илсе пырат. Каччăсем вăл сăрана ĕçнĕшĕн укçа тӳлесе хăвараççĕ. Çавăнта ларнă хĕрсем вăл каç килĕсене таврăнмаççĕ, çавăнтах выртса çывăраççĕ. Якейк. Хĕрĕх тантăш хĕр тантăш, хĕрсе олах ларас чох хĕр тантăшран уйăрăлтăм. Чăв. юм. 24, 55. Хĕр пиррине хутаç çине чикет те пасара илсе каять. Юрк. Пире хĕртен арăм тумалли кирлĕ. Ib. Çирĕм çула çитсе хĕр пулса, ялăрта пур-и савакан? Торп-к. Юхин хĕр юхтарĕ, çеклеттер хĕр çаклатĕ. (Шыв юхни). Ала 65°. Ах, йыснаçăм Иван пур, хĕр Курмасăр ватăлнă. Ст. Чек. Хĕр йĕке урлă каçсан, упăшки кукша пулать, тет. Сред. Юм. Хĕр хôран хысми çисессĕн, качча кайнă чôх çăмăр пôлать, тет. (Народ. поговорка). Норус. Ати ани мăн ана (загон отца велик), хĕрсен çурли çук пулсан, унта аса килĕ-ха. (Туй юрри). Собр. Пушă хирте хĕрлĕ хĕр çӳрет. (уйăх). Шорк. Çамрăк хĕр — лет 14—18-ти; яш хĕр — лет 18—19-ти; пĕве çитнĕ хĕр — лет 17—18. ПУ. Çитĕннĕ хĕр, девушка. N. Тĕрлемес хĕрĕ, уроженка с. Тюрлемы (независимо от возраста и семейного состояния). N. Тепри — ватта юлнă хĕр. К.-Кушки. Миçе çул ман хĕрте лармалла-ши? Сколько лет быть мне в девушках. N. Хĕр чухнехи иртрĕ поль, сорхори тăвасси иртрĕ поль. (Хĕр йĕрри). Ядр. Сат картинче сар-кайăк, юрлăни те килĕшет хĕрĕн арăм полнă чох (хĕртен арăм полнă чох) макăрни те килĕшет. Нюш-к. Хĕр тупаччин хĕр тăв (хĕр çураçса тупса параччин хĕр тăв). ГФФ. Улаха та кĕтĕм те — хĕр сăмахĕ. Зашел (я) на посиденки — девичьи пересуды. || Невеста. Изамб. Т. Хĕр леçме (провожать невесту) хĕрсем каймаççĕ. N. Хĕр шыв тăкма кайни. СТИК. Вăл ĕнтĕ хĕр çулне çитнĕ: час качча парас тетпĕр. Козм. Хĕр парăп хĕл каçайми. (Шăпăр). Юрк. Авланма шухăш пур та, хĕр çук халĕ. ТХКА. Çынсем: хĕр тупса парас сана, теççĕ. N. Хĕрĕн тетĕшĕ туйра туй килнĕ чухне е кайнă чухне хĕрне хулпуççи çине хурса йăтса кӳртсе, йăтса тухса тăрантас çине лартат. Зап. ВНО. Каякан хĕртен шăпăр пытаннă. Сред. Юм. Хĕр полнă ĕнтĕ, тек выляса çиç çӳремелле мар. Невеста уже, нечего тут все играть. Пазух. Хĕр çӳретмелле выляс уммĕн юрлакан юрă. Çак юрра юрланă чух арçын ачасемпе хĕр ачасем уйрăм тăраççĕ: пĕр енне хĕр ачасем пулаççĕ. Пĕрисем юрланă чух тепĕрисем пăхса тăраççĕ. Пшкрт. Ĕçнĕ хĕр, невеста. || Назв. родства по мужу. Юрк. Родство: 1) сарă хĕр, 2) чипер хĕр, З) хĕрсем. Ib. Чипер хĕр, сарă хĕр, вăталăх хĕр, кĕçĕн хĕр. Якейк. Мăн хĕр, çамрăк хĕр. Альш. Хĕрсем, вăталăх хĕр, кĕçĕн хĕр, пĕчĕкçĕ хĕр, сарă хĕр, чипер хĕр, шурă хĕр. Ст. Чек. Вăталăх хĕр, кĕçĕн хĕр, пĕчĕкçĕ хĕр, шурă хĕр, сарă хĕр. N. Сестры старше мужа — аппа, аппай, акай, моложе — хĕрсем, чипер хĕр, сарă хĕр, кĕçĕн хĕр, пĕчĕк хĕр. Н. Карм. Упăшкинĕн йăмăкĕ: асли — хĕрсем, тепри — вăталăх хĕр, тата — чипер хĕр, сарă хĕр, кĕçĕн хĕр. || Назв. речки в б. Ядр. У. (о ней есть предание, иначе хĕр шывĕ.) КС.

хĕр-аки

назв. обряда. Юрк. Хĕр-аки; хĕрсем, халер ан пултăр тесе, ял тавра акаласа çаврăннă. Етрух. Ĕлĕкхи чăвашсем хĕр-аки туни. Ĕлĕк выльăх мурĕ те, çын мурĕ те час-часах пулнă, çав муртан хăтăлас тесе, чăвашсем час-часах ял тавра тимĕр карта çавăрас, тенĕ. Вăл тимĕр карта акă епле пулнă. Çитĕннĕ хĕрсем е авланман ачасем пĕр çĕре пухăнса шут тăвнă, унта пĕр ватă çын пулнă; вăл ватă çын акă çакă сăмахсене каланă: „Ачасем, кӳршĕ яла выльăх мурĕ килнĕ, ĕнесем питĕ вилеççĕ пирĕн, хĕр-аки тăвас пулать“, тенĕ. Вара ачасен ушкăнĕнчен пĕр-иккĕн урпа çăнăхпе кĕрпе, çăв пуçтарма каяççĕ килĕрен. Каçчен пуçтарса хураççĕ, уна пĕр киле пашалу пĕçерме параççĕ. Ытти ушкăнĕсем ака пуç илсе пус тулне тухаççĕ, хĕрĕсем пурте йӳле-пилĕкĕн, хура-пуçăн (= çара-пуçăн), çивĕчĕсене сĕвĕтнĕ (= сӳтнĕ), вара пус тулĕпе ял вĕçĕнчен ака-пуçĕпе ана пуçлаççĕ: аки-пуçне вăтăрăн та пулĕ тытнă, пĕр хĕрĕ ака пуç тытмине тытать. Пуçласан кам тĕлне çитнĕ, çавăн патне кăшăлтатса кĕнĕ те, кил хуçисене саламатпа питĕ хĕртсе хăварнă, е, ютă çын пулас пулсан, уна тепле анчах вĕлермен; унтан тухса каллех аки-пуçĕ патне пурте кайса, аки-пуçне тăратса тепĕр çын тĕлне çитсен, каллех çавăн пек уна кĕрсе шыраççĕ; тупсан, хĕртеççĕ, вучаххинче кăвар пулсан, шыв сапса çӳнтерсе хăвараççĕ; тупмасан, каллех аки-пуçи патне анма каяççĕ: çапла вара пус тулĕпе анса çавăрнаççĕ, пур киле те кĕре-кĕре хĕртеççĕ; унтан тара-тара нумайĕшĕ пытаннă; вара анса çитерсен, таса уя кайса вут хураççĕ, вутне спичкĕпе е кăвартан тивретмен, уна хăйăпа хăйă сĕрсе вут тивретнĕ те; унта пăттине пĕçереççĕ, пашалуне илсе пыраççĕ те пăттине çăв хурса çиеççĕ. Выльăх мурĕ пирĕн яла ан килсе кĕтĕр ĕнтĕ, ял тавра тимĕр карта çавăртăмăр ĕнтĕ, теççĕ. Вара вут хĕрĕнчен тул çутлаччен таврăнса, харпăр-хăй килне саланса пĕтеççĕ. Çапла чăвашсем ял тавра муртан хăраса тимĕр карта çавăрнă. Çакна тройски иртсен икĕ эрнерен е виçĕ эрнерен тунă. Сред. Юм. Кӳрĕш ялсенче çынсем, выльăхсем пит виле пуçласан, хĕрсем çара-пуçăн, йӳле-пилĕкĕн, алла пушă тытса, ял тавра ака пуçне хăйсем тôртса, хăйсем сôхаласа çавăрнаççĕ; сôхаланă çĕртен кама иртсе кайнине кôрнă, сôхалама пăрахсах хĕнеме каяççĕ, çапла тунине хĕр-аки теççĕ. См. Магн. М. 135.

хĕр-ар

женщины вообще. N. Ӳснĕ хĕр-ар, начар çын пухăнаççĕ пулăшма. N. Ункă урлă килнĕ Тăрăн хĕр-арĕ, Çавал çинчен килнĕ Шуртан капăрĕ.

хĕр-арăм

женщина, женщины вообще. N. Иртнĕ çулсенче çаплаччĕ хĕр-арăм кунçулĕ. N. Хĕр-арăм тус. N. Чăн ĕлĕкрех арçын хĕр-арăма качча илмен, хĕр-арăм илнĕ арçына качча. N. Атте вилчĕ. Эпĕр халĕ çара хĕр-арăм юлтăмăр. Вишн. 65. Çапла ĕнтĕ эсир, хĕр-арăмсем, хăвăр ачăрсене кăкăр сĕчĕ, е ĕне сĕчĕ çитерес пулсан та, вĕсене час-час çитерме юраманнине асăрта тытса тăрăр: вĕсем час-часах çитернĕрен пит хĕн кураççĕ. N. Темчоль ĕçлесен те, хĕр-арăм ĕçĕ куçа курăнмасть. Ib. Хĕрĕн-хĕрарăмăнах калаççĕ она. Шел. П. 69. Хăш ана çинче виç-тăват хĕр-арăм та пĕр арçын курăнать. СЧУШ. Сурăх путек тунă çын патне пуринчен малтан арçын пырсан, сурăх тепĕринче така тăвать, хĕр-арăм пырсан путек тăвать, тет. Юрк. Пĕр хĕр-арăм, одна баба, женщина. || Прозвище мужчины, Орау. Хĕр-арăм Петров (все торчал около женщин). ГТТ. Хĕр-арăм Ванькка.

хĕрсем

золовка. Изванк. Вăл (т. е. çĕн-çын) хăй икĕ аллине икĕ чĕрес йăтать; тепĕр чĕресне хĕрсемне йăттарать, хĕрсемĕ çук пулсан, улия йăттарать те, пĕр-пĕр çăл кутне каяççĕ. Изамб Т. Тата хĕрсеммӳсем мĕнле? N. Хĕрсем, атя пасара. Торх. Хĕрсем, название младших золовок. N. Марье хĕрсем, золовка Марья (обращение). N. Хĕрсемми, ывăлсемми. КС. Хĕрсемĕш, ее золовка. Мыслец. Хĕрсем — младшая сестра мужа. Актай. Пирĕн хĕрсемĕн ыр ячĕ вулăсĕне сарăлчĕ, çапла мар-и, ай, хĕрсем? (Ĕçкĕ юрри). || Так женщины называют девицу. Б. Олг. Шу панче тĕл полчĕç Исетей арăм Ятман хĕрпе, хĕрĕ Праски ятлă. „Хĕрсем“, тет, Тотаркассинче той пор, тет тоя пăхма кайăпăр-и?“ тет. Чиганары. Тыт, хĕрсем, ӳкетĕп.

хĕр-çын

девицы вообще. Альш. Илтнĕ пултăр хĕр-çынсем, çула каяс ан пултăр. Каша. Хĕлле кайман хĕр-çынсем çула каяс ан пултăр. ЧП. Ан кулянăр, хĕр-çынсем, пурçын кимĕ килет-çке. Кĕвĕсем. Курăк епле шăтат-ши, çави епле витет-ши; вăйя тухман хĕр-çынсен чунĕ епле чăтать-ши. СПВВ. ТА. Хĕр-çын тутари хĕр-арăмсем çыхакан çăм тутăр.

хĕр-çынла кĕпе

назв. особой девичьей рубахи. Янш.-Норв. Хĕр-çынла кĕпе — виркеллĕ кĕпе. Хăрах пӳштĕрлĕ. Пӳштĕре хăмаçпа, тĕрĕпе тăвнă. Хăрах пӳштĕре сылтăм енне тăвнă ĕлĕк. Умĕ çумне икĕ йĕнне виçшер кĕтеслĕ хăмаç çыпăçтарнине хĕрлĕ пĕсехе теççĕ. Çĕвви тăрăх симĕспе терлени — çын пĕлми тĕрĕ. Пӳшттĕр çине лартса тухни — чечек пуçĕ.

хĕрен

назв. растения (хрен). Рак., Б. Олг. , Изамб. Т, Капк. Вот тăк çын! Хĕрен аçта ӳснине те пĕлмест.

хĕрес кантри

назв. женского украшения; розовая или красноватая шерстяная ленточка, шириною в 3—10 мм, употребляемая на обшивку женского костюма (передника и пр.). Также означает нитку, прикрепленную одним концом к женскому „çука“ и висящую на спине. Состоит из бус. Чертаг. Тогаево. Пирĕн тилкепи тилкепелле, пуян çын хĕрсен хĕрес кантри пек.

хĕреслет

сделать крестообразно. Н. Седяк. Унăн какăрĕ çине хĕреслетсе пурçăн хураççĕ (покойнику). N. Аллисене хĕреслетсе кăкăрĕ çине хунă (покойнику). N. Хыçалалла çаврăнса хĕреслетсе çапать, тет те, çăлтан çын пулать-каять, тет. С. Дув. Хĕреслетсе улма каснă чухне, аллăма касасран чунăм çук.

хĕреслĕ

имеющий крест. N. Хĕреслĕ çын, носящий крест. Н. Лебеж. Хĕреслĕ манит пулăттăм, сан кăсйăнтан тухмăттăм. || Крест-на-крест. Никит. Çак хĕрессем çине тата пилеш турачĕсене хĕреслĕ туса хораççĕ. Собр. Урлă-пирлĕ хĕреслĕ куçлă. (Чӳрече). || Перекладины около шестерни (на мельнице). Мочеи. См. арман.

хĕрĕвĕпе

сгоряча. См. хĕр, хĕрӳ. Юрк. Ыттах сахал пама пулсан, çĕнĕ çыннийĕн ашшĕ хаяртарах çын пулсам, хĕрĕвĕпе ятласа та пăрахат: кĕленчĕсем, çавна та пама пултараймаççĕ-и? тет.

хĕрĕх те пĕр

сорок один (символ. число). ЧС. Унтан хĕрĕх те пĕр хĕр чĕнеççĕ (хĕр-аки тума). N. Юмăç карчăк пĕр куккăль тумассерен: выльăх-чĕрлĕхе пĕтерекен хĕрĕх те пĕр тĕслĕ усал-тĕселсене çак куккăльсем ăшне тытса хупса кăмакана пăрахса пĕçеретĕп, тет те, куккăльсене кăмакана ывăта парать. Никит. Хайхи Окахье аппа та хĕрĕх те йĕр йăрантан курăк кайса татрĕ те, мая вĕретсе ĕçтерчĕ. N. Эсĕ хĕрĕх те пĕр кунччен карап ту, анчах ăна никама та ан систер. Сред. Юм. Çын хĕрĕх те пĕр сыпсан тăранать, тет.

хĕрлĕ

красный. См. хĕр. Н. Лебеж. Хĕрлĕ çыран тăмĕсем эмел çĕлен пуçĕсем. N. Çуркунне кунсен ăшăтса килнипе, хĕлле хура сăнлă курăнакан йăвăçсем те хĕрлĕ сăнлă курăнса хăйсен кăчăксене хăпартма пуçлаççĕ. Орау. Кăраççина (или: хĕвеле) хĕрĕç (= хирĕç) тытса ал виттĕр пăхсан (если посмотреть скзозь руку на солнце, на огонь), ал хĕп-хĕрлĕ курăнать. Альш. Чирку патĕнчех улпут карташĕ те пур: хĕрлĕ-хĕрлĕ вите-вите тухнă. Юрк. Атьăр, пăратсем, улма сатне, хĕрлĕ улма суйлама, хĕрлинчен хĕрлине суйлăпăр. Шорк. Хĕрлĕ йор çусан, т. е. никогда. Ст. Чек. Ун çуртне хĕрлĕ вăкăр сĕкнĕ (он сгорел). СТИК. Тĕлĕкре хĕрлĕ вăкăр курсан, вут тухат, тет. Вăл вăкăр кам карташне кĕрет, çав çын çурчĕ çунса каят, тет. Ск. и пред. чув. И. Варман улми пĕçерме шухăшланă кĕл çинче, хĕрлĕ кăвар ашĕнче. МД. Пулăн кăвак пĕлĕт айĕнче, пулăн хĕрлĕ пĕлĕтĕн хыçĕнче. (Солд. п.). Янтик. Хура вăрман хыçне кĕрт хӳнĕ, хĕрлĕ сăсар тухнă — йĕр тунă. || Румяный. ГФФ. Хĕрлĕ сăнăм, кăвак коç хойăхпа пиçрĕ савнишĕн. Мое румяное личико и голубые глаза пропали от тоски по милому. Ib. Ятпа поçăм пĕтес çок, пĕтсен пĕтĕ хĕрлĕ сăн. Моя голова и мое доброе имя не пропадут, разве только побледнеет мое румяное лицо. Ib. Пĕчикрен кĕнĕ хĕрлĕ сăн... Мое лицо, румяное с малых лет... НР. Çын сăмаххи, ай, ыр тумасть, хĕрлĕ сăна шоратать. От людских пересудов добра не будет, от них бледнеет румяное лицо. Сред. Юм. Хĕрлĕ хĕр, румяная девица. ЧП. Хĕрлĕ питлĕ сарă хĕр. || Спелый. ГФФ. Карăм çырлана тарăн çырмана, татрăм çырлине самăй хĕрлине. Пошел я за ягодами в глубокий овраг, набрал там ягод самых спелых. || Цветущий. Туперкульос 31. Ямшăк чупакансем епле тĕреклĕ, хĕрлĕ. || Красивый. Собр. Йышра вилĕм те хĕрлĕ, тет. „На миру и смерть красна“. (Послов.). || Рыжий. Ачач 92. Халь те ара çав-çавах хытă шавса тăрать, хĕрлĕ пуçа пĕтĕм вăй çитнĕ таран пăхать, çитерет... Ib. Ц. Пĕр хĕрлĕ тилĕ таçтăн вилнĕ сурăхăн кайри урине тупнă та кышласа выртать. Рыжая лиса достала где-то ляжку дохлой овцы и гложет ее. Ib. 45. Хĕрлĕ тилле куртăн-и? Ты не видела рыжей лисы? Ib. 87. Уссе çитсен, ĕçлесе хĕрлĕ ĕне туяннă. Ау 169°. Хĕрлĕ чăваш хĕрне сыхлать, хĕрĕ тухса каясран. || Прозвище мужч. Кан. 1929, № 180. Ывăлăм! тет Хĕрлĕ Чураккох. Ала 100. Ай-ай, хĕрĕм, мĕн парам-ши? Виçĕ кĕлет тыррăм пор: пĕр кĕлечĕ сана халаллă. — Ай-ай, ати, кирлĕ мар: хĕрлĕ йăтти вĕрех тăтăр. || Яркий, солнечный (о погоде). Чув. пр. о пог. 345. Евдоким кунĕ хĕрлĕ, хĕвел кун пулсан, çуркунне те аван пулат. Если Евдокиин день (1 марта) будет красный, солнечный, и весна будет красная. || Зарево. Шорк. Пĕлĕт çине хĕрлĕ ӳкнĕ.

хĕрлĕ тенкĕ

фальшивые монеты для украшения. Якейк. Хĕрлĕ тенкĕ çакакан порте çок çын хĕрĕ мар. N. Ах, аннеçĕм, аннеçĕм, хĕрлĕ тенкĕ пулам та, кăкăру умне çакса юл. (Хĕр йĕрри).

хĕрт

калить. N. Хăпарса тухнă вырăна, хĕртсе сивĕтнĕ еппе шăтарса, çупа сĕрмелле. Орбаш. Мулчине (баню) ĕлĕкхинчен виçĕ хут хытă хĕртĕр (натопите) Орау. Пăшатана хĕртсе тинĕс шывне вĕрилантараймăн. А. Рекеева. Килте ача-пăча чирлесен часах юмăçа каяççĕ; вилнĕ çын тытнă пулĕ, çав аптăратат, тесе, чӳк тăваççĕ, хĕртсе пăрахаççĕ. || Палить (о солнце). ЧП. Хĕртсе хĕвел пăхрĕ те, сăрлă юпа тăрăх сăрă юхрĕ. Ыраш 18. Хĕвелĕ вара, çăвах кăларасшăн пулмалла, хĕртет. Тет. Çула хĕвел хĕртерех парат. Изамб. Т. Сăртсене хĕвел хĕртет. N. Мĕншĕн тесен унти хĕвел вăрахчен хĕрӳ хĕртмест. И. Афанасьев. Эпир вăрмана кайнă чухне питĕ хĕртсе хĕвел пăхатчĕ. Б. Яныши. Çанталăк уярччĕ, хĕвел хĕртсе пăхатчĕ. N. Хĕвел çилсĕр пит хĕртсен, вăйлă (пăрлă) çăмăр (тепĕр куннех) пулать. || Бить, лупить, хлестать. А.-п. й. 83. Сиксе тухаççĕ те, тытăнаççĕ Иванăн ачисене саламатсемпе хĕртмешкĕн. N. Анне мана тытрĕ те, пĕр хурăн хулă хуçса илчĕ те, ну хĕрте пуçларĕ. Етрух. Кил хуçине саламатпа питĕ хĕртсе хăварнă. М. Сунч. Эпĕ уява тухасса тухаттăм та, анчах атте хĕртсе кĕретчĕ (с побоями уводил домой). N. Мĕн тăвĕ мана вăл? — Пĕре хĕртсе илĕ. Что он мне сделает? — Только отлупит, и больше ничего! N. Эс кунтан каймасан, эп сана çак туя пĕтичченех хĕртсе илем (я тебя палкой отлуплю)! Ск. и пред. чув. 75. Çынсем мунча кĕреççĕ, çимĕк курăкĕпеле çан-çурăма хĕртеççĕ. Ягудар. Хĕртсе ярас пулать çырмана. || Переносно — драть. Кан. 1928. Хулара кăраççын çуккипе ялтан пынă усламçăсем хакне хытă хĕртеççĕ. || Крыть, продергивать (кого) в газетах. Слакбаш. || Уписывать. Альш. Çитти сарăлат та, тĕрлĕрен çиме тухат, тет. Акă тетĕшсене май килчĕ, тет, ахаль хĕртеççĕ, тет. См. наччасра. || Об изжоге. Юрк. Пыр хĕртсен çумăр пулат. Календ. 1907. Ывăннă пек туйăнать, ыйхă килет, пыр хĕртсе тăрать, çăтна чух ыратать. || Заставить преть. Сред. Юм. Салат тумалла тырра шӳтерсен, ôрайне сарса шăтараççĕ (кĕççĕлентереççĕ), вара кôпа туса хĕртеççĕ. Якейк. Хветӳт армань çăнăх лайăх тумасть, хĕртсе кăларать.

хĕрт-сурт

хĕрт-сорт, назв. духа. Моркар. Праздник в честь „Хĕрт-сорт“. У язычников чуваш между другими божествами было божество, наблюдаюшее за домом, которое чуваши называлн „хĕрт-сорт“, что соответствовало русскому „домовой“. „Хĕрт-сорт“, по верованию чуваш, жил в избе на печи. В честь „хĕрт-сорт“ в году раз чуваши делали праздник, о котором я здесь и хочу рассказать. Этот празник делали в ноябре или позже, смотря по удобству. Сваривши полный котел полбенной каши, накладывали часть каши в деревянное блюдо и, сделав ложкой в середине блюда с кашей лунку, клали туда скоромного масла. Потом, обернув блюдо кругом белым чистым полотенцем, ставили на стул перед столом. После этого бралн лепешку, нарочно испеченную для этого случая, одна половина которой была разрисована ложкой, другая гладкая, и, отломив разрисованную половину, клали на стул около блюда с кашей, а другую половину ва стол для еды. Сделав это, накладывали из котла половину оставшейся каши в блюдо и ставили на стол. Потом все вставали на ноги и стояли лицом к растворенной двери. Старик, хозяин дома, брал шапку под мышку и с хлебом в руках, говорил: „Хĕрт-сорт, молимся тебе и приносим пищу, прими ты нашу молитву с благоволением. Храни нас в весь дом ваш от всякого зла, мы молимся тебе, помилуй нас“. После этой молигвы все садились за стол обедать. После обеда блюдо со стула с лепешкой ставили на печь и вокруг блюда ставили ложки, упирая на край блюда. Все это до следующего утра оставалось на печи, а утром кашу согревали и ели с лепешкой. Кроме этого „хĕрт-сорту“ всегда кидали на печь по три маленьких кусочка от каждой приносимой в дом гостинца, только после такого обряда ели гостинцы. При несоблюдении этих обрядов и почттаний „хĕрт-сорт“ сердился на жителей дома и пугал их по ночам. М. Сунч. Чăвашсем: хĕр-суртсăр кил пулмаст, теççĕ. Хĕрт-сурт пулмасан телей те пулмаст, тет. Хĕрт-сурт вăрçа тавраша юратмаст, тет. Хĕрт-сурта пилĕк çулта пĕрре чӳклеççĕ: вара вăл çынна çав каç анчах курăнат, тет. Хĕрт-сурта çур-çĕр тĕлĕнче пăтă пĕçерсе çапла каласа чӳклеççĕ: „Е пĕсмĕлле хĕрт-сурт сана асăвса чӳклетпĕр; кил-йыша çăмăллăхне пар, çукне пур ту. Килтен çиленсе пăрахса ан кай, мĕн панине ил, чӳк, çырлах, амин“. Çапла чӳклесе пĕтерсен, кăмака çине хĕрт-сурт валли кашăкпа пăта ăсса ывăтаççĕ те, вара хăйсем çиеççĕ. Вара çав каç хĕрт-сурт кăмака çинче кĕнчеле арласа ларат, тет. Вăл хăй шур тумтирлĕ, вăрăм çӳçлĕ, тимĕр шăллă, тет. Ир енелле хĕрт-сурт арланине, кĕнчелине хăех илсе каят, тет те, ăçта та пулсан пытарса, вурса, каллех кăмака çине килсе ларат, тет. Ĕçке-çике кайса ӳсрĕлсе килсен, çапла калаççĕ вара: „Тавсе, хĕрт-сурт, ĕçсе ӳсрĕлсе килтĕм, ан çиленех“, теççĕ. Ют ялтан кучченеç парса ярсан, чăн малтан хĕрт-сурт валли кăмака çине хурса ывăтаççĕ. Хĕрт-сурта авал пит хисеплесе пурăннă. Собр. Кирек кам килĕшĕнче те хĕрт-сурт пур, теççĕ. Хĕрт-сурт кăмака хыçĕнче пулсан, килте пурăнас килет, теççĕ; çавăнпа кучченеç илсе килсен, ăна малтан парахса параççĕ. Хĕрт-сурт уйра пулсан, уйра пурăнас килет, теççĕ; çавăнпа тыр вырса тавăрăннă чух, пĕр çурлине тыр кутнех пăрахса хăвараççĕ, унпа хĕрт-сурт вырат, теççĕ. N. Хĕрт-сурт ĕмĕрех кăмака умĕнче пурăнат, тет. Кăçта хĕрт-сурт пур, вăл килте питĕ лайăх, тет. Пурнăç та малалла каят, тет. Килĕшчиккинче вăрçă таврашĕ тухмаст, тет. Пăртак макар-мăкăр тусанах, тарат, тет. Çав хĕрт-сурт писсессĕн вара пурнăç пĕре те малалла каймаст, тет. Хĕрт-сурт ан сивĕнтĕр тесен, кашни ютран кученеç килмессайран пӳртĕн тăват кĕтессине кученеç татса пăрахмалла, тет, тата пăтă пĕçерсе йĕри-тавра кашăк хурса кăмака çине лартмалла, тет, вара хĕрт-сурт иленет, тет. Хĕрт-сурт вăл хăш-пĕр килте кăмака умĕнче ватă карчăк пулса кĕнчеле авăрласа ларат, тет. Çавăн чухне анчах кураççĕ, тет, ăна. N. Ĕне картинче хĕрт-сорт пурăнать, теççĕ. Кăмака çинче хĕрт-сорт амăшĕ пурнать, теççĕ. N. Сурхури çите пуçласассăн, пăтă пĕçĕрсе чăкăтпа картара хĕрт-сорта чӳклеççĕ. Хĕрт-сорта чӳклесессĕн выльăх хунаса каять, теççĕ. N. Хĕрт-сурт арласан кайран алă ĕçĕ ӳсĕнет, теççĕ. N. Кăнчала арланă вăхăтра, как çăвăрма выртнă чух, кăнчалаççия пĕрене çумнелле сĕвентерсе тăратсассăа, хĕрт-сурт арлать, теççĕ. Бгтр. Пĕр хĕр каçпа тола тохнă, тет. Тохна чох, кăмака çинче темскер шорăскер порччĕ, тет, кĕнĕ чох тимĕр йĕкепе пăтьăр! пăтьăрI тутарса кăнчала арласа ларать, тет. Ку хĕр часрах вырăн çине хăпарчĕ, тет те, пĕркенсе выртасшăнччĕ, тет. Çавăн чохне. Хĕрт-сорт йĕкипе вăрăн! тутарчĕ, тет. Йĕки хĕре сорамĕнех (= çурăмнех) тиврĕ, тет те, хĕр макарсах ячĕ, тет. ДФФ. Пирĕн анне ĕçкерен тавăрăнсан, пӳрте кĕрсенех: „Хĕрт сурт, тавăссе, ачам-пăчам, тавăссе!“ тесе чĕнетчĕ. ЧС. Хĕрт-сурт писнĕ, тет, çавна кӳртетпĕр. См. сĕрен. Янтик. Килте-çуртра хĕрт-сурт çук. (Так говорят, когда нет порядка в доме). N. Хĕрт-сурт вăл почти кашни çуртра пулат, теççĕ. Хĕрт-сурт пăттине чӳк илсе килмен çынна çиме юрамаст, теççĕ. Хĕрт-сурт вăл хĕр-арăм, теççĕ, вăл шап-шарă кĕпепе, сурпанпа кăнчала арлат, теççĕ. Хĕрт-сурт кăнчала арлани курăнсан, çурт малалла каят, теççĕ. Ала 66°. Унтан вара картишне тухаççĕ. Картишĕнче туй халăхĕсем çапла юрлаççĕ: „И тав яшкăра çăкăра, и тав ĕçкĕре-çикĕре, эпир те ĕçнĕ-çинĕ вырăнне сĕт кӳлĕ пулса юлтăр-и, эпир те пуснă вырăна хĕрт-сурт та пусса юлтăр-и. С. Алг. Çĕнĕ пӳрт тусан, çын вилсен, çемье чаксан е ӳссен каланă: „Ей турă, лайăх ыр хĕрт-суртăмпала пурăнмалла пултăр, çырлах, амин“. КАЯ. Эй, хĕрт-сурт ашшĕ амăшĕ, сире хĕрт-сурт урлă кĕл тăватпăр. Кăмака çинчи хĕрт-сурт çак ачана чĕртсе çӳремелле тусам. (Из моленья). Б. Олг. Авал той тунă, он чуне каланă: хĕрт-сорт, эс те çырлах, тенĕ. N. Урăх пăта кирлĕ мар ăна, вир пăтти анчах. Пăтă пĕçерсе антарсан, ăна кăмака умĕнче чӳклеççĕ, ак çапла чӳклеççĕ: е, пĕсмĕлле тăватăп, пуççапатăп, çырлах, ырă хĕртĕм суртăм, вырăнлă пул, киле чипер пăхса сыхласа усра, вырăнтан куçса ан çӳре, вырăнла пул, çырлах, сыхла, усра, тесе... Вăл хĕрт-сурт паттине никама та ютсене çитермеççĕ. Вăл хĕрт суртран та пит хăраççĕ. Бугульм. Эпир ларнă вырăна хĕрт-сурт ларса юлтăр-и; эпир пуснă вырăна тивлет пусса юлтăр и... (Благодарственная песня за угощенье). Изван. Çак кинĕн хĕрт-сурчĕ çак киле-çурта килсе вырăн йышăнтăр. (Моленье в „Çĕн çын яшки“). Н. Седяк. Хĕрт-сурт- — вăл çуртри суя турă, покровитель всего дома. Чӳк тунă чух ăна асăнса кăмака çамкине çурта çутаççĕ. Унтан ĕçеççĕ. Хăнаран таврăнсан: „Тавăсе, хĕрт-сурт“, теççĕ. Чуратч. Ц. Пӳртре хĕрт-сурт пурăнать. Пӳрт ашчиккине лайăх усратăр тесе, чăвашсем ăна пăтă чӳклеççĕ. Вĕсем хĕрт-сурта, кăнтарла çынсенчен хăраса пăтă çиме пымасть, теççĕ. Çавăнпа, каç пулсан, пĕр чашăк çине антарса сĕтел çине лартса, унта ярчченех хăвараççĕ. Вара хĕрт-сурт çĕрле пăтă çисе каять, тет. Разум. Хĕрт-сорт — камака хуçи. Кучченеçпе килсен первайхи турамне параççĕ уна. Тав тăваççĕ. Кашнă çын кучченеçпе килсен, ăна первайхи татăкне параççĕ; ун чухне çапла калаççĕ: „Кучченеç килех тăтăр, эпир çиех тăрар“. Çулă пăтă туса, уна кăмака çине параççĕ. Сред. Юм. Хĕрт-сорт тарнă. (Говорят, если в доме нет порядка: не убрано, не поправлено, не чисто и вообше во всем видна оплошность). Ib. Витере танă лаша çилхи моталанса пĕтсен: хĕрт-сорт çивĕтленĕ, теççĕ. Янтик. Ман килте хĕрт-сурт лайăх пурнать пулмалла, выльăхсем пурте тĕрĕс, аван пурнаççĕ. НТЧ. Юсманепе пашалуне вунă-вунпилĕк кашăк хураççĕ, вара хăйсем çывăрма выртаççĕ. Вĕсем хĕрт-сурт хăй йышĕпе çĕрле тăрса çиет, теççĕ. Вăл çĕр вĕсем нăмай лармаççĕ. N. Вара хĕр амăшĕ кучченеçе тата кашни кĕтесе пăрахать: „Хĕрт-сурта, илемне кӳртсе тăракан турра!“ тет. N. Татах салам парат (молодушка) хĕрт-сурта, хăрах урипе чĕркуççипе лара-лара виç хутчен. См. Магн. М. 95, 96, 167.

хĕрт-сурт тӳпи

доля для „хĕрт-сурт“а. Изванк. Çав укçасене вăсем хĕрт-сурт тӳпи хураççĕ кăмака çине (т. е. çĕн çын яшкине çиме пынă çынсем).

хĕсĕн

жаться, прижаться. Хĕн-хур. Ăна (ее) вĕсем хăйсен пĕчĕкçĕ ачисемпе выляса, чупса çӳреме те, ашшĕпе амăшне аса илсе пӳрт кĕтессине хĕсĕнсе тăра-тăра йĕме те чарман. N. Çапах та пĕр-пĕр çĕре пырса хĕсĕнмелле пулать-çке. Толст. Хĕсĕнсе выртнă (собака). N. Алăк патне хĕсĕнсе тăчĕ (прижался). Янтик. Мĕн хĕсĕнсе тăран эс алăк çумие. || Застрять. А.-п. й. 47. Кашкăр та, ăна курса, юплĕ юман урлă сикрĕ те, анчах ывăннипе юман хушшине хĕсĕнсе ларчĕ: ни малалла, ни каялла, тарăхнипе улать кăна. Волк тоже прыгнул за ней, но застрял между дубами и завыл от досады. Ib. 56. Йăви (колобок) пĕр юплĕ йăвăç урлă вăшт сиксе каçса кайрĕ. Кашкăрĕ, пысăк пирки, йăвăç хушшинех хĕсĕнсе юлчĕ. || Быть придавлену, прижату. Н. Карм. Орау. Халăх хушшинче хĕснипе икĕ çын хĕсĕнсе вилнĕ. В давке погибло два человека. N. Чĕтренĕ вăхăтра, çĕр çурăлса уçăлса хупăннă чухне çĕр çурăкне пĕр çын пилĕк таран хĕсĕнсе юлнă, тет. Дик. леб 34. Çӳлĕ йывăçсем, çтанари пĕренесем пек, пĕрин çумĕнче пĕри хĕсĕнсе ларнă. Высокие деревья стояли плотными рядами, точно бревенчатые стены. || В перен. смысле. N. Çавăнпа епле те пулсан, пурин çинчен хĕсĕне-хĕсĕне пулин те çырас пулать. || Оскудевать. N. Тĕнче хĕсĕнсе ларчĕ. Все в мире оскудело, иссякло. || Уменьшаться, сокращаться. N. Çĕр хĕсĕнсе пырать (стесняется).

хĕстер

жать, сжимать. О сохр. здор. Урана хĕстерсе сырсан, ура шăннине эсир хăвăр та сăнанă пулĕ. Изамб. Т. Пĕççисене хĕстерчĕ те ламппа трупине хĕстерчĕ хучĕ-пĕççисем пиçрĕç-кайрĕç. || Зажать. Менча Ч. Хăйсем ун умне çĕлĕксене сулахай хул хушшине хĕстерсе мал енелле пăхса тăраççĕ. А.-п. й. 88. Хăй пуçĕнчи çĕлĕкне хул хушшине хĕстерсе, пилĕк таран тайăлса, йăлăнать çак улпута. Сред. Юм. Кĕнекене хĕл айне хĕстерсе кайрĕ. || Прижать. Çĕнтерчĕ 48. Кеоркине çĕклесе тăратса лартать, çтена çумне минтер хĕстерсĕ Кеоркине тайăнтарать. Якейк. Вăл алăкран кĕме хăтланса пуçне хĕстерсе лартнă. || Придавить. Шорк. Ай-яй, хытă хĕстерчĕ-çке! Ну и эдорово же придавило! || Подоткнуть. N. Эпир Демьянпа пăшалсене пăхрăмăр, кĕрĕк аркисене хĕстертĕмĕр те йĕр тăрăх кайрăмăр. || Заткнуть. Хурамал. Пилĕкĕме çыхнă çут пиçикки, вĕçĕсене хĕстерме пĕлместĕп; çак тăвансене куриччен курас тетĕп, курсан сăмах калаçма пĕлместĕп. У светлого пояса, которым я опоясан, я никак не могу заткнуть концов; пока я не увижу этих родных, мне так хочется их увидать; а как увижу, не могу вымолвить слова. Ачач 110. Иккĕшĕ пуртăсем хĕстернĕ, пĕри хулпуççи çине пăчкă хунă. А.-п. й. 32. Тепĕр кунне хай Сахар çумне пуртă хĕстерчĕ, хыçне çакрĕ пăчкине, хай платникле тумланчĕ, сухалне йăлт хыртарчĕ, хуланалла уттарчĕ. || Воткнуть. Чăв. й. пур. З2. Вăл укçисене алса ăшне чиксе, кĕлете çӳле хуп хушшине хĕстерсе хунă. || Подобрать. Кн. для чт. 1, 15. Сахман аркине хĕстерсе тытнă та шкулалла чупа пуçланă. || Положить (подо что). N. Вара çавăн пуçĕсене (змея) турамăн-турамăн вакласа пĕр пысăк чул айне кайса хĕстерчĕ. || Притеснять. N. Ку кĕçĕннине пит хĕстереççĕ (очень притесняют). N. Пĕр-пĕр ĕçпе ăна хăйне хĕстермелле те... N. Куланайшăн пит хĕстереççĕ-ха, ваçка, таçтан тупас! || Щурить (глаза), подмигивать. Саньял. Пĕчик çырма, тарăн шыв, кĕпер ан хыв, ут сиктер; чун савнине курсассăн, сăмах ан хуш, куç хĕстер. || Ломить (голову). Ст. Чек. Пуçа хĕстерет, голову ломит. Ал. цв. 26. Чĕри темĕскере сиссе тăнă пек хĕстерсе ырата пуçланă. || Слямзить, украсть, сташить. См. ункайлă. N. Старăста ял укçине хăйне хĕстерсе хăварнă (утаил). ЧС. Тата виç-тăват ачана, çăмарта кӳшилли çĕклекенне, çӳреме хушаççĕ, вăл çăмарта ан хĕстертĕр тесе. Юрк. Пĕтсен те эсĕ ялан апла ан кăтарт, тет хуçи, çав атă илтĕм, тесе çырнă укçисене хăй çумне хĕстернине пĕлсе. Сред. Юм. Веç пĕри хĕçĕ хĕстерсе кайрĕ (украл). N. Пĕр çын еврей урапи çинчен михĕ хĕстернĕ те тара пуçланă. Янтик. Вăл хутран-хутраи хĕстерет пуль хуçа япалисене! N. Çак япаласене пĕтĕмпех хĕстерсе килнĕ, тет, у. Татмыш. Япалана хĕстерме шутлаççĕ.

хĕсĕрле

теснить, притесвять. N. Бюрократия темиçе çĕр çултанпа халăха тимĕр кăшăлпа хĕстерсе тăнă пек хĕсĕрлесе пурăннă. БАБ. Сирĕн патăрта кунта пире пурăнма çук ĕнтĕ; ăçтан килчĕ унтан хĕсĕрлетĕр, ăçтан килчĕ унтан хăвалаççĕ. N. Вăл вĕсене хĕсĕрлеме мар. Хăй те вĕсем пек пурăна пуçланă. N. Ăна ашшĕсем те, вĕрентекенĕ те хĕсĕрленĕ. N. Пуян та укçине тӳлеме хĕсĕрленĕ. Тюрл. Хĕсĕрлес кирлĕ она (прижать его надо), тӳрĕ çын мар. Сред. Юм. Ôлпôтсем хреçченсĕне хĕсĕрлеççĕ. || Вынуждать, принуждать. N. Кĕлеткесене парне кӳме тĕрлĕ майпа хĕсĕрленĕ. Янш.-Норв. Ăна вăсем уй чӳкĕнчи пекех пит хĕсĕрлесе илмеççĕ, кам паракантан анчах илеççĕ (о припасах, собираемых по деревне для „çăмăр чӳкĕ“).

хĕç-тимĕр

железо (общее название). Изамб. Т. Хĕç-тимĕртен усал (чорт) хăрат. Собр. Пӳрт çине хĕç-тимĕр çаптарса, пĕр çын виç çул пăхса ларнă, теççĕ. (Послов.). Т. II. Загадки. Хăй хут пек, йĕп чиксе кĕмест. (Хĕç-тимĕр) N. Кĕмĕл укçа вырăнне хĕç-тимĕртен тунă нухратпа улталанă, тет. Череп. Хĕç-тимĕр, стальная пластинка. Ст. Чек. Хĕç-тимĕр, хрупкий металл. Скотолеч. 25. Хĕç-тимĕр — шăвăç.

хĕтĕрт

побуждать, заставлять что-нибудь делать; науськивать, натравливать, подстрекать. Истор. Вара хрантсуссен патши турккăсене вырăссемпе вăрçă кăларма хĕтĕрте пуçланă. N. Вăл ăна сута кайма хĕтĕртнĕ. Он заставил его подать на суд. Сред. Юм. Лайăхрах хĕтĕртес пулать она, хĕтĕртмесĕн пит тума хытланмас ô ĕçе. Ib. Эсĕ мана пит ан хĕтĕрт те, эпĕ те каяйрап тем ôнта. СПВВ. ВХ. Хĕтĕртме — пĕр çын теприне пĕр-пĕр япала тума хушать. Ск. и пред. чув. З4. Чуиĕсене хăпартса, ташламашкăн хĕтĕртет. КВИ. Ватă юман хыçĕнчен шуйттан татах хĕтĕртет.

хĕтĕхле

натравливать, подстрекать; наговаривать, насплетинчать. СПВВ. Хĕтĕхле, подбивать, подучать. N. Патшана çавсем хĕтĕхлесе тăраççĕ. Чăв. й. пур. 6. Çавна вара Ваçка: стараста унтан епле тырă сутать, тесе, халăха хĕтĕхленĕ. Питушк. Хĕтĕхлесе кăтартать, наговаривает (про кого кому). Якейк. Сана ман çиран кам хĕтĕхлесе (элеклесе) кăтартрĕ? Ib. Вăл арçынне хĕтĕхлет те, леш он хыççăн каять. Ib. Кин хĕтĕхленипе пирн вăрçă полса карĕ ĕнтĕ. СТИК. Хĕтĕхлет — подтакает; пĕр-пĕр çын тепĕр çынна усал тăвас тесе, ăна хирĕç ун юлташне: сан юлташă çапла, эсĕ ăна акă мĕн ту, тет пулсан, хĕтĕхлет теççĕ. N. Пĕр айăпсăр çынна пĕтерттересшĕн хĕтĕртрĕн (хĕтĕхлерĕн) эсĕ мана, тенĕ. || Уговоривать. СПВВ. МС. Хĕтĕхлет — çиленнĕ çынна хăй майлă çавăрать.

хватер

квартира. См. хваттер. Яндобы. Мана хватере яр. N. Вăл пырсан пĕр çынтан: хватер ярччĕ, тесе ыйтнă, лешсем ăна хватере янă. Имен. Эпир пĕр çын патне хватьере кĕтĕмĕр.

хваттер

квартира. ГФФ. Ĕмпечей, мана хваттер яр... Дедушка, пусти нас на квартиру, на постой!.. А.-п. й. 63. Яр-ха мана хăвăн патна хваттере хĕл каçиччен пурăнма, тет. Ib. 106. Ку пĕр çын патне хваттере кĕчĕ. Капк. Мăн чĕрчун кĕмелĕх шăтăк пулсассăн, пирĕн хваттер сивĕ пулĕччĕ. Сивĕ мар-çке. Кан. Хăй хваттерне çынсене хваттере ярать тата вăл. Ib. Вĕсен хваттер çук. Ăрамрах пурăнаççĕ. Вĕсен хваттерĕсем — çутçанталăк. N. Хваттер Елекçей — хваттер яракан Елекçей тес вырăнне калаççĕ. Б. Олг. Поттом карăмăр, пĕр хваттера кĕртĕмĕр. Сред. Юм. Конта хваттер яракан çĕрт çок. Здесь постоялых дворов нет. ЧС. Хваттере кĕрсе вырт, заходить на ночлег. Чураль-к. Потпотĕлтикки потяни, çурă кăларас сасси пур; çакă ялăн хĕрĕсем хваттер ярас сасси пур.

хлотски

флотский. ТХКА 21. Çак эпир пурăнакан пӳрт хуçи ывăлĕ, Иван, хлотски матрус пулнă. Ib. 86. Туй пуçĕ Мĕлĕшсем пулнă, хлотски салтак — Прамун ятлăскер, питĕ вăйлă çын.

хмалăх

то же, что хăналăх. ПТТ. Вăл çын мĕн ахăр-самана çитеччен тĕккеленсе пурнат, теççĕ, мĕншĕн тесен вăл çынна ытти вилĕсем: вăл каллах кунта та хналăхра пурăннă пек пурна пуçлĕ. Вара, турă ун пирки пурсăмра хĕстерсе хурĕ тесе, ирĕк ямаççĕ, тет. (Питĕркке шăтăкĕ).

шай

равенство, равнение. СТИК. Ак çак йĕр шайĕпе çулса пыр. Коси, соображаясь с этим следом. N. Пĕр шай — одинаковый. N. Кунти хак шайĕнчен, в сравненин со здешними ценами. N. Çав шайран шутласан ĕнтĕ хальхи вăрçă хатĕрисенчен шалт тĕлĕнмелле. || Ровный. Тюрл. Иккĕш те пĕр шай (ровны). N. Тупă етри шăтăка (в окоп) лексен, çынни-мĕннипе пĕр шай туса тухать (сравняет). Сред. Юм. Миçе аршăн кирлĕ-ши ман валли пĕр халата, ытлашки илес марччĕ, шайтарах çиç илесчĕ те чăркуççипе шайтарах çиç тавасчĕ халатне. Ib. Эпĕ паян вăрмантан пĕр пôрăк шай çырла татса тавăрăнтăм. N. Çуллахи шайран çурри те çук. || Глазомер. СПВВ. ФИ. Шай – япалана куçпа виççĕ чухлани. || Ровновесие. КС. Шайне ту, уравновесь. СПВВ. Шай килет. Ib. Шай килес çук. Ib. Шай килмес капла. || Расчет. СТИК. Вăл пит шайпа пурăнакан çын. Он человек расчетливый, умеет жить, применяться к обстоятельствам. || Расчетливо. Сред. Юм. Хăйне хăй шай пôрнать. (Хăй çăкрине хăй çиет, тыр ыйтма çын патне каймас тени полать). || Фин. Вăл еррипе (scr. яррипе), кăна шайпа çӳресе тăвать пур ĕçе те. || Лад. Ст. Чек. Ăна хăй шайĕпе кăна пымалла. Его надо лишь гладить по шерсти. Калашник. 6. Ĕлĕкхи шайпа юрă хутăмăр. N. Шай хытлан! Потише! || Шарик для гаданья.

шайла

равнять, сравнивать. N. Сĕлĕ, çулленхинчен шайласан, пит аван пулчĕ. || Взвешивать. СПВВ. Хушрĕç пире юрлама, пирĕн çамрăк ăссене шайлама. || Уравновесить. КС. || Прикинуть на глазомер. Алших. Шайласа тултар. || Соображать, рассчитывать (напр., при покупке — как будет дешевле; при постройке — где лучше построить и пр.). Изамб. Т. Баран. 131. Типсе çитсен тăм шак хытса, чул пек пулать. Çавăнтан шайласа, çынсем тăмран кирпĕçсем, савăт-сапасем тума вĕреннĕ. О сохр. здор. Пирĕн пӳрт лартнă чухне унăн аслашне çемье тăрăх шайласа тăвас пулать. || Складывать (песни). У. Я. Пĕлĕт пек ушкăн сурăх монгол хирте кĕтет, хăй чĕринчен пĕр юрă шайлать те кĕвĕлет. || Определить, расчитать. Рук. календ. Прокоп. Пирĕн арăмсем хăçан çăмăлланмаллине шайлаймаççĕ. О земл. Хăçан акассине ку ĕç патĕнче тăнă çын нумайĕшĕ хăй те шайлама пултарать. Календ. 1906. Тата çĕр çавракине шайласа та пĕлме пулать. || Разбирать. N. Халь хамăрăн та шайламаççĕ, топă номай переç. || Наблюдать. Çĕнĕ пурăнăç. Лайăх шайласа (сăнаса) пăхăр-ха хальхи çĕнĕ пурăнăçа! Вăл ĕлĕкхи пек-и? || Разрешать, обсуждать. Ск. и пред. чув. 39. Мăншу халăхĕ, хура ĕç çынни, хăйĕн ĕçĕсене пĕрле шайлама пĕтĕм Мăншу ялĕ вĕçĕ-хĕрринчи лутра пӳртсенчен пĕр çĕре, кайăк пуçтарăннă пек, пухăнса пырать. || Уважать. КС. Шайламасть, не уважает (— кураймасть, хĕрхенмест). || N. Ухçана шайламаççĕ.

шаймăк

ленивый. Нюш-к. Шаймĕк çын праçникре ĕçлеме пуçлать. (Послов.). Капк. 1929, № З. Вăхăт мар, кахал та... шаймăк. N. Шаймăк = юлхав. Орау. Шаймăк (о мальчике и взрослом). Ib. Шаймăк (так обзывали девочек?). Ib. Ашшĕ: çытарма аку кайтăр, тесен те, çапах, унта ытти ачасампа шаймăка вĕренесшĕн хăех каять. || Насмешник. Орау. Пулать те кам шаймăк ача, пĕр путлĕ сăмахĕ çук, сăмаха ялан лерелле ярса калаçать. Ib. Шаймăк ача тесе çынтан мăшкăласа кулакан, епле те пулсан çынна пĕчĕк сăтăр тăвакан, çынтан вылятса кулакан (любящего насмехаться, трунить, проезжаться) арçын ачана калаççĕ. КС. Шаймăк, шалун. Ib. Мăшкăласа çырать, шаймăк („шельмец“).

шавла

шуметь, бурлить. Вопр. Смолен. Çăмăр пĕлĕчĕ шавласан, пит вăйлă çăмăр пулать. СТИК. Шыв шавлать. Янтик. Пирĕн Пăла мĕншĕн шавлать, шавлать шывĕ тулнăран. Елкер. Мăн Атăл выртать шавласа. КВИ. Шавлать, кашлать сĕм вăрман, вĕçе-хĕрри курăнмасть. Никит. Çил вĕрнипе хумханса, пуçне тайса, шавласа çеç ларать. N. Вырăссемпе тутарсенĕн ялĕсем пысăк шывсем хĕрринче шавласа сарăлса ларнă. Якейк. Праххот иртсе кайсан, шу çыр хĕрне çитсе çапса пит хытă шавлать. Когда пройдет пароход, вода с шумом набегаег на берег. КС. Шавлать. (о звуке пароходной машины). Утăм. Шавлар та мар. БАБ. Ан макăрăр, ан шавлăр. Не плачьте, не шумите. В. Буян. Килнĕ хăнасем пит шавлаççĕ, вĕсен каяс вăхăт çитнĕ пуль. N. Эрекне илнĕ укçа парса, шавламасăр ĕçни мĕн усси! Б. Янгильд. Çапла пăрçа çисе ларнă чухне çын шавласа пуни курăнсах карĕ. ПТТ. Вутă (дрова) парăр! вутă парăр! тесе, килĕрен килле кĕрсе, шавласа, кĕрлесе çӳреççĕ. Бугульм. Ик куçăмран куççул юхать шавласа. Стюх. Савни анать шыв хĕрне сассипеле шавласа; сасси акăш сасси пек, пĕвĕ Атăл хумăш пек. Изамб. Т. Унсăрăн шавласа каймаллаччĕ. N. Шавласа кайма пуçларĕç. Баран. 19. Шав шавласа, кĕр кĕрлесе пурте харăс тапранчĕç. N. Шавлани, шум. || Говорить громко, разговаривать. N. Тилли калать, тет: ан шавла-ха эс (молчи-ка ты), эпĕ пит тарларăм, тесе калать, тет. N. Кайса пăх, мĕн шавлĕ? Сходи, что скажет. БАБ. Эпĕ мĕн курнине, мĕн илтнине пĕртте шавламарăм (промолчал). N. Эпĕ вара каласа та анлантарас çуккине курса, малалла нимĕн те шавламарăм. N. Шавласа калаçни, громкий разговор. N. Сĕра ĕçе-ĕçе хăнисем ӳсĕрĕлеççĕ, унтан вара пĕр-пĕринпе (= пĕр-пĕринне) хытă шавласа калаçаççĕ, тата юрлама пикенеççĕ. Юрк. Çапла шавласа калаçса ларнă вăхăтра Карачăмĕ калат... Ib. Шавласа ларăпăр. Будем беседовать.

шак

подр. стуку. А.-п. й. 89. Пĕрене виçнĕ пек пулса, пуртипеле шак! шаккать. Орау. Хура туйипе хăй уммĕнчи шалчана шак шаккать. Юç. такăнт. З9. Кĕркури пуçĕпе урайне шак! тутарать (ударяется). Сред. Юм. Чолпа чола çапсан, шак тăвать. С. Айб. Атте мана пуçран шĕшлĕпе шак тутарчĕ (стукнул). А.-п. й. З8. Туратран турата ларса, шĕвĕр сăмсипеле шак! тутарать — тепĕр турат ӳкерет, шак! тутарать те — теприне касса ярать. НАК. Ачасем çиме килĕр, çиме килĕр! тесе кашăкĕпе чашки хĕррине шак-шак тутарать. А.-п. й. 42. Ула-такка тилле хапха çумне лартрĕ, хăй, хапха тăррине ларса, шаккама тытăнчĕ. Шак-шак! тутарать, шак-шак! тутарать. N. Шак-шак шаккать. СТИК. Шăннă çын шăлне шаккат (или: шак, шак, шак тутарат). Кан. Сӳнме пуçланă чĕлĕмĕпе урапа кăшăлне шак-шак-шак! шаккаса илчĕ. Выçăхакансем 27. Сысна ашне туртар-ха,— терĕ хĕрарăм, кашăкпа чашăк хĕрринчен шак шакканине илтех кайрам. Янгильд. Тукмак çавăрнчĕ те, шăла шак-шак-шак шаккаса кăтартрĕ. Буин. Хура вăрман хыçĕнче шак-шак вутă касаççĕ, çакă ялăн хĕрĕсем пĕремĕк çисе ӳсеççĕ. Актай. Автан çине пĕр йĕкел шак ӳкрĕ, тет. Бес. чув. 15. Çав вăхăтра пĕр çын ăрам енчен чӳречене шак шаккарĕ те: Микулай тете, пухăва! тесе кăшкăрса ячĕ. Синерь. Шак-шак шакăлти мине шак-шак, туп-туп тупарти (тупарти?) мине туп-туп. (Сăра юхни). Коракыш. Шак-шак юман, шак юман, шак юманта шак турат, шак туратра шак йĕкел. (Куршанкă). Янбулат. Шак, шак моклашка дерев опух тепер пошолă мăкăльт тора (торог?). (Загадка. Çона çолăнни). || Подр. оцепенению, отвердению. Баран. 58. Хăранипе шак хытса кайнă (они). N. Тĕлĕнсе шак хытса кайнă (изумился). О земл. Ун пек çĕр çумăр хыççăн шак хытса ларать. Баран. 131. Типсе çитсен тăм шак хытса чул пек пулать. Ib. 128. Вĕçĕ (языка) шăллă-шăллă шак хытă. || Совсем, совершенно. Тюрл. Шак типсе карĕ. Кан. Каçхине çывăрма выртаççĕ те, ирхине шак тусан пулса тăраççĕ (на утро встают, после сна, все в пыли). || Исключительно. Собр. Хĕветле салам янă, тет, янă тет, шак шерепе янă, тет, янă, тет; çемен салам янă, тет, янă, тет, шак канфет янă, тет, янă, тет. || Сплошь. Букв. Ани пулчĕ çула тăрăх, шак та тулă акрăмăр. ЧП. Шак та тулă авăрать. Байгул. Сăрт хĕрĕнче тумкати шак та сарă тулă явăнайрать. Сред. Юм. Шак сиккипе кайрĕ ô, корăнми пôличчен çапах. Пока из виду не пропал, он все вскачь несся (на лошади). N. Утмăл та çухрăм сĕм вăрман, шак уттипе тухрамăр. Тюрл. Çак Тĕрлемес вăрманĕнчен тухнă чух, шак чуптарса килтĕмĕр, утмăл çухрăм вăрманне шак уттарса килтĕмĕр, çитмĕл çухрăм вăрманне шак сиктерсе килтĕмĕр. (Хĕр йĕрри). || Всегда, постоянно. Сред. Юм. Шак та çапла хытланать. Всегда так делает. СПВВ. Шак та çапла. Все так, всегда так. Тюрл. Шак волтса итать (= ыйтать). Постоянно хочет узнать тихонько. || Встреч. в заумных песнях. Кĕвĕсем. Шак та çук, шак та çук, шак та çук та пире çук. Байгул. Шак, шак, шак каюк, шак каюк та пире йӳк. Ib. Шак-шак кайăк, шак кайăкран пире йӳк, чалма-чалма чалтирек, калик (калих?) салам пĕр салам. Юрк. Шак-шак, шак кайăк, шак кайăкне пире пар. Ала 104°. Шак-шак, шакка-иикки, Чорикасси Макаркки, вортты-вортты — ворворихха — Тяма-лохха — Ляплахха.

шакка

стучать. N. Кĕçĕр хуралçă çĕр-хута шаккарĕ. N. Тахăшĕ чӳречене (чӳречерен) патакпа шаккарĕ. Карсун. Çав кун пĕр çын чӳречерен шаккаса: пухăва тухăр, паянхи каç пурте мунча хутса кĕрĕр, терĕ. Васильев. Каллах шаккать кантăкран. Альш. Тăватă уччастка тăватă урăм хуралçи. Вĕсем çĕрле туясем шаккаса çӳреççĕ вара. N. Кĕçĕр хуралçă çĕрĕпе шаккарĕ. Хăр. Палля 7. Хулăн кĕнекене шаккаса: мĕн ыратать? тесе чĕнет. ТХКА 129. Йăс чĕлĕмне тытрĕ те, сакă çумне шаккаса, кукăр пуçа тасатса, çапла сăмах калаçать... А.-п. й. З9. Ула-такка Сахар лавĕ çинчи пичке тĕррине хăпарса ларчĕ те шĕвĕр сăмсипеле шаккама тытăнчĕ. Шаккасан-шакасан, пичке хăми витĕрех шăтса тухрĕ. Ib. 42. Тимуххан килĕнче виçĕ ахар йытă пулнă. Хапхана шакканă сасса илтсенех, кĕсем сикрĕç-тухрĕç те урама, тытĕнчĕç тилле хăваламашкĕн. Юрк. Пĕр çур çул ытла вĕренсе, темиçе урай хăми пек хулăн хăмасене шаккаса шăтарса пĕтерсен, тин пĕртак парапан çапма вĕренет. Кан. Çав чăркуççи çинче кукленсе чула шаккаса лараканскер çын вăл. || Плести (о лаптях). Кан. Хресченсем пӳртре пĕчĕк пуçлĕ çăпатисене шакка пуçларĕç. || Бить. Никит. Лешĕ кушак мĕн пулсан, ăна патакпа шаккаймалла-мĕн, вара вăл каллах çын пулса ларать. Альш. Тытăнать, тет, ку тукмакĕ кунăн тетĕшĕсене шаккама. N. Ку таранччен пере (= пире) пит хытă хуса килчĕç, ура кĕлинчен шаккасах. || Убивать. Орау. Шаккаса пăрахнă, убили, укокошили. СТИК. Шаккаса пăрахнă, укокошили, пристукнули. || Расколоть, разбить (напр. стекла в доме). Кан. Христохвора мĕн,— каять те шаккать. || Кушать, есть. Кильд. Тытса чарăнми кăвак лаша пур, тапăртатса вăл пырать, вăлă мĕншĕн кĕçенет, типĕтнĕ сĕлле вăл шаккать. Ала З0°. Чăнкăр та чăнкăр трантас пур, çавă трантас мĕскершĕн, сысна çуне вăл шаккать. Орау. Шаккăр, шаккăр çăмартисене! Кушайте. N. Шакка! (яйцо), т. е. ешь. || Пить. Ерех. Пит вăйлă вĕсем кунта ĕçрĕç, пĕр четвĕрт эрехе шаккарĕç (выпили). Унтан тата вунă путилкке сăра ĕçрĕç. || Высекать огонь. || Наказывать. N. Никам та ан пăрăнăр, пире ан пăрахăр, пирĕн хута кĕрĕр, тесе шаккаса каласа ямарĕç-и? || Щелкать. Баран. 25. Шăртне тăратнă, шăлне шаккать (волк). Ib. 124. Ик уранăн тăрать, хăрушă мĕкĕре пуçлать, шăлне шаккать (медведь). || Намекать и требовать. Орау. Ку Ларкка укçашăн шаккать те шаккать, çтан тупса парас куна. Ib. Куçлăхне çухатсан тепре илтересшĕн пайтах шаккарĕ те, эпĕ те питех хыпмарăм. || В переносном значенни (в форме деепричастия, чаще всего означает — ни с чем, безрезультатно). Орау. Ала илме карăм та, малтан парап терĕ, унтан арăмĕпе темскер тухса пăшалтатрĕç те, памарĕ те. Ахалех шаккаса килтĕм вара (ни с чем вернулся). Якейк. Ман Ивантан виç тенкĕ илмеле те-хе, тахçан илес.— Пайтах шаккаса (илимасăр) çӳрĕн-ха! Вăл çынна часах кăларса памасть.

шаккамалла

назв. игры. Николаев (Ставроп.). Ку вăйя хуралтă таврашĕнче (пытанма пур çĕрте) выляççĕ. Вылякансем пĕр тĕле шаккакан вырăн тăваççĕ. Унта шаккама патак хураççĕ. Пĕрне шăпапа шаккама хăвараççĕ, ыттисем пытанма каяççĕ. Вĕсем пытансан, шаккаканни шырама тытăнать. Шаккаканни кама та пулин курсан, çав ачана йыхăрса шаккама чупать. Леш ачи те вара малтан шаккас тесе чупать. Пытаннисем шаккаканнинчен малтан шаккасан, тепĕр вăйăра шырама юласран хăтăлаççĕ. Хăш чух ачисем, шаккаканни шырама кайсан, вăрттăн та килсе шаккаççĕ. Тепĕр вăмра шырама, кам ку вăйăра шаккаканнинчен малтан шаккаса ĕлкĕреймен, çав юлать. Анчах чи кайранхи çын шаккаканнинчен малтан шаккаса ĕлкĕрсен, тепĕр вăйăра шырама халь шыраканнинех хăвараççĕ. || Сред. Юм. Сăмсаран шаккамалла вылярĕç. Игра в карты, когда бьют по носу.

шакăр

подр. дробному стуку. См. МКП, 87. М. Яуши. Сыс, качака! тесе калать тет те, качаки шакăр, шакăр пăх сыссăрĕ, тет. Сред. Юм. Пĕр ывăç пăхăр окçа шакăрр кăларайса тăкрĕ. СТИК. Шута хăяккăн тăратсан, шăрçисем шакăрр тăваççĕ. || Подр грожоту валунов, передвигаемых морской волной по каменистому дну (близ берега). Трхбл. || Исключительно. N. Шатăксене пăхрăм та, шакăр çара шăмăсене курса каяйрăм. || Сплошь. Букв. 1886. Тăррисенче шакăр мăрьесем лараççĕ. НИП. Кунта (Шеме хирĕсенче) ĕлĕк хирсенче шакăр этем шăмми выртнă çиялтах, вăл шăмăсана пĕр вырăс патши пуçтарттарса чиктернĕ. || Сразу. БАБ. Шакăрах ура çине тăчĕç те тухса кайрĕç пирĕн патăмăртан. N. Пур çын та (все) шакăрах ура çине сиксе тăчĕç (шумно вдруг повставали с мест). Орау. Атьăр, атьăр, ачасем, ан тăрăр, çынсем курсан: ха, урлав Иванин ачисем шакăрах тăраççĕ,— тийĕç (когда жнут). КС. Палумми шакăрах ларать (много). СТИК. Кашăка шакăр салма кĕрет (кашăка темĕн чухлĕ салма кĕрет). Трхбл. Шакăр салма (салмаран пуçне урăх нимĕн те çук, пĕр шыв та салма кăна). Шорк. Пурте урама тухса ларнă, шакăр лараççĕ.

шаквăр

говорить намеком, обиняком. N. Шаквăр, просить намеками, не прямо, окольно, намекать на что-нибудь с целью его получения. П. Яндоуши. Паçăр Етюкка хваттер çинчен шаквăрчĕ пулмалла та, тем тумалла пулать ĕнтĕ. Давеча Эдюка, должно быть, намекала (заговаривала) на квартиру, не знаю, что придется уж сделать. N. Укçа шаквăрса пăхрăм та, парассине шарламарĕ. Ib. Пирĕн Иван карттус шаквăрать пулас та-ха, те илсе памалла пулать ĕнтĕ. Наш Иван, кажется, заговаривает о картузе, придется купить что ли. N. Шаквăрса калаç, говорить намеками. Стюх. Шаквăрса, окольным путем, намеком. Ib. Çын çинчен шаквăрса калаçат.

шалт

подр. стуку. Орау. Шалт тутар, стукнуть, напр., дверью. Изамб. Т. Алăка шалт хупрĕ (пристукнул). КС. Чӳречене шалт хуппăрĕ. Ск. и пред. чув. 5. Тимĕр тыла, шалт тылă сиксе кайрĕ çулпала. Железная мялка, стукотливая мялка запрыгала по дороге. Ib. 5. Йĕс тăпсаллă хапхана уçать чĕлхе каласа: шалт-шалт тыллăм, шалт тыллăм. Ib. 7. Шалт-шалт сикет, шалт тăвать. Ib. 7. Шалт-шалт турĕ, шалт турĕ, карчăк пуçĕ ялт турĕ (оторвалась). Богдашк. Шалт! турĕ, палт! турĕ, пуçламан шăрттан сикрĕ-тухрĕ. Никит. Аякках та çитменччĕ, аслати шалт! тутарчĕ. || Якейк. Ашшĕ, чол тăхаканскер: мĕлле охмах кукку килнĕ, тесе, чолне шалт янă та, чол айне полса вилнĕ. || Подр. звуку выстрела. N. Шалт та шалт тутараççĕ (убивают из ружей). || Очень, совсем, совершенно, окончательно, целиком. Сред. Юм. Шалт аптрарăм. Нюш-к. Шалт аптрарăмăр. Бука. 1900. Туйĕ час килмерĕ, шалт кĕтсе ывăнтăмăр. КС. Шалт макăрса пĕтрĕм. Букв. 1904. Арăсланĕ пысăк чышкисемпе хăйне хăй питĕнчен пере-пере, чĕрнисемпе чăрмала-чăрмала шалт халран кайнă вара. Бука. 1900. Вара асапланса пĕтсе шалт вăйран кайнă çын тин пĕр пӳрте пырса кĕнĕ. Ib. Тилĕ икĕ уранăн та тăрса кармашса пăхать, тет, сиксе те пăхать, тет, çырлине ниепле ярса илеймест, тет. Шалт супса пĕтрĕ, тет те, хайхи, кайрĕ, тет, вара мăйне-куçне пăркаласа. N. Çанталăк вĕри, çӳренĕçемĕн шалт ăшша пиçсе кайрĕ, тет, ку. N. Ку упа шалт çиленсе çитет те, пĕренине мĕн пур вăйĕпе тĕртсе ячĕ, тет. Полтава 14. Пур ыр ята шалт çĕртсе. Бгтр. Йысна черки çут черки, шалт ĕçмесен шут килмест. Ходар. Тав сире эппин, тет те, сăрине шалт хурать (выпивает до капли). N. Шалтах = пĕтĕмпех. Регули 1417. Утсам шалтах ăвăннă. Ib. 1417. Шалтах тасатрăм. Яргуньк. Коланая шалтах татрăм (сполна). Т. VI. 60. Пĕри-пĕри ĕçсе яраймасан, ăна ĕçтерекенни кĕл-кĕлекенни патне çавăтса пырса, виç курка шалт та шалт ĕçтерсе яраççĕ. Яргуньк. Шалт та шалт тутарать, стакан за стаканом выпивает (вино). КС. Шалтах ĕç, выпей до дна. || СТИК. „Шалт“ в сочетанни с глаголом тĕлĕн — неожиданное удивление, а йăлт — постепенно возросшее. Ист. Хăйне хирĕç Ольга каланă сăмахсенчен Игорь шалт тĕлĕннĕ. Собр. Улпут курнă та шалт тĕлĕнсе кайнă. Ib. Хĕвери Якурккаран шалтах тĕлĕннĕ. А.-п. й. З5. Трашка ачисем тăрна патне çитеççĕ те шалт тĕлĕнеççĕ. ЧС. Эпĕ ăна курсан шалт тĕлĕнсе кайрăм. Сред. Юм. Çав çамрăк çын вилнĕ тенине илтрĕм те-ха, шалт! тĕлĕнтĕм вит: халь вилмелле çын-и халь вăл? ПТТ. Хăш çулне ялкăшса çунакан вут урлах каçаççĕ те, шалт тĕлĕнмелле, тепле вут çулăм ярса илмес. Изамб. Т. Тепле пурăнас, тет, шалт тĕлĕнмелле (удивительно).

шалтăр

подр. звуку при отпирании замка. Сала 169. Шалтăр турĕ, шăтăкне кĕчĕ. (çăраççи). || Подр. рассыханию. К.-Кушки. Хапха шалтăр кайрĕ. Ворота рассохлись. Ib. Уличе хапхи — пилеш йывĕç, шалтăр кайрĕ кăçалхи çилпелен. || Подр. звуку выстрела. Альш. Вăрманта вăрман сыхлакан пăшалне шалтăрр! тутарса ячĕ. || Подр. звуку разбитого горшка. КС. Тăн чӳлмек шалтăрр çĕмĕрĕлсе карĕ. || Подр. стуку быстро едущей телеги. N. Орапи лаши чопнă майĕпе шалтăр-шалтăр çĕмĕрĕлсе пырать. Сред. Юм. Аякран итлесе тăрсан, пôш ôрапа чуптарнă сас шалтăр-шалтăр-шалтăр! туса илет. КС. Кĕтӳç сурăх урине туяпа пенĕ те шалтăрах хуçса пăрахнă. Ib. Çав çын йăвăç çинчен ӳкнĕ те, ури шалтăрах кайнă. Сред. Юм. Ырса тавăрнсан виç-тăват корка сăра ĕçрĕм те шалтăрах кайрăм (не хочется с места вставать и пр.). Ib. Çак пĕр-ик çôлтанпа шалтăрах карăм ĕнтĕ, вăй пĕтсе çитрĕ (сразу постарел). N. Хай Хаймулла тавăрăнсан, ывăннăскер, ĕçнĕ-ĕçменех шалтăрах кайса çывăрчĕ, тет. N. Унăн ячĕ шалтăрах кайрĕ.

шалтăркка

трещотка. Ст. Чек. || Разговорчивый. Сред. Юм. Пит шалтăркка çын ô. Турх. Ун чĕлхи-çăварĕ пит шалтăркка (язык болтливый). СПВВ. ИФ. Шалтăркка çын — шӳт тăвакан çын; пăрмай култарса калаçакан çын. || Сред. Юм. Лаша пит шалтăркка шăмшаклă (высокая, но не тучная). То же и о человеке (— худой).

шампăлтаттар

понуд. ф. от гл. шампăлтат; бултыхать, болтать жидкость, взбалтывать. КС. Çын шывра шампăлтаттарса ишет. Шорк. Тек шывра шампăлтаттарса çӳрет (звук жидкий и несильный). Якейк. Веслапа ышша (= ишсе) шăмпăлтаттарса пырать (плеск весел).

шан

(шан, Пшкрт: жан), верить, доверять. N. Тикĕс çула та шанах ан пĕтер. Сред. Алг. Шанмасан, тухса пăхăр. N. Вĕлериччен малтан: сана вĕлеретпĕр, тесе каланă, теççĕ, анчах вăл хăратнине шанман, теççĕ. N. Камсем ĕçне пĕлмесĕр шанман пирки вăрман хуралçине арестовать тунă. N. Çак тăшмансене эсир тантăш тетрим (= тетĕр-им), хирĕç тăрса сăмах манас тетрим. Альш. Ку юрăсене эп юрламăттăм, чунăм чухлĕ шанатăп кăмăлра. Ib. Юратать ăна вăл, сăмах шанать. Янтик. Ну, чее вет у! Чĕлхипе çăвать анчах, такам та пĕр 100 тенкĕ шанса памалла. Регули 706. Кона шанмалла, ĕненмелле кона. || Надеяться, рассчитывать, ожидать, полагаться. Букв. 1900. Йыттăн хӳри кукăр, ăна шанма çук. Регули 683. Шанмалли çын çок. Ib. 1371. Шанарах тăрать сан çине. Вишн. 60. Хăшĕ-хăшĕ çула-мĕне кайнă чух çул çине пĕр курăк çине шанса тухаççĕ. Орау. Ват лашана шанса кӳлеççĕ. П.-Сорм. Çак Юман паттăр хурал тăчĕ-тăчĕ, тет те, карĕ, тет, пăрахса çывăрма. Иван Суволов калать, тет: куна шанса пулмарĕ, тесе. Тăв. З6. Карук ун пек çын мар. Кирукне хуть шансах пăрахмастăп. N. Шаннă кайăк йăвара çук, теççĕ. N. Шаннă йăвара кайăк çук, теççĕ. В том гнезде, на которое рассчитываешь, не найдешь птицы. N. Ачи-пăчине шанакан хăрах куçлă пулнă, тарçине-тĕрçине шанакан сĕм-суккăр пулнă, тет. Кто полагается на своих детей, сделался кривым; кто полагается на работников, тот совсем ослеп. (Послов.).

шанкарт

то же, что шанкăрт. СТИК. Пĕр çын тимĕрпе витнĕ çурт тăрринче шанкарт-шанкарт тутарса çӳрет. Ib. Ача сак çинчен шанкарт йăванса карĕ. Ib. Вут сыппине тăратса лартнă çĕртен шанкарт йăвантарса ячĕç. Ib. Шанкарт выражает звук, когда предмет свалится и произведет смешанный звук. Если предмет плашмя, будет не шанкарт, а шап или лап, звук чистый, не смешанный.

шанпă пулă

назв. рыбы. Кн. для чт. 112. Ун телейне кура пĕр çын шанпă пулă лавпа илсе пынă иккен.

шанчăклă

надежный; надежно, твердо, крепко. Ст. Чек. Сĕт-к. Шанчăклă çын, надежный человек. Ib. Шанчăклă тус, надежный друг. Ала 14. Эсĕ, çамрăк хуçа, арăмна шантăн та, саншăн пулсассăн шанчăклă пулмарĕ, маншăн анчах санăн ырă арăму шанчăклă пулчĕ, тенĕ. А.-п. й. 64. Хыр ăна сивĕ çилсенчен хăйĕн шанчăклă турачĕсемпе сыхласа усрама тытăнать. ГФФ. Тимĕр тойи, кокăр тойи тохса çӳреме шанчăклă. Железная кривая тросточка надежна в дороге. Якейк. Вĕрене туя коккăр туя шу орлă каçма шанчаклă; пичи патне килнĕ чох ĕçме-çима шанчăклă. Сĕт-к. Тимĕр туя кокрашки туялама шанчăклă; тантăш çони хора çони ларса чопма шанчăклă. О сохр. здор. Капла качча кайни аван: вĕсем хăйсем ӳссе çитеççĕ те, ача-пăча ӳстерме шанчăклă пулаççĕ вара. В. С. Разум. КЧП. Ялта савни, ай, пулсассăн, улаха тухма шанчăклă.

шапала

назв. игры. Николаев. (Ставр.) Шапала. Вылякансем сак çине йĕркерен ларса тухаççĕ. Иккĕн пуçлăхсем пулаççĕ. Пĕр пуçлăхĕ кĕленче çăмартана кашнин чĕрçи çине хунă пек туса тухать, анчах пĕрин çине никама кăтартмасăр хурса хăварать. Тепĕр пуçлăхĕ кам чĕрçи çине хунине пăхса тăрать. Хураканни тепĕр пуçлăхĕнчен кĕленче çăмарта кам чĕрçи çинчине ыйтать. Леш пĕлеймесен, ку каллех хурса тухать. Унтан каллех тепĕр пуçлăхĕнчен çăмарта камрине ыйтать. Леш пĕлсессĕн, камăн чĕрçи çинче çăмарта пулнă, çав тухать. Ун вырăнне пĕлекенни ларать. Унтан тухаканни хай хума тытăнать. Ĕлĕк пытарса çӳрекенни халь пĕлекенни пулать. Пĕлсен хăй ларать. Хума урăх çын тухать.

шапăлкка

так называют человека, „любящего болтовню“. Буин. СПВВ. ИФ. Шапăлкка — калаçса сăмах пĕтермен çын. Ст. Чек. Шапăлкка — сĕре калаçакан çын, кирлĕ мара калаçакан çын. Ib. Вăл чăваш пит шапăлккаччĕ.

шарла

журчать, шуметь. Орау. Шыв хыт шарлать (сильно течет, с высоты, шумно). УЯ. Шарлаççĕ çырмасем çут шывлăн. Баран. 97. Сулахай енче темĕн тарăнăш çурăк карăлса выртать, ун тĕпĕнче шыв шарласа юхать. || Собр. Тĕпсакайĕнче сар лаша шарласа кĕçенсе тăрать (громко, с азартом. Пичкери сăра). || Изванк. Шарласа çунать (вут). Якейк. Вот шарласа çонать (= карласа, с шумом). || В отриц. форме — молчать, не говорить. N. Ан шарла, молчи, не сказывай никому. Сĕт-к. Чăп, ан шарла, молчи, не говори. Изванк. Ачасем, эсир никама та ан шарлăр (никому не сказывайте). Ib. Хуçа, хуçа пек, хуçа хĕрне ан шарла. СТИК. Ан шарла ĕнтĕ эсĕ кун çинчен. Ib. Эсĕ ан шарла тульккă, эпĕр вĕрентсе парăпăр-ха вĕсене. Никама та ан шарла, сăмах тухнă ан пултăр. Ан шарла. Не говори. (Имеет оттенок такой, как при секретах приходится говорить шопотом, что видно из приведенных мною трех примеров). Ст. Айб. Улпучĕ те, хăраса кайнăскер: ан шарлах, ачам, ме сана икĕ çĕр тенкĕ укçа, тесе кăларса пачĕ, тет. N. Шарламан, не говорил, не сообщал, не передавал. N. Аксёнов нимĕн те шарламан, пуçне усайнă. N. Ăслă çын сăмаха вăхăт çитиччен шарламасть. Собр. Йытă вĕрет, шăпчăк шарламасть. (Послов.). N. Эп сире те пасăр лартса чоптарас тесе тăраттăмччĕ те, шарламантан нимĕн тумарăм. N. Мана шарламан-и? — Çок. Кан. Кĕпе-йĕмĕсем пирки шарламалли те çук (не приходится говорить). Ib. Членсем ун çинчен шарлама пуçласан, Краснов пĕр икĕ çынна çур-шар пăт парать.

шар

беда, несчастье. N. Шар полчĕ, беда. Йӳç. такăнт. 56. Тепри виçĕ пуслăх ĕçет те, виç тенкĕллĕх шар тăвать. N. Ял çинчи йăвăр чир, йăвăр шар кайтăр (да исчезнет). Бес. на м. г. Пĕр-пĕр шар килсен, нуша килсен... КС. Шар куртăм. Потерпел несчастне (материальное). Пшкрт. Шар корса пер (= эпир), шарланса. Актай. Эпĕр илес хĕрсене ыр çын илсе ыр куртăр, ыр куртăр та шар куртăр, упăшки вилсе шар куртăр. Сĕт-к. Эпĕ илес хĕрсене ыр çын улĕ исе ыр кортăр, ыр кортăр та шар кортăр, ачи-пăчи шар кортăр. N. Июльпе август уйăхĕнче улпутсем нумаях шар курман. Собр. Тĕрлĕрен шар курасран, хирĕçен тăшманăн хирĕçи вăрăнасран хăтар пире. (Из молитвы). N. Ĕç ĕçлеме шар курма вунă арçын тарçăра. Янтик. Хама хам шар курма карăм-çке çанта: халь укçа та çук ĕнтĕ, çитменнине пĕç халь те ыратать. Регули. 727. Вăл онта пре (= пĕрре) тытăнса шар номай корчĕ. Ib. 428. Шар корăпăр.

шари

подр. сильному крику или визгу испуганного. Шорк. Ача йытăран хăрарĕ те, шари! кăçкăрса ячĕ. Ребенок испугался собаки и закричал. Сред. Юм. Пĕчик ачасĕм шари çохăрса яраççĕ. КС. Ачана хурт сăххăрĕ те, шариях çухăрса ячĕ (визг). Юрк. Çав вăхăтра пирĕн урапа хыçне пырса тăнă çын, чыкан майри, шари! кăшкăрса ячĕ те, пĕр енелле çĕлен пек ыткăнса карĕ. КАЯ. Акка хăранипе шари!.. шари!.. шари!.. макăрма пуçларĕ. Кратк. разск. 29. Вĕсем ăна курсассăн, шари! кăшкăрса йĕрсе янă. Собр. Çав вăхăтра вăрманта пĕр арçури шари кашкăрса ячĕ, тет.

шарт

подр. треску. Шел. 126. Харăк-харăксем шарт-шарт! ванаççĕ, кĕленче пекех пăр саланаççĕ. С треском ломается сушняк и, как стекло, рассыпается в прах. Çутт. 17. Шарт-шарт! туса вут çунĕ, арăм кулаç пĕçерĕ. Будет с сильным треском гореть огонь, и жена будет печь белый хлеб. || Подр. удару хвостом, кнутом, прутом. Сунт. Хӳрисемпе шарт-шарт тукаларĕ те, тапратрĕ курăк çиме. Лошадь похлестала хвостом и принялась есть траву. Сенг. Унтан мана: ан ӳк, терĕ те, лашана пушăпа шарт! тутарчĕ. А.-п. й. 111. Юрланă май хăй кĕсрине пушшипе шарт! çапать. Ib. 113. Шарт! тутарать Кĕркури кĕсрине тепĕр хут. Шорк. Пĕчик кĕске пушăпа шарт та шарт çапать. Çутт. 71. Тилкепе вĕçĕпе кĕсрене шарт! тутарчĕ. Эльбарус. Ак сире çавăншăн, терĕ те, шĕшкĕ холли хуçса илчĕ те. Хĕре шарт анчах тутарса çапрĕ. Альш. Шарт тутарат та ашшĕне тыттарат, тет. Теприне амăшне тыттарат, тет. || Подр. удару грома. Малт. шк. вĕр. фиç. 113. Пĕр вĕçĕмсĕр шарт та шарт çапса, йĕри-тавра саланса кайса, хăлтăртаттарса тăрса, пĕтĕм сывлăша хумхатса ярать те, унтан каллах вăхăтлăха лăпланать. || Подр. внезапному испугу. Якейк. Мăнаçи (гром) çаппăр те, шартах сикрĕм. Б. Хирлепы. Йытти: хăр-хам! тере, тет, çынни шартах сикрĕ, тет. Сред. Юм. Эсĕ пит тарук çохăрса ятăн та, эпĕ шартах сикрĕм. Орау. Темскер эпĕ хăраса шартах сикекен пултăм (напр., при стуке внезапном и пр). ТХКА. 20. Пыйтă сăмахне илтсен, шăрка шартах сикрĕ. Чем люди живы. Симун шартах сикнĕ. Юрк. Карчăк хăраса шартах сикет. Истор. Адашев Крыма çитсе вăрçа пуçласан, тутарсем, пĕтетпĕр тесе, шартах сикнĕ. Разск. Пурин хутаççинчен те кĕмĕлсем сике-сике тухнине курсан, Яккăв шартах сикнĕ. Орау. Лаша сывмарланчĕ те, шартах сикрĕмĕр лаша вилесрен. Сред. Юм. Шарт сиктер. Сунт. Шартах сикет ун чĕри, хăйне темĕн пулнă пек, у него так и ёкнуло сердце, как будто с ним случилось что-то необыкновенное. N. Шартах сиксе вăран. N. Çывăрна çĕртен шарт сиксе вăран. Ачач. 14. Сасартăк шарт-шарт сиксе вăрана-вăрана каять. || Подр. неожиданному удивлению. Юрк. Пăхасăн, аллине кĕлĕ кĕнеки вырăнне хай шӳтсем кĕнеки çакланнине курсан, хăй те шарт тĕлĕнет. Ib. Вĕсем те вара шарт! тĕлĕнчĕçĕ. Ку кĕнекене ăçтан илтĕн, шартах хамăр чĕлхепе çырнă, теççĕ. Ib. Хайхисем, ку çак сăмаха тĕрĕс каласа парасса кĕтменскерсем, кулас вырăнне шарт тĕлĕнеççĕ. БАБ. Пирĕн ялти çынсем, çав тĕрлĕ асап курнине курсан, шарт тĕлĕнсе кайрĕçĕ, тет. N. Унтан пурте шарт тĕлĕнетчĕçĕ. || Подр. резкому удару в ладоши, удару ладонью по бедру, крыльями. С. Устье. Кайран çав охотник кулянса икĕ аллине шарт çапса тăрса пăхса юлчĕ, тет. N. Тĕлĕнсе аллисене шарт! çапаççĕ. Пазух. 91. Ай-хай-ах та, кинçем, ай, Наçтук пур, парниех те сарни çитмесен, çӳпçи тавра виççĕ çаврăнать, икĕ пĕççисене шарт çапать. Букв. 1886. Аттесем пĕççисене шарт çапрĕç. Ст. Айб. Кăвак-кăвак кăвакарчăн, шулап тăрăх кускалать, шулап хĕрне çитсессĕн, икĕ-çунатне шарт çапать. Пазух. 91. Кăвикех те кăвик кăвакарчăн шулапах та тăрăх кускалать. Шулапах та вĕçне, ай, çитсессĕн, икĕ çунаттине шарт çапать. N. Кулик-кулик кăвакарчăн, шуçлăх тăрăх кускалать, шуçлăх тĕлне çитсессĕн ик çонатне шарт çапать. N. Пĕççине шарт та шарт çапрĕ. Сред. Юм. Çавăн чол полатна, старав çынна лаша тапса вĕлернĕ тенине илтрĕм те тĕлĕнсе вĕççĕ шарт çапа тăран вит. Цив. Пĕчĕккисене хĕвеле сăхманпа чăркаса лартнă, хăйсен аллисене шарт-шарт çупаççĕ. Янш.-Норв. Шарт-шарт çупмашкĕн Чĕмпĕр алси пирте çук. Абыз. Çынсем манран юр ыйтаççĕ, манăн та юрă арчара, арча ушши арăмра! Арăм кайнă улаха, шарт çупать те сĕм ярать, йăлтăр-р-р курнан пир тăвать! Собр. Шарт! çупать те сĕм ярать (арăм), çиппи пулать ут хĕлĕх пек. || Подр. пощечине. Орау. Шарт тутарам (пощечина). Ib. Питĕнчен шарт! тутарчĕ (рукою или книгой). Шорк. Çав çын, ниме юрăхсăрскер, урама тухсассăн кама кирлĕ ăна шарт та шарт çопатчĕ. || А.-п. й. 30. Шарт! шарт! тутарса çапаççĕ (качакасем), кашни çапмассерен мăйракисенчен хĕлхем сирпĕнет. || Подр. щелканию зубами. Ачач. 69. Шăлсем шарт-шарт-шарт шартлатаççĕ (зуб на зуб не попадает). Баран. 41. Шăлне шарт-шарт шаккать (волк). || Подр. ломанию кости, дерева. Сред. Юм. Ори шартах турĕ, теççĕ, (Так говорят, когда преламывается кость голени). Ib. Пысăк патакпа та çапмарăм: ори шартах хуçăлнă. N. Шарт — перелом нетолстой вещи. Якейк. Торта шарт хуçăлса карĕ. Изамб. Т. Патак шарт! туса хуçăлат. || Ск. и пред. чув. 108. Ванать, шăтать чул тăпри, шарт та шартах çурăлса. N. Шартах (сломал так, что предмет раскололся вдоль — чĕрпекленсе). || Подр. удару волн. Шорк. Хом çыран çомне шарт пырса çапăнать. || Подр. закрыванию. Утăм. Алăка шарт! хупрĕ. Капк. Сасартăк капкăнăм шарт! туса хупăнчĕ. || Буин. Эпĕ тараккан çине пусрăм та, вăл шарт турĕ. N. Пĕр хĕрарăм кĕпесем çапать, шарт-шарт-шарт тутарать. Кан. Чăнах та урт мусăк каласа пырать: шарт! шарт! тăвать. Сала З65. Упăте тилле тытат та хӳринчен, юпа çумне шарт тутарса, çĕклесе çапать. || N. Шарт! — звук пистона. || Подр. чирканью спичкой о стену. || Абыз. Шарт-шарт çиппи, сентел çиппи шартлатать. Рак. Урлă шарт, пирлĕ шарт, каспичне (так!) тимĕр шарт. (Загадка. Чӳрече хушахи). || Очень, весьма, совсем, сильно. Альш. Хĕрсем сире мĕн пулнă, шăлăрсене шарт çыртнă. Пазух. 10. Леш айккине юр çунă та, леш айккине юр çунă, и юр çунă, ку аяккине мĕн пулнă. Хĕрсем сире мĕн пулнă та, хĕрсем сире мĕн пулнă, и мĕн пулнă, шăлăрсене шарт çыртнă. Янтик. Б. Кĕçĕр хĕрсене мĕн пулнă, шăлĕсене шарт çыртнă. Синьял. Тантăш, сире мĕн пулнă, шăлусене шарт çыртнă. Альш. Патшасем, сире мĕн пулнă, шăлăрсене шарт çыртнă. N. Шарт вилмелли çĕрте мар. (Из письма с фронта). СТИК. Шарт тухаймасăр пĕтет вара. Ну уж не может скоро выйти. Алших. Шăнкăр уяр, шарт сивĕ, Хусан хули янăрат. N. Ялта ырă çын нуммай тесе, шарт тăванăра юта ан кăларăр. || Как раз. Демидов. Пăхаççĕ, тет, чăнахах уха вĕçĕ çерçие шарт куç шăрçинченех ленкнĕ, тет.

шат

подр. удару, напр., грома. ЧС. Аслати хăрушă шат! туса çапрĕ. Торваш. Аслати шăтăр-çатăр шат! тутарчĕ. Сред. Юм. Пăшал пистонĕ, авăрламан чохне персе пăхсан, шат! тăвать. Альш. Аллинчи чăпăрккине шат! тутарать (глуше, чем шарт). Сенг. Лашана шат! çапрăм. Якейк. Йоман йĕкелли шат! туса ӳкрĕ. Çĕнтерчĕ. 56. Алăка шат! хупса кĕрсе каять. Ачач. 43. Атă кĕллисене пĕтĕм вăйĕпе шат-шат! шатлаттарса утса çӳрет. Шурăм-п. № 14. Кăмакана шат, шат тутараççĕ (лучиной). Ib. № 16. Манăн нумай пурăнмалла-ха, тесе, аллисене шат-шат-шат çапса сиккелесе чупрĕ. Сред. Юм. Пӳрнесĕне пĕрерĕн тортсан, шат, шат тăваççĕ. Альш. Шат-шат-шат (париться в бане). || С усилительной частицей ах — все, всё. Сунт. Çын çине çын... Те вут тухнă тем?!... Шатах таçта васкаççĕ. Один за другим... Пожар, что ли это?!... Все куда-то спешат. Актай. Атти пусми шур пусма, шатах килеççĕ шупăрпа, эпĕ анчах кипкепе. Тиханьк. Шатах пĕтрĕ. Все исчезло, вышло. Регули. 139. Вăл попленине пире шатах каласа кăтартрĕç. Яргуньк. Шатах халтан карăм. Ib. Шатах ăйхăларăм. || Все. Панклеи. „Кам та полсан корман-и есреле? — теççĕ. Шат: „Корман“,— теççĕ. || Совершенно. Собр. Лашусем те пултăр, ай, шат турри, хӳрипелен çилхи тан пултăр. || Всякий. Сунт. Кĕрлет, шатах темĕн кĕвĕлет. Шатах пурăнăç çунатти çине хăйне май ларса вĕçме пикенет. Все ревет (шумит), все что-то напевает. Всякий норовит полететь, усевшись по своему на крыльях жизни. || Очень, совсем, совершенно. Чăв. й. пур. 14°. Унтан вара Клинкух шат тĕлĕннĕ. СТИК. Шат аптратрĕ ĕнтĕ ку ача. (Говорит мать, когда ребеиок плачет и просит что-нибудь, а матери некогда заниматься им). Альш. Пирĕн чăваш утнă-ларнă чухне ури-аллине шат пуçтарса ларат. А. Турх. Шат пулас.

шаталак

разговорчивый и громкогласный. Сред. Юм. Пит шаталак çын ôлă, кôрсан ытарайми йăмахлать вара. Сред. Юм. Утăм 1931, № 4, З6. Шаталак — паттăр калаçакан арăм. Хурамал. Шаталак вăл çын, лайăх, теççĕ, калаçса тăранаймасть (разговорчивый). Тюрл. Шаталак, веселый, пит тарават.

шатăртаттар

заставить трещать (ломать с треском), производить шум. Орау. Каç килеççĕ те, хăмасене шатăртаттара-шатăртаттара (звук отдираемой доски) хăйпăтса хуçса каяççĕ. ЧС. Каллах анкартне вĕрлĕксем урлă шатăртаттарса кĕрсе кайнă та (вломился), çӳлĕ тытнă вĕрлĕксем урлă сике панă çырманалла. КС. Эп пӳрнесемпе шатăртаттартăм (треск нескольких пальцев). Орау. Ăйăхран вăранса карăм та, кăмака çинче хĕрт-сурт кăнчалине шатăртаттарса арласа ларать. N. Вара кӳлнĕ хĕрсем тата ытларах шатăртаттарса исе каяççĕ (при опахивании). Етрух. Унтан вара яла тавăрнаççĕ те, килĕрен юрласа, шатăртаттарса сĕрене çӳреççĕ. || В деепричастной форме на „са“-крепко да сильно. Бгтр. Вара такмакне хытă шатăртаттарса çыхса хочĕ, тет. Ск. и пред. чув. 58. Малтанах ăна шатăртаттарса, шăнăр татăлас пек, каялла çыхнă. Орау. Кĕпине аллипе шатăртаттарса тытнă та, нимпе те ĕçермеллĕ мар. N. Хăлхинчен шатăртаттарса тытса. || Скрежетать (зубами). А.-п. й. 30. Вут умĕнче хĕртĕнсе ларакан качака такипе сурăх такине курать те вăл, кусене халех çисе яратĕп тесе, шăлĕсене шатăртаттарса пырать. || КС. Çав çын вопăла йăлт пуçĕ-мĕнĕпе шатăртаттарса (с хрустом) çиса ячĕ. N. Шатăртаттар, уминать, уплетать (пищу). Шурăм-п. Сурăхсем çĕнĕ курăка шатăртаттарма (в Ячейк. çатăртаттарма) пуçларĕç. || Орау. Юра-шыва йĕп вĕç пек шĕвĕртсе шăнтать (весенний сильный мороз), çăпатана шатăртаттарать анчах (дерет). || Истребить. N. Хĕлле çак йывĕçсем те юлмĕç-халĕ. Хĕлле шатăртаттараççĕ. || Орау. Çыруне пĕр туххамра шатăртаттарса хучĕ (быстро написал).

шатра

(шатра), оспа. Ходар. 1876 çулта пирĕн яла таçтан шатра пырса кĕчĕ. Ib. Вăл вара (т.е. оспа) пĕре яла пырса кĕрсен, кама шатра тухманнине пĕчĕкки-пысăккипех лайăх тĕрĕслет, унтан пĕрине те катăках хăвармасть. СВТ. Халĕх хушшинче шатрапа (чечекпе) чирлекен çын пит нумай. Лайăх касса кăларнă шатра вун çулччен сыхласа усрать. Кан. 1929, № 167. Ачасем пулсан, çийĕнчех шатра кастар. N. Сан шатра тухнĕччĕ-и? N. Эс шатрапа выртни? N. Анне пырса пăхрĕ те каларĕ: сана шатра тухать, курнать, терĕ. N. Мана шатра тухрĕ. N. Ачам, унăн шатра тапса тухнă, тит, пичĕ-куçĕ курăнмасть те, тит. Б. Олг. Хĕллехи (?) тохат этем е шатра, кĕçĕ пек. СВТ. Ачана аллипе шатрисене (оспенные болячки) чĕпĕтсе татасран сыхлах тăрас пулать. || Сыпь. О сохр. здор. Ун пек шатрасем хăш чухне тухмаççĕ. N. Ачасем пĕр май пурăнаççĕ-ха, шатрисем тасалчĕç. Сборн. по мед. 25. Хĕрарăмăн та аллисем çине ĕне çилли çинчи чечек пекех шывлă шатрасем тухаççĕ. Хăр. Палля 37. Шĕвĕн евĕрлĕ пысăк шатра хăпарса тухнине курать. Рак. Лаптак шатра, кăвак тĕплĕ шатра, капан шатра е шĕвĕр шатра — название разных сыпей: хаяр шатри, пасар шатри, вил шатри, кĕлĕ шатри, шăвала шатри, вутлă шатри (так!), хĕрлĕ йытă шатри.| Веснушки. || Особая болезнь у овец (пупырышки, могут и умирать), бывает и у коров. КС. Н. Лебеж. Кирлĕ мар, атте, кирлĕ мар, анне, шатра ертĕри ĕнӳне. || Брань. Н. Карм. Эй, шатра! Пшкрт. Шатра шăлса кайман! Тайба-Т. Шатра çаптăр каччине, эп ӳсиччен кĕтмерĕ. КС. Е, шатра! Так ругают овец. Ib. Чапа, шатра! Так гонят овец с бравью. Ib. Çта шатра патне каять-шин ку! (Говорят только об овцах). || Рябой. Сбор. по мед. Ун чухне шатра мар çын та сахал пулнă. ГФФ. Çампа шатра полнă эпир. Потому (видно) я уродился (таким) рябым. N. Кикирик сар алтан, алтан пĕççи шатра, шатра инке сак çинче. Чураль-к. Автан, автан ури шатра, шатра инке сак çинче, туçлă инке ту çинче. Шорк. Кукку шатра. Абыз. Ишек çулĕ-шатра çул, çул шатрашан каймарăмăр, хĕр шатрашăн кайрăмăр. Ишаковская дорога — шиблястая (корявая); мы ездили туда не из-за шиблястой дороги, а ездили из-за корявой невесты. Тимирзь-к. Синер çулĕ — шатра çул, çул шатришĕн килмерĕмĕр, хĕр шатришĕн килтĕмĕр. Юрк. Атăл ир шăнмасан, пырĕ шатра пулсан, тырă аван пулат. || ЧП. Шатра (курка).

шатраллă

шатралă, рябой, с привитой оспою. СВТ. Шатраллă алă, рука с привитой оспою. || Рябой (от оспы). Пшкрт. Шатраллă çын, рябой. О сохр. здор. Çапла тусан, ачасем шатраллă та пулмаççĕ. || Угреватый, с пятнями. Пшкрт. Хора шатраллă, с черными пятнами на лице. Хорачка. Шатраллă олмасам (кĕсенленсе), яблоки с пятнами.

шатраллă вĕри чир

сыпной тиф. Кан. Шатраллă вĕри чирпе икĕ çын выртать.

шевле

зарница, отдаленная молния, когда виден ее свет и блеск, а грома не слышно. И. С. Степ. Шевле вылят, зарница. Тюрл. Шевле вылять (= типĕ çиçĕм). Хурамал. Шевле вылять — даже зимою бывает, также и летом, вроде молнии. Сред. Юм. Шевле вылять, тесе, çĕрле йăлтăр-йăлтăр курăнса кайнине калаççĕ. ЧП. Çӳлтеех шевлесем выляççĕ. Собр. Çӳлте шевле вылять, аннеçĕм, кĕрекисем тулли çын вылять. СПВВ. Х. Шевле çӳлте вылять-çке, шерпечĕ çĕре тумлать-çке. Самар. Инчетрен килет çăмăр çуса, хушшисенче шевле выляса. N. Йĕпе шевле çиçет. N. Çеçен хирте шевле вылять. Бур. Çӳлте кăвакарчăн вылят, аялта шевле вылят, пĕр маттур хĕр пăхса тăрат, икĕ куçĕ пĕр вылят. || Луч (солнца). Шел. 162. Хĕвел шевли. Ст. Чек. Хĕвеллĕ кун, куç-кĕски çинчен мачча çине ӳкнĕ хĕвел çутти вылянине курсан, шевле вылят, теççĕ. N. Хĕвел шевли çинче тусансем куранаççĕ (луч солнца, проникший, напр., в шалаш и пр.). N. Хĕвелĕн пĕчĕкçĕ шевли пакша хӳри пек вĕлтĕртетнине курчĕç. Тайба-Т. Шурă Атăл хĕрринче шевле вылят, ăмарт-кайăк ларнă хăвана. Шел. 75. Ватти-вĕтти-мĕнĕпех шевле пекех выляççĕ. Ib. 12З. Хăш енелле пăхсан та, пĕр май шевле выляççĕ, ăçта пăхнă, вăл тĕлте кĕнекесем вулаççĕ. Сам. 55. Тарăн улăх тĕпĕпе çутă шевле шăвăнать. || Призрак. Ст. Чек. Эп шевле куртăм. Я видел призрак (привидение).

шелкеме

назв. нагрудного женского украшения из серебряных монет. См. шӳлкеме. Тогаево. Пирĕн сӳсменни сӳсменле, пуян çын хĕрсен шелкеми пек.

шеплен

поправляться. Хурамал. Çав çын чĕрĕлет-и? — тесе ыйтсан, тепри калать: шепленеймест-халĕ, тет (еще не поправляется).

шепелек

болтливый. СПВВ. Шепелек — сăмах тытайман çын.

Шеремет

яз. имя. Рысайк. || В. Олг. Шеремет — осалăн акăшĕ. || Нарицательно —жалкий, бедный, бедненький, достойный сожалення, бедняжка. Стюх. Шеремет, бедняга, горемыка. Сред. Юм. Шеремет, начар çынна хĕрхенсе калакан сăмах. СПВВ. ИА. Çынна хĕрхеннĕ чух шеремет теççĕ. СПВВ. ФВ. Шеремет = мĕскĕн. СПВВ. ФН. Шеремет — апăрша. Зап. ВНО. Эх, шеремет, шеремет! епле пурăнатăн-ха эсĕ? Ib. Эх, шеремет, юлашки ануна та сутса ятăн-çке! Пшкрт. Эй, шеремет, чут вилесрен порăнат. Тюрл. Э, шеремет, асапланать, шеремет! Аттик. Халĕ вăл, шеремет, тен леш тĕнчере çын çăмне çыпçаймасть пулĕ, ни кунта пĕччен çӳрет пулĕ. Пумелкке туса ăна ырă вилĕсем хушшине кӳртер, тет. Изванк. Çынсем çул хĕррипе иртсе кайнă чух кураççĕ те (т. е. видят колдовством испорченный хлеб); эй, ку çынна, шеремете, пĕтерсе хунăç, теççĕ. (Из сказки). || Кан. Чĕлхисем çĕтрĕç вĕт шеремет пуçлăхĕсен! Пир. ял. Çӳрерĕç шеремет лавçисем вăрман тăрăх пилĕк таран юр ăшшĕн ашса. Елкер. Шеремет пуçсем пĕтнĕ ахалех. И. Тукт. Ав çав сăлтавпала пăшал лушипе пуçне çапса ватнă шеремете. || Употребляется в качестве вводного слова. Пазух. 109. Уй варринчи ватă çăки, апи тесе чĕнтĕм те, килех, ывăлăм, ай, темерĕ; ай, шеремет, яш ĕмĕр! N. Эх, шеремет, яш ĕмĕрĕ! Кăна пĕлнĕ полсан, çут çанталăк та корас мар-мĕн. Якейк. Ан, шеремет, яш ĕмĕр, çитнĕ çитмен иртсе кар. Зап. ВНО. Ох, шеремет, яш ĕмĕр, иртсе кайрĕ-мĕн тăвас! Сĕт-к. Ай, шеремет, ĕмĕрĕ карĕ. В. Олг. Эх, шеремет, она та исе килмерĕн-ĕç! Ib. Эх, шеремет, она та исе каймарăн-ĕç! НР. Пĕлтĕр хуçнă çăпатине, тор-тор! кăçал туса пĕтертĕм, шеремет! Тата мана кахал тиç, тор-тор! Ма шотласа калаç-ши, шеремет. Лапоть, начатый в прошлом году, в этом году доплел я. А еще меня называют лентяем! За что же так называют? N. Эх, шеремет. Хĕр тантăшсен! Лепле порнатăр-ши, пĕре корасчĕ. || N. Шеремет ачи. Ала 93. Ку мĕскĕн ача, шеремет, ăна-кăна нимĕн те пĕлмен, ашшĕ мĕн каланă, çапла тунă. N. Ай, шеремет этем ĕ! Хорачка. Е, çыньă та лайăх, шеремет: ĕçтерчĕ, çитерчĕ. Орау. Эй, шеремет çынни, мĕн хурлăх курать çав ĕç вăхăтĕнче! (как мучается). Пшкрт. Эй, шеремет çынĕ (хвалят). Ib. Эй шеремет порнăçĕ! Вот хорошая жизнь! Ир. сывл. 35. Илемлĕрен илемлĕ шереметĕн сăввисем. Кан. Ашшĕ, шеремечĕ, темĕн чухлĕ вăйлă усламăç пулсан та, Сĕнтĕрвăрринчех тăрса юлчĕ.

шерепе

кисть, кисточка (бумажная, шелковая) на поясах, платьях и пр. Зап. ВНО. Шерепе, кисточка из ремня, ниток, бисера и пр. Ib. Ярапа вĕçне тăвакан япалана шерепе теççĕ. Сар шерепи пулать. Хĕрсем çула тĕр пăвнă (тăвнă?) чух, пĕри ыйтать: эсĕ сар шерепи яни-ха? тет. Тепри калать: халь яма мар, шерепине те çыхса пĕтермен, тет. Якейк. Шерепе ахаль шăрçаран, ылтăм шăрçаран тăваççĕ. Шерепен пыçăххи çине çакаç те пилĕке çыхаççĕ. Ib. Шерепея хĕрсем пилĕке çыхаççĕ. Пшкрт. Пилĕкçи вĕçне шерепе ереччĕ (иначе: моркко). Зап. ВНО. Шерепе = мурка, мăрка. N. Шерепе бывает и без „шăрçа“. Якейк. Шерепейĕн вĕçĕ ачи ялавсем. Ib. Шерепе тăрри ман пĕтнĕ-ха, çĕнĕрен тумалла. Алик. Шăши тухрĕ, тит те: аки, аки, шерепине мана пар, ху тăра сакайне кĕрсе вырт, терĕ, тет. Шумш. Пирĕн котлăх — котлăх пак, ыр çын арăм шерепи пек. Ст. Чек. Шерепе, мăй çыххи. Чутеево. Шерепе — носят девушки, кисть из бус, прикрепляется к косе. Ильмово. Чупрăм — автăм çырмана, юхрĕ-тухрĕ шерепем. В. Тим. Чупрăм-антăм çырмана, юхрĕ-тухрĕ шерепе; пухрăм-пухрăм — пĕтмерĕ, çипе тиртĕм — çитмерĕ. N. Чопрăм-антăм çырмана, йохрĕ-тохрĕ шерепи, ытти шăрçи порте пор, ылтăн шăрçи анчах çок. (Хĕр йĕри). Синьял. Чупрăм-антăм çырмана, шерепе шăрçа юхса тухрĕ (бусы на „шерепе“). Алших. Чупрăм-антăм шыв хĕрне, çич шерепем татăлчĕ. || Сред. Юм. Котлăх шерепи, кисти привешиваемые к шлее. Пазух. 47. Саккăрпала явнă, ай, чĕн кутлăх, унăн шереписем сар ука. Шурăм-п. Тата шаларах пӳлĕм алăкĕсем çине кăвакрах чаршавсем çакнă. Вăл чаршавсенчен кутлăх шерепи пек шерепесем çака-çака янă. || Кисточки у овса, стручок (гороха) и т. под. Собр. Сĕлĕ шерепи тухни. С. Дув. Сĕлĕ те пăри шерепи, тăкăнать-çке шерепи. ЧП. Сĕлĕпе пăри ярапи, тăкăнат-тăр шерепи. Шурăм-п. Шĕшкĕ шерепи вăрăм пулсан, сĕлĕ аван пулать. || УЯ. Тек тăкăнмĕ каç-ирĕн куççулĕн шерепи.

шерпен

задумчивый? Сунчел. Шерпен çын.

шыв

(шыв), вода. НР. Атăл шывне ăсмашкăн çутă витре кирлĕ мар. Чтобы зачерпнуть волжскую воду, светлого ведра не нужно. Хурамал. Шыва ярсан, кĕмĕл ирĕлмĕ. Если пустить в воду серебро, не растворится. Ib. Шанкарчă чĕппи шыв ĕçнĕ чух хура пуллăн мĕн ĕç пур. Когда молодой скворец пьет воду, какое до этого дело рыбе? Шурăм-п. Урапа çине шыв пички лартса чуптарать. О сохр. здор. 68. Шыв тĕрлĕ пулать вăл. Ib. 71. Шыва таса тăратас пулсассăн, унта тислĕк, çӳпĕ-çапă, вилĕсем такасран чарас пулать. Ib. 69. Шывран тислĕк шăрши, кӳкĕрт шăрши, çĕрнĕ шăршă кĕрет пулсан, вăл шыв аван мар пулать. Чутеево. Шыв чечеке ларнă. Орау. Шывне виçĕ хутчен те улаштарса чӳхерĕм-çке, çапах та тасалман. Альш. Шыв çинче пĕлĕт курăнат (отражение неба). ГФФ. Калтăр-кăлтăр кăвакарчăнне, кăвакарчăнне, вăл шыв çине лармасăр, лармасăр, эпĕр çона çинчен анас çок. Пока голубь-воркун не сядет на воду, мы с саней не слезем. Трхбл. Чей куркинчи шыв çине виçĕ кашăк эрек ятăм. N. Пилĕк таран шыв çине пултăмăр. N. Пура çине шыв каять. КС. Унтан аялаллине шыв илет. То, что лежит пониже его, заливается водой. Капк. Юр ирĕлнипе кӳлленчĕк пулнă. Кĕрсе кайсан калушна шыв илĕ. А.-п. й. 74. Вершник çине улăхма тăрсанах, Ваçлей такăнчĕ-ӳкрĕ те, салатне веçех шыва тăкса ячĕ. Когда он ступил на плотину, споткнулся и упал. Пуловка с солодом покатилась в воду. Ib. 74. Ваçлей нимĕн тума аптранипе пĕр патак илчĕ те шыва пăтратма пуçларĕ. Василий не знал, что ему делать. Затем взял палку и стал помешивать воду с солодом. Ib. 74. Аха, шыв сăра пекех пулчĕ иккен-ха. Ого, вода густеет, как пиво. Сред. Юм. Шывва чăм, нырни в воду. Ib. Шыв ĕçе-тăркача ман паян саççим хырăм кӳпсе кайрĕ. Орау. Ĕçес килсех ĕçетни эс вăл шыва? Сред. Юм. Шывву полин ĕç ху çав таса марскере. Орау. Шыва выç-варла ĕçсен, чĕрене çиять. ТХКА 108. Шыв ĕçсен, йысна шыв хĕрне чăркуçланса ларчĕ те, курăк татса илсе: эпĕр ĕçмен, вырăспа майра ĕçнĕ, тесе, шыва пĕр курăк пăрахрĕ. Альш. Шыв уланă — çын шыва кайса вилессе, çын чĕрене илессе. ГТТ. Шыв чакнă, шыв ӳснĕ, шыв тапраннă, теççĕ. КВИ. Пирĕн çырман шывĕ чакнă. Орау. Çул айяккисене шыв туха пуçланă. Ib. Çул аяккисенче шыв кӳленсе тăра пуçларĕ. N. Иртнĕ çул çуркунне Атăла шыв питĕ тулчĕ. Хурамал. Кăçал çурхи шыв пит шеп юхрĕ. ГФФ. Çорхи те шывпа йохса та кайнă полсассăн... Кабы я уплыл с вешней водой. Хурамал. Сиксе-сиксе шыв юхсан, çыранĕсем епле тусет-ши? Когда волнуясь течет вода, как это только выносят ее берега! Тайба-Т. Шыв çисе пынипе çĕр ишĕлсе аннă та, юпи вара шыв айне пулнă. Когда берег от размывания водой обрушился, то столб очутился под водой. Абыз. Сарай айăнь шыв юхать. Под сараем протекает вода. Ст. Чек. Шывĕ юха пырат, пăрĕ шăна пырат. (Пир тĕртни). N. Шыв пит вăйлă карĕ. N. Çуркунне шыв кайсан... Красн. Горка. Пĕчикçĕ ачасем тимĕр кĕреçемпеле шывсене (воду в разных местах) пĕвесе çӳреççĕ. N. Шыв иртсен... Альш. Этремел хушшинче çуркунне пĕтĕмпе шыв юхать. Шыв, иртсе кайсан, унта питĕ аван курăк персе тухать. N. Кайран, шывсем юхса пĕтсен, пĕтĕм уйсам, çарансем, вăрмансам симĕсленме пуçлаççĕ. Ау 389°. Шыв ӳкмесĕр çырне ан хыпала. N. Шыв йăрлатса юхать, тонкою струей. ГФФ. Шăнкăр-шăнкăр шыв йохать хомăшпа хăях хошшипе. Вода бежит и журчит меж осоки и камыша. Юрк. Анатра арман авăрат, шыв сассипе чулĕ çаврăнат. Собр. Çын вилли вăл пит шывшăн çунать (жаждет), тет. Ала 14°. Тепĕр кайăкĕ калать: эпĕ те çавă патша çинчех шывсăр типĕтсе усратăп, тет. Кн. для чт. I, 15. Шывсем типнипе çынсем шывсăр виле пуçланă. Букв. 1886. Вара шыв шыран. Юрк. Ирĕксĕр çын пуссине шывшăн çӳрес пулат. Макка 30°. Арма (= арăма) шыва кăларнă. Жену за водой послал. Артюшк. Çав шыв хĕррине пĕр хĕр шыв илме аннă. N. Мăшăрпа шыва антăм та, хăрахпа ăсса хăпартăм — çурри тесе ан калăр. Хурамал. Çинче пилĕк йилене тăхăнсассăн, кĕвентелесе шыва каяс çук. Если надевешь бешмет с тонкою талией, то не пойдешь с коромыслом за водой. Ромс. 29. Амăшĕ шыв патне тухса кайнă. Ib. Шыв панчен килсен, люшкисене йăпăр-япăр уçса пăрахнă. Кан. Икĕ хĕрарăм тĕл пулчĕç. Пĕри шыв кӳме каять, тепĕри шыв кӳрсе тавăрăнать. Н. Седяк. Кĕлетрен тухсан, çĕнĕ çынна яшка пĕçерттереççĕ, шыва яраççĕ (за водой). Ала 67. Тата çĕнĕ çыннăн упăшки хапха умне тухса тăрать шывран таврăннă çĕре. N. Шывран килтĕм. Ходил за водой. Изамб. Т. Лаша урине шыв ансан, лашана шывра тăратаççĕ. Сред. Юм. Лаша ôрине шыв аннă (опоили). Ib. Лашава шыв антарнă (опоили). Ib. Лашана шыв лектернĕ (опоили). Ау 8°. Лаша калать: çĕртен каяр-и, çӳлтен каяр-и, шывран каяс-и, тесе каларĕ, тет. Трхбл. Ку чечексене шыва лартас пулать. Ib. Чечексем шывра пĕр эрне ларса та шанман. Орау. Пирĕн сӳс-кантăр шыврах выртать-ха кăçал халчченех. Кан. Ытла та ӳсĕмсĕр ĕç вĕт вăл: кантăр пусине тат, типĕтсе çап, шыва хут. Янш.-Норв. Çын шывра ишнĕ чухне аллисемпе яра-яра ишет (перебирает). N. Вакран шыва янă. N. Утăсем, пĕтĕм тырă пулă — пурте шыв айне юлса çĕрсе пĕтнĕ. N. Кимĕ туса шыва янă (пустили в воду). Зап. ВНО. Шыва ярсан путмĕ, çĕре хурсан курăнмĕ. (çу). Ib. Шыва ярсан путмĕ, çĕре хурсан çĕрмĕ. (Кăмрăк). Т. Григорьева. Шывăн турат çук, вутăн алли çук, теççĕ. N. Шывран таса пулма çӳретĕн. Нюш-к. Шыва хирĕç çил вĕрсен, çăмăр пулать, теççĕ. С. Тим. Шур Атăлта пулă ишет-çке, çунаттине шыва хумасăр. N. Эпĕ çитнĕ çĕре теплушкана (помещение для сторожей при пожарной машине) шыв тунă: шăпăр-шапăр тăвать (течение струи) шалта çĕр урайĕнче. Орау. Тăнсам! пĕтĕм пӳрте шыва янă! Болваны! всю избу залили водой (дети). N. Нассус пырши шăтсан, шăтăкран шыв шаркаса чуптарат. Кĕпçене çĕре пăрахсассăн, шыв шарлатса чупат. Сред. Юм. Пĕчик çӳхе чôла шыв çинелле вирлĕ аялтан утса ярсан, çав чôл чалт! чалт! тутарса шыв ĕçсе каять. КС. Шывпа пĕрĕхтереççĕ (прыскание). Никитин. Хурсем каçпа ларакан вырăна тараса чакалас пулать; унта шыв час тухать. Хурсем шыв пур вырăна анчах çĕр каçма лараççĕ. || СТИК. Айлăм çĕрти купăстана шыв сапма юрамаст — шыва ларат. Купаста шыва ларсан, вăл начарланса юлат. Шыва ларнă çаранти курăк та сайраланса юлат. Магн. М. 59. Шыва лар. || Альш. Сăмаха шыв пек юхтарат. Ст. Яха-к. Çак кĕлле ăстарик шыв епле юхать (плавно), çавăн пек пĕр такăнмасăр хăвăрт каласа тухать. ТХКА 13. Пирĕн Ваçук кĕнекесене шыв пек юхтарса вулать, картинсем тума вĕренсе кайнă. N. Утни-юртни сисĕнмест, шыв пек юхать, çил пек вĕçет (урхамах). Чăв. й. пур. 10°. Çапла тусан вара лашисем шыв пек кайнă. Сред. Юм. Посса кайса пăхса çӳрерĕм те эп, ôрпасĕм шыв пик йôхса лараççĕ вит (хороший урожай). Альш. Ачанăн варвиттне кайнă, шыв пек юхтарат. || N. Ăна пĕр кашăк шывпа ĕçсе ярăн (говорят про красивую девицу). || Кан. Пĕр 10 пин тенкĕ шывпа юхрĕ. Шурăм-п. Çулла хăйă хăшĕ пĕртте çутмаççĕ: укçана шыва пăрахмастпăр, теççĕ. Ib. Вĕсем ĕмĕрне те хăйсен юлташне шыва пăрахса хăварас çук (не оставляют без помощи). Орау. Çын хăйне хăй шыва пăрахмасть (не топит сам себя). Капк. Хамăр хурăнташа шыва ярас çук вĕт, терĕм (не выдам, не предам). || Букв. 1908. Маруçăн улма çиесси килнипе çăварĕнчен шыв килнĕ. Сред. Юм. Çинине корсан, çăвартан шыв килет. || Чăв. й. пур. 5. Хăйĕн сăмсинчен тапак туртнипе сап-сарă шыв юхса çӳрет. || Буин. Шывпа пĕрлех килчĕ. Ребенок вышел из утробы матери вместе с водами. N. Малтан шыв кайрĕ (перед родами), ача типпе юлчĕ. Ача умĕ килчĕ, ачи çуралчĕ. || Сок. Шурăм-п. Карта патĕнче хурăнсем те пур. Çуркунне вĕсен шывне ĕçме юрать. || Сыворотка. Изамб. Т. || Пот. Альш. Икĕех те шурă та халь ут юртат, тилкеписем тăрăх та шыв юхат. Ала 63°. И, хир-хир урлă килтĕмĕр, çĕлен пек ута шыв турăмăр. N. Лашисем пĕтĕмпе шыва ӳкеççĕ, ачисем çапах çӳреççĕ. Мусир. Хура шатра Иваншăн хура шыва ӳкрĕмĕр (сильно вспотели). N. Тарласа шыва ӳкнĕ. || Слезы. Альш. Çакăях та тăвансем асма (= асăма) килсен, икĕ хура куçăмран шыв юхат. Собр. Куçран куçа пăхсассăн, икĕ куçран шыв килет. || Дождь. N. Шăнкăр-шăнкăр шыв çăват, чӳрече витĕр курăнать. (Хĕр йĕри). || Река. ГФФ. Кăвакал ишет шыв тăрăх. Утка плывет по реке. Хурамал. Хурĕ каланă: „Ну эпĕ çурт лартап-и? Эпĕ аслă шывра та хĕл каçăп“,— тенĕ. Ib. Аслă шыва кĕтĕм ăшăк тесе, ĕнчĕ куçлă çĕрĕ пур тесе; ĕнчĕ куçлă çĕрĕ шыв çути, эпир атте-аннен куç çути. Вошел я в большую реку, думал, что мелко, думаль что есть там перстень с жемчужным камешком. Перстень с жемчужным камешком — свет реки, и мы у отца и матери — свет очей. ЧП. Пирĕн пӳрт аяккипе мăн шыв юхат. Тораево. Ĕçтерсе ӳсĕртсе пичĕкешне хупса икĕ пуçне питĕрсе мăн шыва кайса ячĕç, тет. Янорс. Вара эпир Атăл хĕрне çитрĕмĕр, кунта эп Атăл шывне куртăм. Хурамал. Ăлăхрăмах çӳлĕ тусем çине, антăм-ĕçке Самар шывĕ çине. Поднялся я на высокие горы и спустился на реку Самарку. Альш. Самар шывĕ юхат вирелле, сар хăмăшсем тайлаççĕ шывалла. Эпир çур. çĕршыв. 24. Шăматран иртсессĕн çул Вылă шывĕ урлă каçать те, уй тӳпинелле каять. Сюгал-Яуш. Пĕр çын шывра луткăпа пулă тытса çӳрет, тет. N. Вăл шыва пĕрте шăнма памаççĕ, мĕншĕн тесен вăл кермансене килме питĕ чарса тăрать, вăл шыва пĕрмаях тупăпа персе ватса тăраççĕ. Çулла çав шыв патне çитеччен пĕрмаях çĕмĕрсе килчĕ. Баран. 119. Çăва тухсан, пысăк шывсемех ăшăкланса юлаççĕ. С. Айб. Шыв урлă каçаракан сан патна пырса шыв урлă каçарнăшăн санăн аллуна ыйтĕ. Альш. Пилĕк пĕрчĕ хăмăшпа çул килтĕм, виçĕ пĕрчĕ хăмăшпа шыв каçрăм, каçсан та урам йĕпенет, каçмасан тăванăм ӳпкелет. N. Хура шывсем юхат вирелле. || Назв. божества. N. Вăл мĕн калать хăй патне пыракансене: эсĕ çава çырмари шывпа питне çунă та, çанти шыв тытнă, тет. Бгтр. Кĕрĕк ăçта çул çинче шыв ĕçсессĕн, çав шыв ан тыттăр, тесе: эпĕ ĕçмен, пĕр вырăспа пĕр майра ĕçнĕ, тесе, шыв çине кирек мĕн сапса хăварнă. N. Тата шыва çав хурантанах чӳклеççĕ. С. Алг. Шыва мимĕр (толокно).

шыва кай

сходить за водой. Хурамал. Шыва кайнă, пошел за водой. Ачач 12. Пĕр çĕклем шыва кайса килчĕ. N. Пĕре çак кĕçнине шыва кайма хушаççĕ, тет. Т. VI, 4. Шыва кайнă йĕркепе кĕл тумалли. || Упасть в воду. Хурамал. Шыва кайнă, упал в воду. СЧЧ. Вăл пулла çӳренĕ чухне (когда ловил рыбу) кĕркунне шыва кайса шăнса чирлерĕ. || Утонуть. N. Пĕри Атăл çинче шыва кайнă (утонул). N. Арман пĕвине шыва кайса (путса) вилнĕ. ЧС. Манăн юлташ шыва кайса вилни. Янш.-Норв. Шыва кайса вилнĕ çын, утопленник. || Заливаться водой, затопляться водой. КС. Вăл улăхсам çулсерен шыва каяççĕ, заливаются водой. Хурамал. Тырă шыва кайнă. Хлеб затопило водой. Альш. Кив-Çуртпа Лачака хутлăхĕ çуркунне пĕтĕмпе шыва каят. Ib. Çуркунне Сĕве тапипе Елшел çурри пĕтĕмпе шыва каят.

шыва кĕр

купаться. Ст. Чек. Эс шыва кĕме карăн-а? Ты ходил купаться? N. Енĕше шыва кĕме карăм. N. Шыва кĕме кӳлле айта! N. Атăл хĕрне шыва кĕме карăмăр. N. Шыва кĕнĕ чухне эпĕ малтан ăшăкрах çĕрте кĕтĕм. Орау. Шыва кĕреттĕм те кашни кунах, халь шыва кĕмелли кĕперне шыв юхтарса кайнă. Ib. Халь шыва кĕрекен те пулĕ. Вероятно, сейчас некоторые еще и купаются (осенью, напр.). НИП. Манăн Пăлакаппа (= Пăлаки аппа) ватăличченех мунча кĕнĕ чухне вакă хĕрне анса Сивĕ шывпа шыва керетчĕ; вакран шыв илет те, пуçĕ çинчен ярат. N. Хурсĕм юр çинче шыва кĕнĕ пек тусан, ăшăтать. Чув. пр. о пог. 234. Кăвакал шыва кĕрсен, сивĕтет. Если утка купается,— к холоду. Болезни. Арăмсем калаççĕ: шыва мĕншĕн тиркес; вăл хăй те талăкра çичĕ хут шыва кĕрет, теççĕ. || Окачиваться. Аттик. Мунча пулсан, милĕке çав вĕретнĕ шыв çине чике-чике çапăнаççĕ. Тата вăл шывпа шыва та кĕреççĕ. Изамб. Т. Пĕр икшер-виçшер çапăнсан сивĕ шывпа шывва кĕрсе тухаççĕ те, пăлтăрта сиввĕ çĕрте тумланаççĕ. СЧУШ. Тĕлĕкре таса шушпе шыва кĕрсен, тасамар çын сывалать, тет. Сред. Юм. Шывва кĕрсе тохни пик полтăм. Говорят, если очень вспотел. || Креститься.

шыв упи

действуюшее лицо в игре „шыв упилле“. Шыв упилле, назв. игры. Николаев. (Ставр.). Ку вăйя пĕр тарăнах мар шăтăк панче выляççĕ. Ушкăнтан пĕр çынна суйласа илеççĕ те, ăна шăтăка яраççĕ. Вăл шыв упи пулать. Ыттисем шăтăк тавра шăтăкне кĕрсе чупса тухса çӳреççĕ. Шăтăкри çын тытасшăн çӳрет. Вăл шăтăкран тухмасăр пĕрне тытсан хăй тухать, лешĕ ун вырăнне юлать.

шыв вăкăри

шыв вăкăрĕ, шыв вăкри, то же, что шыв вутăш. ЧС. Анне мана тата ак çапла каласа хăрататчĕ. Ехрем старик арманта чухне шыв вăкăри тухса: кăçал мана çын паратра, выльăх паратра, эпĕ мĕн те пулин илетĕп, тесе кăшкăрса кĕрсе кайрĕ, тет. || Назв. птицы, дупель. Ядр., КС. Изамб. Т. Шыв вăкăрĕ, птица, кричит как бык. В. С. Разум. КЧП. Шыв вăкри, птица, кричит вроде филина. || Назв. морской рыбы. Сред. Юм. Шыв вăкри тесе тинĕсри вăкăр пек çухракан пулăсене калаççĕ. См. шыв качаки.

шывлă чир

назв. болезни (водянка). Сборн. по мед. Сивĕ чир çапла вăраха кайсан, çын пит начарланать, вăйсăрланать, йăлтах типсе каять, хăш чухне шывлă чире те каять.

шыв мăкăри

шыв мăкри, водяной дух. N. Шыв мăкăри шыва сĕтĕрсе кĕрет (çын шыва каять). Суеверные люди говорят, что „шыв мăкăри“ иногда выходит на сушу и ревет, как корова, принимает какие ему угодно формы. Ст. Чек. Çав шыв мăкăри пулмасăр кам пулат.

шыври

находящийся в воде. То же, что шыв шуйтанĕ, водяной. Альш. Шыври шыва туртса илет, çын шыва кайсан. Шыврисем çакăнаççĕ ăна шыва кĕнĕ чухне, çавăнпа йывăррăн туйăнса, йывăрланса шыва каят çын, теççĕ. М. Сунчел. Чăвашсем чирлесен-тусан: шыв шуйтанĕ тытрĕ, тесе, час-часах шыврине чӳклеççĕ. Шыврине пăтăпа чӳклемеççĕ, вăл çемçе çимене юратат, тет, çавăнпа ăна мимĕрпе чӳклеççĕ. Мимĕр пĕçерсен кĕлетки туса хураççĕ те, хуранĕпех вак кутне илсе кайса, ак çапла чӳклеççĕ: „Е пĕсмĕлле, çырлах, асăнатпăр, витĕнетпĕр. Çак картлă-картлă пашалува паратпăр. Эсĕ курайман кукăр-макăр хурăн вуттипе пĕçернĕ мимĕре паратпăр. Усалли шыв тĕпĕнче вырттăр, ырлăхĕ çак пирĕн чирлĕ çынна çиттĕр“, теççĕ те, мимĕре, пашалăва, чустаран тунă шуйтана шыва ярат та, тӳрех киле чупса таврăнат. Киле таврансан хĕрт-сурта та мимĕр параççĕ. Собр. Шыва кĕнĕ чух талашса кĕрсессĕн, шыври туртса кĕртсе вĕлерет, теççĕ. Ib. Шыва кайса вилнĕ çынсенчен шыври пулать, теççĕ. N. Шыври вăл пит усал теççĕ, вăл çынсене пит хăратать, теççĕ, вăл особенно çынсене каçма çинче курăнать, теççĕ. М. Яуши. Атăлтан шыврисем виççĕн туххăрçĕ, тет те, çак луткă тăрне хăпарса ларчĕçĕ, тет те, шыври асли калать, тет, кĕçĕннисене. N. Хай шыври çитрĕ, тет. Собр. Пӳртре — хĕрт-сурт, шывра-шыври, вăрманта — арçури пур, теççĕ. Сюгал-Яуш. Кайран шывран шыври тухрĕ, тет те, çынна калать, тет: ан хуйхăр, сана хаклă йышши чула илсе тухса ларăп, терĕ, тет. || Бранное слово. Альш. Шыврипе хутăш! теççĕ çынна. Усалтараххине: тип çĕрти пек, теççĕ. Ст. Чек. Ваççинкка арăмĕ унта шыври пек.

шыв-шур пуçлани

назв. свадебното обычая (невеста идет за водой). Тускел. N. „Шыв-шур пуçлани“ в других местах называется: „Çĕнĕ çын шыв тăкни“.

шыçам

полный, пухлый. Йӳç. такăнт. З. Пракахви Праски, унăн арăмĕ, шыçам, тăпăль-тăпăль çĕн çын.

-ши

вопросительная частица, выражающая колебание говорящего, иногда соответствует русской частице „ли“. N. Хăçан ку вăрçăн вĕçĕ полĕ-ши? N. Апаша хăçан çитсе корăп-ши? А.-п. й. 31. Ĕнер пĕр кашкăр тытса çинĕччĕ, паян тепрер упа тытса çисе пулмĕ-ши? — тет кăна хирĕç сурăх таки. Абыз. Атăл çинче алă лаша, çилкисем виттĕр çил вĕрет! Пирĕн çӳçсем пулмĕç-ши? Дик. леб 35. Тĕлĕкре пулчĕ-ши ку, е чăнахах-ши? N. Утсем ырхан, çулсем хура, юртаймĕ-ши çулсене пĕр тикĕс? Ай-хай ĕмĕрсем çамрăк ĕмĕр, иртеймĕ-ши ĕмĕрсем пĕр тикĕс. ЧП. Хура вăрман çинчи хура пĕлĕт юхаймĕ-ши вăрманăн хыçнелле? Эпирех те ĕлĕк выляни-кулни каяймĕ-ши ĕмĕрĕн тăршшĕне. А.-п. й. 61. Çав вăрмана кайса пăхам-ха, йăвăçсем мана ăшăтмĕç-ши? — тет пĕчĕк кайăк, вăрăммăн сывласа илсе. Образцы 68. Пĕтĕ-ши ку нуша манăн, пĕтмĕ-ши? Каймĕ-ши вăл ман ĕмĕре? N. Паранкă-ши? Это картофель что ли? N. Çийĕ пархат, пуçĕ калпак — пирĕн аппа мар-ши çав. А.-п. й. 66. Сан пек ухмах тĕнчере пур-ши? тет. Образцы 111. Хам пĕлмесĕр пулчĕ-ши? N. Ялан çамрăк ăспа çӳресен, ыра çын ачи-пăчи темĕç-ши? Ала 59°. Пилĕкри пиçиххисем салтăнмасть-ши, пирĕн çамрăк ĕмĕрсем иртмест-ши? (Солд. п.). Сала 347. Эпĕ ӳкмĕп-ши тесе хăра пуçларăм, мĕншĕн тесен эпĕ унччен чăнкă çĕртен ярăнман. N. Эсир мана пĕр-икĕ листа хут памăр-ши? Якейк. Эс мана Кăрмăша еçмĕн-ши? (не отвезешь-ли?). Ib. Эс мана Кăрмăша еçимăн-ши? А.-п. й. 37. Мана та алтса памăн-ши? — тет улатакка. Ib. 81. Пăрçа çĕрне сухаласа акмашкăн лаша памăн-ши? — тет. Ib. 73. Хуньăм, пире пĕрер пăт салат памăр-ши? — тет Ваçлей. Он говорит: „Тестюшка, не отпустишь ли нам для праздника пудовку солода? Ib. 57. Сăмса çине хăпарса ларса юрласа кăтартмăн-ши? тет тилли, тата ытларах йăпăлтатса. Ир. сывл. 21. Ах! Ăшшăн-ши, сиввĕн-ши? Альш. Кайсан-кайсан, темиçе çĕр çухрăмах кайсан-ши ĕнтĕ, сахалтарах кайсан-ши, Атăла юхса кĕрет, теççĕ. Шурăм-п. Хĕрне качча панă, тет, виççĕр алă çухрăма. Пĕр-ши çул-ши пурнать, тет, ик-ши çул-ши пурнать, тет, виççĕмĕшĕ çулĕнче курма каяс терĕ, тет. Орау. Пуçĕ (у него) чăнах та ыратать-ши? Но: пуçу (у тебя) чăнах та ыратать-и? СТИК. Час килет-ши ĕнтĕ? Ib. Унтан кайран кирек ăçта та кайма юрать-ши вара? Ib. Çавăнта карĕ-ши ман ачам, те унта мар? || Изамб. Т. Эпир те çапла ӳстернĕ-ши? N. Ужель и мы так растили? Ib. Вăл мана улталарĕ-ши? Неужели он меня обманул? || А.-п. й. Кĕрӳ нуши ăçта-ши? Кĕрӳ нуши ăçта ши?! тесе кăшкăрать. Где же нужда зятя? Где же нужда зятя? — кричит он. Ib. 109. Ман çак качакана ăçта ярас-ши? — тесе ыйтать хуçисенчен. Изамб. Т. Елчĕк çуннă иккен.— Миçе кил çуннă-ши (сколько же дворов сгорело)? Образцы 60. Пĕртте ырапа усала, ай, курмасассăн, епле пулса ӳсет-ши арăн ывăлĕсем. Орау. Ах, тур-тур-тур, камах турĕ-ши капла? Пĕтерчĕ пурнăçа пĕтĕмпех! (Так говорила женщнна, когда горел их дом от поджога). Тим. Тăхăр тиртен кĕрĕк çĕлетекен, унăн сăвăр тирĕ епле ши? Ачаранпа туслă пурăнаканăн, унăн чĕлхи-çăварĕ епле-ши? N. Мĕн-ши ку? Мĕн тумалли-ши ку? Букв. 1900. Çула çырмари шыв ăшă, пусăри (тарасари, çăлри) сивĕ,— мĕншĕн-ши вăл? || Часто соединяется с частицей мĕн. Альш. Тĕрлĕ çĕрте тĕрлĕ-ши-мĕн ку чăвашсем те? Сред. Юм. Анне парса ячĕ-ши-мĕн кона ман валли? || Часто соединяется с частицей ха. Зап. ВНО. Миçе сехет ши-ха халь? Б. Илгыши. Хулхи каланă (лисице): эпĕ халĕ, йăтăсем карĕç-ши-ха тесе, итлесе выртатăп, тенĕ. Бес. чув. 13. Ку Микулай мĕн тума кун çинчен калаçать-ши-ха? Мĕн кирлĕ ăна?

шиклĕ

боязливый. Сред. Юм. Шиклĕ çын тесе ним маршăн хăракан çынна калаççĕ. Ib. Шиклĕ шикленет, кĕрĕклĕ пӳркенет. (Такое выражение приводят в том случае, если кому грозит опасность, и он боится всяких пустяшных тревог). Хора-к. Шиклĕ çын шикленетех, кĕрĕклĕ пĕркенетех. Çĕнтерчĕ 41. Шикли шикленет, кĕрĕкли пĕркелет, теççĕ. НИП. Шиклĕ куçпа пăхаççĕ. Смотрят с подозрением.

шиксĕр

бесстрашный, безбоязненный; без страха, безбоязненно. Ст. Чек. Шиксĕр çын, безбоязненный. Ib. Пĕр шиксĕрех çавăнта выртать (не боясь). N. Пĕр шиксĕр (без страха). Н. Карм. Шиксĕр çӳрет = хăрамасăр çӳрет. Баран. 69. Вăл шевĕ пылчăк илет те, пĕр шиксĕр бомба çине пĕшкĕнсе, çунса тăракан чăпăка пылчăкпа хупласа сӳнтерет. Тăв. 42. Хĕрĕх çуллăха улпутран тара илнĕ çĕрне хăпартса сутса услам курса шиксĕр пурăнаççĕ. N. Шиксĕр пурнăç.

-шин

то же, что -шим, вопросительная частица. ЧС. Пайсăр ман пата пĕр чăваш килчĕ те: пирĕн патра пĕр Хутаçран çичĕ пăт (горох) тухать, терĕ. Чăнахах-шин вăл (правда ли это)? ЧП. Татăлмĕ-шин? Ib. Ӳсĕрĕлмĕпĕр-шин? Ивановка. Мĕн пулчĕ-шин, тесе, питĕ хăрарăм, тет. N. Мĕншĕн эпир макратпăр-шин? Почему, чай, мы плачем? Утар. Вăл çын патшалăха мĕнрен усă тăвать-шин?

шинеллĕ

с шивелью. УЯ. Пĕр çын сарă шинеллĕ.

шуçи хурах

шуçи хорах, разбойники на Волге, впоследствии всякий жулик, мошенник, вор, грабитель стал называться этим словом. Шарбаш. Якейк. Шуçи хорах разбойник. N. Вăл çын шуçи хорахпа пĕрех (он настоящий разбойник). N. Шуçи хорах, отъявленный разбойник. N. Пĕр хĕр патне шуçи хорах ик лашапа каçпа ăна вĕлерме пынă.

шукала

учащ. ф. от шу. Никит. Шу, шу, шукала, шукала, шумассайран ачисем, ачисем. Кап. Çак çын шукаласа парттие кĕрет.

шутар

понуд. ф. от гл. шу. ЧП. Лашамах та начар, çулĕ хура (снегу нет), епле шутарам-ши çунана. N. Çунана лупас айне шутарса кӳртрĕç. Сунт. Вăл килнĕ чухне çил те, тăман та пулман, йĕлтĕрпе çăмăл пулнă шутарма. N. Урисене темскер шчутка пекскерне тăхăнса янă, каллĕ-маллĕ шутарса çӳрет. Надел на ноги нечто похожее на шетку и елозит по полу. || Идти. А.-п. й. 42. Калаçса татăлчĕç те хайхисем, шутарчĕç ял вĕçнелле. || Удрать. N. Хайхисем купăста вăрри илсе килесси пуçĕнче те çук, урăх çĕрелле шутара пачĕç, тет. Сред. Юм. Хăвăртрах тôхса шутар эс контан (удирай), аттô патак лекет. Турх. Çук, çапах та килелле шутарас пулать (удрать). СТИК. Çав çын вăрăсене шутарнă, теççĕ (проводил в другое место, избавил их от преследования). || СПВВ. Шутарса калать (ласково, чтобы обмануть).

шуй

шум. Альш. Анкартинче кăшкăраççĕ, шуй тăваççĕ (на пожаре). || Бойкий (çын, лаша). Ёрдово. Пĕр пек утакан лашапа кĕрпе пĕр пек пулать, шуй лашапа пĕр пек пулмасть (на обдирке). Б. Крышки. Ку чăх пит шуй. Эта курица очень бойкая. КС. Ай-ан, çавăн ачисем пит шуй. N. Он ачисем питĕ шуй. || Улитка.

шуйă

бойкий. КС. Шуйă çын, слишком бойкий. См. шухă. || Г. А. Отрыв. Шуйă = шухăн.

шуйттан

шойттан, чорт. Сред. Юм. Шуйттан качака полса çӳрет, тет. (Народное поверье). N. Чипер вилĕмпе вилмен çыннăн чонĕ шуйттана каять, тет. N. Шуйтан çури ачана кĕмĕл çĕрĕ парса янă, тет. Орау. Шуйттана ăна пĕлеймĕн! Ib. Унта упа мар, шуйттанĕ те пуль. Там не только медведь, а наверное, и всякое зверье есть. ГТТ. Шуйттан та пĕр калаçаççĕ. Чорт знает, чего не говорят! Ст. Чек. Таçта шуйттана кайса кĕчĕ. Куда-то запропал. N. Вара матроссем шиклене пуçланă, хăра пуçланă. Таçта шуйттана илсе килчĕ, нимĕнпе те киле тавăрнса кураймăпăр ĕнтĕ, тесе шухăшла пуçланă. N. Шуйттан тума килет вăл. За чортом она пришла, т. е. так, зря. Шорк. Такам шойттанĕ (какой чорт) хошрĕ мана он çомне çыпăçма. || Употребляегся в бранных выражениях. Сред. Юм. Вăрăм çынна çиленнĕ чохне шуйттан кĕвенти тесе вăрçаççĕ. Йӳç такăнт. 24. Кай кунтан, шуйттан кĕвенти! Орау. Шуйттан кĕвенти вăл, пĕре çапсан лапчăтсах хурĕ. N. Ăх, шуйттан калти, çавă та путлĕ çын пулсан! (Говорят про третье лицо). N. Е, шуйтан чĕри! Те çакна çырнăран, те урăх япаларан — халĕ эпĕ лăплансах карăм пек. Якейк. Йăван шуйттанĕ хăйма çинă поль-хе! Çĕнтерчĕ 57. Шуйттан этемми, Якур! Орау. Тем шуйттан шăтăк алтса хунă кунта. Трхбл. Шуйттан чухне туса пĕтеретнем ăна! || Прозвище мужч. СТИК. Шуйттан Микити.

шукăль

шокăль, щеголь, франт; нарядно, щегольски. Икково. Вăл ача пит шокаль çӳрет (одевается франтом) Пшкрт. Шокаль çын = капăрланса çӳрет (щеголь). Б. Олг. Шокăль капăр çӳрет (форсун). СПВВ. ФВ. Чечен тăхăнакан çынна шукăль теççĕ. N. Шукăль тумланнă юлташĕсене курнă. ЧК. Шукăль Ваççа пек пĕчĕклех капăр тумланасшăн тем таринччен сикĕччĕ, пулать-кам ача! Ядр. Шукăль кантра çырас çук (девушки. Из свадебн. п.). N. Шуртан шукăль юратать, эпир шукăль пулаймарăмăр. || Жулик. N. Ай-ай, сан Ванька пит шукăль: мĕн шăхăлчине улталаса илсе кайнă. В таком смысле это слово употребляет молодежь. Старики же понимают под „шукăль“ красиво одевающихся людей, которые одеваются так, несмотря на бедаость. || Назв. киремети в овраге „Мальăм-хоçа“. Чебокс. Ăна (шокăле) асăнаççĕ нумайĕшĕ чирлесен, йомăçсене кошнă тăрах пăрахаççĕ çортасем, апат татăксем, йĕрĕхсем. Каçартăр вăл тесе мĕн осал ĕçсем тунă он омĕнче чирленĕ çын. || Назв. озера около Красного Яра (близ железнодорожного моста через Суру).

шулап

застреха. N. Шулап, желоб, коим прикрывается крыша драниц. ЩС. Шулап, желоб на коньке крыши. СПВВ. ЕС. Шулап — çурт çумне улăм тăма тунă йăвăç. СПВВ. ЕХ. Шулап — пӳрт тăрне шыв каймантан, хăвăл япалана чавса, хуплаштарса хураççĕ. Сред. Юм. Шôлап тесе чĕренче витнĕ хôралтăн чăн тĕрне хоракан такана пик чавса тунă пĕренене калаççĕ. Ст. Чек. Шулапа кĕрешрен варрине ырса кăларса тунă. Хăмалласкерсенĕн тӳпе кашта çинче выртакан пуçĕсене шулаппа витнĕ. Б. Олг. Тӳпе шолап вырăнне хăма çапас. Тӳпе шолап çине хораччĕ сысна çил çĕмĕресрен, иккĕ ик енне хĕрри шолап хораччĕ (ку еккине пĕрре, леш еккине тепре). Образцы 81. Тĕренче витнĕ пӳрт çине шулап витсе кĕтĕмĕр. ЧП. Лапка-лапка юр çавать, шулап пуçне шуратать. Сала 182. Кăвак-кăвак кăвакарчăн, шулап тăрăх чупкалать. Ядр. Кăлтăрик-кăлтăрик кăвакарçин, шулап тăрăх кускалать; шулап вĕçне çитсессĕн, ик çунатне шарт çапать. Такмак. Вăл (кăркка) виçĕ çулта виççĕ çĕре анман, шав хуралтă тăрринче шулап тăрăх çунатне çапса вĕçсе çӳренĕ. Тораево. Карчăк çывăрса карĕ, тет, пӳрт шулаппи хытă чĕтĕренет, тет (от храпа). || СПВВ. КМ. Шулап, тес. || С горбинкой? Альш. Сăмса чăвашăн лапка, сайра кăна пулат шулап сăмсаллă çын. || В переносном смысле. СТИК. Çăмăлкка çынна, ăс кĕрсе çитмен çынна: кун шулапĕ витĕнеймен иккен-ха, теççĕ. Е çав çын умĕнчех ăна каламан пек пулса: аслăксене хуратул улăмĕпе витнĕ, теççĕ. Ухмахрах çын ку сăмаха хăйне каланине сисеймест, тек илĕртнĕ хыççăн каят. || N. Шулап, затылок косы, в других говорах — тăрши, çава тăрши. Якейк. Шулап, обух косы.

шултăра

шолтăра, крупный. Истор. Славянсем шултăра çывсем пулнă. Альш. Ах аттеçĕм-аннеçĕм, урçа укçи шултăра, сума лайăх терĕнем. Урмай. Шултăра çип хутăри. Изамб. Т. Пиртен инçех мар, 25 çухрăмра шултăра вăрман пур. Ib. Ураписем те шултăрарах та, вунпиллĕкрен кая лармасть. N. Çыруна шултăрарах çырса яр. || Резко, грубо. Ст. Чек. Емелкке-Т. Шултăра калаçать. Говорит грубо. Сред. Юм. Шултăра сăмахлать, громко и точно. Череп. Шултăра çын шултара калаçат (говорит, не соблюдая приличий). Альш. Вăл сăмаха шултăра калаçат, ун хыççăн çӳреме çук. Он высказывается резко и сам себя хвалит. Сунчел. Атте сăмахĕ шултăра сăмах — часах ăнланса илеттĕм. Беседа. Сăмахĕсем шултăра, вăрçăллă, намăс, йĕрĕнчĕклĕ ирсĕр сăмахсем. N. Çак улахри хĕрĕсен чĕлхи шултăра ан тийĕр. N. Шултăра çын, не в меру развязный в речах. N. Эй шултăра ала! (Шапăлтатса калаçакана калаççĕ). || Неаккуратный, неловкий. Орау. Эх, шултăра! Майĕпе тыткалама юрамасть-шим япалана? (к неумело обращающемуся с вещами). Хирле-Сир. Елексантр вăл кĕт шолтăрарах (= япала çĕмĕрет, хĕрхенсе тытмасть).

шон

шонн, подр. звонкому удару. Шорк. Çамкапа столпа çомне шон! пырса çапăнтăм. Б. Олг. Ĕссĕр çын прене çомне перĕнсе шонн! Тутарчĕ — çамкиичен йон тохрĕ. || Подр. выстрелу в лесу. Шорк. Пĕри вăрманта шон! пăшал перет. || Подр. ударам топора в лесу. N. Варманта шон та шон порта сасси янăрать.

шурут

шорут, назв. растения, пырей. Agropurim repens. П. И. Орл. Д. С. Серг. № 11. Икково. Шорут соха-поç коптакиyе çĕмĕрет. Виçĕ пус. 26. Çĕре юсакан курăксем çук çĕрте коçтора, е шурута акма питĕ кирлĕ. Пазух. 11. Шурта шурут çулаççĕ. Н. Роман. Улăх тăрăх утмарăмăр, шурут тăрне хăртмарăмăр. По лугам мы не ходили, пырей-траву не топтали. I Назв. селения Шерауты Первомайского района. Янших. Б. Шурут чиркӳ шурă хут çинче, унăн мĕлки Самар шывĕ çинче, пĕвĕмĕрсем ырă çын умĕнче, шухăшăмăр атте-анне килĕнче.

шурал

шорал, побелеть. Ск. и пред. чув. 10. Тĕтре çӳрет шуралса, çӳлĕ ту тавра явăнса. N. Чавка кăвакарчинсене лайăх çитернине курнă, вăл шуралса кăвакарчинсен йăвине вĕçсе пынă. || Побледнеть. Хош-Çырми. Нар пек хĕрлĕ сăнăм шоралчĕ. Побледнело мое румяное личико. Икково. Пĕре шоралать, тепре хĕрелет. То бледнеет, то краснеет. || Линять, выцветать. Пшкрт. Якейк. Çийăм толли кăвак постав, шоралтăр, кивелтĕр. || Поседеть, состариться. ГФФ. Тантăш ăмма шоралнă? Ним туса та шоралман, порвăç тытса шоралнă. Отчего это поседел мой ровесник? Ни отчего другого он поседел, а поседел от житейских забот. Баран. 136. Ватăлса шуралса кайнă. N. Шурă тутăр çуса çакрăм, çил вĕçтерсе ӳкерчĕ; пирĕн атте хĕрĕ çын сăмахпе шуралчĕ. N. Ватăлса шуралнă çын. СТИК. Ашшĕпе амĕшĕ чист ватăлса шуралса карĕç. || Хош-Çырми. Çорăм пуçĕ килет шоралса. Занимается белая заря. || Созреть (о хлебах). N. Тырă шуралнă. Шуралса иртнĕ.

шурат

шорат, белить, сделать белым. Баран. 105. Хире çĕнĕ юр ӳксе шуратсан... N. Аннен кăмаки шур кăмаки, сыпне порпа шоратнă, килес килет, кас (= каяс) килмест. ТХКА 29. Кĕпе таврашне çăвать, кĕпесене лайăх шуратать. Янгильд. Пирсене йор пĕтиччен часрах шоратса хораç, теççĕ. Вута-б. Пирсене тĕртсе пĕтерсессĕн, кĕл çине хурса шуратаççĕ. Кан. Улмуççисене акшар шывĕпе шуратмалла. || Чистить (картофель), лупить (яйца), сдирать кору (с дерева). О сохр здор. 55. Тата çĕрулмине нихçан та хуппине шуратса пĕçерес пулмасть. N. Хулăнтарах шуратап хуппине, срезаю шелуху потолще (у картофеля). Хош-Çырми. Пĕр çарăкне кăларса шоратрăм. Выкопал я одну репу и облупил ее. N. Çав сехетрех çил явашлансан, прийомне чакарас пулать, астумасан — шултра, хуппине шуратса анчах кăларма пуçлать (на ветряной мельнице). Б. Бур. Шурă-шурă çăмарта, чут-чут шуратмасĕр çиеттĕм. N. Çуркунне пулсан, ялсенчи çынсем, хăйсен сачĕсенчи йывăçĕсен хуппине юр айĕнче темĕскер кăшласа шуратнине курсан, час-часах тĕлĕнеççĕ. Пуринчен ытла çамрйк йывăçсене (улмуççисене) кăшласа пăсаççĕ. || Заставлять бледнеть. НР. Çыв сăмаххи, ай, ыр тумасть, хĕрлĕ сăна шоратать. От людских пересудов добра не будет, от них бледнеет румяное лицо. В. Тим. Вунĕ пӳрне вĕçне вĕре-вĕре хĕп-хĕрлĕ чĕреме эп шуратрăм. ГФФ. Ялти йăвăр ячĕшĕн хĕрлĕ сăна шоратрăм. Из-за людских пересудов побледнело мое румяное лицо. Хош-Çырми. Нăр пек хĕрлĕ сăнăма шоратрĕ. Заставило побледнеть мое румяное лицо. N. Карта хĕрнчи шор ути, потек çисе шоратрĕ; пирĕн атте хĕрĕне çынсем çисе шоратрĕç. Пазух. 55. Кăчуне самани те, ай, йывăрри шуратать-çке хĕрлĕ те, ай, чĕрене. || Переносно — засеять. Кан. Вара Уйкяс халăхĕ суртланă вăрлăхпа анисене шуратса хăварчĕ. ТХКА. 128. Хура çĕре шуратма вăрлăх валли çакă çул çити-çитми тетпĕр-ха. || N. Шурăмпуç шуралса килни чух хĕр пуçне шуратса каятпăр. || Губить. Ау 178. Йыснаçăмах Якур пур, сар хĕр пуçне шуратать. || Давать подарок. Якейк. Пирĕн ăратни олтă кил, олтă килте отмăл çын, отмăл çынна шоратсан (парне, кĕпе парсассăн), пирĕн çынах полăттăнч.

шурăх

стать бледныи, побледнеть. К.-Кушки. Шурăхнă (недолго), щурса кайнă (на момент). N. Скамье çинче çамрăк, шурăхса кайнă çын ларнă. О заступл. Халĕ ахал те тек пӳртре ларса шурăхса кайрăн. Туперккулёс. 25. Начар ӳсет, шурăхса каять. Чĕр. чун. яп. й.-к. пур. 9. Теприсем пурăнма кирлĕ япаласене вăрçса илеймесĕр шурăхса типсе ларĕç. Юрк. Тарăн çырма тăрăх хурлăхан ирхи сывлăмпа шурăхрĕ. Ib. Хирти курăк шурăхсан, каят хирĕн илемĕ. || Линять. Яргуньк. Шурăхса кайнă пустав. N. Хамăр ялсен хĕрĕсем шур укçалла шурăхнă.

шуç

ползать. СПВВ. КЕ. Шуç — урапа утни мар, хырăмпа шуса пыни. К.-Кушки. Хырăмпалан шуçса пычĕ (полз). ЧП. Çĕрте çĕлен шуçать-ĕçке. Яргуньк. Яш çын çуни шуç хыçлă, улах тĕлне çитсессĕн, лаши утин те, çуни шумасть. || Двигаться. N. Хайхискер ку вăрттăн шуçса вырать те, кăна яр-ил уринчен хайхи тăрнана. N. Йăвăç пахчи енчен шуçакан тӳлек çил. || Скользить. Слеп. Ора шоçать, скользит. Якейк. Ат ĕçки, мĕн ĕçки, чутах шуçса йолаттăмч. Собр. Çав Тĕрлемес Анукĕнчен чут çиç шуçса юлаттăм.

шуç

жесть, белая жесть. Я. Карм. Шуç, жесть, а в Хорачка — шорă хĕçтĕмĕр. Ала 31°. Пирĕн çони шуç котлă, çутти юлтăр çул çине. Пшкрт. Яш çын çони шоç котла. N. Шоç кот çуна çине ларас ят ан ту. Икково. Çона илтĕм, шоçĕ çок; арам илтĕм, осси çок. Орау. Çут шуçпа тĕплесе тунă çуна. М. Туваны. Тумккă лаши тур лаша, çийĕ-пуçĕ çара шуç. Хурамал. И шуç пустарнă тыткăра тыттарса кӳртер, терĕр пулĕ. || Начерт. 206. Шоç, белая медь. || Бляха. Ядр.

шут

шот, счет (число, количество). N. Укçа шучĕ, счет денег. ПТТ. Вăйçăпа çăмарта çĕклекен çăмарта шутне тултармасăр пымаççĕ. N. Хут пĕлекенсен шучĕ, число грамотных. N. Кулленхи шут, текущий счет. Шурăм-п. № 19. Хăшĕ, кĕлте шучĕ кая ан юлтăр тесе, кĕлтисене тултармасăрах çыхаççĕ. Регули 1283. Шочĕпе мĕн чол тохнă, он чол парăп. N. Редакци вара хăй шучĕпе кĕнекесем кăларĕччĕ, тесе çырнă. Якейк. Ати улĕ виççĕччĕ, шот шотлама ларсассăн, шотран ытлашши эп полтăм. Ib. Хĕрсе хĕвел тохнă чох хĕр шотĕнчен кăларатпăр, хĕрсе хĕвел аннă чох арăм шотне кĕртетпĕр. Çĕнтерчĕ. 49. Эпир шутран тухрăмăр. Шорк. Шота кĕнĕ. Вошел в число, считается вместе с другими. Ib. Хĕр шотне кĕнĕ. Сред. Юм. Качччă шотне кĕмесĕрех аллантарчĕç. Туперккулёс 15. Тепĕр тапхăр этем каччă шутне кĕме пуçласан чирлеме тытăнать. N. Хĕрарăмсем, эсĕр те халь этем шутне кĕтĕр. Сред. Юм. Çôратса янă çын та шôтне толтарма. (Пôлмас çын çинчен калаççĕ). Кан. Çакăнта ĕçлеме 16 çынна рапоччи шутне илиĕ. ППТ. Унăн çуртĕнчен нихçан та чир-чĕр тухмас, ĕмĕрне çын шутне кĕреймес, теççĕ. N. Çын шутне кӳртместчĕç. N. За человека не считали, ни во что не ставили. ТХКА 22 . Эх, мухтанчăк, вĕçкĕн таракан; халăх шутне кĕместĕн; чупассипе антратрăн; пуçа каçăртса, уссине тăратса çӳренипе пурнăç пулать-и вара! Кан. 1927. Çын — çын шутĕнче пултăр, выльăха — хăйне вырăн пултăр. Ib. Ялтан Крикорйĕв лашине ватă лаша шутнех кӳртсе çырса янă. Эпир çур. çĕршыв. 16. Çак урам пирĕн урам шутĕнчех: ăна та пирĕн урампа пĕрлех Чăрăш теççĕ. Шорк. Шотран тохнă, вышел из числа, не считается. Ib. Çын шотĕнчен тохнă. Сред. Юм. Шôтран тôхнă. (Говорят о стариках, которые по старости ни на что не способны). Пшкрт. Шотран тохнă çын = иртсе кайнă çын (избалованный). Шорк. Стакканĕ ĕнтĕ стаккан шотĕнчен тохнă. Стакан вышел уже из употребления, не годится для употребления. Ib. Шотран кăларнă. Его выключили из числа..., его не считают за... Ib. Она çын шутĕнчен кăларнă ĕнтĕ. Вишн. Çапла ĕнтĕ, уйрăм çирĕм сăра курки шыв ĕçместпĕр пулсан та, хамăр ăша тĕрлĕ апат çисе, çапах çав шутран кая илместпĕр. Б. Олг. Калля килетпĕр ĕне кĕтӳ пек, шот та çок çĕмĕрĕлнĕ халăх. || Разряд. Кан. 1929. Капла пуян шутĕнчен юлсассăн пĕтетпĕрех уш. || Время, срок. Панклеи. Тепĕр эрнерен ачана киле каяс шут çитет. С. Янгильд. Микихвăрăн салтак шочĕ пĕтрĕ. Микихвăр пĕр хĕç илчĕ те, киле килме тохрĕ. Собр. Вăрман хĕрне пас тытат, тăкăнас шутпа хăй тăкăнат, пирĕн те каяс шут çитет.|| Мысль, желание, цель. Сюгал-Яуши. Ман юлташа темскер шут килсе кĕчĕ те, мана калать... Кан. 1929. Пĕрлешӳллĕ хуçалăха пĕтерес шутпа тĕрлĕ киревсĕр суя хыпарсем сарчĕç. КС. Çими пĕтнĕ тиччĕç, тырă ыйтма пыман-ши вăл? — Çав шутпала пынă пулмалла та, хăяймарĕ пулмалла. А.-п. й. 32. Сурăх таки, йăвăç тураттинчен вĕçерĕнес шутпа, сулланма тытăнчĕ. N. Шурă кайăкăн çунат çук, çӳле улăхма шучĕ çук, ӳт чĕлхенĕн шăмми çук. N. Килти шутпа — начар, кунти шутпа юрат. По-домашнему — плохо, по-здешнему — хорошо. Кан. Ман шутпа çакна тусан аван. В. Олг. Карав пăрахăç полчĕ вара çав. Авалхи шотпах порăнма полчĕ (по-старому). Слеп. Онăн хăй шочех-ĕçке-ха, каласа та ӳкĕте кĕмест. || Дело. Б. Олг. Шот полчĕ ĕнтĕ перĕн, çораçнă шот полчĕ (дело сделали, сосватали). || Значенне. N. Пĕр шутах пырать. Имеет одинаковое значение. || Завражн. Ялти теçетник шочĕпе çӳретĕр çулталăк хошши. Пусть служит в качестве десятника, пусть служит десятником. Ib. Салтак шочĕпе салтак шаловне (шалуне) илсе порăнтăр. Турх. Ăмăрт-кайăк шучĕпе чавкана чыса хунă, тет. НР. Сатри кайăк сар кайăк, кайăк шутне кам шутлать. В саду птичка-иволга, кто сочтет ее за птичку. А.-п. й. 38. Пырасси пырăп та-ха, анчах эс мана мăкариччи шучĕпе кавас ĕçтер, тет тилли. Регули 1284. Япала шочĕпе саплать. || Бгтр. Юрламасăр шут килмест. Ib. Йысна черки çут черки, шалт ĕçмесен шут килмесг. Ib. Акка курки сар курки, шалт ĕçмесĕр май килмест те саркаланма шут килмест. Ст. Чек. Апла калаçмасан капла çук, юрламасан шучĕ çук. N. Якур пит кулмалла сăмах шучĕ те каламарĕ. || Хора-к. Вонă пăт тырă полсан, пилĕк пат сотса какай ил, çав шотах ларĕ. || Сред. Юм. Ĕçне туниех çôк та çапах кайса шôтне турăмăр. Ib. Ĕçне тăвасса нăмаях туман та, çапах тунă шôчĕ пôлчĕ ĕнтĕ ô. N. Малалла кайнă шочĕ полчĕ. Было что-то вроде наступления. || Шурăм-п. № 22. Шут пĕлмен çынсене хисеплемеççĕ те, çавăнпа халь пурте шут вĕренме тăрăшаççĕ.

шута хур

ставить в счет, считать, считаться. || N. Çын шутне хумастчĕç. И за человека не считали, ни во что не ставили.

шутлă

считанный, содержащий определенное количество, считанное время; счетом. Сунт. Сирĕн кукăрсем шутлă. Пир. Ял. Хĕрлĕ çар слушпинче шутлă пурăнтăм. НТЧ. Ăна чӳклеме мĕншĕн апла шутлă пĕçернине пĕлместĕп. || Известный, видный. Çĕнтерчĕ 49. Ним мар çынсемех шутлă çынсем пулса тăчĕç. Чăв. юм. 1924. 55. Ама-çури шухăшлать: ку хĕр пир тĕртме ан вĕрентĕр, ялта шутлă хĕр ан пултăр, тет. || Умеренный. N. Апатран, ĕçес-çиесрен шутлă пулма хушаççĕ, шутсăр ĕçсе çиме хушмаççĕ. || Имеющий думу, намерение. Сюгал-Яуши. Уп патне ырă шутлă çынах ан кайтăр, тесе калать, тет, пĕр çын.

шутсăр

шотсăр, без счета, бесчисленный, неясчислимый, несчетный. Сĕт-к. Пĕр вакра шотсăр çерçи сикет. (Хоранта шыв вĕрени). || В качестве усилительного слова: очень, необычайно, необыкновенно. Ала 84. Вăрманпа пырсан-пырсан ларать, тет, пĕр çурт, ним шутсăр аван, тет. А.-п. й. 29. Карчăкпа старик хăйсен такисене питĕ юратнă, шутсăр ачаш пăхса усранă. N. Кашăк илес терĕм те, кашăкки ытла шутсăр хаклă. Капк. Шутсăр паха пар вĕсем. N. Шутсăр чее старик иккен эсĕ, Рахмав Иванович! N. Аннесем шутсăр хăратчĕçĕ. N. Манăн унăн чухне шыв шутсăр ĕçес килетчĕ. Кан. Питĕ шутсăр вăйлă çумăр çунă. N. Хам шотсăр колянап, çӳç йохса тохрĕ. Пшкрт. Шотсăр солят. || Безвестный. Стерлит. Пирĕн пек шутсăр хĕрсене çын йӳпсĕнмест, куç ӳкмест. || N. Ку ачи шутсăрах. Вăл супса иртсе кайман. Лашине тăратрăм, тет те, выртакан лаша патне пытăм, тет.

шух

шох, резвый, бойкий, шаловливый; легкомысленный, ветренный. См. шухă. Изамб. Т. Шух çын, шух ача, шух хĕрача, шух лаша. N. Шух, не соблюдает мелких правил приличия. Якейк. Шох çын тесе лайăх порнман (оповедении) çынсене калаççĕ. Шибач. Шох (ясар çӳрет). Ау 221. Хĕр чуне шух çӳресен, кайсан йывăр килмĕ-ши. С. Тим. Шух = вичĕкĕн. Ib. Маттур çуралтăмăр, шух ӳсрĕмĕр, çичĕ юта епле юрăпăр-ши? Ст. Чек. Шух, шалун. Ib. Ун ачи шух, ялан çапăçса çӳрет. Хурамал. Пĕр çĕрте ларса тăман ачана шух ача теççĕ. || Пугливый (о лошади). В. Олг. Ох шох, лаша шох, лаша шох мар, хамăр шох хамăр шох мар, хĕрсем шох. Зап. ВНО. Шух лаша, пугливая лошадь. Якейк. Шох лаша, час хăракан лаша. Хурамал. Лаша хăй патне ямасăр хăраса тăрсан, шух лаша теççĕ. N. Тиха пит шух: тытмалла мар, амăшне çитрĕ. N. Тиха пит шух: чармалла мар, амăшне çитрĕ.

шухлан

шохлан, становиться бойким, резвым, резвиться, шалить. Ст. Шаймурз. Халь шухланнă тесе ан калăр. Образцы 29. Кирек ăçта пырсассăн та, пит шухланса пирĕн халь çӳрес мар. || N. Ӳсĕр çын мĕншĕн шухланнине кам пĕлмест? || Начерт. 206. Шохланас, борзиться.

шухăшла

шохăшла, думать, обдумывать, мыслить, помышлять, размышлять, намереваться. Букв. 1900. Сăмаха шухăшласа кала. А.-п. й. 105. Хĕрĕ — шухăшлать те, çапла калать... Дочь подумала и так ответила... ГФФ. Калла-малла шохăшласан, калла та малла шохăшласан, икĕ те коçран коççоль йохать. Как подумаешь хорошенько да подумаешь обо всем из глаз льются слезы. Хурамал. Шухăшламан чухне çав çӳретĕн, шухăшласан чĕлхи çыхланать. Когда я не думаю, то хожу себе спокойно, а как стану думать, немеет (путается) у меня язык. Сорм-Вар. Эсĕ ăна ху шухăшласа тупас çук. Тебе этого не выдумать. А.-п. й. 80. Пĕрре вăл шухăша каять: „эпĕ вĕт нихăçан та пăрçа акса курман, çавăнпа манăн тырă пулмасть-тĕр“, — тесе шухăшлать. N. Апла пулсан та, лашасене кантарарах тытма шухăшламаççĕ. Кирлĕ-кирлĕ мар ĕçсемшĕнех ăçта килчĕ унта хăвалаççĕ. КВИ. Этем çапла шухăшлать, хăй ăшĕнче савăнса. Ib. Асап килсен, хĕн килсен шухăшласа ларатăп. А.-п. й. 83. Ĕлĕкхи пек кăçал та пăрçа акса пăхмалла мар-ши манăн тесе шухăшлать вăл. Шухăшлать те, çуркунне каллех пăрçа акса хăварать. Ib. 93. Пĕр-ик эрне иртсессĕн, куланайне татсассăн, каллех Сахар шухăшлать. Ib. 61. Пуçне чикнĕ те, çакăнтах шăнса вилмелле пулать пуль ĕнтĕ, тесе шухăшласа ларнă. Ib. 31. Ну кусене çисе яратăп ĕнтĕ, тесе шухăшласа пырать. Юрк. Уткаласа çӳресен-çӳресен, тата çапла пилĕк-улт сăмах каласан, тата мĕн çырассине шухăшласа çӳрет. СТИК. Шыв кайнă вăхăтра çула тухса кайма ан шухăшла вара. N. Мĕн каламаллине малтанах шухăшласа хурас пулать. Ала 4. Çав вăл шухăшланă тĕлĕнчех вăрман пулнă, тет. N. Хайхийĕн шухăшланă ăсĕ сая кайрĕ, тет. В. Олг. Качака шохашлат: тӳрĕ çынсам çок, тесе. Н. Сунар. Ăсли шухăшличчен ухмаххи çапса ӳкерет. (Послов.). С. Айб. Шухăшлайман чухне шухăшăм çук, шухăшласан пуçăмсем çаврăнаççĕ. Альш. Шухăшламан чухне шухăшăм çук; шухăшласан çамрăк пуç çаврăнать. Ст. Чек. Шухăшлаççĕ пуль ăшĕсенче (про себя). С. Тим. Эпир шухăшлатпăр малалла, пирĕн шухăш юлат каялла. N. Шухăшлах пуçларĕ. Виçĕ пус. 19. Юсас теме шухăшламалли те пулман унăн. Ала 11. Выртсассăн-выртсассăн, хайхи ватă хуçа каллех çамрăк хуçа арăмĕ патнелле шухăшла пуçларĕ, тет. Изамб. Т. Ун пек ача-пăчапа пурăнаç тума шухăшла. Вот и поживи с такими оболтусами. || Соображать. А.-п. й. 71. Пӳрнеске кашкăр хăлхинчен тухса, шухăшлама тытăнать. Юрк. Ăна-кăна пĕрте хам тĕллĕн шухăшласа пĕлейместĕп. К.-Кушки. Ăна-кăна шухăшлакан çын мар. Он бесшабашный человек. || Сравнивать. N. Халĕ те вăл, ĕлĕкхинчен шухăшласан, пит начар хула.

шухăшларăшле

по мысли, по представлению. N. Çын шухăшларăшле, вилнисем чĕрĕлсе тăрас çук.

шухăшласа ил

додуматься, вдумываться, сообразить. N. Çавăнтан шухăшласа ил. Ал. цв. 5. Шухăшлать, шухăшлать, шухăшласа илеймест. Чăвашсем 12. Çын сехметсĕр пулмасть, пĕр-пĕр япала ыратнă вăхăт та пулать, вăл юмăç тăвас ĕç мар, ăна шухăшласа илмеççĕ.

шухăшлă

с мыслью, с думой; озабоченный, вдумчивый. N. Пуçлăх хăй те çав шухăшлă пулнă. Альш. Шухăшлă пурăнакан çын мар вăл (мало думает о жизни).

шухăш тыт

намереваться, надумать, задумать. А.-п. й. 84. Пиччĕш ылттăн сумккă туяннипе савăнсах кайрĕ, хăйсен таврашĕсене, пуянсене пухса хăналантарма шухăш тытрĕ. Ib. 21. Такасем кашкăр пынине сиснĕ те, ăна улталама шухăш тытнă. Чăв. еп. пур. З8. Пуйма шухăш тытса юлашки выльăхсене сутнă. N. Хăй çĕрне пăрахса кайма шухăш тытнă. Чăв. еп. пур. З4°. Çак юмăç шухăшне тытакан çын ним намăса та пĕлмест.

шӳтле

шутовски, в шутку. || Интересно. Альш. „Ан кулăр: хамăр та çаплах пулăпăр ӳссен, ан хăра!“– тет пĕри. „Çапла та, шӳтле вĕт-ха“,— тет тепĕри. Ib. Хай ĕлĕк пĕр шӳтленĕн туйăнакан юлташ япали кăмăла та килекен пулать. Сред. Юм. Пит шӳтле çын мар-и ô, мĕн те пôлса туса кôлтарать-кôлтаратех ô сана, апла кôлтараймасан мĕн те пôлса шӳтле сăмах тôпса калать те, эс такки кôлан-кôланах. || Шуточный, шутливый.

шăв

вода. См. шыв, шу. Шумш. Шăвĕ-качки старахра? — Мăкăр ĕçсе янă, тит. Регули 55. Шăва кĕмелли çĕре кайăпăр. Ib. 742. Шăва кайса вилчĕ. Якейк. Тĕлĕнмелле, ачасем шăва пит час каяç (легко тонут). || В переносном знач. Якейк. Эп хам вырăна çын хăвармасан, киличчен вырăн шăва каять (другой займет мое место). || Пот. Бгтр. Хура лутра хĕрĕшĕн хура шăва ӳкрĕмĕр.

шăкăл-шăкăл

подр. мягкому звуку трения. Стюх. Тĕнĕлне сĕрнĕ урапа шăкăл-шăкăл туса анчах пырать (мягкий звук трения). || Подр. быстрой речи беседующего. Яраба-к. Икково. Шăкăл-шăкăл поплесе лараççĕ. || Переносно. СПВВ. Шăкăл-шăкăл пурăнни — пĕртте урлă-пирлĕ вăрçса пурăнманни. Ib. Эсир йытă пек харкашсах ирттертĕр, çын ачи-пăчисем пур, шăкăл-шăкăл кăна пурăнаççĕ.

шăлкала

учащ. ф. от гл. шăл; гладить. Янтик. Шăлкала, гладить, ласкать. ЧС. Çавăнтан кайран Илюç ятлă çын пычĕ те луç патне, аллипе луçăн ăмăрне, ури пĕççисене шăлкаласа: „Стой, стой“, тесе ачашлакаласа тăратчĕ ĕнтĕ, хайхискере луçĕ малти урисемпе хăй айне кукалерĕ-илчĕ.

шăл

зуб. Изамб. Т. Ачанăн шăлĕ шăтсан, ăна малтан куракан çынна: эсĕ ку ачана кĕпе тăхăнтартмалла ĕнтĕ, теççĕ. N. Шăл шăтни, зубопрорезание. N. Шăл тухнă вăхăтра кастарма юрамасть (оспу). N. Вăй çитменнине шăлпа, теççĕ. Альш. Эпĕ хам шăннă, шăлсем хире-хирĕç шак-шак тăваççĕ. Ал. цв. 10. Тӳрĕ хуçанăн хăранипе шăл çине шăлĕ тивмест. Артюшк. Ман пур шăлсам та ыратса ирттерчĕç. Янтик. Сан шăл ыратать-им? (Спрашивают тогда, когда спрашивающий сомневается в болезни, или думает, что у него вовсе не болит). Ib. Сан шăлу сурат-им? (Спрашивают тогда, когда более или менее определяют болезнь человека). Орау. Шăл ыратакан çынсем пыркаларĕç-и? В. Олг. Си шу ĕçсен шăла тиет (ломит зубы, скоро проходит, если после горячего выпить холодной воды). Шурăм-п. Сахăр ан хышла, шăлусем пĕтеççĕ. Букв. 1900. Эй, пăхма анчах илемлĕ-ĕçке! Çи-халь ăна, çăварна пĕр шăл та хăвармĕ! — тесе пырать, тет, хăй нимĕн тăвайман енне. Якейк. Шăл ларттар, вставлять зубы. Çĕнтерчĕ 6. Манăн шăлĕсем те çукрах та, эпĕ кăчăртатнине пĕлместĕп. Янтик. Сан шăлсем пиçĕ-ха, эс çак хыт татăка та çимелле. N. Ман икĕ енче икĕ шăл катăлса ӳкрĕç çори таран. N. Катăк шăл. N. Эпĕ хама хам сыхланаймарăм, лаша шăла тутипе персе хуçрĕ. Якейк. Шăл коч тапранчĕ. Зуб расшатался. Н. Лебеж. Хура вăрманта шĕшкĕлĕх, шĕшкĕ тăрри сарă мăйрă, çав сар мăйăра катакан шăлĕ тĕпĕ пушанĕ. Яндобы. Пăт чĕреспе кĕлете кӳртрĕм, ерипе, чӳрече çинче шӳтертĕм, ерипе, увăç тупанпе типĕтрĕм, ерипе, шăл тупанпе хăйăрларăм, ерипе, йĕкĕрлчепе авăртрăм, ерипе. Альш. Ман шăла хурт çиет, шăл сурат. А.-п. й. 30. Вут умĕнче хĕртĕнсе ларакан качака такипе сурăх такине курать те вăл: кусене халех çисе яратăп, тесе, шăлĕсене шатăртаттарса пырать. Ib. 52. Ну халь сана çисе яратăпах, тет шăлĕсене качăртаттарса (кашкăр). N. Микулай çине куштансем час-часах шăлĕсене хăйраса тăнă, час-часах кулнă. N. Хресченсемпе улпутсем пĕр-пĕрин çине шăл хăйраса тенĕ пек тăраççĕ. СТИК. Вăл такçантанпах шăлне хăйраса тăрат та-ха (ждет получить лакомый кусок в виде награды или милости), те пулĕ темĕн. Кан. Çынсем ĕçнĕ чух тата шăла йĕрсе ларас-и? А.-п. й. 88. Шăлне йĕрсе, ахăрса кулса сĕлтрĕ Сахара. N. Шăлна çырт та чăт. N. Ним тума та çок, тӳсес полать, шăла çыртас полать. Сред. Юм. Шăлна çырт, молчи, прикуси язык. Кама 10. Паян темшĕн шăлна çыртнă эсĕ? Сред. Юм. Шăлпа çыртса тортас патне çитрĕм (очень рассердился). СТИК. Шăлне çыртса ларат. Сердится, но удерживается вылить злобу. ГФФ. Шăл хошшинчех усраттăмччĕ. Берег я ее (песню), хранил меж зубов. Ст. Чек. Шăл хушшине хума çăккăр çук. (Говорят о бедности). Вишн. 67. Шăл хушшисене тата шăрпăкпа е йĕппе чакаласан та пăсăлать. Сунчел. Пĕчĕкçĕ чӳне эпĕ пĕчĕкçĕччĕ, шăл хушшинчи мăйăр тĕшĕччĕ. Альш. Çакă тăвансемпе ĕçсе-çини халĕ шăл хушшинче пур пекех. Изамб. Т. Вăл сана час-часах шăл хушшине хĕстерет (шăл хушшине хурат). Микушк. Тăшман шăлĕ хушши сайраран (зубы врагов не коснулись нас). N. Çав шуйттанăн çивĕчĕ шăлĕ айне кĕрсе ӳкес марччĕ. N. Тĕп пултăр – шăлĕ-масарĕ. (Скажет, кто не жалеет зубов). Синьял. Эпĕ питĕ лайăх ӳсрĕм вонçичĕ çула çитиччен, вунçич çула çитсессĕн, çын шăл айне хĕсĕнтĕм. Ядр. Пире апи çуратнă, чул хушшинче çуратнă. Шăхан ту хĕрĕнче ӳстернĕ, çавăнпа эпир çын шăль (= шăлĕ) айĕнчен тухаймастпăр. Сĕт-к. Ял варĕнче çитĕнтĕм, çын шăль (= шăлĕ) айĕнчен тохимарăм. Шорк. Çинĕ чухне шăл айне темĕскер лекрĕ (на зуб что-то попало). Кан. Аран шăл витĕр калаçать. Юрк. Эрех ĕçекеннисем, пĕр чĕнмесĕр, йăл-йăл-йăл шăл витĕр кулса анчах тăраççĕ. Баран. 23. Куç курать те, шăл витмест. Хоть видит око, да зуб неймет. Чураль-к. Каçтăркан çырли çима тутлă, çима тутлă, шăл витмест. Ст. Чек. Аçтăркан мăйăрĕ çиме тутлă, катма тăтăм, шăлăм, ай, витмерĕ. Ай-ай, савнă тусăм, хура тусăм, илме тăтăм, шăлăм, ай, витмерĕ. П. Федотов. Ватă карчăкăн мĕне шăл витмест? Ст. Чек. Шăлне çиет. (Говорят о том, кто во сне скрежещет зубами). Полтава 96. Шăл çĕмĕрсе ылхану (скрежет), ăнран кайса калаçу, халăх сасси кăшкăрни, туп янтраса çĕмĕрлни, тупăртатса чуптарни, лаша хуйса кĕçенни – пур енчен те илтĕнет. || Зубец, зазубрина. || Зубья (у пилы, берды, бороны, гребня, чесалки). Ст. Чек. Виçĕ хĕç шăлĕ. || Пальцы шестерни (на мельнице). Сюндук. Изамб. Т. Ул урапан хĕрринче шăлсем пур. || Спицы (у телеги). || Копылья (у саней). Изамб. Т. Çуна тупанĕсем çине шăлсем лартаççĕ. Пазух. З6. Çунаçăм, çунаçăм, ай, сакăр шăл, сакăлтана каймин, ай, юрĕччĕ. || В переносном знач.— зерно. Трхбл. Пĕр шăл тырă та çук. Нет ни зерна хлеба. Ст. Чек. Куштансем мукаçей кĕлетне пĕр шăл тырă хывмарĕç (не дали ни зерна хлеба в общественный магазин). Т. VI. 30. Тăррине чакан пек пар, тĕпне хăмăш пек пар, пуç çумне пуç хуш, шăл çумне шăл хуш. (Из моленья). || Комочек (соли). Якейк. Пĕр шăл тăвар, кусочек каменной соли. Сорм.-Вар. Сыпрăм-пăхрăм шӳрпине, виç шăл тăвар кирлĕ мĕн. N. Вĕсем час-часах пĕр татăк çăкăрсăр, пĕр шăл тăварсăр ларнă. || Штука, единица. Т. VI. Пĕсмĕлле пĕр турă, така пĕр шăл пулсан та, кĕлте çыххи пушă пулсан та, çĕрĕк пăяв пĕр шăл пулсан та, сысна пĕр шăл пулсан та, эсĕ ан пăрах, хаярлă куран кайнă пулсан та, çын çиллисемпе пулнă пулсан та... (Из моленья). || См. тура-шăл.

шăл-йĕрен

скалозуб. КС. Шăл-йĕрен, улыбающийся постоянно, или с оскаленнымн зубами. СПВВ. КЕ. Шăл-йĕрен – яланах шăлне кăтартса çӳрекен çын.

шăлкăн

льстец, подлиза. СТИК. Çын патне йăпшăнакан çынна шăлкăн теççĕ, унтан шăлкăнчăк теççĕ. Ib. Ай-ай шăлкăн пит, епле шăлăнат. СПВВ. Шăлкăн, шăлкăнса калаçакан (= япшар).

шăлкăнчăк

льстец, подлиза. СТИК. Сан пек шăлкăнчăка кам курман, çын патне шăлкăнса кăна пыратăн вĕт.

шăлтăрт

подр. оборванному стуку (стучанию). Б. Олг. Перĕн хапхаран тохса карĕ çын, эп коримерĕм такам, паллама полмарĕ, алăк сасси илтĕнчĕ, шăлтăрт тутарса хуарчĕ. ЧП. Шăлтăрт тесе уçăпăр (хапхана). КС. Алăкне шăлтăрт çаклатса лартрĕ. Ib. Пĕчĕк чӳречене (алăк патĕнче, хыçал енче) шăлтăрт хуппăрĕ. Рак. Шăлтăрт! турĕ, шăтăкне кĕчĕ. (Çăраççи). Ст. Шаймурз. Шăлтăрт турĕ, шăтăкне кĕчĕ кайрĕ, туп. (Вăл пулĕ çăраççи шăлтăртатни). N. Çăраççийĕм шăлтăрт ӳкрĕ, уйăх курчĕ – илмерĕ, хĕвел курчĕ – илчĕ. (Тăм ӳкни). СТИК. Шин пушаннă урапа уттарса пынă чух шăлтăрт! шăлтăрт! туса пырат. Якейк. Кĕлетре темĕскер шăлтăрт! турĕ. Что-то упало и звук получился какой-то неопределенный. Хурамал. Япала шăлтăрт тӳрĕ. || Подр. звуку медных денег. Стюх. Курки кусса пырат-çке, укçи шăлтăрт тăват-çке. || Шибач. Шăлтăрт патăм. Тюрл. Шăлтăрт эп она патăм (чистоганом), татрăм. || Рак. Пăрçи шăлтăрт тусассăн, тăрни чупса пырат-çке.

шăмаккай

назв. растения, дудник. Ала 65°. Сĕм вăрманти шăмаккай çын курмасăр ватăлнă.

шăмат-кун

суббота. Ст. Чек. Шăмат-кун кăнтăрла иртсен ака кăларма тиркенĕ. N. Шăмат-кон — хорт çинĕ кон акас мар-ха, тăхтас, тенĕ. N. Шăмат-кун сывă мар çынна хура кĕпе тăхăнтарсан, çын вилет, теççĕ. N. Шăмат-кун сырнă çăпатапа выльăх картине кĕрсен, выльăх хунамасть, теççĕ. Трень-к. Чăкăртан киле тавăрăнма инче пирки эпĕ киле шăмат-кунсенче анчах тавăрăнаттăм.

шăмат кĕпçи

то же, что шăмак кĕпçи. Б. Шатьма, Торп-к. Мыслец, Чертаг. Шăмат кĕпçи, назв. растения, коровка. Яргуньк. Çӳпçе çине çӳпçе, чĕн тăрĕнче шăрчĕ. (Шăмат кĕпçи). Курм. Уй варринчи шăмат кĕпçи, хăнча вырăнче çĕрни пор. Сар та чипер хĕрсене хăнча ялтан кăларни пор. Якейк. Шăмат кĕпçи кĕлеткемч, йот çын касçа каясран ати касса хоринччĕ. Шумш. Пĕр вăхăтри шăмат кĕпçине суйлăр, ачасем, ыррине.

шăмăллă

костистый, костлявый, костяной. Виçĕ пус. 19. Хыта шăмăллă, выльăх çимен йӳçĕ курăксем анчах кашласа ларнă. N. Çул хĕрринче çын ури шăммиллĕ ата выртнă. Около дороги валялся сапог с костью ноги.

шăн

замерзать. N. Витрери шыв шăнса ларнă (совсем). N. Витрери шыв шăнса кайнă (не совсем, но значительно). Витрери шыв шăннă (только подернулась льдом). Орау. Шывпа шăнса ларнă вулашка. Альш. Акă ĕнтĕ мĕн тумалла, ку шуйттан пăр çине шăнса ларчĕ. Янтик. Кантăр кӳлли пĕтĕмпех шăнса ларнă. Шурăм-п. Хĕлле, Атăл шăнсан, ку ял витĕр пысăк çул иртсе кайнă. N. Ку пĕвесем шăнаççĕ-ши, шăнмаççĕ-ши кăçал?... N. Кӳл лайăхах шăннă, çуран çынсем урлă çӳреççĕ те ĕнтĕ. Орау. Кӳл шăнса ларчĕ. Ib. Пĕвесем шăнчĕç. Ib. Пĕвесем шăнса ларчĕç. Баран. 82. Шурлăхсем, тĕпсĕр кӳлĕсем шăнса хытса лараççĕ. Букв. 1900. Çăрттан чăмах пырать, пăрĕ шăнах тăрать. Б. Янгильд. Çапла пĕрре, пăр шăннă-шăнман, ачасем тимĕр тăрмалапа ярăнма тухнă. Т. IV. Çуркунне çуртсем хĕрине шăнса ларнă пăра çĕмĕрсен, тепĕр хут шăнтать, теççĕ. N. Сирĕн чӳречĕрсем халĕ те ĕлĕкхи пекех шăннă. На окнах вашей комнаты такой же мороз, как и прежде. Баран. 166. Çурçĕр енчи пайĕ (Сибири) ялан шăнса тăрать. N. Шăннă çĕртен ăшăтрĕ. СТИК. Шăннă выльăх тĕрĕнсе кĕрет (животное от холода съеживается). Сред. Юм. Шăннă йывăç пик мĕн пăхса тăратăн ôнта! Юрк. Ĕнер те эсĕ, ыйтсассăн, нимĕн пĕлмесĕр, шăннă юпа пек тăтăн. Ib. Вăл вилсен каллех шăннă юпа пек тăрса юлтăм. Скотолеч. 28. Шăннă улма, мерзлый картофель. || Мерзнуть, зябнуть. Çĕнтерчĕ 48. Асту, ан шăн. Толст. Эсĕ кĕрĕкне тăхăн, капла шăнса пăсăлăн. Альш. Ухат кăна, чӳхет — кĕпе çăват, унăн алли епле шăнмаст-ши? N. Манăн ун чухне ура шăнчĕ те, киле таварăнтăм. Букв. 1900. Ивана сăкманпа вит: вăл шăннă. Изамб. Т. Çуран юлни çитмĕ-ха ул, сивĕре арăмпа иксĕмĕр те шăнса кайăпăр. Баран. 79. Малтанах пит сивĕ кунсем пулчĕç. Мĕн те пулсан майлама алла кăларсан, пурнесем шăммине çитех шăнса каяççĕ. Кан. Шăнса хытса кайнă (замерз), ним калаçми пулнă. Т. VI. 29. Сивве шăнса килекене ăшăтса ямалăхне пар. СТИК. Слабого человека, который скоро зябнет, у нас называют „шăннă кучан“. А.-п. й. 29. Такасем сиве шăна пуçларĕç. Ib. 21. Такасем, пĕр-пĕринпе тĕкĕшессине манса, шăнасран çапă пуçтарса вут хунă. || Стынуть, застыть. БАБ. Тăхлан чашкă çинче пăшал майлă шăнса ларсан, каччă пулсан, хăй салтака каят, тет. (Çĕн-çул каç). Орау. Темскер, ман çурăм шăнса ыратакан пулнă-ха. У меня продуло спину. N. Шăнса пăсăлнă, простудился. Юрк. Шăннă çу час ирĕлĕ-и-халĕ? (хотя бы и летом). || Обледнеть. ГФФ. Хомăш котне пăр шăнсан, хĕл полнине тин пĕлчĕç. Только тогда узнали, что наступила зима, когда обледнели комли камышей. || В перен. знач. Юрк. Мускавран пĕр хут та илӳ çук, те масар яраймасăр шăнса тăраççĕ. Кан. Теприсен ку хушăра чĕлхисем шăннă (не смеют пикнуть). N. Начар çынна шăннă карăш теççĕ. Сред. Юм. Шăннă пуç, дурак, непонятливый. Альш. Çын патне пырсан, шăннĕ çăвар (неповоротливый, недогадливый, ротозей), нимĕскер те калаймас. Ст. Чек. Шăннă çăвар пек нимĕн те калаймарăм. Ск. и пред. чув. 50. Ан та шухăшлăр шăннă ĕç çинчен! N. Шăнса ларчĕ (дело не выгорело, не удалось). N. Манăн унта (за ним, у него) пилĕк тенкĕ шăнчĕ (пропало, нечезло и пр.). Кан. 2000 тенкĕ шăнатех-ши? Ст. Чек. Вăл япала унтах (у него) шăнчĕ пуль ĕнтĕ (остался предмет у кого-либо безвозвратно).

шăн

мороз. N. Шăн = сивĕ. ТХКА 72. Çуркунне пĕр ирхине шăн çинчен эпĕ вăрмана шĕшкĕ кăчки сăтăрма карăм. Орау. Пĕренесене ыран шăн çинчен куçарса пăрахăпăр (перевезем по морозцу, т. е, утром). Яргульк. Çын кĕркунне тин шăн çинчен тулă кĕлтине тияма пынă. Якейк. Шăн çинче (по мерзлой земле) выльăхсам уçăлса çӳреççĕ Орау. Шăн ирĕличчен (пока не расстаял утренний ледок, пока не развезло) кайса килес. Шурăм-п. Ирпе хĕвел тухать, Ирхи шăн ирĕлмен-ха. Çутт. 42. Шăн ирĕлсе йĕтем пăсăлаччен авăна çапса пăрахас тесе, васкаса ĕçлетпĕр. Толст. Шăнпа çурăлакан пĕренесем шартлатни. Шорк. Шăн тытăннă. Подморозило (на улице). Имен. Пĕр эрне шăнтмарĕ, халĕ ĕнтĕ шăна карĕ. Целую неделю не морозило, а теперь уже начало морозить. ЧП. Сăсарпала тилле йĕрле-йĕрле шурă парсуй урине шăн касрĕ. N. Алла шăн касрĕ, обрезал замерзшим снегом, льдом. || Мерзлый. Çутт. 42. Шăн йĕтем çинче тăпачă сасси аякка каять. Шорк. Шăн пилеш. (Ягоды рябины собярают на зиму и хранят в холодном месте). Их едят в замороженном виде, (которые освежающе действуют на угоревших). Ib. Шăн олма. (Собирают яблоки диких яблонь и хранят так же, как и ягоды рябины, в холодном месте). Чураль-к. Çичĕ çул выртрăм пĕр варта шăн йывăç кăшласа. О сохр. здор. Çуркунне те, çĕр шăн чухне, çавнашкалах çара уран тухас пулмасть. N. Çĕр шăн тăрать. Полтава 25. Ку кам каять юланпа капла шăн çĕр вăхăтра? Сам. 19. Пĕр çĕвĕсĕр шăн пĕлĕт çанталăка тăвăрлать. Кĕвĕсем. Аттепелен анне килĕнче шăн çурта пек (сальная свеча) пӳме ӳстертĕм. || В переносн. значении. Сред. Юм. Шăн пуç, глупый, то же, что шĕмă пуç.

шăна

муха. N. Эпĕ унăн пысăклăх хутлăхне шăна тытса ятăм. Шăна чир. сарать З. Старик калать: шăна-шăнах ĕнтĕ вăл, мĕн калаçмалли пур ун çинчен? N. Пӳртре шăнасем нумайлана пуçларĕç-ха: шăна пĕтермелли илмелле пулĕ. N. Шăна пек çыпçăнать (о привязчивом). Орау. Шăна пек çантах тăрăнать (когда любит пить чужое). Ст. Чек. Шăна çиен. (Так называют скупого). Сред. Юм. Шăна патши, пĕчик ачасене: начар эсĕ, тессине, шăна патши пик, тесе, вăрçтараççĕ. || Комар. Шумерля. Шăна çыртать. || Пчела. Мереш-поç. Пирĕн ялта шăна тытакан (пчеляк) пĕр çын пур та, унăн пыл те пур, те çук – пĕлместĕп. || Назв. игрушки. См. шăналла выляни. Çĕнĕ Кипек. Шăнана ак çапла тăваççĕ: пӳрне тăршши яхăн патакăн пĕр пуçне шĕвĕртеççĕ те, çав шĕвĕр пуçĕнчен çуррине яхăн картаççĕ, вара шăна пулса тăрать.

шăнăç

поместиться, занять достаточное место, разместиться (при тесноте). N. Ку пӳрте пурте шанăçас çук. В этой избе всем не уместиться. Золотн. Пĕр килте номай хĕрарăм шăнăçаймаççĕ, шăнăçса порнаймаççĕ. Если в одном дому много женщин, то им тесно. Сред. Юм. Епле шăнăçăпăр. Как мы там поместимся. Ib. Шăнăçаймассинчен хăрап. Боюсь того, как бы им мест не мало было. Зап. ВНО. Уя шăнăçĕ, вăрмана шăнăçмĕ. (Суре). Чув. календ. 1910. Йĕп вĕçне çав пĕчĕкçеççĕ япаласем темиçе çĕр миллион шăнăçма пултараççĕ. || Поступать на место; влезать. Юрк. Наян çынсем, слушит тăвас теменнисем, пурте çавăнта шăнăçаççĕ. || Скрываться. Золотн. Начар ăслă çын ниçта та шăнăçмасть. Злоумышленник нигде не скроется. || Угомониться. N. Самана шăнăçса кайнине курса пулĕ-ши?

шăнăçсăр

беспокойный. СТИК. Ах, шăнăçсăр, теме çĕмĕрсе çӳрет тата (егоза). Сред. Юм. Шăнăçсăр, говорят о таком человеке, которому не сидится на одном месте, а везде ходит и мешает другим. Ib. Мĕнле шăнăçсăр çын-ши кô, ниçта пырсан та вырнаçманскер.

шăнкăр-шăнкăр

подр. звонкому журчанию (течению) воды (напр., по наклону). Оп. ис. ч. I. Шăнкăр-шăнкăр шыв юхать чулпа хăйăр хушшинчен; ыранпа паян хушшинче хĕр ĕмĕрĕ иртет çке. Между камнями и песком с журчанием бежит вода; меж завтрашним и этим днем проходят девичьи годы. ГФФ. Шăнкăр-шăнкăр шыв йохать. Вода бежит и журчит. Хурамал. Шанкăр-шăнкăр шыв юхать, шăнкарчă чĕппи шыв ĕçет. С журчанаем течет ручей, молодой скворец из него воду пьет. Сĕт-к. Шăнкăр-шăнкăр шу йохать, ик айккипе хори ларать; хоритан хориташ полас çок, эпĕр ыр çын полас çок. (Солд. песня). = Янтик. Б. Шăнкăр-шăнкăр туй килет, пирĕн аппана хĕн килет. (Свад. песня). || КС. Пыраттăм-пыраттăм çулпала, тĕм шĕшке тĕл пултăм, шанкăр-шăнкăр мăйри пур (висящие, как ряд маленьких колокольчиков), татаймасăр хăшкăлтăм. (Хĕр йĕри).

шăп

подр. тишине, подр. утиханию; тихо. N. Пирĕн тĕлте нимĕçсем шăп тăраççĕ. Ашшĕ-амăшне. Шăп çеç тăраççĕ. ЧС. Пĕр чĕнмесĕр шăп кăна тăрăр. N. Хуçи тухса кайсан пӳртре шăпах пулаççĕ (затихают). N. Йăлтартатса çутатса шăпах ларать мăнастир. N. Унтан вăл икĕ минут шăп пулнă. Дик. леб 34. Унта пит шăп пулнă, Елиса хăй утнине хăй те илтсе пынă. Йӳç. такăнт. 52. Шăп пул! Изамб. Т. Ул сасă, салтаксем тухса кайсан, шăп çеç пулат. Утăм. Шăп пул... мальччет! N. Порте шăп полчĕ. Все стало тихо. Туперккулёс 7. Анчах иртсе кайсан, шăпах пулаççĕ — кайран пĕр çын та чирлемест. Полтава. Шăп чарăнчĕç. Смолкло все. || Тихий. Ск. и пред. чув. 17. Сиктереççĕ сиккипе шăп сывлăша янăратса. N. Кил часрах, мĕн унта шăп карăк пек пăхса тăратăн. || Ровно. N. Шап çулталăк çитрĕ. Янтик. Шăп кăнтăрла çитрĕм. Пришел ровно в полдень. N. Çук çул пĕтни шăп çирĕм çул, ун сăмахи ланах çитсе ларчĕ. N. Пырсассăнах çырмаран ăса-ăса улăхса хĕрĕх витре шăп яраççĕ. (Питĕркке шăтăкĕ). Ск. и пред. чув. 20. Шăмăш автанĕ авăтать, шăп çур-çĕре пĕлтерет. N. Шăп çур-çĕрте килчĕ. Ачач. 99. Хĕвелтухăç еннелле пăхса, умне шăп пĕр хут хĕрес хурса илет те çиме тытăнать. || Как раз, в самый раз. Скотолеч. 5. Пур чунлĕ япалан та юнĕ шăп хăйне кирлĕ таран анчах пур. Букв. 1900. Шăп ыраш вырса пĕтнĕ вăхăтра пирĕн Марук сасартăк чирлерĕ те, йăлт тĕсĕнчен ӳкрĕ. N. Эпĕ ана чулпа шăп çамкинчен лектертĕм. Пазух. Улт уралă капан шăп варинче пĕр сыпăксăр кĕпçе ӳстертĕм. N. Уйăрлатпăр, тăван, уйăрлатпăр, шăп çурмаран çурнă улма пек. N. Воевотăн тусĕсем ун сăмахне илтсен, çĕрĕç урхан шăммисем пĕрре алла шăп лексен. Дик. леб 5. Шăп çав вăхăтра. N. Чăвашсем тырă шăп пулса çитиччен вырмаççĕ. N. Иосиф тĕрмере хĕн пурăнăçра шăп ӳссе çитĕнсе пысăк çын ăсĕ кĕричченех ларнă. Толст. Сире йытăсем шăп хуса çитсе тытас чух, эсир хӳрĕре пĕр енелле пăратăр та, йытă та сирĕн хӳрĕр хыççăн пăрăнать. Хăр. Палля. 4. Кайран пĕрерĕн-икшерĕн кĕрсех халăх шăп тулчĕ. N. Шăп (яр) çутăлкчченех. Утăм. Куштан алли, хаяр кӳсек ăна лексен, шăп ăнсăрлатнă. КС. Шăп чунĕ тухичченех. N. Шăп чĕрĕлсе çитичченех. || Очень. М. Тув. Ыраш çулĕн майракай шăп шулака çитĕнет, пирĕн, ялăн хĕрĕсем шăп шулака çитĕнеç. N. Эпĕ мар, пур çынсем те шăп тĕлĕнетчĕç вăл çапла чупса çӳренинчен. Малт. шк. вĕр. фиç. 92. Пур фоккус та шăп юнашар выртнăран, шур хут çинчи кĕлетке татăкăн-татăкăн ӳкмест — илемлĕн тикĕс ӳкет. || Все, всё. Б. Олг. Ну, тет, сан ачасем шăпах пор-и (все ли на лицо)? — тет. Эп калатăп: шăпах пор. Регули 241. Тытманни çок, шăпах тытнă. Истор. 127. Шăп вилсе пĕтичченех. Кан. Анчах халĕ пĕр пус та çук, шăпах тавар çинче тăрать.

шăпа

жребий, судьба. Сред. Юм. Шăпа яр, бросать жребнй. N. Шăпа сиктер, бросать жребкй. Изамб. Т. Валеçнĕ чухне (луга) шăпа сиктерсе çӳресси пит аван. Кан. Кашни ана çинче шăпа ярса пыраççĕ. Сред. Юм. Шăпа ани — шăпа ярса тохнă ана. Баран. 173. Çамрăк ачасемпе çамрăк хĕрсем, шăпа ярăр. Юрк. Çак ялта пĕр маттур хĕр, пур ачасем ячĕç шăпана. Орау. Шăпине патак тăрăх алă тытса тухса яраççĕ. Сред. Юм. Ертелпе япала кăшне (= хăшне) тохать тесе, патакпа шăпа тытаççĕ. N. Шăпа тытаççĕ, тет, кама малтан кайма тивет. N. Ывăлĕсем шăпа тытаççĕ. Альш. Шăпа тытаççĕ, тет те, аслă ывăлне тухат, тет, сыхлама. N. Манăн шăпам чи лайăх çĕре тухрĕ, манăм çĕрĕм пит кăмăллă. N. Стражниксене е вырăнти çынсене вĕлерме тытăнсан, эпĕ вулăсран хресченсене илĕп те, шăпа тăрăх пăшал пертерсе вĕлерттерĕп, тет. N. Шăпа кантри. N. Манăн шăпа кая юлчĕ. N. Эпĕ тăрап кивĕ шăпапа. Тобурд. Эсĕ кив шăпана юлнă çын. Ты оставленная на старый жребий. (Так говорили про девушку, которую раз украли, но отец не дал, и она, таким образом, всталась старой девой). Изамб. Т. Пирĕн камсемпе шăпа? Кукша Йăкăнатсемпе. Ху каларăн çавсемпе пулма. (8 душ, которые получили общую часть лугов). || Çĕнтерчĕ 38. А-а-а! лекрĕ! Шапи тулчĕ. Чăв. юм. 1919, 23. Çав чух-ха ăна. Хăй чиперрипе тек çиçсе çӳретчĕ, пĕтрĕ ĕнтĕ! Шăпи тулчĕ. Янтик. Кĕске çаран утине кăçал çулас теменччĕ, шăпи тухрĕ — мĕн тăвас. || Счет. || Бирка. СТИК. Тир тума парсан, е улача пĕветме çаптаркка çаптарма парсан, шăпа туса парса хăвараççĕ. Золотн. Шăпа, жребий, доля, участь, участок.

шăпăлти-шопăлти

подр. болтовне. Б. Олг. Шăпăлти-шопăлти воратăн, тăнлă, шотлă ворас мар-и çынпала, çын тиркет воранине, вот шотлă ача мар, тет, охмах видно ача, чипер ворас çынпала.

шăпăр

подр. звуку при падении дождя. СТИК. Шăпăр-шăпăр çумăр çăват. Савельев. Шăпăр-шăпăр çумăр çăвать те, шыв арман хуçи хĕпĕртет. Якейк. Шăпăр-шăпăр çăмăр çăвать (не сильно, или шăпăртатса çăмăр çăвать). Янш.-Норв. Эй, аслă пӳлĕх! аслă пӳлĕх амăшĕ! Шăпăр-шăпăр çăмăрна пар, ырă сывлăмна яр. (Из моленья „Çăмăр чӳкĕ“). Сред. Юм. Çăмăр пит çунă чôхне трупа тăрăх анса шăпăрр туса йôхса анчĕ. Çутт. 112. Тумласем шăпăр-шăпăр туса лараççĕ. || Подр. течению слез. НР. Варли шыв пул тенĕ чух кушшуль шăпăр! туминччĕ. Когда милый при прощаньи скажет: будь здорова! — не полились бы слезы. СТИК. Куççӳлĕ шăпăр-шăпăр тăкăнат хăйин. Ачач 13. Амăшне кура, пĕчĕк ывăлĕ те тӳссе тăраймарĕ: куççулĕсене шăпăр-р юхтарса антарчĕ. Анчах çапах йĕрсе ямарĕ хăй. ПТТ. Тата кăлăх чипер шăпăр-шăпăр куç çуллĕ те тухат. ЧС. Хăйĕн куçĕнчен куççӳлĕ шăпăр-шăпăр юхать. N. Куç шулĕ шăпăрр юхса анчĕ (несколько капель беспрерывно). Крат. расск. 21. Куççулĕсем шăпăр-шăпăрах тумласа аннă. N. Куç çӳллисем (у него) шăпăр-шăпăрах тумласа аннă. || Чураль-к. Шăпăр-шăпăр тар юхать, тарне шăлма тутăр çук, тутăр тума арăм çук. || Ст. Яха-к. Вĕсем тата хывса тăнă чухне çурта шăпăр-шăпăр тумласан: аюй, ачам, ан макăрсамах, ха пăхăр-ха, вилнĕ çын куç-шулĕ епле тăкăнать, теççĕ. || ТХКА 81. Шĕшкĕсене иккĕн тытса лăка-лăка силлетпĕр те, шăпăр-шăпăр мăйăр тăкăнать.

шăпăрттăн

тихо. Шурăм-п. № 16. Кил-йышра пĕр ĕçекен çын пулсассăн, лайăх шăпăрттăн пурнăç иртет вара. Шăпăрт-шапăрт, подр. неодинаковым звукам, получающимся, когда бьют хворостиной. ПТТ. Çапнă чухне хулăсем пĕр-пĕрне лексе шăпăрт-шапăрт тăваççĕ (задевая однн о другой?).

шăпăрла

назв. наговора. Изванк. Кунта пĕр „шăпăрла“ тиекен чĕлхене анчах çыратăп. Çак чĕлхе ак çапла пуçланса каять: „Ырă мăн туррăн çетмĕл те çич ылтăн кӳлĕ, çав ылтăн кӳлĕсенчен ылтăн çапмапа (= çатмапа?), ылтăн кашăкпа хăçан та хăçан ылтăн шыв ĕçтерсе кайтăр та, çавăн чухне тин этем ывăлĕ-хĕрĕ çĕнтерсе килтĕр. Турăран этем ывăлĕ хĕрĕ сиплĕ; „тьфу“. Ырă мăн туррăн çитмĕл те çич кĕмĕл кӳлĕ. Çитмĕл те çич кĕмĕл кӳлĕрен кĕмĕл çапмапа, кĕмĕл кашăкпа, кĕмĕл шыв ĕçтерсе-çитерсе кайтăр та, тин этем ывăлĕ-хĕрĕ çĕнтерсе илтĕр. Турăран этем ывăлĕ-хĕрĕ сиплĕ; „тьфу“. Ырă мăн туррăн çитмĕл те çич пăхăр кӳлĕ. Çитмĕл те çич пăхăр кӳлĕсенчен пăхăр çапмапа, пăхăр кашăкпа хăçан та хăçан ĕçтерсе-çитерсе кайтăр та, тин этем ывăлĕ-хĕрĕ çĕнтерсе илтĕр. Турăран этем ывăлĕ-хĕрĕ чĕлхи сиплĕ, „тьфу“. Ырă мăн туррăн çитмĕл те çич урапа тукунĕ. Çитмĕл те çич урапа тукунĕсем çине хăçан та хăçан хăмăш шăтса, этем ывăлĕ-хĕрĕ шăпăрла чĕлĕх çавсенчен тутăр та, тин этем ывăлĕ-хĕрĕ çĕнтерсе илтĕр. Турăран этем ывалĕ-хĕрĕ сиплĕ; „тьфу“. Ырă мăн туррăн çитмĕл те çич вутлă вучах. Çав çитмĕл те çич вучахшне (= вучах ăшне) хăçан та хăçан хăмăш шăтса тухса, çав хăмăшсенчен кутăн чĕлĕх лартса, шăпăрла туса çĕнтерсе тин илтĕр. Турăран этем ывăлĕ-хĕрĕ сиплĕ; „тьфу“. Ырă мăн туррăн çитмĕл те çич пӳртĕш хăмпи. Çав çитмĕл те çич пӳртĕш хăмписене хăçан та хăçан юн тулса çĕре ӳктĕр те, çавăн чухне тин этем ывăлĕ-хĕрĕ çĕнтерсе илтĕр. Турăран этем ывăлĕ-хĕрĕ сиплĕ; „тьфу“. Ырă мăн туррăн çитмĕл те çич хĕрсе тухакан хĕвел, çав хĕвелсем хĕррисене хăçан та хăçан юн тултарса илтĕр те, çавăн чухне тин этем ывăлĕ-хĕрĕ çĕнтерсе илтĕр. Турăран этем ывăлĕ хĕрĕ сиплĕ; „тьфу“. Ырă мăн туррăн çитмĕл те çич тылла пуççи. Çитмĕл те çич тылла пуççисем çинчен çитмĕл те çич купа утă, вилнĕ çын алли-уррипе кĕрепле туса, тутăр та, тин этем ывăлĕ-хĕрĕ çĕнтерсе илтĕр. Турăран этем ывăлĕ-хĕрĕ сиплĕ; „тьфу“. Ырă мăн туррăн çитмĕл те çич вар пуç, çав вар пуçсенчен çитмĕл те çич тинĕс тухса, пĕтĕм çынсене путарса вĕлерсен, çавăн чухне тин этем ывăлĕ-хĕрĕ çĕнтерсе илтĕр. Турăран этем ывăлĕ-хĕрĕ сиплĕ; „тьфу“. Пĕр-пĕр лашана юсас пулсан, лашине каштаран каçăртса кăкараççĕ. Хăйсем пĕр-пĕр алтăр çине, çак эпĕ кунта çырнă чĕлхесене каламассерен алтăр çине сураççĕ. Чĕлхе вĕрсе пĕтерсен, шывне лашана ĕçтереççĕ пур усала, пĕтĕм пăсташа хуса кăларăр тесе.

шăран

плавиться, топиться (о масле). N. Тăхлан шăранать. Свинец плавится. || Пылать; палить. Торп-к. Шăрăнса пăхакан хĕвелшĕн. (Клятва). М. Шемерд. Шăранса пăхакан çут çăлтăр... Шăранса пăхакан хĕвел. (Из наговора). Ib. Шăранса çунакан вут. || Тлеть. О сохр. здор. Кăвар шăраннă пек шăранса тăраççĕ. N. Кăвар шăрансан, когда горячие уголья потухнут, когда они едва тлеют. Ромс 29. Вучахра кăвар шăраннă: кăвакăн-симĕсĕн çунса выртнă. || В переносном смысле. N. Çав сăмахсене вуланă чух этем чунĕ мĕн чухлĕ шăранса тăнине кам пĕлмест? || Ослабляться. Сборн. по мед. Ватăлас енне кайсан, пур çын та шăрана пуçлать. N. Ут-выльăха çамрăк чухне чипер пăхса кĕр ӳстерсен, ватăлсан та вăл час шăранмасть, тетпĕр. Ир. сывл. 34. Ĕç вăй-халĕ шăранать. Ib. 25. Ĕç халăх вăй халĕ кунта вут пулса тирпей шăранать. || Убавиться в размере. СТИК. Хайхи мăнтăр сысна епле шăранса кайнă (поубавилось жиру, толщина спала), суха сухаласси чей ĕçсе тутлă çисе выртасси мар çав! Сред. Юм. Пит самăр çын пăртак начарлансан: шăраннă, теççĕ. Скотолеч. 7. Çапла имлесен те лашанăн хырăмĕ шăранмасан... СТИК. Ку шыçă кăшт та шăранмаст-çке, мĕн тăвас? Не опадает (опухоль). N. Пит халь те шăранса çитмест (= халь те шыçĕ чакмасть), ами. СТИК. Ĕне çилли епле шăранса кайнă, кĕтӳçĕ каллах сунă пулас (вымя спало). || Разжижаться. Рак., Кайсар. Арăмсем çăмăлланнă хыççăн ăшне юн хытса ларнипе аптăра пуçласан, çак курăка вĕретсе ĕçеççĕ. Унтан вара хытса ларнă юнĕ шăранса ерипен юхса пĕтет. || Исполнять прекрасно, великолепно, чудесно (песни, музыку, работу и т. д.). N. Симĕс вăрман тумланать, шăпчăк юрри шăранать. N. Вара шăранаççĕ хĕрсем юрăра. || Перевариваться. N. Апат-çимĕç шăранни, пищеварение.

шăрантар

понуд. ф. от гл. шăран. Якейк. Паян хĕвел шăрантарать анчах (палит). Ib. Паян хĕвел шăрантарсах ярать (прямо-таки палит). || N. Шăрантар, переварить пищу в желудке. КС. Хырăма пăртак шăрантарас-ха. Дать пище перевариться, способствовать пищеварению. О сохр. здор. Хырăм кӳпсе кайсан хырăма шăрантаракан „магнезия“ ĕçес пулать. || Исполнять с чувством (петь, играть и т. д.) КС. Шăппăрне йăмăхтарса (шăрантарса) пыраççĕ (очевь изящно, внушительно играют на пузыре, так что хватает за сердце). Ib. Шăппăр лайăх калакан çын çинчен: шăппăрне шăрантарать, тиççĕ. СПВВ. Х. Юрра шăрантарас. Альш. Вăл юрлама тытăнсан шăрантарат кăна. Шел. П. 16. Хăш чух шăнкăрч юрри пек шăрантартăм. Букв. 1904. Йывăç пахчисенче, пур çĕрте те кайăксем шăрантарса юрла пуçларĕç. Альш. Вăл калаçнă чухне сăмаха шăрантарат кăна. Ст. Чек. Сăмаха вăл шарантарса калаçат. Он говорит очень красноречиво. Сред. Юм. Йăмахха шăрантарайса сăмахлать вит. N. Тутисене пăркала-пăркала, саспаллисене мерчен шăрçа пек умлă-хыçлă шăрантарса пынă. Ст. Чек. Хута вăл шăрантарса çырат. Унăн çырни шăратнă пек тухат (пишет красиво). Кан. Никĕссене хывакан маçтăрсене технĕккăмсем те лайăхах шăрантарса кăлараймаççĕ.

шăри-шари

подр. крикам (плачу, шуму) многих лиц, раздающимся одновременно, шум-гам. См. МКП З2. СТИК. Ку пӳрте кĕрсен вара чун канас çук, ачи-пăчисем шăри-шари тăваççĕ (зевают, кричат, плачут, дерутся). Сред. Юм. Ачисĕм пĕтĕмпе шăри-шари çиç çохраç. Ib. Пĕчик ачасĕм пĕр-пĕринпе вăрçнă чохне шăри-шари çôхраççĕ. ТХКА 126. Шăри-шари вĕт шакăр калăм çĕрĕ чиркĕве унтан-кунтан пыраççĕ. Букв. 1900. Хăйсем çапах пĕр-пĕринчен тăрăхлакаласа кулса, вут йĕри-тавра чупкаласа çӳреççĕ. Шăри-шари, лăй-лай тăваççĕ: пĕтĕм çаран çĕр çĕмĕрĕлет, калăн темĕн пулнă, тесе. Курм. Çав каç çурçĕр тĕлĕнче тем шăри-шари илтĕне пуçларĕ. Букв. 1900. Çапла шухăшласа выртнă çĕрте кăшт ыйха кайнăччă, — сасартăк хаяррăн шăри-шари кăшкăраша пуçларĕç урамра. Ск. и пред. чув. 96. Шăри-шари çын шавлать, урам тăрăх чупкалать. Шел. 15. Акă Пӳлер хулинче шăри-шари хусканать. Ib. 93. Шăри-шари пĕтиччен ниçта тухса ан çӳрĕр. Шел. П. 28. Пасар кунсем пулсассăн, пушшех нумай çырмалли: шăри-шари çухăрни, чĕресене çурмалли. N. Шăри те шари кăçкăрашаççĕ (ребята). ЧС. Урамра çынсем ăçта килчĕ унта шăри те шари, пушар! пушар! тесе кăшкăраççĕ. См. лăри-лари.

шăрпăк

соринка, заноза. N. Шăрпăк ларт (кӳрт), занозить. Букв. 1900. Тыткала пĕлмен ал-уранăн чĕрни вĕçне шăрпăк кĕнĕ. тет. Юрк. Вăл (она) пит вичĕкĕн япала (бойкая), чĕрне айне кĕнĕ шăрпăк пек. || Косточка (рыбы). Тюрл. Полă шăрпакĕ кĕрсе ларчĕ алла. || Щепка. Кратк. расск. 28. Этем вăл хăй чунне усрасшăн килне пĕр шăрпăк юлми таранччен (до последней щепки) салатĕ. Кожар. Чей ĕçме янă; вăсем чейне пĕрер шăрпăкăн хорса аран-аран вĕретнĕ. Янтик. Ку пушар ытла йĕртсе хăварат çынна, пĕр шăрпăк та хăвармас. || Деревянная вилка. КС. Çăмах шăрпăкĕ. Якейк. Çăмах çинă чох шăрпăкпа çияççĕ (лучинкой). || Колючка. Сред. Юм. Курăксĕм çумĕнче йĕп пик япалана шăрпăк теççĕ. Зап. ВНО. Шăрпăк тăрринче тӳрпи ларать. (Сылăм). Сред. Юм. Кирек мĕн пĕчик япалана шăрпăк пик теççĕ. || Спичка. А.-п. й. З0. Анчах шăрпăк çук хăйсен. Изамб. Т. Шăрпăк тимес (= тивмес, не зажигается). Ib. Шăрпăк тивертрĕм (çутрăм). Зажег спичку. Сред. Юм. Шăрпăк арчи, спичечная коробка. Ib. Виç арча шăрпăк илтĕм (три коробки). ЧС. Шăрпăк кучĕ, остаток спички. Ib. Шăрпăк кутне улăм çине пăрахса хăварнă. Шарбаш. Шарпăк пуçĕ. || Задира, придира. КС. Ах, вăл шăрпăк-çке! || N. Кун чул пурăнтăм, çирĕм виççĕ тултартăм (мне исполнилось 2З года), çын япалине шăрпăк та вăрламан.

шăрпаклă

костистый. Чертаг. Шăрпăклă пулă, костистая рыба. Сред. Юм. Вĕтĕ шăмăллă пулăсене шăрпăклă теççĕ. || Привязчивый, заносчивый. В. Олг. Шăрпăклă çын, привязчивый. Орау. Вăсемпе япала парса илесси, шăрпăклă этемсем вăсем.

шăрт

подр. треску. См. шарт. Кубаво. Шăрт-шăрт кантăр тылатпăр, эсир иртсе пыратăр. Н. Байгул. Шăрт, шăрт, шăрт пахчи, шăрт пахчинче шăна кĕпçи çын кормасăр ватăлнă. || Подр. испугу. Шел. 73. Пăр, çуркункехи хĕвел хĕрĕвĕнчен хăраса сехĕрленсе шăртах сиксе, кĕрлесе хăпса... Сĕнче кукрисене пыра-пыра капланать. || Моментально. Кан. Шăрт хăпартса лартаççĕ Вăрнар кооператтăрĕсем хаксене инçпектăр кайсан.

шăртламас

задира, тот, кто щетинится, иначе: çĕтĕк çын. Ильбеши, Кюмюль-Ямашево.

шăртлă

со щетиной, щетинистый. ЧС. Шыв хĕрринче ылттăн шăртлă, кĕмĕл чĕрнеллĕ капан-сысна выртат, тет. || Вспыльчивый, злой. Кăмак-к. Пит шăртлă çын вăл. Йӳс. такăнт. 67. Ехе-е, шăртлă иккен ку кайăк.

шăрчах

капризный, придирчивый, канительный. СПВВ. Шăрчах çын. N. Çук сăмахран вăрçакан хăй те шăрчах хĕрĕ вăл.

шăрчахлă

придирчивый. Сред. Юм. Шăрчахлă çын, человек, который понапрасну любит придираться. Ib. Пит шăрчахлă çын ôла, пĕр тавлашма пуçласан чăрра кĕресшĕнех тăрать.

шăрчăк

сверчок, кузнечик, стрекоза, саранча. Кипек. Шăрчăк — стрекоза, летает над водой. N. Шăрчăк авăтсан, ăшă пулат, теççĕ. Орау. Сахачĕ шăрчăк пек алтать. Ала. 108. Шăрчăк мăян çисен, тырă полмасть, теççĕ. N. Ял-ялĕнчи хĕрĕсем шăрчăк çивĕ çырла пек. Изамб. Т. Шăрчăк — кукăр уралă çын. || Сердитый, злопамятный, кто дерется из-за пустяков, щепетильный. Алдиар. В. Олг. Онашкал шăрчăк çын çок (коштан, всюду лезет). Б. Олг. Шăрчăк — кутăн çын. СПВВ. Шăрчăк çын — шăрчах çын. СПВВ. МС. Ятлаçнă чухне: эсĕ ай-ай пит шăрчăк, теççĕ. Якейк. Амăшĕ ачи кĕпине сапланă чох çип пĕр çĕре похăна-похăна ларсан калат: пăх-жа, эс епле шăрчăк, сан кĕпӳне сапламалла та мар, тет. КС. Шăрчăк, скоро сердящийся и зачиняющий драку или ссору. N. Шăрчăк — çиллес. Йӳç такăнт. 10. Кĕтерук (Ухвинене). Тавай ял шăрчăккине ярар. Ib. 57. Çитменнине тата шăрчăка вĕренеççĕ. Янш.-Норв. Ун пек чухне вара лаша мĕнле пынă çапла каяс пулать, шăрчăк пеккисем çул çинчен пăрăнса анчах юлччăр.

шăрчăклă

сердитый, злопамятный, щепетильный. Тюрл. Шăрчăклă çын. Сред. Юм. Пит шăрчăклă çынпа мĕн çыхланасси пур вара, пур-пĕр усă тăвас çук вăл сана.

шăрччах

щепетильно-обидчивый; захватнически настроенный. N. Шăрччах — çын çинчен шăртланса çӳрет, теççĕ. СПВВ. ФИ. Пĕчĕкçĕ ачана чăркăш тиес вырăнне шăрччах теççĕ. СПВВ. ТМ. Шăрччах — час çиленекен çын.

шăршу

то же, что шăрăш. Зап. ВНО. Шăршу çын. КС. Пит шăршу, придирчивый (чакаланать).

шăршшу

то же, что шăрăш, шăршу. Зап. ВНО. Шăршшу çын.

шăт

произрастать, всходить, прорастать, появляться. N. Вăрлăх шăтни, прорастание семян. Букв. 1900. Мĕн акнă, çавă шăтать. ЧП. Эпир каяс çул çинче пăрăнайса шăтнă пĕр тулă. Ib. Эпир каяс-килес çул çине шăтайса тухнă пĕр тулă. А.-п. й. 81. Иван пĕрре хире кайса пăхать те, пăрçа лайăх шăтнине кура, килне çав тери хавасланса таврăнать. О сохр. здор. 55. Çуркунне шăта пуçланă çĕрулмине нихăçан та çиме кирлĕ мар. Скотолеч. 28. Шăтса кайнă улма. Проросший картофель. Альш. Путпулсем кунта начар: час шăтать карттахви. Аттик. Унтан кайран чечексем шăтса тухаççĕ. Хош-Çырми. Кăçалхи напор поласса пĕлнĕ полсан, аçа та кикен полас-мĕн, çеçен хир варрине шăтас-мĕн, хорçă çавапала касăлас-мĕн. Кабы я знал, что в этом году будет набор, так лучше стать бы мне чемерицей без семян, вырости бы в чистом поле, скоситься стальною косою (Солд. п.). ГФФ. Кăвак тай (= та ай) çеçке шăтса ӳснĕ те полсассăн... Кабы я взошел и вырос синим цветком... Альш. Сĕве кукăрĕнчен инçех мар, вăрмана кастарнă та ĕлĕкрех халĕ чăтлăх çăкалăх, ăвăслăх шăтса ӳснĕ. N. Сирĕн урамăрсем кукăр-макăр, кукрисерен шăтнă сар çăка. Сунч. Пилĕк палан пĕр тĕмĕрен, палан шăтать, тăван шăтмасть. Собр. Шăл ӳксенех йытта памалла, кайран хытă шăл шăтат, тет. Якейк. Кĕтӳ хирĕç тохрăм та, мăклă тына тĕл полтăм, мыри шăтмин пырĕччĕ, мыри шăтас сасси пор. N. Çапла шăтса тухнă Чĕмпĕрти чăваш шкулĕ. || Лопнуть. N. Шурă шурă çăмарта, шăтмĕ, шăтмĕ терĕçĕ, шăтрĕ-çке шăтасса. Сĕт-к. Куçĕ шăтса йохтăр. Юрк. Пире курайман тăшмансенĕн алли-ури типсе хăринччĕ, икĕ куçĕ шăтса тухинччĕ. Альш. Эй, шăтнă куç! || Прорваться, продырявиться. Карамыш. Ала шăтнă. Рогожка решета (полотно сита) прорвалась. А.-п. й. 39. Ула-такка Сахар лавĕ çинчи пичке тăррине хăпарса ларчĕ те, шĕвĕр сăмсипеле шаккама тытăнчĕ. Шаккасан-шаккасан, пичке хăми витĕрех шăтса тухрĕ. || N. Лопăр полнă ачи пĕртак тăхтасан, пырса ыйтатчĕ: „Ойăх шăтса-и?“ — тетчĕ.— Шăтса, — теттĕмĕрччĕ. || Открыться (о тайне), проговориться. Разг. С. Мих. 39. Çын ĕçĕ йăвăрри пĕре-пĕре шăтать — шăтатех. П. Яндоуши. Пĕри пирĕн туйла авланнă, уна нумайччен пĕлмен, вара такăш пĕри шăтнă та (сăмах вĕçерĕннĕ те), кăларса ячĕç. || Доносить. Орау. Кайса шăтнă, е урăхла: шĕрса кăтартнă (передал тайно о событии). Ст. Чек. Ку çын ĕнтĕ матруса (леснику) шăтнă пулĕ, ав матрус килет. || Промахнуться (в игре в камешки — шакла). Шорник. Пĕррере шăтрĕ. Ib. Лапра шăтрĕ.

шăттар

понуд. ф. от гл. шăт, заставить расти. См. шăтар. Суждение З1. Анчах вĕсем те хăйсем ĕссĕнех çĕре, çын пĕртте сухаламасăрах, сӳремесĕрех, тыррине акмасăрах шăттарса ӳстереймеççĕ. N. Çĕр хăй çине... йывăçсем шăттарса кăлартăр.

шăтăр

подр. треску, хрусту. Завражн. Мăйăр çине поссан (если раздавить ногой), шăтăр тăвать. Ау 63°. Выртнă чухне (когда они лежали) пуç айĕнчи купăста пуçĕ шăтăр-шăтăр тăвать, тет. N. Шăтăр-шăтăр арман сасси, арман туласа каймас-ши? СТИК. Кантăр вăррие шăтăр, шăтăр тутарса çиет (если ест понемногу). Ib. Çӳхе пăр çинчен утса пынă чух вăл шăтăр-шăтăр туса пырат. Б. Олг. Ват арăм кăнчаларлат (= кăнчала авăрлать), еки шăтăрр, шăтăрр, шăтăрр, тет: арăмĕ йорлат, çурасран (= çывăрса каясран), он их (= ыйхă) килет. || Подр. скрежетаиию зубами. В. Олг. Çын çиленсе ман çие шăлпала шăтăртатат, шăтăрр! шăтăрр! туат.

шăтти-паттипе

окончательно, безоговорочно, решительно. Икково. Шăтти-паттипех тончĕ. N. Ăна тунăранпа шăтти-паттипе çавăн чухлĕ çул çитет, тесе, шарлаттансем анчах калаççĕ. N. Вăл сăмахсене пĕр çын та шăтти-паттипе каласа памĕ.

Шăхан ту

назв. горы? Ядр. Пире апи çуратнă, чул хушшинче çуратнă, Шăхан ту хĕрĕнче ӳстернĕ, çавăнпа эпир çын шăл айĕнчен тухаймастпăр.

шăшкă

то же, что шĕшкĕ, орешник. Тюрл. N. Ĕлĕк пĕрре çав катана кĕркунне Елекка ятлă çын шăшкă касма кайна, тет. Никит. Ача çăварне кăмпа тухсассăн, ăна акă мĕнле-мĕнле пĕтереççĕ: 1) шăшкă тумкати патĕнчен кăмпа тупса, çăвара кăмпапа сĕреççĕ; 2) эрех сĕреççĕ; З) кушак хӳрипе çăварта пăтратаççĕ.

шĕвенкеле

учащ. ф. от шĕвен. Сред. Юм. Темме пит хăюсăр çӳрет ô, çын патне кĕрсен те, шĕвенкелесе çиç çӳрет.

шĕвик

подр. свисту. Ск. и пред. чув. 113. Шĕвик! шăхăрать çын пекех.

шĕкĕл

то же, что шухăль. Юрк. Шупăрлă çын шĕкĕл çын, пирĕн шупар çук, шĕкĕл-вĕçкĕнлĕх çук, вĕçкĕнленес хуйхи çук.

шĕлкĕш

снег, пропитанный волою. Шибач. Шĕлкĕш — талый снег с водой. Орау. Шĕлкĕш – шывланнă юр. Зап. ВНО. Çын шăнса кайсан, ăна шĕлкĕшпе шăлас пулать. Человек замерзает, так надо утирать снегом, пропитанным водою. Хурамал. Çуркунне юр шĕлкĕш кăна пулать. СПВВ. МС. Шĕлкĕш тесе юрлă шыва калаççĕ. Зап. ВНО. Шелкĕш – снег, пропиганный водой; дряблый, рыхлый лед. Сред. Юм. Çуркунне шывпа юр хутăшнă çĕре шĕлкĕш теççĕ. Б. Крышки. Шĕлкĕш, весенняя вода со снегом. ЧС. Пĕр „Кайри улăх“ тиекен улăкра ямшăкăн лашисем шĕлкĕш ăшне кĕрсе ларнă. || Невеселый. грустный. Сред. Юм. Тем ыратать çав ачан, пит шĕлкĕш çӳрет хăй. СПВВ. МС. Кускер халĕ пĕтĕмпех шĕлкĕше кайнă теççĕ.

Шĕнер киремечĕ

назв. керемети. В. Михайлов. Шĕнер киремечĕ çĕнĕ çĕре кайни çинчен çакăн пек халлап çӳрет. Шопашкар уесĕнче Апаш ятлă ял пур. Çав ялтан çур Çĕрелле тухсан, уй пур. Вăл уя Шĕнер уйĕ теççĕ. Çак уйăн хĕрринче юхса выртакан çырма пур. Вăл çырма Шĕнер ятлă. Шĕнер леш енче вăрман пур. Вăрманĕ „Шĕнерпоç-саккас“ ятлă. Вăрман хушшинче типĕ çырма пур. Типĕ çырман лаппинче хырсем лараççĕ. Хырсем патĕнче пысăк чулсем выртаççĕ. Çав чулсене киремет пӳрчĕн никĕсĕ пулнă теççĕ. Апашра пĕр Микка ятлă ватă старик пурччĕ. Вăл старик хăватлă вĕрӳçĕччĕ. Выльăх-чĕрлĕх е ача-пăча чирлесен, ун патне суртма каятчĕç. Вăл ирхине апат çияччен сурса панă шыва ĕçтерсен, выльăх-чĕрлĕх чăнах та сывалатчĕ. 1860 çулсенче ака уйăхинче çак Микка Шĕнер уйне тырă акма кайнă. Вăл чылай çĕрлерехех уя тухнă. Уйра нимĕн сасă-чӳ те пулман. Тырă акма ытла тĕттĕмрен, çак Микка лашине тăварса утă панă та, хăй урапа патне ларнă. Вăл урапа аяккинче ларнă чух, темĕн çутти курăна пуçланă. Мĕн-ши ку? тесе, вăл сиксе тăнă та, Шĕнерпоç-саккас енелле çавăрăнса пăхнă. Çав Саккас çырминче ĕлĕкренех киремет пулнă. Вăл киремет таврари киреметсенчен чăн асли пулнă. Вăл киремете чăвашсем Шĕнер киремечĕ теççĕ. Ăна турă ывăлĕ тесе хисепленĕ. Микка çав киремет енелле тинкерсе пăхса тăнă. Малтан киремет пурăннă хыр кутĕнчен уйăх çавраки пек çутă çичĕ хут йăлтлатса тухрĕ, тет. Унтан пĕтĕм вăрман çуна пуçларĕ, тет. Вăрмантан хура тумтирлĕ çынсем тухрĕç, тет. Кӳммелĕ урапасем курăна пуçларĕç, тет. Ураписем, туртисем, пĕккисем ылттăнтан тунă, тет. Кашни кӳммине ултшар урхамах кӳлнĕ, тет. Урхамахĕсем йăпкăн-хура, тет. Çыннисем тем çинчен хытă сасăпа кăшкăрашса калаçаççĕ, тет. Киремечĕ пӳртĕнчен чаплă улпут пек тухрĕ, тет. Ун патне икĕ çын пĕр кӳммелĕ урапа çавăртса пычĕç, тет. Хай шавлакан çынсем, киремете курсан, шăп пулчĕç, тет те, хыпаланса урапасем çине ларма пуçларĕç, тет. Вара киремечĕ: „Каяпăр ку çĕртен!“ тесе хыта сасăпа каларĕ, тет. Çĕр чĕтресе кайрĕ, тет. Пĕтĕм вăрмана шотăртаттарса çĕмĕрсе, вут-хĕм каларса мал енелле тухса кайрĕç, тет. Киреметĕн пĕр тарçи урапа çине ларма ĕлкĕреймесĕр çавăнтах тăрса юлчĕ, тет. Паянхи кунчченех çав Шĕнер киремечĕ пурăннă вырăнта унăн тарçи хуралçă пек анчах пурăнать, теççĕ ваттисем.

шĕшлĕ

кочедык. N. Пурис пиччен пӳрни кукăр. (Шĕшлĕ). Ыраш 16. Пăрçи çине кĕрсе кайсан, ашса тухмалла мар. Хутаççисем шĕшлĕ аври пек. Ст. Шаймурз. Хĕрарăм йывăр çын чухне тĕлĕкре шĕшлĕ тупсан, ывăл ача çуратат, тет, йĕп тупсан – хĕр. Завражн. Шăмунтан шĕшлĕ тăвам! (Угроза маленькому). || В. Олг. Шĕшлĕ, деревянный кочедык для снимания лубка. || Шурăм-п. № 27. Шĕшлĕ – йăпал-йăпăл çын. || Назв. рыбы, щука. || Прозвище мужч. Альш. Шĕшлĕ Ванькка.

швилке

льстец, клеветник. См. шĕвилке. Имен. Швилке – çынна ĕçсĕр тăрăхласа кулакан çын.

наянлăх

леность. Юрк. Наянлăхăмпа çыру яраймасăр тăратăп, тетĕн. ТММ. Тăрăшни тăрантарать, наянлăх пăсать. N. Килти наянлăх хире пынипе ĕçлемесĕр пĕтĕмпе çын йĕркинчен тухать.

намăс

(намы̆с) стыд. Чăв. й. пур. Вăл намăсăн йĕркине маннă çав ĕнтĕ (он). N. Эсĕ килмесен, 5 тенкĕ укçана вара санран намăса пĕлмесĕрех ыйтатăп. (Из письма). Истор. Хăвăр намăсăра хăвăр яратăр. Ст. Чек. Намăс куçа йӳсĕтмес, тĕтĕм кăна йӳçĕтет. В. Олг. Хора çĕрлеччен çӳресен те, аттия намăс кӳрес çок (т. е. отцу не придется краснеть). N. Ӳлĕм хамăра намăс ан килтĕр. N. Сан çине шанатăп, нихăçан та намăса ан юлам. Якейк. Эс уш ытла та намăсран иртсе кайнă. N. Чыс ячĕшĕн ыттисенчен малтан тăран, сăхăланса намăсна ан яр. N. Эпĕ ĕмĕрте çынна çын намăсне хăварас çук нихçан та. || Постыдный, позорный. N. Намăс ĕçне хуйхăсем, пурте пулаç ĕç çукран. || Стыдно. Альш. Пăхса ытараймăн: куçран пăхма намăс хĕри-пăраçа. Юрк. Каллех çапла вырăнсăр тăрса юлсан, пĕлекен çыннисенчен те темĕн тĕрлĕ намăс.

наçил

(наз'ил), насилу, кое-как, чуть-чуть. N. Наçил сĕтĕрсе тухаççĕ, тет. N. Сана кулă, кунта çын: наçил сĕтĕретĕп, тесе калать, тет. Альш. Эпĕ араслан-кайăка çавăрса тытрăм та, наçил тухрăм, тесе калат, тет.

натăрт

(-д-), подр. звуку при сморкании. СТИК. Йĕркесĕр лашман çын та пулат. Çын умĕнчех натăрт шăнкарат та, лачĕ пăрахат (глухой, крупный звук).

начар

(наζар, наџ̌ар, Пшкрт: начар), плохой; плохо. С. Айб. † Пире вăйă вылляма начар хĕрсем кирлĕ мар. Янтик. † Мĕншĕн шăппăн тăратăр, туя начар тăватăр? Туя начар тумашкăн пирĕн аппа начар мар. N. Ача чухне вăл пит начар сывлăхлă пулнă. Юрк. Начар вылятăн, капла вылянипе кăна эсĕ чăваш арăмне ташлаттараймастăн, авантарах выля. Сред. Юм. Начар пай шăпа — начартарах çĕрти анасĕне шăпа ярса тôхнă ана. Ку ана пирĕн начар пай шăпа. N. Вакун начар каякан пулчĕ. ХЛБ. Начар сухаласан, лайăх çĕр çинче те тырă начар пулать. Н. Якушк. † Эпир начара илместпĕр, ялан лайăха илетпĕр. (Свад. п.). N. Кашни çул утă начартан начар пулса пыра пуçларĕ. Бес. чув. 15. Кĕпер начартан тĕттĕм чух каçма кансĕртерех пулнă. N. Шăшисем ĕç начаррине курса калаççĕ: атьăр, шăшисем, урăх мачча çинчен анмăпăр, теççĕ. || Слабый, хилый. Лашм. † Матур пулаймарăм, начар пултăм, çичĕ ют кăмăльне килеймерĕм (не понравилась). СЧУШ. Начар çын пуринчен малтан тырă вырма пуçласан, çав çул пилĕк хытă ыратать (и наоборот: лайăх çын и пр.). N. † Эпир начара каяс çук, начар çумне выртас çук. || Бедный. Пшкрт. Регули. 946. Пĕр начар çынна патăм. Ib. 860. Вăлсам поянтарах халăх, эпĕр начартарах. Трхбл. Начар улпут та апат хыçĕнчен виçĕ сехет канат, тет. N. Начар, бедняк. || Больной. N. Анӳ пит начар (о старухе).

начар-нĕчĕр

плохой, никудышный. СПВВ., ЧС. Трхбл. † Хамăр начар-нĕчĕр çын пулсан та, ырă çынсем чĕнеççĕ хăнана. Альш. † Хамăр начар-нĕчер пулсан та, ырă çынсем ыйтаççĕ ĕмĕрне (навек).

начел

(наζэл), начальник. Кам. Враг. † Начелсемпе калаçмашкăн ăнлă пуçлă çын кирлĕ.

нашт

подр. шмыганию. Орау. Манкине нашт! туртса ларать. N. Çарран пӳртре пĕр-икĕ каллĕ-маллĕ кайса килсенех, вара ман сăмса нашт тăвакан пулать (залегает от насморка). Сред. Юм. Сăмсине нашт! туртса илчĕ. Шорк. Сăмсине нашт! туртать (тогда получается продолжительный, но резкий и сравнительно тонкий звук). N. Çын умĕнче сăмсана нашт тутарса ларни лайăх мар вăл.

неккес

несколько ленивый (наянтарах çын). Н. Уз. Ёково. Неккес, болван. N. Неккес, так обзывали раньше друг друга чуваши и татары. Рак. Тутара «неккес» тесен, тутар çиленетчĕ.

непсĕлĕ

жадный. Ст. Чек. Непсĕле çын, жадный человек «ненасытные глаза».

неччел çын

начальник. Чув. Сорма. Неччел çын — начальник.

ним

то же, что нимĕн, ничто, ничего. Якейк. Ним тума та ним те çок. Ib. Нимне пĕлми ĕçлет. Работает из всех сил. Ерк. 115. Çинçе çинче паллашни нимрен паха ĕмринче. N. Сахăрнăй песок пĕтсен, çырласемпе ĕçкелерĕмĕр те, ниме пымас. СТИК. Ачисем тем пек хавасланса çитеççĕ; часрах нимне пăхмасăр вăрмана çырлана чупаççĕ. ЧП. Нимрен шурă хырăн варрисем. N. Нимне те, никоим образом. N. Ним пĕлми пулас, обморок. Сам. 27. Маншăн эс савăк ачаллăх сăпки, иккĕмĕш анне пек нимрен çывăххи! N. Çăмăр витĕрех лашисене кӳлсе, çынсем килелле нимне пĕлмесĕр лашисене çаптарса çĕмĕрсе тавăрнаççĕ. Сред. Юм. Паян яшкана воçех пĕçере пĕлмен, ним тути те çôк яшкан: ни тути çôк, ни вĕри мар. Ib. Эс ним те пĕлместĕн. — Çапла эп пĕлместĕп, эс пĕлен те, епле çӳрен. (Говорит с иронией, сарказмом). N. Вăрă пуçне кăларсанах çивĕчĕ пуртăпа ним мар касса татрĕ, тет (ача). Ала. 95. Ним хусканмасăр шăп пер эрне çăвăрнă. Ib. 25. Çавă кулĕре вара хайхи улпут Ивансене хăваларĕ-хăваларĕ, ним туса та тытаймарĕ, тет. Б. Чураш. Юлташпа эпир пăхса тăратпăр, ним тума та пĕлместпĕр. N. Çын вĕлерни вĕсемшĕн ним пек те мар. Регули. 983. Ним поплеме те аптрарăм (поплеме те пĕлмерĕм). Ib. 984. Ним ĕçлеме те каламарĕ; ĕçлеме ним те каламарĕ. Ib. 985. Он туни (он поплени) ним те мар. Ib. Нимшĕн те çиленместĕп. Кан. 40–50 пăтпа тухуринчен ним те мар хăпарса каяççĕ (лошади). М. Васильев. Ĕлĕк ним мар полнă мĕн. N. Хаçат-япала та ним хисепсĕр, теççĕ. Чет пути. Хăй пит аван çынччĕ, ачисем нимне юрахсăр пулчĕç. Н. Сунар. Нимрен нумай мĕн пур? (Çăлтăр пĕлĕт çинче). Шептак. Халĕ пирн килĕшпех лайăх порнатпăр, ним сомах-йомах та çок. СТИК. Ним юрăхĕ те çук. Ни к чему не годен. Орау. Ним курăнасса пĕлмест (очень бойкий). Сёт-к. Яппони вăрçинче пирĕн ялти Ваçок Емеленĕ ним сас-чусăр çохалчĕ. Имен. Иван нимне пĕлмесĕр уху (хăй) шырама тохса карĕ. Истор. Ним çиме те пулман. Орау. Ах ачасем, кăнтăрла çитсе килет, эпĕр ним чул та выраймарăмăр, атьăр-ха, васкарах вырар. Çĕнтерчĕ. 49. Ним мар çынсемех шутлă çынсем пулса тăчĕç. Б. Аккоз. Ним çисе тăранса пурăнма çук. Нечем жить. Эльбарус. Çавăн пек вĕрсен кайран пĕр каçхĕне ним манерсĕр йăнăшкаласа кантăк патне, е алкомне, е орама чопса тохса вĕретчĕ, тет. N. Ним пĕлмесĕрех укçана юратакан пулать. || Совсем не... N. Ним хăрамасăрах. || То же, что нимĕнле. АПП. † Ах, аттеçĕм, аннеçĕм ним ытарса тухса пулмарĕ. N. † Ай-хай тăванĕсем чунĕсем, ним ытарса уйăрлма пулмарĕ.

Нимонек

назв. оврага. Торп-к. Нименекре ăясам нумай, теççĕ. Ăя вăл хулсене чăмласа ярать, тет, çынсенне, вара çын вăл алла çĕклимасть, тет.

нимĕн

(н'имэ̆н'), ничто, ничего. Юрк. Нимĕн тума пĕлмесĕр каллех Алекçейне хăй патне чĕнсе илет. N. Вăл нимĕн те мар: хутаç хутаçах, сурпан сурпанах, тӳре мар [пишущий смешивает тӳрĕ (nom. dactonis), тӳре судья]. Юрк. Пӳрчĕ çуннине курсан, хăраса, ни сӳнтере, ни кăшкăра, нимĕн тума пĕлмеççĕ. Ib. Ку çапла ӳсĕрĕпе килте çук япалана, сутăн илменнине ыйта пуçласан, нимĕн калама та аптăрат. Баран. 87. Нимĕн тăвайман енне, ямшăк лаша таврашне тӳрлетсе çӳрет. N. Нимĕн мар айăпшăнах сана военный сута пама пултараççĕ. N. Халĕ вĕсем пĕри те нимĕн тума пĕлмеççĕ. Сборн. по мед. Вăл тĕле йĕппе чиксе пăхсан, нимĕн чухлĕ те ыратмасть. Альш. Тата çавăнтах, юнашарах, çиччĕ-саккăр тенкĕшерлĕх кĕмĕлсем çакăнса тăраççĕ, хыçалта нимĕнех те çук. Ib. Пĕри кĕрет, тепĕри тĕртет. Нименне пĕлмес, курма пынă (ребята). Букв. 1904. Ăна пытарнине эпĕ нимĕн те астумастăп. N. Ку вăрмана ĕнтĕ нимĕн пулсан та (ни в коем случае) касмăпăр, тесе тупа турĕç. N. Ун пек чух упи парăм илме пынă çын пек нимĕн час каймасăр, тек каллĕ-маллĕ пăхкаласа, çиме кăлăрса парасса кĕтсе тăнă. Синерь. Мăнаçи тирки ман тиркĕ, нимĕн туса та упĕнтереймĕн. (Йитем). N. Тарçи, нимĕне пĕлмесĕр, çав çырăва княç ашшĕ патне илсе çитерсе панă. КС. Нурса кайса выльăх лекĕрине илсе килтĕм, вăл та нимĕн пулнине те пĕлмерĕ (не мог определить болезни). Ст. Сережк. Алăсем-урасем шăнса кайса нимĕн туйми пулатчĕç. ТММ. Нимĕн çукран нимĕр. БАБ. Нимĕн тума та çук. Ничего нельзя поделать. N. Вĕсем ĕненменни туррăн тĕрĕслĕхне çухатать-и мĕн вăл? Нимĕн чухлĕ те (нисколько). О сохр. здор. Вара пилĕк тĕслĕ япаласем (вещества) пурте çителĕклĕ пулаççĕ, нимĕнĕ те сая каймасть. N. Нимĕнрен малтан чун çĕрне хушасшăн тăрăшас пулать. N. Çавна илсе кĕрсе пăрах та, вăл нимĕн те мар вилĕ. Изамб. Т. Укçа пур та мĕн, нимĕн те мар. ГТТ. Çын вĕлерни вĕсемшĕн нимĕн те мар. Ала. 11. Нимĕн туса та паман. || Никакой. Ст. Чек. Нимĕн тутарĕ те çук унта (вместо: пĕр тутар та çук унта; ниепле тутар та çук унта). N. Çапла вара пĕвесенче нимĕн шывĕ те юлмарĕ. N. Эпĕ мĕнлетлĕ шанса, ĕмĕтленсе тăнă çĕртен, нимĕн ĕçре те намăса юлман (не плошал).

нимĕç

(н'имэ̆с'), немец. Альш. Юрк. Вакун ăшĕнче ытти çын-семпе пĕрле икĕ нимĕç юнашар ларса, калаçса пыраççĕ. N. Во (он) нимĕçе иккĕ вĕлернĕ: пĕрне чиксе, пĕрне персе.

нинте

(нэндӓ), то же, что унта. См. ненте. Пшкрт. Вон нинте тăраччă утăсам — вон там. Ib. Вон нинтен çын килет.

нисĕп

правила приличия? Альш. Нисĕпне-мĕнне пĕлекен çын мар вăл. Не знает правил приличия. (Относительно всего не знает предела, границ. Нисĕплĕ пул, будь приличен. М. б. это искажение непĕс, непсĕ?).

нихĕш

никто, никакой. N. Нихĕш çын та виçĕ çула çитиччен хăй пурăнăçĕнче мĕн пулнине нимĕскер те астумас.

нишлĕ

слабый. Мункачи 42. СПВВ. ИА. Аллă çула çитрĕмĕр, пĕр ача пулмарĕ, утмăлăшне тусассăн, пĕр ача çуралчĕ, вăл та пулин нишлĕ пулчĕ. СПВВ. ГЕ. Çын кăшт чирлесен, темиçе уйăх чирленĕ çын пек ахлатса çӳресен: ун пек нишлĕ çын та çук, теççĕ. СПВВ. ЕС. Нишлĕ — час-час чирлекен, начар, çемçе çын. Сред. Юм. Темле пит нишлĕ ача ку, пĕрехмай мăйăлтатса çӳрет. || О животных. СПВВ. КЕ. Нишлĕ — питĕ начар выльăх, начарланнăçем начарланат, ăна темĕн чухлĕ апат паратăн, çăкăр çитеретĕн, çапах чĕрлеймест, пурăнсан-пурăнсан, вăл вара вилех каять. СПВВ. ФВ. Нишлĕ — начар чăх чĕпписене, хур чĕпписене, вĕçен-кайăк чĕпписене калаççĕ. Ку хурăн чĕпписем пурте пăлатна, пĕри анчах нишлĕ, начар, теççĕ. СПВВ. Нишлĕ хур-чĕппи. Сред. Юм. Пит йĕрсе çӳрекен ачана: нишлĕ хôр-чĕппи пик, теççĕ.

ни

(н'и), частица соответствующая русск. ни. М. Васильев № З, 32. Мĕн сăлтавпа кĕтĕн эс, мĕскер полчĕ-ха онта? Ни çын килни илтĕнмес, ни куçармаç ман çорта. Чăв. й. пур. Халĕ ĕнтĕ çĕнĕ çĕрте ни çурт тăвайман, ни укçи пĕтнĕ. Ib. Иван вара ни салтака каяйман, укçине ахалех пĕтернĕ. N. Кунта пирĕн ни кунĕ кунĕ, ни çĕрĕ çĕрĕ? N. Вĕсем ни çурăлаймаççĕ, çурăлнисем те тăкăнса пĕтеççĕ. Яргуньк. Тилĕ тус калат, тет: кунта пирĕн пата ни хут килмест, тесе каларĕ, тет. Пазух. Ни юртти çук, чуппи çук. Прахăр хварăр çырмана. Чуратч. Ц. Ни кăçкăрма сасси пĕтет, ни сиккеленмелле мар. Орл. II, 249. Ни ати мар, ни апи мар, пуççапмасăр кĕримăп. (Авăн вăчахĕ). Чураль-к. † Çакă яла килтĕм те, ни сар хĕр çук, сар хĕр çук, хура хĕр куçран каймарĕ. ЧС. Иккĕш те, усĕрĕскерсем, ни чарăна пĕлмерĕç, тет, ни туха пĕлмерĕç, тет, тӳрех шыва шатăртаттарса кĕрсе кайрĕç, тет. N. Ĕнер хытă ĕçнĕ те, паян ни этем, ни этем мар çӳрен («ходишь сам не свой»).

никам

никто. КС. Тухса туса çӳреме никам патне кайма çук. N. Халĕ ĕнтĕ вĕсене никама кăтартма та хăратпăр. N. Никамран ытла. N. Никамран усал Ваçили. Всех злее (негоднее, некрасивее) Василий. Сборн. по мед. Ачасене никамсăр, хăйсене анчах, киле хăварма юрамасть. Якейк. Никама çапма та пĕлмест. Не знает кого и ударить. Ала 89. Ĕссĕр çынăн ăсĕ те пăсăлать, çын элекне (те) ĕненекен пулать, никама вĕлерессе те пĕлмест вăл (не знает кого убить). Регули 981. Никам килмен, ним ĕç çок. Юрк. Никам та вăсене хирĕç тухаканни çук. Ib. Никамран кивçен илме, не у кого... N. Никамах та курмарăм эп унта. Это выраж. соотв. русскому: «Надеялся многих видеть, но большую часть их встретить не пришлось». Особенно-то никого не видал. Ачач 71. Никам çине те çиленме пăрахрĕ. || Всякий, кто-бы то ни был. N. Никамăн та лайăхрах, йӳнрех тавара илес килет. Туруново. Халăхсам пуçтарăнса: кам ют çĕртен хулана никамран малтан пурать, ăна патша тăвасчĕ, тенĕ.

ниçта

нигде, никуда. Юрк. Пур прикасра та çынсем ниçта юрăхсăр пăсăлнине курат. Ib. Пĕр ик-виç çын кĕрсен, ниçта ларма, ниçта шăнăçма. Орау. Пырса кĕрсен, ниçта кайса кĕрессе пĕлмест (очень рад, что пришел). Cобр. Ниçта кайнине пĕлмерĕм. Не знал, куда они покатились (яблоки). Коренькоз. Фу-ти, латсăр, ниçта çук! Вот çынсене ĕнен эс (об очках). Чăв. й. пур. З7. Вара лашсене пит хытă хăваларĕç, ниçта илсе кайнине те пĕлмерĕм, тенĕ. Альш. Унтан ӳсет, авланат та, арăмĕ татах, ниçта вĕренменскер, ниçта тухса курманскер, асламăшĕ-кукамăшĕ вĕрентнипе пурăнат. Сред. Юм. Паян ниçтах та тохман эп пӳртрен те, никам килнине те кôрман йôт çынна. || Везде, где бы ни, куда бы ни. N. Пиччен хыпар Илемренпе (с Ильина дня) çук, ниçтине те пĕлместĕпĕр. N. Ниçта кайсан та, пĕр эсĕ анчах аса килен. Сред. Юм. Ку корăк ниçта та ӳсет (везде растет): Хосан кĕпĕрнинче те, Москавăннинче те, Питĕрĕннинче те. Никит. Вăл ниçта та прех, тет.

ниçталла

никуда, ни в какую сторону. Сред. Юм. Мĕнле çын кӳлкеленĕ-ши ко лашана, кôн пик ниçталла мар-таçталла (т. е. никуда не годится). Баран. 135. Çуртана алăк варри тĕлĕнче тытса тăрсан, çулăм ниçталла та варкăшмасть — тӳрех çунса тăрать. ТХКА 78. Пурăнасси пурăнкалатăп та, çапах пĕччен пурăнма кичем, ниçталла мар. Ib. 51. Хамăр та аташса кайна. Çул та çук. Аслă вăрманта сĕм-тĕттĕм. Ниçталла кайма та пĕлместпĕр. N. Аптăранипе ниçталла кайма пĕлместĕп (не знаю куда и направиться).

нихак

(н'иhак), кажется (рус). КС. Темĕн чун киленечченех калаçасшăн нихак вăл санпала (хочет поговорить досыта). Шурăм-п. Çын килет нихак. Çутт. Веç унта хӳтлĕх пур нихак. N. Эсĕ ăйхăпа аптрарăн нихак (никкак).

ништа

то же, что ниçта, нигде. Чотай. † Кçал та пира çын çини ик пар лаша тапратас çок; ах! тетĕп те, ах, анчах! ништа кайса кĕме çок. N. Пире вăратсан, эпир ништа кайма та пĕлмен.

нумай

, номай, нуммай, много, в большом количестве. О сохр. здор. Тата урăх тĕрлĕ те нумай сивĕрен пăсăлма пулăть. Т. Григорьева. Нумай пĕтет, сахал çитет, теççĕ. (Послов.). Ib. Нумая шыраса сахалсăр юлать, теççĕ. Якейк. Нумай пĕл те, сахал калаç. Б. IЗ. Нумай пĕтĕ, сахал çитĕ, пĕрле пурăннине мĕн çитĕ? N. Сахал пулсан та, нумай туса ил. Регули 867. Номай çын кайрĕ, вилчĕ; çынсам кайрĕç, вилчĕç. Ib. 868. Онта номай çын сана полăшмалли. Ib. 417. Кăçал кайăк номай поль. Ib. 229. Эп ĕçлекене номай корса, кон пак ĕçленине (ĕçлекене) корман. Ib. 216. Ман паян ĕçлекен номай. Альш. Вăл хĕрлĕ йĕмре те çавăн пекех пуринчен ытла хĕрлĕ нумай. Хĕрлĕ çине е кăвак, е шурă, е сарă кӳртнĕ. Вишн. 71. Нумай çĕрте çырмасене е арманшăн, е шыв кӳлентерсе тăратасшăн пĕве-пĕве хураççĕ. Ib. 61. Выльăхсене çуреме сирĕн çаран пулсан, анăрсене çаран тăвăр. Апла пулсан, сире наклат пулас çук, усси нумайрах пулĕ. N. Выльăх нумайтан мар ку япала, пирĕн çарансем питĕ начарланса кайрĕç. Альш. † Нумайран мар çак кунсенче хĕрсемпелен вылярăмăр. Нюш-к. Чăвашсем кулакан çынтан: нумаях пулас çук унтан, теççĕ. С.-Устье. Нумай та пулмарĕ, тет, пĕр ывăл фунарпа хĕç илсе çав салтаксене вĕлерме пычĕ, тет. N. Нуммай та хăвармарĕç. Совсем мало оставили. ЧП. † Арчи-арчи панулми, хĕрлинчен шурри пит нуммай. Орау. Тăрничакки (назв. какого-то предмета в игре) нуммай вĕçлĕ енĕпе (пуçĕпе) тăрăнсан, тăрăннă вĕçĕ миçе вĕçлĕ, çеккĕлне çавăн чухлĕ турата шутласа хапартса лартаççĕ. || Намного, много раз. Регули 1379. Вăл мантан номай ăста (мантан итларах ăста). N. Вăл Байкал кӳллинчен нумай хĕвел тухăçĕ енче. Висĕ пус. ЗО. Вĕсен тымарĕсем, çĕре ытти тырă-пулăсен тымарĕсенчен нумай тарăнтарах кĕрсе кайса, унтан хăйсене валли нӳр илсе тăраççĕ. N. Кун пек туйсенĕн ăрасхучĕ пĕр çирĕм пилĕк тенкĕрен нумай ытлах пулмасть. Баран. 12. Манăн умра нумай çӳлте, Днепр шывĕ тĕлĕнче, авалхи хула Киев тăрать. Альш. Ют ялтан хĕр-сăри каçпа, нумай çĕрле, тин тавăрăнат. || N. Аллă нумай-и, çирĕм нумай-и? Что больше: 50 нли 20? || Самое большее. Хорачка. Вăл отмăл конта полат, çарнат тырă ене, нумай ларат отмăл олттă сутка, вураччă, çапаччă. О сохр. здор. Ăна (шкуру) сутса эпир нумай укçаллă пулас çук, пит нумай пĕр виçе тенкĕ илĕпĕр. || Долго. N. Нумай ан çӳре. Долго не ходи. N. Эп пырсан (килсен), нумай та тăмарĕç, вăсем те персе çитрĕç. Ала 15°. Нумай та пурăнман çамăрк хуçа, киле хăш кун киле çитмелли çыру янă, тет. N. Ыранах кантура кайса çыртар (заяви жалобу). Нумая ан яр (не откладывай). Никит. Матки килеймерĕ-ха, темме нумая юлнă. Изамб. Т. Нумай выртап-и? сахал выртап-и, пирĕн йытă вĕре пуçларĕ. Альш. Акă кайрĕç, тет, салтаксем хăвалама. Акă нумай пыраççи, сахал пыраççи, хай салтаксем çитеççĕ, тет. Регули 1236. Вăл онта номай порнать. Вăл килни номай полать. Ib. 1238. Номай полмаçть вăл контачĕ. Ib. 848. Ман паян номая пырас çок. Ib. 807. Номай полать эп она çĕклесе çӳрени. Букв. 1904. Нумай пулчĕ-и, сахал пулчĕ-и, юлташсем мана кăшкăра пуçларĕç. N. Нумай тăмаст, бывает непродолжительно. Якейк. Çомăр нумая каþ. Ib. Ма нумай тăрать. Как долго (тянется). Кан. Вăхăт çитсен каласа парĕç, нумая кĕтнĕ, сахала кĕтĕпĕр. Ib. Эсĕ вăхăт нумая кайиччен Кĕркурирен укçуна илме тăрăш. ППТ. Тепĕр касса кайсан, вара нумаях çӳреймеççĕ. Нумай кĕрсен, пĕр-ик-виç килле кĕреççĕ. Юрк. Нуммай та çапла çывăрса выртмаççĕ, хай сӳннĕ, тесе, пĕлнĕ. Юман кăмпийĕ çĕнĕрен амаланса кайса çуна пуçлат.

нохаля

(нођал'а), нагайка. Пшкрт. Торп-к. Путарнă чохне (когда хоронили) пĕр хора йăтă тохнă, тет те, нохаляпа вилнĕ çынна виççĕ çаппĕр, тет. Çавă хора йăтă çапсассăн, вилнĕ çын çĕр тĕпне анса карĕ, тет. N. Нухаляпа çаптарса. закладка

нуша

(нужа), беда, несчастье. ЧП. Çамрăк пуçа нуша килсессĕн... N. Ку нуша пуçран кайрĕ. Тĕнче нуши чисти витрĕ. || Необходимость, нужда. Юрк. Аван пурăнасси-мĕнни, нушашăн çын патне каймастăпăр çав, тет. N. † Эпир ӳсе-ӳсе çитĕннĕ чух, патша нуши ӳкрĕ ман пуç çине. N. † Çирĕм икке çитнĕ ачусене суйлаççĕ-ĕçке патша нушине. || Мученье. N. Лашасем çинче эпĕ нумай нушасем курса пĕтрĕм. Янтик. † Хĕрпе каччă выртнă чух, кĕçĕн чух, нушине манаççĕ. ТММ. Эпĕ курнă нушана шăши, шăрчăк куртăр.

нушалан

мучиться, страдать, бедствовать. Сала 112. † Пирĕн пек те мĕскĕн ачисем нушаланать çынсене юрасшăн. Четырлы. Крестьянсен нуши выçлăх çул та, тырă пулнă çул та пĕр пек, мĕшĕн тесен тырă пулман (выçлăх) çул, ку çула епле ирттерсе ярас-ши тесе, нушаланаççĕ? С. Дув. † Ĕнтĕ çамрăк пуççăм, айван чунçăм, нушаланать çын çине кĕресшĕн.

нӳрĕ

сырой, влажный. Якейк. Пшкрт. Нӳрĕ (н'ӧрэ̆), влажный. О сохр. здор. Нӳрĕ вăхăтра, в сырую погоду. N. Кĕпине нӳрĕллех (или: нӳррипех) тăхăнат (сырую, не высохшую). || Влага, сырость. Ib. Вăл курăк нӳрре юратать. ПМП. Çĕре çимĕç ӳстерме нӳрĕ патăр! || Ленивый неподвижный. Пшкрт. Нурĕ çын, вялый.

нăк

крепкий (-о), твердый, здоровый, плотный. Череп. Йĕнер çинче нăк (крепко) ларат. Баран. 162. Кăркăссем те шултăра çынсем мар, анчах пит нăк çынсем. СТИК. Ку çын пит нăк (плотный, здоровый человек).

нăкăлт

(ны̆гы̆лт), подр. неожиданному появлению (приходу). Капк. Çапла калаçса выртнă вăхăтра, Ваççил Ваççилч хваттерне пĕр çăмха евĕр çын, нăкăлт! кĕрсе тăчĕ.

нăрăш

(нŏрŏш), нечто жукообразное (хăйĕн мăнтăрлăхĕпе йăвăррăн сывлакан, калаçакан çын). Слакбаш.

нăчăлаттар

ударить со звуком нăчă. СТИК. Пуçăнтан нăчăлаттарăп! (Пысăк çын пĕчĕккине мĕшĕн те пусан çиленсе, акă çапас пек пырса, çапла калат).

нăшăлкка

плакса. Ст. Чек. Нăшăлкка — йĕрекен çын. Ib. Мĕн нăшăлтатса тăран унта, нăшăлкка! Чего там ты нюни-то распустила, плакса!

нĕрче

(н'э̆рџ̌э), двигаться медленно. Слеп. Нĕрчесе çӳрет мăнтăр çын, аран отать, кахал тата. Ib. Нĕрчесе çӳрет он кĕлетки.

Няка

(н'ага), яз. имя женщ. Иревли. || Яз. имя мужч. Рекеев. Орау. Çĕрпелĕнче пĕр Няка йатлă çын пур. Ухмах тесен ухмах мар, темскерлескер, тем-те-пĕр калаçать.

ням

(н'ам), еда (детск. сл.). Сред. Юм. Ням пĕчик ачасĕне çи тессине калаççĕ. Янтик. Айта, çи-çи, ням-ням ту! (заставляет есть маленького). Вомбу-к. Ням парать. Ст. Чек. Ням-ням (нам) килет, немой идет (гов. детям). Сабр. Ням-ням, нăр-нăр, çутă кӳл, хушка ту, вĕт хăва, вĕт хăва ăшĕнче вĕт сысна. (Çăвар, сăмса, куç, çамка, çӳç, пыйтă). С.-Устье. Сенкĕ, сенкĕ çинче пилеш, пилеш çинче такана, такана çинче, икĕ кĕрепле, икĕ кĕрепле çинче ням-ням, ням-ням çинче лĕр-лĕр, лĕр-лĕр çинче икĕ çутă кӳлĕ, икĕ çутă кӳлĕ çинче çут-уй, çут-уй çинче вĕтĕ вăрман, вĕтĕ вăрманта вĕтĕ сысна. (Çын).

няни

(н'ан'и), милый; так назыв. ребенка, который лишь лепечет, учится говорить. (Ласкательное слово). Н. Уз. Халĕ, епле няни, пĕчĕкĕскер, макăрса тăрат, теççĕ, пысăк çын макăрсан. Сред. Юм. Ачине-нянине, паппа тăвас килет поль. N. Кĕпер айĕнчи кăвак чечек: ан тат, няни, тет-и вăл; эпир каччăпа вылянине ан кала, няни, аттене. N. Няни маттур, миленький.

пай

часть. БАБ. Виç пайĕнчен пĕр пайне çиме пар, икĕ пайне сутма пар (о хлебе. Моленье ӳчӳк). Çĕн-Кипек. Ал татмалла вылянă чухне, пурте, кам выляс тиекен, икĕ пай çине (на 2 части) уйăрса тăраççĕ. N. Ко (= ку) ним тума пĕлмерĕ, тет. Йăпăр-япăр кăсинчен çĕçĕ кăларчĕ, тет те, лашана пай туса утса ячĕ, тет, сапор орлă, хăй ухса выртрĕ, тет, лупас тӳпине. || Доля. СТИК. Ку, сан пай-и манăн-и? Эта твоя доля или моя! Альш. Ку таврари пур пулăлă кӳлĕсене, унтан тата Сӳнтĕкрен пуçласа Пушча çитиччен Сĕвене, Этремене те, çав Сатик (имя татарина) кайса илет те хыснаран, унтан вара Элшелсем, Мертлĕсем пулăçăсем пĕр аллă-утмăлшар тенкĕлĕх пай кĕреççе. Хакне кӳллине кура кĕреççĕ-тĕр. Кусем вара хăйсем тата атмапа мĕнпе тытма кĕрес тиекенсене пĕр-икĕ тенкĕлĕх пай кӳртеççĕ. П.-Пинер. Ху пайна пăрахса, çын пайĕ хыççăн ан чуп. (Послов.). Юрк. Ашшĕпе амăшĕ вилсен, çак вилнĕ çын тенĕ çын, хăйĕн пиччĕшĕсем патне вырăсла çыру çырса ярса, ашшĕпе амашĕнчен юлнă япаласенчен хăне валли пай уйăрса пама ыйтат. Ib. Хăрпа пĕрле юнашар тăрса ни суха сухаламаст, ни утă çулмаст, ни авăн çапмаст, нимĕн тумаст, мĕшĕн ăна, вилнĕ çынна, кăлăхах пай парас. N. Пĕр юман икĕ пая тухрĕ. Манит çурă ун пайне тӳлерĕмĕр. N. Ку хута икĕ пай тӳлесе илмеле пулсан та, ан çилен || Порция (напр., мяса и пр.). СПВВ. ТА. Пай = аш. N. Атя, çак пăлана çурмаран уйăрар, вара, эпĕ малтан хам пая çисе пĕтерсессĕн, эпĕ сана çийĕп, эпĕ малтан пĕтерсессĕн, эпĕ сана çийĕп(?). || Мера земли Шибач. Пĕр пай пусăк ана (целая десятина). N. Пай, цлощадь земли = 10×100 и 10×120 саж. Питушк. Пай, часть лугов (çаран). N. Ху ятпайна вахăтлă кăтартмарĕç.

пайла

делить на равные части, доли. N. Унтан вара яшкапа пăтă пĕçерсе, ялĕпе пĕрле пайласа çияççĕ. N. Пĕр çын аш пайла пуçларĕ, тет. Хорачка. Аш пайлас, делить мясо. Сред. Юм. Пайла, делить (в арифметике).

пайкуш

(паjгуш), бобыль. СПВВ. ЕС. Пайкуш — çуртсăр-йĕрсĕр, çука юлнă çын.

пак

то же, что пек, как, подобный. Сёт-к. Лотра, хаяр çын çинчен: арлан пак сикет, тиççĕ. Регули 1382. Эп апайран хăранă пак аттиран хăрамастăп. Эп аттиран ончол хăрамастăп, апайран хăратăп. Ib. 1252. Сумар (= сывă мар) çын пак ырханланнă. Ib. 824. Эп вăл каланă пак турăм. Ib. 290. Окçа çок пак ним те илмест. Б. Нигыши. Вĕçсе каяс пак çунам пурч (= пурччĕ), тытса чарăнми лашам пурч, тăрса юлчĕç — мĕн тăвас. Шибач. Коллен-кон пак килет. Почти каждый день бывает. Б. Олг. Кон пĕр ластăк çăнăх йолчĕ, пĕр пилĕк пăт пак. Ib. Кашкăрсам вон пилĕкĕн пертен солакай енче полĕ, пĕр çич-сакăр чалăш пак лараччĕ кашкăрсам. В. Олг. Çан патне (к нему) пĕре (один) пырчĕ осал, капан пакскер, коçĕ ĕçлĕк пек. N. Сан пакки эпĕ икке. Сёт-к. Пирн та учĕ — учĕ пек, эпĕр те хамăр ача пак, пирн та варли — варли (- λиы) пак.

пакартамас

так называют человека или животного с большим животом. СПВВ. ЕХ. Пакартамас — пысăк хырăмлă, кĕске япала. СПВВ. ТМ. Пакартамас — начар, ырхан выльăха е ачана калаççĕ. СТИК. Аяй ку пулă пит пакартамас (икристый, вздутый). Ib. Пакартамас çын, коренастый человек.

пакăлтет

(пагы̆л'дэт), болтать. Йӳç. такăнт. 66. Ну, тата, çитет пакăлтетме! N. Е пристăнь çинче, е тата паллакан çын патĕнче (хамăр ялсем) пакăлтетсе кун иртереççĕ.

пакăç

(пагы̆с'), нечистый (от русск. пакость). N. Ак çапла пакăç ĕçĕсемпе çынсене çилентереççĕ. Янтик. Пакăç! çын тытать-и, пит чыссăр вит у! Йӳç. такăнт. 39. Кай, шуйттан. Çын чĕппи эпĕ, тесе ларать; пуш черкке патăн, тет, пакăç!

паллаш

знакомиться. КС. Начартарах пурăнать (живет бедно), çынпа курса паллашаймасть (не может вести знакомство). Нюш-к. Хĕрсем ĕретпе, ăрампа тăраççĕ, пĕр-пĕринпе калаçаççĕ, каччăсемпе паллашаççĕ. Якейк. Онпа пирн халччен вăрçă-ятлаçу полман, вонпилĕк çол палашса порнатпăр. N. Паллашнă çын нумай. || Здороваться. N. Унпа ал тытса паллашма та юрамасть.

паллă

знак, метка, примета, отметка, изображение. Альш. Пирĕн ана çине пуртă палли (-λλиы) тунă (изображение топора). Ib. † Сар шăрçапа шур шăрçа тиркĕ çинче палли пур. ГТТ. Çынсем каланă хыççăнах çыркаласа панă та, эпĕ вĕсене (записи), сăмахсене, ик-виç паллăпа ик-виç паллăпа кăна чăпарла-чăпарла кайнă (кое-как записано). Полтава 57. † Патша пулас ыр паллă сан куçăнта курăнать. Никит. Тухатмăш карчăксем е калăм каç, е кĕлт маларах кам çыннине тухатмаллине паллă туса хураççĕ. N. Халĕ çуркунне палли пур çĕртрен те курăнать. N. Алă палли туса хăвартăм, такăшĕ ухтарнă арчана. (Вместо этого: сăнавшăн паллă туса хăвартăм). Эльбарус. Çак вăйă пуçлаччен кашни уйăрлса, пĕр-пĕринчен аякрах кайса паллă йоман котне: ко ман килçорт полать, тесе йышăнаттăмăр. ЧС. Манăн алă тӳрленсен те çав сикнĕ палли çухалмарĕ. Юрк. Ку масарăн палли-мĕнĕ те пулас çук. Разум. Кăçтан аслă çул каймаллине паллă тăвакансем (намечавшие путь для дороги). Н. Тим. † Çирĕм пĕре çитнĕ ачусене шур хут çине паллă çавăрнă. N. Паллă (у овец). См. тăлăм. || Известно, ясно, точно, определенно. Чхĕйп. Чăвашсам нумайше хăйсен ĕмĕрĕнче ырă кĕтӳç куриман, малалла паллă пулĕ вăлсĕн пуçлăхсĕм. Сред. Юм. Хакĕ паллă ôн. Известна уже цена. Ib. Хакĕ паллă мар. Цена еще не определена. N. Паллах вăл, çыру пĕлмен çын тĕнче çинчен ăçтан пĕлтĕр. N. Хăш чухне, паллă, ăна та шухăшласа пăхаттăм... Сборн. по мед. Ун чухне пĕр çĕрте вунă çын чирлесен, виççĕшĕ, паллах, вилнĕ. N. Эпир тĕнчене нимĕн те илсе килмен; паллах, нимен илсе тухма пултарас çук. Юрк. Çапла «бзав» тенине пĕлсе, лешсем, паллă, кула пуçлаççĕ. || Заметно. Регули 157. Ойăх толнăран паллă. N. Хăш чух çав çутă тĕнчене паллах сарăлать, хăш чух пĕр енчен кăшт начарланса тепĕр енелле куçать || Точность, определенность, ясность. Юрк. Ун выранне халĕ пĕр çын та илмен, кама кӳртес теннийĕн те палли-мĕнĕ çук халĕ. N. Никçан тухса каясси палли çук. Неизвестно, когда выйдем. N. Кăçан вăрçа кĕрес палли (scr. пали) çок. || Выдающийся, заметный. ЧС. Ялти паллăрах çын, более или менее выдающийся. N. Унăн ашшĕ-амăшĕ пит пуян, чапла, Колычĕв хушаматлă паллă улпутсем пулнă. N. Пирĕн ял нимренех те паллă мар. || Борозда, которая делается на загоне для удобства при сеянии. Вурман-к. Паллă-лăха (борозда, для удобства сеяния). || Мишень (цель для стрельбы). N. Салтаксем палла пеме кайрĕç. Солдаты пошли стрелять в цель. КС. Хăш пăшал палла лайăх тивет, кайăка тимест, тиççĕ чăвашсем. Орау. Палла переççĕ. Ib. Палла виçĕ пульккă тиврĕ. Ib. Палла тивертрĕм. Попал в цель. || Собр. Лара-тăра пĕлмен çынна паллă килнĕ, теççĕ. (Послов.).

палтир

(-д-), так назыв. дураковатого человека (от собств. имени). СПВВ. ЕС. Палтир — ларса çитмен çын, ухмах.

панкав

(-), безмозглый. V. S. СТИК. Панкав — тӳрем, ухмахрах тăн-тан çын. Пирĕн панкав тесе, ниçта та вĕренеймен, ниме те тухайман улпут, пуп ачисене калаççĕ.

панча

(пан'џ̌а), рассадник. Шибач, Шарбаш. Копăста панчи. Хурамал. Купăста вăррине йăран çине лартаччен панча çине лартса шăтараççĕ; ăна тăватă юпа çине тăваççĕ, Б. Олг. Копста вăрри акни — панча копста картинче вăл. Туат тонкатапа (столб) лартаччĕ она, çӳлĕш çын тăшшĕ; копста панчи полат. Пахча çим. 5. Сивĕ çĕрте купăста вăррисене ăшă панча (парник) туса акаççĕ.

пар

дать, давать, подавать, отдавать. Турун. Хуçа вара: çĕр тĕнкĕ парап пĕр çăмартине, тенĕ. Регули 509. Эс окçа та паман-ç халь мана. Ib. 450. Ман хамăн номай полинччĕ, (номай полсан) парăттăмччĕ. Ib. 676. Эс пани çĕмĕрлнĕ. Ib. 662. Эс панă окçа конта. Ib. 663. Эс панă окçана эп çохатрăм. Ib. 664. Атти мана панă лаша лайăх манăн. Ib. 312. Вăл мана окçа панă полсан, эп каяттăмччĕ. Ib. 1082. Çак утшăн çĕр сом парать вăл. Ib. 671. Мана паракан çын çавă. Ib. 320. Вăл мана окçа он чох парсаччĕ, эп кайсаттăмччĕ. Ib. 293. Окçа пор хошăра кисен, парăп сана. Ib. 1458. Эп итрĕм онтран, вăл мана пачĕ; при (= пĕри) килте, тепри вăрманта. Ачач 99. Мĕн юрать? парам акă сана пĕрре. N. Ним те парса кăларманшăн... N. Халĕ эсĕ кама парса ыр кăтартатăн. КС. Памаллах пар, совсем отдать. ЧС. Вара пур ачасене те икшер çăмарта парса тухат (раздает). Хурамал. Çырлаха пулин пар, турă. Кан. Сахал пачĕç, терĕ çуннă çынсенчен пĕри. Юрк. Эй, чунăм, эсĕ мана çурри чуна çурса париччен, пĕтĕм мулна парасăнччĕ, тет. ТММ. Аллупа пар та, урупа ут. Орау. Парсам, ан тилмĕрт çынна! Отдай, не томи человека! (Говорит жена мужу о другом человеке). Ib. Каймасп — парам эп сана, кахала. Ib. Пуç ыратать — парам эп сана. Сред. Юм. † Кайса кôрас теейсе, малтан хыпар патăмăр (известили). N. † Хура çĕр айне кĕмĕттĕм, хура çăрха парса юлăттăм. СТИК. Сассăна ан пар (не подавай голоса), анти шыраса çӳретĕр-ха, эпĕ ӳсĕрсен тин сиксе тух. (Говорят, когда ради шутки или всерьез спрячут кого-нибудь при приходе постороннего лица). Никит. Салтакран ним парса та йолмасть (не отстает), тет. Синерь. Икĕ ывăлне икĕ çĕре кĕтю пăхма панă (отдал в пастухи). N. Хăйĕн аслă ывăлне вĕренме çын патне панă (отдал на ученье). Ала 8°. Эсĕ пирĕн çуккине ăçтан парса çитерĕн. ||Сдавать. Ирч-к. Атăл параççĕ. Сдают Волгу. || Орау. Паян географипе экзамĕн патăм. || Выдавать замуж. Якейк. Арăм илес тесен те, парас çĕртен парас çок (не выдадут). || Принести в жертву. ЙФН. † Корак-касси хĕрĕсем, пирĕн пата пырасшăн, турра така панă, тет. (Туй юрри; насмешка). НАК. Тата киремете пама ял пуçне пĕрер вăкăр е така хатĕрлесе хураççĕ. || Бить, ударять. Кан. Шалта рояль клавишсем çине чышкăсемпе параççĕ, тулта вăрçаççĕ. Янбулат. Опăшки тăчĕ те, ачана ричакпа парать те парать, хытă хĕртрĕ ачана. Йӳç. такăнт. 17. Атте тухса кайнă чухне, лашана пĕр-иккĕ пачĕ те, кайăк пек тухса вĕçрĕç. N. Лайăх тăракан çыннах пычĕ те, хăлха чиккинчен пĕрре пачĕ (ударил по уху). || Copiam sui facere, marem ad se admittere. || Доносить, ябедничать, клеветать. N. Вара ун çннчен элек парса, ăна тимĕрлесе тĕрмене хуптарнă. || Употребляется в качестве вспомогательного глагола. Толст. Ыран кил-ха, уйăрса парĕç (отроятся), эпĕ вара сана амине кăтартăп (матку пчелиную). Юрк. Сăрисене ĕçсе параканнисем, куркисем тĕпне укçа ярса, тепĕр хут сăра тултарса кĕрӳшне ĕçтереççĕ. Ib. Никăш пĕлсе каласа параканни çок. Орау. Апат çисан кайса пама пулать ăна. Ib. Чăмласах памалла-им тата? 1) Неужели ты не понимаешь? 2) Ешь, раз тебе дали. Эльбарус. Пĕр çын чопса пыра парать. Имен. Виç çол иртсен Елена Петр ятлă ача çоратса панă, а Фекла Нйколай ятлă ача çоратнă. N. Теçеткийĕ 40 тенкĕ тăрать те, сире катса паратпăр ĕнтĕ (сбавим); илĕр, илĕр! тесе кăçкăраççĕ. Чăв. ист. 31. Чăваш чĕлхи укăрпа финсенчен пуçланса кайнине ниепле те кăтартса пама пулас çук, тет. О земл. Тарăн çемçе сире (в слое) тырă тымарĕсем сарăларах параççĕ. N. Кĕлтĕне капан çине ывăтарах пар. Менча Ч. Утемĕш вăл хăй çынсене пит нуммай асаплантарнăран, хăй те: асапланарах патăр-ха, тесе часах тӳрлетмен, тет. Орау. Çиярах парăр (ешьте больше), çиярах парăр, каçсăр урăх апат мĕн пулас çук. Юрк. Вĕсем çавна курарах парасчĕ. Абыз. † Тухать и та тухмаçть-и, часрах туха парсассăн та, хĕреслĕ тенкĕ парас, тит. (Свад. п.). БАБ. Хыçалалла çаврăнса пăхатăп та, хам патăмрах пĕр темĕскерле, пăхма çук хăрушă, уна пекскер тăра парат. N. Вăл çапла лашине хăварса чупса пынине пĕр çын пăхса тăра панă (как раз видел), тет. Т. VII. Малти (человек) пĕр усăнса тăракан çаппа тытрĕ, тет те, кайри (человека) çине яра пачĕ (как пустит, в лесу), тет. ЧС. Эпĕ ăна куртăм та, хама калла килсе хĕнесрен хăраса, киле тара патăм. N. † Ташлăр, тантăшсем, симĕс шăрçа ярăмĕ пек; силленеех парăр-ха, сарă шăрçа ярăмĕ пек; саркаланса парăр-ха (= развернитесь-ка во всю, чтобы показать свое искусство в пляске. Хĕр йĕрри). Кан. Лач-касси ялне кăçал çула Яншихăв леçниччĕстви 81 ĕне Тăрмăш таччине ямалла туса пачĕ. ТХКА 38. Хамăр ĕçлемесен, пире çын ĕçлесе парас çук. N. Лучше эсĕ авланса ямалла та и пурăна памалла. N. Пристăнь çинчен пакаш йăтса та параççĕ, шыв та йăтса параççĕ, вутă та татса çурса параççĕ. Баран. 98. Çав хушăран эпĕ ăйха кая панă. ВС. Разум. КЧП. Эсир сĕтел хушшинче ĕçлерех паратăр çав. ТХКА 27. Асту, ӳке паран. N. Вĕсем каялла çавăрăннă та, тара панă. СТИК. Чупа панă (чупса çитнине чарăннине кăтартмаст; чупрăм карăм, чупрăм килтĕм, чупрăм çитрĕм — обозначает законченность действия). Альш. Лешсем урайне шурă кĕçе сарса хураççĕ, тет. Качаки варалать парать, тет, кеçине.

парлак

поляна. Карсун. Елбулак. † Парлак çинче çырлалăх. Хурамал. Парлак (тăвайăкки пичĕ?). Ib. † Ăçта çырла пит пиçет, парлак çинче пит пиçет; ăçта сарă ача пит ӳсет, Хурамалта пит ӳсет. Образцы. 6. Çырла çеçке тăксассăн каят парлак илемĕ. Ib. Утăна ăçта çулатăн? — Парлак çинче çулатăп. Бугульм. † Хура вăрман ути ешĕл утă, ялан парлак ути тиеççĕ; ăçта килчĕ унта палашаççĕ, ялан ырă çын ачисем тиеççĕ. Ст. Шаймурз. † Шурă аккăш вĕçет малалла, халь те пулин выртать парлакра. ЧП. Кăвак чечек парлакра, утсем авăнаççĕ çиесшĕн. СПВВ. Х. † Йĕшел курăк тухать ешерсе, парланайса выртать парлакра. || Залежь. Орау. КС. Эпир вăл анана парлака хăвартăмăр. Чув. Сорма. Парлак, пустырь, незанятое, заброшенное место. Юрк. Çав çул нумайĕшийĕн анисем сухаламасăр парлака юлчĕçĕ. Шибач. Çĕр парлак выртсассăн йосанать (два-три года). Ib. Парлак çĕр. Ib. Парлак вырттар, не сеять.

пархатар

(парhадар), благополучие, добро. КС. Ырă кур, пархатар кур. N. Вăл паянах сан енне кăмăлне çавăрса тӳрĕлĕхӳ тарах ырă сунĕ сана (в рукоп. пархатар кăтартĕ). Н. Карм. Пархатар — пожелания юратнă çынна: ырă куртăр, пархатар куртăр, ыр çынна куртăр. Шибач. Эпĕр конта ларса пархатар коримăпар. Сред. Юм. Аçу-амуна хисеплемесен, çынтан ватанмасан, пархатар кораймăн. Т. II. 62. Ырă курăр, пархатар курăр, ваталаччен, йӳтеччен пурăнăр. Чăв. й. пур. Кăна парахмасан, пархатар курас çук, тенĕ. Если не отмените решение, не будет вам добра. Перев. Вĕсем хăйсен эмерĕ таршинех пĕрне-пĕри пулашса, пархатар курса пурăннă. N. Ĕмĕр-ĕмер пархатар куртăр. || N. Вăрçă майĕ перте пархатарĕ çук. || Польза. Ск. и пред. 3. Санта пархатар сахал, эсе манан херĕм мар! N. Ну, сантан пархатар пулмас иккен. Якейк. Сантан пархатар корас çок. От тебя не жди пользы. Чураль.-к. † Темпĕр-темпер параппан, параппанне çапсан та, пархатарне курас çук. СПВВ. ФВ. Пархатарсар çын = усасар çын; санран пархатар пули вара, аçу-аму ятне çĕртĕн, теççĕ. СПВВ. Пархатар курас; пархатарсăр пулчĕ. Ib. Пархатар пулат (польза, лад). || Употребляется в качестве усилительного слова в смысле: очень, без числа. КС. Пархатар çук нумай? (Очень много, напр., çырла, мăйăр). N. Пархатар вăрçрĕç.

пархатарлă

добрый, хороший. Юрк. Ашшĕ-амăшĕ унтан (у него) нумаях пархатарла çын пулассине кĕтмен. Сред. Юм. Çôрт таврашне тутарса петерне, пĕрте пархатарлă мар. N. Сана пархатарлă пулса аслăлатпăр.

пархатарсăр

(-зы̆р), недобрый, негодный, бесполезный, беспутный. Сред. Юм. Сан пик пархатарсăр çын пôлмарĕ ĕнтĕ; аçу-амуна та ним шôтне те шотламастăн, çынтан та вăтанмастăн. N. Пиреншĕн, усал камăллăскерсемшĕн, пилсĕрскерсемшĕн (пархатарсăрскерсемшĕн)... Ст. Шаймурз. † Пире, пире, тиетер; сире, сире, тиетер, кăмакана кĕрекен, пархатарсăр; тиетĕр. Ст. Чек. Пархатарсăр = шанчăксăр. СПВВ. КЕ. Пархатарсăр — канăçсар çын. СПВВ. МА. Пархатарсăр япала (= çын япалишĕн пит вилетĕн, выçă). СПВВ. Ай пархатарсăр, мĕн панипе тăранмастăн, теççе. N. Хайне хăй ырă сунман çынран пархатарсăр çын çук. КС. Пархатарсăр çын; эй пархатарсăр япала! Ib. Пархатарсăр нумай! (очень много).

пасар çохăрни

объявление на базаре о продаже того или иного товара и проч.. Сред. Юм. Кам та пôлса пуян тавар илес е сôтас пôлсан, пасарта çынна тара тытса: çавăнти çын çав хакпа сôтать е илет, тесе, çôхăрма хошать, çапла çôхăртса çӳренине: пасар çôхăртать, теççĕ. Ib. Кам та пôлса пуян окçа парса тытать те, çавăнти çын: çав хакпа тавар сôтать е илет, тесе çохăрса çӳреме хошать пасар варрипе, çав çôхракан çынна: пасар çохрать, теççĕ.

пат-шомпăрт

(пат-шомбы̆рт), подр. звуку, получающемуся от сильного плескания воды. Б. Олг. Шу шĕнчен çăртан полă сиксе тохат, пат-шомпăрт! тохат. Ib. Çын шуа кĕрсен, пат-шомпăрт кĕрет, ишсе каят: шомпăрт, шомпăрт, шомпăрт!

пат

послелог, указывающий близость. См. пет, çум. Якейк. Пӳрт çинчен йор моклашки (комок снега) татăлса анчĕ те, ман пата (возле меня) тӳрех ӳкрĕ. Çĕнтерчĕ 13. Хам патăнта ĕçленĕ чух. Орау. Хăвăр патăрта ĕç çук-и? Нет ли у вас у самих работы? Ib. Чăваш арăмĕ, сăмах пĕтсен, тухса кайиччен-и, хăй панчен хăна тухса кайнă чухне-и: сыв пул тати, тет. Тем пулат вара вăл «тати»? Вăл сăмах «сывă пул тата», «тепре куриччен» тени патнелле пырат пулмалла. Ib. Утаралла карĕ, пошел по направлению д. Отары (ее видно, м. б. идущий пройдет и дальше). Утар енелле кайре, пошел в сторону д. Отары (деревни не видать и о ее направлении лишь заключают, напр., может быть за горой); Утар патнелле кайрĕ, пошел близко к Отарам. N. Каç пулсан, эпир унпа ларса (в экипаже) кӳрĕш яла, хĕр патне тесе, тухса кайрăмăр. Шугур. Мана вара усрама пĕр начар çын патнĕ пачĕç (к бедняку). ЧС. Пирĕн патра пĕр ватă çын пычĕ. К нам пришел один старый человек. Бес. чув. 3. Ял патĕнчен кăнтăр енче Ч. ятлă çырма пулнă. Собр. Чавса патĕнче те, часах çавăрса çыртас çук. (Послов.). О сохр. здор. Мăйĕ хăлха патĕнченех шыçса кăять. Эльбарус. Онччен те полин ман патналла çамка çинчи сăнакне (знак) çутатса питĕ хытă стрелок чопса пыма пуçларĕ. N. Перĕн патнали (= пирĕн паталли) çынсем çок. Нет людей из нашей местности. Земледелец. Иалсене ял теме çук, пирĕн Пăва, Çĕрпӳ хулисем патне те пыраймаççе (не нашему Буинску или Цивильску чета). Сред. Юм. Самми патне пӳнеттейпе пырса шыранă. Самсона обыскали с понятыми. Ib Патнерех пынапа хай сăрт хĕрлĕ пôлчĕ тăчĕ, тет. Регули 1206. Ĕлĕк вăл ман патра порăнса. Ib. 1532. Вăл кисеснех вăлсам патне кайрĕ. Ib. 1524. Вăл килчĕ он патне, ман атти патне, ман пата та килчĕ (ман пата анчах килмерĕ). Ib. 1142. Вăл сан патран ман пата килче. N. Çав çăмăрлă хура пĕлĕтсем пирĕн патралла киле пуçларĕç. Етрух. Кĕркури пиче патне кайса ларнăч, урăх никам патнех те кайса ларнине астăвмастăп, тет. N. Вăл çын патне питех çӳремест (редко к кому ходит). Синерь. Выçса вилеттĕмчĕ, çак çын хăй патне (к себе) илсе кайса тăрантарса усрарĕ, ачисене кĕтӳ патне (в пастухи, в подпаски) пачĕ тăранса пурăнма, тыра çитмерĕ, тесе калать, тет. Альш. Чапăрлă шывĕ патнерех çитерехпе пĕтет (ту аякки). N. Ху патунтан (= патăнтан) хуса ан яр мана. Кан. Ишчейккăсем патне хурса хăварнă япаласене илес тесе тухакансем пулчĕç те, ишчейккăсем патне те ямаççĕ. N. Ыраш патне тухатпăр. N. Ман патна, ко мне. N. Патне çитрĕмĕр (метаф.). N. Сан пата (у др. патна) килтен хут яраççи? || Около (во временном значении). Трень-к. Эрне патне, около недели, т. е. приблизительно в продолжение недели. Б. Янгильд. Çак ухутник мулкачă çурине пĕр эрне патнелле усрарĕ. N. Хоçи пер çер тенкĕ патнех петерчĕ. || Приблизительно, circiter. О сохр. здор. Крахмал 50 мыскал патнелле пырать. Крахмала около 50 золотников. Ib. Пĕр çынтан тепĕр çынна ерекен чирсем пит нумаях мар, пер çирĕм патне анчах. Кан. 84 проччăн патне пулать. Ib. Черече пин патнелле, тесе, ăсатса яраççĕ. Елаш. Вăл (ял) пĕр çĕр аллă çул патнеллех пулать пуçланса кайни. Эта деревня освована не меньше, как лет со 150 тому назад. || За. N. Пуçтарса хуна пахча çимĕçĕсем вĕсем пурте пĕрле пĕсерсе çиекен апат патне кайна. Синерь. Мĕн шырасси, апай патне (за мамой) килтĕм, тенĕ. Ишек. Унтан вара эпĕ çын пăрçи патне нихçан та кайман (воровать чужой горох). Чăв. й. пур. 11. Ашшĕне эрех патне ями пулчĕ. Ала 9°. Вăл çапла тавар патне тухса каяс умĕн, ун патне пĕр ватă хуçа (купец) пырса кĕнĕ. N. Мĕн патне карăн? — Шу патне карăм (за водой). Регули 1092. Эп окçа патне (окçашăн) килтĕм. Ib. Вотă патне каятăп. || В сравнении. N. Çулленхи патĕнчи ырашăн пĕрчи пит вĕт. || С причастием будущего времени в чувашизмах. Ау 14°. Упа, капантан ута ыталаса илет, тет те, перет, тет, илет, тет те, перет, тет, пере-пере капана пĕтерес патне çитре (разбросал почти весь стог), тет. Регули 126. Каяс патне çитнĕ. Ib. 125. Вилес патнех çитиччен хĕнерĕ. Янгильд. Çорконне, йор кайса петес патнелле (близко к тому времени, как сойти снегу) сорăхсене çитерме тохаççĕ. || Послелог в знач. русск. предлога — к. Регули 1528. Лепле вăл исе килĕ? онăн çынсам çок, утсам сахал тата, он патне тата (к тому же еще, кроме того еще) хăва ĕçне пелимаçть. || N. † И памăпăр, памапăр та, патне çитсен (когда подойдет время), чармăпар. || Яргуньк. Иван ĕçĕрĕ (выпил), тет те, патнех кайса ӳкĕрĕ, тет, Иван. N. Вăл хăй порăннă пӳрт пӳртекӳне керсен, ăна такам аякран çĕçĕпе чикнĕ те, çĕççи патнех çакăнса йолнă. Когда он входил к себе в сени, его кто-то ударил в бок ножом так, что нож остался в боку.

патак

(падак), палка. N. Ута тытма йĕвен кирлĕ, хĕрарăма тытма патак кирлĕ. (Çтаринная поговорка, характеризующая отношение к женщине). Нюш-к. Патакпа перекене çăкăрпа пер. (Стар. поговорка). Закладка П.-Сорм. Чăн юлашки вуниккĕмĕш кун патак урлă та каçими пулнă, тет те, çавăнтах выртрĕ, тет. Истор. Вара темĕн чухлĕ халăх пĕр патаксăр тăрса юлнă (в др. Источн. — шалçасăр тăрса юлнă). Орау. Урлă выртан патака та тăрăх çавăрса пăрахман вĕт эсĕ, ĕçлĕксĕр! Шашкар. Патак çинче çӳрет. Ходит на ходулях. || Побои. Байг. Вылянă çĕртен час килемесен, патака кĕтсех тăр. Пуринчен ытла кĕпе час хуратан, тесе, ятлаçатчĕ. Орау. Патака кĕтет пулмалла-ха вăл! Хочет получить побои! . Ах, мур ачи, патака кĕтсех тăрать. Илебар. † Ыр çын илтĕр, ыр куртăр, патак айĕнчен ан тухтăр. Йӳç. такăнт. 53. Хĕрарăм ĕмĕр патак айĕнче пурăннине пурте лайăх пĕлетĕр ĕнтĕ. Байгул. † Çинчен патак ан кайтăр. (Пусть ее бьют). Сала 25. † Çирен патак ан кайтăр. Изамб. Т. Çавăнпа калаççĕ çав: патакăн пĕр вĕçĕ çулă, тепĕр вĕçĕ вараланчăк, теççĕ (т. е. побои отплачиваются). . Акă епле патак тавăрăнат (отплачиваются бившему). Ала 92°. Ĕçрен пĕре те хăраман вăл, анчах патакран пит хăранă вăл. || Ярмушка-к. Патак, мера длины около сажени.

патак çи

потерпеть побои, быть битым. N. Çын патаккине çийиччен, хăвăртрах вилсе выртсан луччĕччĕ. Янш.-Норв. Унта вара (при этом) хĕр вăрлакансем ĕмĕр çимен патака сиеççĕ (когда их нагонят, настигнут). Сред. Юм. Патак çиет, получает побои. Ib. Эпĕ патак çинине пар лаша та тôртас çок (побоев много получил). N. Эрех ĕçекенсенĕн хĕрарăмĕсем, ачисем нумай патак çисе куççулĕ тăкаççĕ. N. Патак çима шырать. Беседа. Арăмĕ хуйхăпа, патак çинипе чире каять. Торп-к. Çак ача калать, тет: капла патак çисе пурăначчен каяс луччĕ ман пĕр çĕре, тесе.

патня

то же, что патне. Сятра. Пĕр çын патня этет: çурма кӧртеттĕр-и? — Кӧртес, теччĕ хоçисем. Ib. Пĕр ялта çынсам патня шаккат (стучится в избу), тет.

патпахсăр

жадный. Мереш-п. Патпахсăр — нумая хапсăнакан çын. N. Вăт ытла та патпахсăр çын. Он слишком ненасытный чĕловек. N. Ну эс патпахсăр, сана каласа çитерме çук. Какой ты ненасытный человек, тебе не наговоришь.

паттăр

(патты̆р), храбрый, смелый. Собр. Паттăр çынна ним каласа та çĕнтерес çук, теççĕ. N. Паттăррисем хĕлĕпех çула çӳресе, хăйсен валли укçа тупаççĕ. N. Мала пурне те вăйлисене, паттăррисене тăратнă вĕсем. О заступл. 9. Унта вăл пит чапа тухнă. Ун пек паттăрри никам та пулман. || Здоровый, сильный. Çутт. 152. Çапла ĕнтĕ, тăмана тус, мана, çавăн пек паттăр йăвăçа, лăска тымарсемпе (мочки) йĕппĕмсем тăрантарса пурăнаççĕ. Чураль-к. Хăва начар, пуçĕ паттăр. Юрк. Ĕçе паттăр çын. || Богатырь, храбрец, силач. Собр. Паттăрăн пуçĕ çухалнă, тараканнийĕн йĕрĕ çухалнă. ЧС. Валеçсен юлнă çăмартасене кĕрешсе паттăра тухакансене параççĕ. Якейк. Паттăр пак вăйлă. Б. 13. Çар иртсессĕн паттăр нумай. N. Хăшĕ тухĕ ĕнтĕ паттăра. || Богатырский. Яргуньк. Ах, паттăр сассипе шăхăрчĕ, тет те, вунникĕ ăйăр тиха пычĕ, тет. || Шел П. 64. Пуринчен ытла хурлăхлă юрă Паттăр юрăсем питĕ сахал. || В наречном смысле. Шел. 3. Чăваш халăхĕ авалтанпалах... паттăр кĕрешнĕ. N. Калама çук ăслă паттăр пулнă. N. Питĕ паттăр çапăçаççĕ.

патшалăх

государство. Ст. Шаймурз. Патша хĕрарăм патшалăхне каят, тет, ача кунти патшалăх пулса юлат. N. Çынсем те кăшкăраççĕ, тет, йытсем те вĕреççĕ, тет, хай кайăксем пĕртте хăрамаççĕ, тет, патшалăха çитрĕç, тет, кусем. || Военная служба. N. † Патшалăха кайнă ачасем куççулĕпе питне çăваççĕ. Юрк. † Алăкран тухан ар ывăлĕ патшалăха каят та çын пулат. Алешк.-Сапл. † Çирĕм икке çитнĕ ачасем патшалăха каять йыш пулать. || Назв. поля. Менча Ч. || Имя мужчины. Б. Олг.

пах-пах

ироническое обращение к лентяю, который любит бездельничать при коллективной работе, показывая вид, что он что-то делает вместе с другими. Нюш-к. Ĕçлеме пĕр-пĕрне чĕнсе кайнă чух: айта (уя, вăрмана), халăх выртсан, вырт пах-пах; халăх тăрсан, тăр пах-пах (юлхав çын халăхпа ĕçлеме юратнăран калаççĕ. Халăхпа пĕрле ĕслеме айта, тени пулать). Халăх выртсан, вырт пах-пах, халăх тăрсан, тăр пах-пах = халăхпа перле ĕçлеме, халăхран кая ан юл.

пахасăр

(-зы̆р), нестоющий (о вещи). См. пахаллă. || Неутомимый, прилежный, бесценный. СПВВ. ЕХ. Пахасăр, ĕçленĕ çĕрте хăйне хăй хĕрхенмен çын. СПВВ. ТМ. Пахасăр — пит хытă ĕçлекен çынна калаççĕ. Халапсем 22. Асли ĕçе çапла пит хытă пахасăр ĕçленине курсан, кĕсем, çамрăккисем, наянсем, аслă пичĕшне курайми те пулаççĕ. || N. Пахасăр, безответный. N. Пахасăр выльăх = итлекен. N. Пахасăр, необидчивый.

пахмат

отчаянный, смелый. Бугульм. СПВВ. ЕС. Пахмат — çын кĕмелле мар çĕре хăрамасăр кĕрекен çын. СПВВ. Т. Пахмат тесе, сăмаха шухăшламасăр калакана калаççĕ.

пахмăт

обжора. (М. б., из собств. имени?). Янтик. Пахмăт тесе, çисе тăрана пĕлмен çынна калаççĕ. (Нумай çиекен çын).

пахча ăшĕ

огород. Т. III. Пĕр çын пахча ăшĕ сухалать, тет. Альш. Пахча ăшĕнче хӳшĕ тунăччĕ.

пашка

тяжело дышать, задыхаться, пыхтеть. Бес. чув. 2. Туртас вырăнне шуса ӳкрĕ те, пашкаса вырта пуçларĕ. Ивановка. Вăл чупнипе пашкать, пашканнипе аран-аран сăмахлать. Ib. Пӳрте кĕрсен, эпĕ чупнипе питĕ пашкарăм, анне манран ыйтрĕ: мĕншĕн пашкатăн? терĕ. Хурамал. Лаша пашкаса тăрать (тяжело дышит). Толст. Вăл пашканипе аран-аран сывлать. Шурăм-п. Сакайне кĕрсе пашкаса выртаттăмăр (тяжело и скоро дыша). Ib. Пĕр упашкана (лупашкана?) чупса пашкаса пырса выртрăмăр. Никит. Выльăхсем ăшăра тармаççĕ, пашкаса çеç-кăна çӳреççĕ. Ib. Вăл киле пашкаса чупса пычĕ те: анне, пирĕн аттене хупнă, терĕ. Скотолеч. 5. Лаша пашкамасть пулсан (если не задыхается)? Изамб. Т. Лаша, чупсан, пашкат, час-час сывлама пуçлат. Календ. 1904. Вара чуптарса пăхас пулать; каллах урисене аван илет-и, пит пашкамасть-и, сăмсинчен анмасть-и? Сред. Юм. Пит чупсан, çын пашкакан полать (задыхается). Ib. Пашкать тесе, хăвăрт ôтсан, чôпсан, вĕттĕн сывланине калаççĕ; хашкать тесе, пысăкраххăн сывланине калаççĕ. Шел. 86. Пăраххут килет тем пек пашкаса.

пек

(пэк), подобно, как. Янтик. Сан карчăку арăм пек те марччĕ у! тек темĕскер-те-пĕр калаçатчĕ санпа. N. † Шур чĕр çитти юр пекех, пасарта та пур пекех. Вир-ял. † Кил-карти варинче çаврака кӳлĕ, пур пек ырă пулă пуçтарăннă. Изамб. Т. Китăн пулăнни пек сасси çук. Холера. Халер чирĕ унта пирти пек пĕр сарăлса, пĕр пĕтсе пымасть (постоянно). Лашм. † Кайăк пек çунатăм пулсан... Якейк. Онăн пек, салтакăн пек, маþайăн пек («н» твердое). Регули. Он пек ташлать. N. Вĕсем пек крапаллă (так!) коляскăна кӳлĕнеççе те, çынсем лартса турттарса çӳреççĕ. Регули 1254. Хăва ул пекех мана йоратать. Ib. 1255. Эреке пек шăрш кĕрет. N. Эп этеме шăна пек теп (сравниваю с мухой). Альш. Вĕсем ĕлĕк лерелли тури чăвашсем пекрехех тумланнă иккен. N. Вĕсен пек, санăн пек. ГТТ. Ялта ял пек пулас, тет, çын çинче çын пек пулас, тет (чувашин). || Как будто, точно, вроде, кажется. N. Тухăр кӳлĕр турă утра, çула тухсан хăвармас мĕн, килĕр пуççапар кил-йышине, килес çулччен манас пек. (Испорчена?). Орау. Вăл çав кĕнекесем айĕнче выртатчĕ пек-çке мана (кажется, как будто лежала). N. Парăнтарас пек калаçаç та-ха... Говорят, что победят, но... Капк. Ман хыçра эсĕр пек астурăм эпĕ. Ерк. 52. Сухатӳне килнĕ пек чух пĕре чуптарас, пухха йĕри-тавра ăмăртса кустарас. ТХКА. 47. Пирĕн ял аслă вăрман варринче пекех ларать. N. Çырăва çырма тытăниччен темĕн чухлĕ çырас пекчĕ. Регули 119. Тивес пекех пычĕ мана. N. Пурри пур та, анчах вĕсем пушă ларнă пек лараççĕ. Орау. Ăна леш кĕнекесем айĕнче выртнă пек астăвап-çке эп. Альш. † Шурă чăхă çăмарта тăват-çке, чĕпписен уссисене курас пек. Пире атте-анне çуратнă, пирĕн уссăмăрсене курас пек. N. Йĕке хӳре хăй вăйлă пек пулса: юрĕ, качча илĕп, тенĕ. Бгтр. Ку йомăç пăхам пек турĕ, тет. Регули 169. Вăл халь килнĕ пек. Ib. 249. Ĕçлемен пек корнать. Чăв. й. пур. 32°. Пĕр вăхăтра Ахтапанта, пасарта хăне кирлĕ пек пилĕк çын чĕннĕ. ЧС. Анне манран: Çеркей, вут пăртак чарăннă пек-и-ха? тесе ытрĕ. N. Атте-анне ӳстерчĕ юратса, ĕмĕр пĕр хуйхăсăр ирттерес пек N. Вăл каççине кăшт пĕлĕтлĕрех пекчĕ. Нюш-к. Эп паян суха тăвам пек турăм (если про З-е лицо, то: тăвнă пек). Изамб. Т. Эпĕ кĕтӳçĕрен ыйтăрăм та, ул мана: пурте (лошади) тавăрăнчăç пек, терĕ. Альш. Малтан тухса кайнă хĕрсене, тухса кайнăшăн пек пулса, мăшкăласа калаççĕ (поют). Кан. Ман шутпа капла туни тĕрĕс мар пек. Чăв. й. пур. 6°. Мана капла туни аван мар пек. Истор. Трупасем кăшкăртса мĕн юлнă пек халăха пурне те пĕр çĕре пухнă. Янш.-Норв. Тусĕ хурласан та, мухтасан та, лешсем ытах илес пек пулсан (захотят), хĕрĕ ашшĕсенчен: хĕрне кăçал паратна? тесе ыйтса пăхаççĕ. || «Можно». ППТ. Кун каçалла кайсан, тепĕр кунне тăваççĕ; ĕлкрес (= ĕлкĕрес) пек пулсан, çав кунах тăваççĕ. N Вăрлăха ăшă çĕрте тытсан, пĕр-икĕ эрне хушшинче шăтас пек вăрă пур те шатса тухать. || «Почти». Чхейп. Юмăçа кашни кун кайнă пек кайнă. К.-Кушки. Пĕчĕкçĕ лаша турă лаша, халĕ туртас пек тăра-çке (= тăрать-çке), аппаçăмах Насти пур, халĕ каяс пек тăра-çке. N. Куллен янă пек яр. Посылай почти ежедневно. N. Икĕшне те пĕр кунта илнĕ пекех илтĕм (получил почти в один день). N. Илене кашнă кон пекех коратпăр. N. Çиçĕм те унтан пĕр-ик утăмран пек çеç çиçе пуçларĕ. Бес. на м. г. Ак тата çамрăк ачасем хĕлле уллахра, çула урамра, уйра çĕр каçиччен пекех выляса ашкăнса çӳреççĕ. Вишн. 63. Ачасем пур те пекех вар-виттипе аптраса вилеççĕ. Янш.-Норв. Кăсем ун чухне виççĕшĕ çĕрте тăраççĕ, пĕри урапа çинче лашана хăвалас пек тăрать. Турх. Туртмастăп пекех пулсан та (хотя почти не курю)... Бес. чув. 9. Эпĕ анкарти тӳрлетес тетĕп, тата ав кăмака та ишĕлес пек тăрать. Дик. леб. 40. Хĕвелĕн пĕр хĕрри ĕнтĕ тинĕсе перĕнес пекех тăрать. || «Около, приблизительно». Тогаево. Вăлсем пĕр эрне пĕк ĕçлесен, эпир пиччепе вăлсем ĕçленине пăхма карăмăр. Ст. Яха-к. Ун чухне çиме çитмен çынсем те... пĕр-ик витре пек пулсан та, сăра тăваççĕ. (Çăварни). Альш. Амăшĕсем вĕсене пĕр çичĕ-сакăр витре пек çăра-сăра, лайăх сăра лартса параççĕ. Ib. Хуçа вара хĕрсене çав хисепе тунăшăн килĕнчен тухса кайнă чухне пĕр пилĕк пус пек, вунă пус пек укçа парать. N. Вăрçăран 5 çухрăм пек тăратпăр.

пекки

подобный, похожий. Ст. Чек. Вăл кĕнеке пек, унта кĕнеке листи пеккисем нумай. N. Пирĕн анне пекки паян пултăрана карĕ. [Анне пекки — 1) мать (пренебрежительно), 2) мачеха]. N. Халь порăнтăмăр покка ял пеккинче. Изамб. Т. Анчах ун пекки сайра пулать. N. † Ĕçкĕрен ĕçке çӳрерĕм, çак хуçа пекки курмарăм. || Как будто; вроде. БАБ. Тепĕр арăм (вторая женщина) йăвăç айне выртрĕ те: ах ăшăма, ах ăшăма! тесе кăшкăрса йĕрен пекки тăвать. Алекс. Нев. Вырăссене çăмăллатам пек туса, куланай кĕтем пекки тунă. Хурамал. Çывăрам пекки туса выртать. Орау. Эп ун пекки (таких вещей) курман пĕртте. || Можно (кому), следует (кому). N. Карапа юсаса пĕтерсен, ларас пеккисем карап çине ларнă та, каяс çĕре кайнă. Изамб. Т. Çапман тыррисем мĕн пур пекки юлнă. Юрк. Хăла лашана анчах пачĕ (мне), ватăскере, ыран-и паян-и вилес пеккине. || Похоже на то; что-то похоже на; имеющий подобие. Аттик. Мĕн пĕтнĕ вăйăм пеккине (силĕшки) каялла тавăрса пар (потраченую силу возврати. Моленье, в жатву). Ib. Уйра мĕн пулнă тырă-пулă пеккине (все, что относится к хлебам) чипер пуçтарса кӳртме пар. (Моленье). N. Панă пеккине ил. Бери, сколько дают. N. Иван тухнă пеккине каскалах пырать. (Из сказки). Сборн. по мед. Ун патне пĕтĕм кӳршĕ-арăмĕсем, хурăнташ пеккисем (все родственники) пуçтарăна-пуçтарăна пыраççĕ. Янш.-Норв. Ял хушшинче, мур тартăр тесе, курнă çын пеккине саламатпа хĕртеççĕ (девушка), тата килĕсене кĕрсе хĕнесе çӳреççĕ. (Хĕр аки).

пелет

неизв. сл. N. Çын сăра мĕн тунă чухне усалсем: халĕ те хăмла ытларах яринччĕ, ытларах яринччĕ, тесе илĕртсех çӳреççĕ, тет. Пирĕштисем вара хăмла ярсан: пелет! пелет! тесе, çынна пăрахса кайса, хĕрĕх те пĕр кунччен яхăна пымаççĕ, тет.

персе ан

(-з-), свалиться, падать. Якейк. Ной калаççĕр, калаççĕр те, персе анч, çăвăрса карĕ. N. Ĕни çĕре ӳкрĕ, тет, упăшки кăмакана персе анчĕ (упал), тет. Орау. Урайĕ ытла яка пулсан, ташланă чухне пере-пере анĕç. Ал. цв. 28. Хуçанăн хут çине çырса ӳкернĕ пек илемлĕ, çамрăк хĕре ăнсăр пулса çĕре персе анать. Ib. 9. Вĕсен тăррине пăхсан, çĕлĕк те пуç çинчен персе анмалла. Бес. чув. 2. Тепĕр енчи ту çинчен ĕричак çĕкленни, вăл лаша çурăмĕ çине персе анни курăнса тăрать. ППТ. Тата хăшĕ лаша çинчен персе ансан (свалятся), сĕрене çӳреймесĕр выртаççĕ. (Сĕрен). Хăр. Паль. 32. Мĕн те пулин пуçĕ çине персе анассăн туянать. Трхбл. Унăн ури шуса кайнă та, вăл çĕре персе аннă. Он поскользнулся и слетел на землю. Сёт-к. Кăмака çинчен кĕрĕслетсе персе антăм (здорово упал, полетел с печки). Ib. Парт! персе анчĕ (шлепнулся на землю). Тюрл. Персе ана тăрать, падает. Календ. 1906. Çăлтăр персе анчĕ (скатилась). N. Çук, çитĕ ĕнтĕ пире çӳлтен ырăлăх персе анассине кĕтсе выртни, вăхăт çитрĕ. N. Сасартăках ун хыçĕнчен 18-19 çулхи çамрăк çын таçтан сиксе тухнă та, ăна хыçăлтан револьвĕрпе пенĕ. Офицер çавăрăннă та, чĕркуççи çине персех аннă.

персе ӳсĕрĕл

опьянеть сильно. ППТ. Хăшĕ ача питрех персе ӳсĕрлет те, лаши çинче аран-аран ларат. Сред. Юм. Хĕре-туя (= хĕр-туйне) кайсан, çын пик чипер корса çӳресси çôк он, персе ӳсĕрлет вара пĕр (сразу напивается).

перекетлĕ

экономный, бережливый. Ст. Чек. || Спорый. Сред. Юм. Час пĕте пĕлмен япалана перекетлĕ, теççĕ. СТИК. Перекетлĕ; аван пулнă япалана, çимĕçе, вăл ăста килчĕ унта тăккаланса пĕтмесен: перекетлĕ пулчĕ ку япала, теççĕ. Çăнăха шултăра авăртсан, вăл час пĕтет, çавна вара: пĕр те перекетлĕ пулмарĕ, теççĕ. Хăяр мĕн, улма юçĕтни пăсăлса мĕн туса, татăкăн йăтса пĕтет те, ăна вара килти хĕрарăм: ку япала пĕр те перекетлĕ пулмарĕ, пăсăлса татăкăн çисех пĕтрĕ, тет. Янш.-Норв. Пурăнăç малалла кайтăр, пурте çителĕхлĕ, пур япала та пуçламан пек перекетлĕ тăтăр, тесе... ФТТ. Çын вилсен, çав çын çинчи çăкăр перекетлĕ пулсан, чĕрĕ юлнă çынсем пуяççĕ. || Изобильный. Орау. Питĕ перекетлĕ пулчĕ (= тухăçлă пулчĕ). N. Турă вĕсене тăн-пуçран та, пуринчен те перекетлĕ панă (обильно).

перхелей

(пэрhэл'эj), выпиваха. Шибач. Перхелей — нумай ĕçекен çын.

Петтĕр варĕ

назв. оврага. Б. Олг. Хачăксам Петтĕр тарса çӳресе (явал таркăн тенĕ). Каþан она вĕлернĕ яль-йышпа: она пĕр çын ĕçтерсе ĕсĕртнĕ ан вочахĕнче, каþан вĕлернĕ. Исе кайнă торттарса она вăрмана, çапăсам тăкса çонтарсарнă (= çунтарса янă). Полнă вара Петтĕр варĕ.

пехил

(пэhил'), благословение. А. Турх. Ст. Дув. † Атте-анне пехил парсассăн, эпир те пулăпăр çурт пуçĕ. ЧП. Атте-анне пехилĕ çитсен, эпĕ те пулăп çурт çынни. N. Эй кинĕмĕр, пехил сана, çак кил хуçи пулăр, ача. N. † Эпĕ атте аннене юрарăм ĕмĕрлĕхе пехил илесшĕн. N. Вĕсенчен сана пехил тухтăр. N. Те атте çыртарнă, те хăй çырнă вăл сăмаха: турăран пехил ытатпăр вилмешкĕн, тесе. || Завещаемое при смерти. N. Вăталăх ывăлне каларĕ, тет: сана пĕр саступ пехил, тесе каларĕ, тет. (Сказка). Н. Шинкусы. Чунĕсем (предков) турă умĕнче ырлăхра пулччăр пире пехил парса хăварнăшĕн. (Поминовение предков в молитве ӳчӳк). Изамб. Т. Акă эпĕ вилетĕп: сире пехил. Ыр курмалла пулăр. Çынна юрамалла пулăр! Аннӳ сăмахне итлĕр. Эсĕ, Кеçтук, сывлăхлă парса çитĕнсен, аннӳне, йăмăкусене ан пăрах. N. Ун чухне ыттисем калаççĕ, кашни çын, пӳртрисем пурте: пĕри калат — сана лаша пехил, тепĕри — сана ĕне пехил, сана сурăх пехил, сана хур пехил, чăх пехил. (Свадьба). Альш. Манран сана пĕр кĕтӳ лаша пехил! Желаю тебе иметь табун лошадей (пожелание детям. Выражает и недоброжелание).

пеххилле

благословить. Трхбл. Аттепеле анне пеххиллесен, эпир те пулăпăр-ха çурт пуçĕ. Вил-йăли. Пӳртрен тухнă чухне вилнĕ çын урисене алăк янахне виçĕ хут тивертсе калаççĕ: çуртна-йĕрне пеххилле, ачăна-пăчуна пеххилле, выльăхна-чĕрлĕхне пеххилле, теççĕ. || Завещать. Собр. Ачам, ачам, сана мĕн пеххиллем? Пĕр вите лаша пул сана. — Вăрă вăрлатăр лашусене. Сала 255. Атте, мана мĕн пеххиллен (что мне оставишь в наследство)?

пыйтăлан

пыйтлан, овшивиться, завшиветь. Скотолеч. 27. Ĕне е вăкăр пыйтăланнă пулсан... N. Пыйтланса пурăнаççĕ. Живут во вшах. Собр. Çын, пыйтлансан, чирлет, теççĕ. Капк. Петюк пыйтланса кайнă, ăна та çырăр. || В перен. смысле. Сред. Юм. Мечĕлле вылянă (при игре в мяч) чох хоралра нăмайччин тăрсан: пыйтланнă, теççĕ.

пыйтăлă

, пыйтлă, вшивый (с пренебрежением). Сред. Юм. БАБ. Пыйтăлă çын телейлĕ, тет. (Поверье).

пыр

горло, глотка. БАБ. Пĕр чиртен чĕрĕлеттĕм, тет те, тепĕр тĕслĕ чирпе чирлеттĕм, тет. Хăш чух пыртан илсе туса чут вилместĕм, тет. Сред. Юм. Пыра ларса вилмеччĕ (подавился бы). Ib. Ачана пыра пôлнă тесе, пĕчик ачасĕм пыр ыратса чирлесен калаççĕ. Альш. Пыра пулчĕ. Горло заболело, распухло (жаба, дифтерит, скарлатина). Юрк. Çиме тытăнсан, пырăма çиме анмас. КС. Пирĕн ача пырсăр пулчĕ-ха. N. Иртĕнсе çинĕ пирки нумайĕшĕ вилĕм тупнă, пырне чаракан кун-çулне малалла тăсать. Бур. Пырна пула выçă вилĕн, теççĕ. Сред. Юм. Пырна пôла пуçна çийĕн. За желудок голову потеряешь. Ib. Пыр ярна пуçларĕ, таçта сăра тôпса ĕçеп ĕнтĕ эп. Бугур. Пыр ярăнсассăн, ĕçсе-çимелле, теççĕ. Якейк. Пыр ярăнчĕ (какие-то резкие звуки в глотке, которые получаются, может быть, от выхода газов из желудка, не отрыжка и не икота). N. Пыр хыççăн ан кайăр, пыра ирĕк ярсан, вăл атте- аннене те суттарать. Собр. Пыр ерĕнсен, сăра ĕçет, тет. С. Дув. Хăйĕн пырĕ кастарать, пур укçине хĕрхенет. Латыш. Епле пыра тăрантас-ши? тесе калать, тет (шаланкă). N. Хăйĕн пĕр пырне те тăрантарса усрайман. Ялан пыр çинчен, çи-пуç çинчен анчах шухăшланă. Т. VI. 13. Кӳршĕрен çавăн пек пыра хыт çиекен çынна (едуна) суйласа илеççĕ. Юрк. Этемĕн пырĕ тутă та, куçĕсем выçă. || Пища. N. † Çак тантăшсем аса пĕр килсессĕн, ларса çиес пырăма çимерĕм. || Назв. части сăрка. Ау 329. Виçĕ хут вăрăм сăрканăн пырĕ ука. || Залив. Сред. Юм. Атăл пырĕ. N. Çĕр чĕтĕренипе тинĕс пырĕнчи пулăсем хула урамне туха-туха ӳкнĕ. Кĕвĕсем. Кăвакал ами пыр урлă, çавăрнасси кӳл урлă; пирĕн тантăш ял урлă, калаçасси çын урлă. Рак. † Кăвакалăн ами пыр урлă (за заливом). ЩС. Пыр, узенький залив, также узенький пролив. || Устье реки. Шел. П. 18. Чăваш хули Шупашкар... ларать Атăл хĕрринче... Кăкшăм çырми пырĕнче. Баран. 161. Атăл пырин хĕвел анăç енче калмăксем пурăнаççĕ. Изамб. Т. Пыр тесе, пĕр çырма тепĕр çырмана тухнă тĕле калаççĕ. Ib. Энтепе çырми пырĕ, назв оврага. || Омут. || Кратер. Орау. Вутлă ту пырĕнчен вĕри чулсем темскерсем тухнă чухне таврари яла пĕтĕмпе кĕл пусать (падает пепел, во время извержения).

пыр-çыххи

завязка у ворота рубахи (иначе называют тӳмме). А. Турх. Батыр. Вилнĕ çын пытарса таврăнакансене тĕл пулсан, мана вилĕм ан тивтĕр тесе, пыр çыххие туртса татаççĕ. Собр. Çĕнĕ кĕрĕкĕм пыр-çыххине хутăм вутла çунан тарайран (из шелка). N. Пыр-çыххи — кепе çухине çыхмалли çип. Изамб. Т. Кĕпен пыр-çыххи пулат. Ерк. Туйсăр кĕпи тĕрĕллĕ, пыр-çыххисем туртăннă.

пыр

итти, ходить. С. Тим. † Пыраттăм, пыраттăм çулпала, вуникĕ кашкăр тĕл пултăм. Чăв. й. пур. Прухха та ун патне пыма пăрахнă вара (ходить перестал к нему). Абыз. Ай ман хыçран такам пырать. СТИК. Çулпа 20 салтак пырат (но: çулпа салтаксем çирĕмĕн пыраççĕ; еще: пӳртрен виçĕ ача сиксе тухрĕç те, сиккелесе выля пуçларĕç). Якейк. Эс пырсан, эп каймалла та, эс пырасса пĕлместĕп. Я поехал бы, но не знаю, согласен ли ты на это. Кан. Пыр та çыпăç ун патне! т. е. он теперь важное лицо. N. Манăн та пырас-и? И мне итти с вами? — Ан пыр (или: пымасан та юрĕ). Юрк. Пырах та, пыр, пырах та, пыр, тенĕрен улпучĕ те: юрĕ, юрĕ, пырăп, пырăп, тет (улпучĕ, пит варлă чĕннĕрен). Ib. Миçе кун пыннине (ехали до города, где сейчас идет беседа), епле çитнине каласа кăтартаççĕ. Ib. Пĕрин аллинче нимĕч чĕлхипе (нимечле. Орау.) çырнă кĕнеке. Пырсан-пырсан, иккĕш те çав кĕнекене вуласа пăхсан, тĕлĕнсе калаçса пыра пуçлаççĕ. Орау. Кĕперпе пынă чухне. Когда я шел (сюда или туда) по мосту. Ib. Тинĕс хĕрринчи ялсене карапсемпе пырса тупăсемпе пере-пере кайнă (или: пыра-пыра персе кайнă). Ib. Пырсан-пырсан, малта таçта хăй çути курна-курна каять. Сёт-к. Самай кĕтӳвĕ тохса кайнă чохне хамăр ĕнесене пырса ертсе ятăм. Ст. Чек. Кăмака умнелле те пыра пуçларĕ (стала стряпать). Т. VII. Çук, çук пымастăп (с тобою). Ib. Ик çын вăрманта пыраççĕ, тет: пĕри кайра, тепри малта, тет. ППТ. Айтăр, эсир пыратра? эпир каятпăр. N. Пырсан-пырсан, пĕр шыв хĕррине çитрĕ, тет (в другом месте: кайсан-кайсан, пĕр шыв хĕррине çитрĕ, тет). Сред. Юм. Пырса та ан шăршлан. И не подходи, все равно не получишь. Регули 1429. Пымассеренех вăл мана паратчĕ. Ib. 309. Эп пыраттăмччĕ те, ерĕçмерĕм. Ib. 137. Вăл пынине пĕлес çок эс. Ib. 84. Вăл пырасса пĕлес çок. Ib. 344. Эп корса, эс пыриччен тытса. Ib. 322. Эп пырсаттăмччĕ он чох, сирĕн никам та, килте çокчĕ. Ib. 593. Пыракан (пырса) онта çынсам темче хут. Ib. 399. Эп онта пырса паян. Абаш. Лаша пит аван пырать. Орау. Лаша тĕпре пит лайăх пырать (идет). Юрк. Пыр — ступай. Ib. Мана çырса ларакан çын кирлĕ, çывăрса ларакан çын кирлĕ мар. Пыр, ман патăмран тух та кай, тет. Хурамал. Пырсан-пырсан, вăл пĕр хулана пырса кĕнĕ. Ib. Пĕри калат: пыр, эсĕ кĕр хĕр илме. N. Пыр-ха çавăнта хăвăртрах, чуп = кай-ха çавăнта хăвăртрах, чуп. Чăв. й. пур. 14. Эсĕ пыр, таврăн киле. Альш. Пыр-ха, ман сумккана исе кил-ха, тет. N. Эсĕ ман патма пыратна? Ты идешь ко мне? (Спросит человек, идущий к себе домой, знакомого, если предполагает, что тот идет к нему. Если повышение голоса не на послелоге, то это значит: «ты придешь ко мне?»). N. Нимĕçсем пирĕн çине çĕрле пычĕç (подошли к нам). N. Ну, тарçăм, виçĕ апатна та эсĕ пĕр тапхăр çирĕн, пыр ĕнтĕ, тула тухса, хытăрах ĕçле, тесе каларĕ, тет. N. Эпир унта ялпа (не ялĕпе) пытамăр. N. Пынă çемĕн пырас килет. N. Пырах сӳреççĕ. Юрк. 18. Пыр халĕ, лешне пĕр савăт илсе кил, кĕрешес уммĕн пăртак ĕçсе пăхам! (эрех илме хушат). Ib. Ку улпучĕ нумай та шухăшласа туса тăмаст: пуçа çăмăл пулат пулсан, пыр халĕ, пĕрер савăтне кӳрсе пар, тет. Кан. Ăна алăран алла çӳретеççĕ, пыни пĕр эрне çитес умĕн, вăл «Капкăн» мунчалах пулса каять вара. N. Тĕтĕм сан çинелле пырать-çке. || Поступать (о деньгах). N. Унтан ку çын патне кашни кун темĕн чухлĕ укçа пыма пуçларĕ, тет. (Из сказки). N. Çырма та ал пымас ман халĕ топă сассипе. || Находиться в том или ином возрасте. Юрк. Асли, ывăл ачам, чупса çӳрекен пулчĕ, 2 çулта та 4 уйăхра пырат. || Годиться. N. Сӳрене тиха пырат. КС. Суха-пуç пымаст (плохо пашет). N. Пыман суха-пуç пек. Беседа. Навус хырма тытăнать, кĕреçи хырнă çĕре пымасть. || Итти замуж. N. Эсĕ мана ху юратса тухса пытăн. Лашм. † Хамăр ялăн ачисем сар ача, ан авланăр — хамăр пырăпăр. ЧП. Хĕр пырать те, хăй илмес. N. Хĕрсем пымĕç (за меня). Пазух. Ют ял ачи куç хĕсет, мана пырать, тет, пулĕ; пымăп çавă эп сана, манăн савни ялта пур. ТХКА. 87. Наçтаç аки пур, суя ятне илтес çукчĕ, пырап тени хупларĕ. || Лезть. К.-Кушки. Кушак çурисем амăш патне пĕр-пĕринчен ăмăртмалла пыраççĕ. Котята наперерыв лезут к матери. Орау. Выльăхсем епле те пулсан шыв хĕрнеллех пырасшăн. Скотина лезет к воде. || Сопровождать. Бес. чув. 10. Хăш чух тата çынсен мулла хыççăн «эллах – эк-пер, эллах — эк-пер», тесе пынă сасă илтĕнкеленĕ.|| Размножаться; водиться. Орау. Хурăн хуллипе выльăха çаптарма хушмаççĕ; выльăх пымаçть, тиççĕ. Выльăх пыманни (ĕрчеменни) кил вырăнĕнчен те килет, тиççĕ. Ib. Вăсен выльăх пымаçть. Альш. Кил-çурта чавка илешсен, выльăх чĕрлĕх пырать, теççĕ. ЧС. Аттепе пĕр тăван пиче уйăрăлнăранпа пирĕн лаша пыми пулчĕ (не стали водиться лошади, падали). || Существовать, длиться, продолжаться. N. Вĕсен тĕрлĕ кирлĕ мар йăлисем халичченех пыраççĕ. ЧС. Çын çилли çакăнсан, тепĕр тавлăксăр каймасть, хăш-хăш чух виçĕ тавлăка та пырать, теççĕ. Кан. Çунасси вăтамран 80 минута пырать. Вопр. Смоленск. Уçă, çăмăл, нӳрлĕ çил вĕрсессĕн, йĕпе вăрăма пырать. Чума. Хăсса чарăнсанах, çын çăмăланнă пек пулать, анчах нумая пымасть. || Баран. 40. Хуппи (деревьев) мăкланса каять, вĕсем çинче курăк ӳсе пуçлать, çапах та йывăç кĕлетки нумайччен пырать. N. Халь пурнăç пырать. || Доставать, хватать. Изамб. Т. Пĕрре илсен, ун темиçе çула пырат. N. Çирĕп тусан, нумая пырать (надолго хватит). N. † Çаккăнта ĕçни-çини атте-анне çуртне пыминччĕ, çамрăк пуçа хĕсӳ килминччĕ. Ib. Ку укçа нуммая пымас (çитмес). N. Паян тытни (рыба) пырсан пĕр çур çула пырĕ, малашне мĕн тăвăпăр? Т. IV. Эрне кун çĕнĕ çăпата сырсан, çăпата пĕр эрнене анчах пырат, теççĕ. || Стоить, значить. N. Ах, ырă çыннăм, эсĕ апла калатăн, пирĕншен пыр иртни те тем пыратьçке. Кан. Ларса юлни пырах та пырать те, тульккĕш вăл чăвашсемпе калаçма пĕлмест... || Употребляется в качестве вспомогательного глагола. Ой-к. Сенре (= сентере) тăрăнчен шуçса пынă чух (при передвижении) алла темĕскер перĕнчĕ те, тӳнчĕ карĕ. СТИК. Тарса пынă чухне ярса илчĕç. Ib. Чупса пынă чух такăнтăм ӳкрĕм. Ib. Тарса пынă çĕртен тытнă (указывается на то, при каких именно обстоятельствах пойман). Ib. Тарса пынă çĕрте çăкăнса (= тирĕнсе, тăрăнса) аннă. Ib. Чупса пынă чухне такăнтăм та, лач! ӳкрĕм. Бес. чув. 5. Ăна пурăнăç хăех вĕрентнĕ; мĕн тăвассине, мĕнле пурăнассине пурнăç хăех кăтартса пынă. Изамб. Т. Ул хăй хытă килет, хăнчен вут тăкăнса пырат (огненное явление). Альш. † Эпир кайса пыратпăр, курса юлăр куç тулли. Н. Якушк. † Сирĕн савнă тăванăр кайса пырат, пит инçе кайиччен курса юлăр. Букв. 1908. Шывĕ тăп-тăрă пулнă. Хурсен урисем курăнса пынă. 1904. Çапла чупса пынă çемĕн эпĕ хам умра мĕн пуррине курман та, шыв лупашкине лап! кĕтĕм ӳкрĕм. Регули 9. Вире (в гору, в знач. возраста) пырать, ватăла пырать. N. Вилнĕ çынна пытарсан, пӳрт урайне, сакăсене алăк патĕнчен пуçласа тĕпелелле çуса пыраççĕ. Кожар. Эпир вăрласа кайман ăна, пирĕн пичей вăрласа пынă (украл) ăна, калама килтĕмĕр, тенĕ. N. Ун та вăл териех сарлака юхмас (вода), навуспалан пĕвелесе пынă ике енчен те (запружено). N. Шыв тумламне яка çĕрте пӳрнепе ăçталла илсе пыран, çавăнта пырать. О земл. Çав майпах çĕр ĕçĕ те ăстаран ăстана кайса пырать (все улучшается). N. Акă çуркунне сывăхарса пырать (приближается). N. Вĕсем тухни виçе уйăх иртсе пынă, анчах ниăçта та пĕр çĕр татăкĕ те çук. Пазух. Эпирех те кунтан кайса пырсан, шăпăртатса юхĕç куççульсем. Ир. Сывл. 26. Ытарма май çук кунсем таçта юлса пыраççĕ. Ib. Пĕчĕкçеççĕ кимĕсем... юлса пыраç пирĕнтен. Юрк. † Каяс вăхăтăм çитсе пырать (приближается). Ib. † Урампа маюр иртсе пырат (проходит), çта пырассине пĕлмес. N. Кайран, пурна-киле, çав Çумак шурĕнчи çĕр типсе пынă (высыхало). Торган. Рамри юр кайсах пырать (снег сходит), шывĕ те вăйлăланса пырать. Орау. Ачасем ӳссе пынă çемĕнĕн пурнăç каялла каять. (Напис. в 1907 г.). Б. Олг. Эс ман патра порăн, ойăхне виç тенкĕ тӳлесе пырăп; ман патра ан (= авăн) çапса порăн, ан пĕтериччен, виç тенкĕ хоратăп сана хак. Хурамал. Вăл салтак мĕн пур тупнă укçине ялан ĕçсе пĕтерсе пынă, тет. ЧС. Хай пирĕн тете кунсерен йывăрланса пычĕ... (все более и более расхварывался).

пыранçи

(-з'и), притворяющийся приходящим, приходящий для вида. СПВВ. Х. Пыранçи пулнă, тет (показал вид, что идет). Сред. Юм. Пырас çын пик паçăр пыранçи пôлса йолчĕ, халь ĕнтĕ каясшĕн те мар.

пырсан-пырсан

со временем. О сохр. здор. Пырсан-пырсан, ун пек апата пĕрмаях çисе пурăнсан, çын начарланса чирлет те, вара пырсан-пырсан вилме те пултарать.

пырса тух

найти, находить. Баран. 90. Çын пырса перĕнмен сĕм вăрмана пырса тухăн.

пыран

прожорливый. Начерт. 137. Слеп. Пыран çын; пыран выльăх çолтан йолмаст.

пыранлă

то же, что пыранăç. Тюрл. Пыранлă çын, едок. Ерк. 29. Янтратса кайрĕç сасартăк сасăсем хурала тăнă пыранлă пурлаксем.

пысăк

(пызы̆к), большой, крупный. О сохр. здор. Вара çав сĕлеке (яд змеи) кĕнĕ вырăн часах пит пысăк шыçса кайса çын вилет. Ск. и пред. 24. Виçĕ маттур каçпала пырать пысăк уттипе. N. † Кĕрекĕрсем аслă, сăйăр (ваше угощение) пысăк, эпĕр ĕçсе-çисе пĕтерес çук. Орау. Ку пирĕн пысăкрахах (несомненно больше). Сред. Юм. Пысăк шăна чӳрече çôмĕнче перкеленсе вĕçсе çӳренĕ чохне: нăрр! нăрăн! нăрăнни! туса çӳрет. N. Пысăкран пысăк салам яратăп. N. Тата аçусене-амусене порне те питĕ пысăк салам. Чув. пр. о пог. 425. Тĕтре нумай пулсан, хăмла пысăк пулать, тĕтре пулмасан, хăмла пулмасть. Если летом стоит туман, то уродится хмель, в противном случае наоборот. || Просторный. Пшкрт. || Толстый. Сред. Юм. Пысăк ôра сыртăм (çăм тăлапа ôра сырсан калаççĕ). Ib. Пысăк пир тăли. Толĕ (грубый сорт кудели) çиппинчен туса тĕртнĕ тăлана калаççĕ. || Иногда употребл. в смысле аслă. Заметим употребление положительной степени этого слова в смысле «слишком»: пысăк — «слишком велик» и пр. Собр. † Тăван пысăк, тăван пысăк, ун кăмăльне епле тупам-ши. Юрк. А, ку пысăкрах вĕренесси!... чуна илĕ-çке. Ib. Пысăк вĕреннĕ çын, с высшим образованием. N. Ырă сунакан çак сăмахсене илтсен, каллех салхуланчĕ. Йывăр хуйхă пуснă çын пек вăл пысăк шухăша кайрĕ. Микушк. Пысăк сăмах каличчен, пысăк чĕлĕ çăкăр тыт, теççĕ.

пысăкăшĕ

пысăкĕш, пысăккăшĕ (пызы̆гы̆жэ̆, пызы̆гэ̆ж, пызы̆ккы̆жэ̆), объем, величина. Тюрл. Çаккăн пысăккăшши пор, контан пысăкки çок. N. Тем пысăкĕш чул купи. Истор. Темĕн пысăкĕш купасем. Орау. Çын юман икелне лартсан икелли шăтса мăй пысăкăшĕ пулсан, икелле лартакан çынни, вилет, тет. Скотолеч. 25. Мăйăр пысăкĕш (с орех, о квасцах). Утăм. (Снаряд) йĕтем пысăкĕш çĕре чавса кĕнĕ.

пысăккăн

крупно, в большом объеме. О сохр. здор. Вĕсене (их) пысăккăн кăтартакан кĕленче (увеличительное стекло) витĕр пăхса анчах кураççĕ. О земл. Çавăнпа та вĕреннĕ çын мĕн каланине малтанах пысăккăн тытăнмаççĕ. Ib. Вĕреннĕ çын калани тĕрĕсе килет пулсан, ĕçе пысăккăн тытăнаççĕ. Пазух. Питех пысăккăн калаçмашкăн пуянăн ачисем мар эпир.

пысăк çын

взрослый. Юрк. Ку çурта кам туса паннине пысăк çынсем мар, ялти ачасем те пурте пĕлеççĕ. Ib. Пĕр вăл хăй анчах аслă та пысăк çын пулнă. Вишн. 62. Пысăк çынпа пĕчĕкçĕ ача хушши пит пысăк, çавăнпа пĕчĕк ачасене пысăк çынсемпе пĕр апат çитерме юрамасть.

пытан

(пыдан), спрятаться. Шел. П. 60. Пытанса тула тухма вырăн çук (на дворе). Толст. Хĕвел хĕртнĕ ниăçта сулхăн тупса пытанма пулман. Баран. 160. Çеçен хирте курăк пит çӳлĕ ӳсет; ун ăшĕнче юналутлă çын пытанса пырать. Сёт-к. Йăпăр-йапăр пытанса лартăм. Ачач 15. Аманнă йĕр палли халь те пытанман. Халь те вара, суран вырăнне тытса пăхсан, Тимуш хăйне хăй хĕрхенсе илет.

пытарттар

понуд. ф. от гл. пытар. Кан. Ухтарма килсен те, эрехе çын чуптарсах пытарттарать. || Юрк. Вилекеннисене масар çине çĕнĕ йăлапа пытарттарнă.

пи

неизв. сл., встречаюшееся в заумной песне. Абыз. Пи пушмак, пи пушмак, пине карти хыçенче лĕпсĕр-лĕпсĕр çын ташлать. (Сăвă). Б. Хирлепы. Пи-пи, пичи упи шур упа çине утланса сĕм вăрмана кĕрех карăм.

пиелĕх

пеленка. СПВВ. † Çак эпир çын çине кĕреччен пиелĕхри ачасем те ар пулĕç.

пике

(пигэ), барышня, барыня, гоопожа. Кĕвĕсем. Ай-хай хамăр тантăшсем пурте Питĕр пикисем. И. С. Степ. Пике — барышня, молодая дама. Сенчук. † Сарă хĕр те пике мар, чуп тусан та çылăх мар. Янтик. † Ĕнтĕ пике лайăх, пике лайăх, пикерен те лайăх аппам пур. Ст. Чек. Пике — по внутренним качествам — воплощение кротости, невинности, чистоты сердца; по внешности — чаплă, илемлĕ. Ib. Хăрхам пике хĕр пулчĕ, пике хăрхам пулчĕ. (Из сказки «Пикепе Хăрхам»). Ib. Ху ларатăн вырăнта, яту çӳрет пикере (= яту çӳрет лайăхра). N. † Çын-çын урлă курăнсан та, ырă пикенĕн курăнан. Емельк. † Нар пек чĕре шуралнипе пике пек туçсăм сивĕнчĕ. Бур. † Хĕрне илсе тухăпăр, пике туса кĕрĕпĕр. С. Тим. † Çакă ялăн хĕрĕсем тăра-а-ççĕ пике пек. Алших. † Алших хĕрĕ пике пек, икĕ пичĕ чие пек, тытса çиес çырла пек. Макс. Чăв. I, 65. Ырă пике пек аппăна епле ытарса хварăн-ши? Альш. † Элшеллийĕн хĕрĕсем Питĕрпурăн пикисем. Ib. Ун умĕнче (перед купăсçă, скрипачом) икĕ хĕр пике пек. СПВВ. ЕС. Пике — пит лайăх, илемлĕ, хитре сăнлă-сăпатлă хĕр. Ку сăмаха хĕрарăмсем пĕр пĕринпе тавлашнă чух: ман хĕрĕм пике те, теççĕ. СПВВ. † Яту çӳрет пикере. Н. Лебеж. Ай тетеçĕм, хуçаçăм, ай инкеçĕм пикеçĕм. N. † Пике тĕслĕ аннене тăхлачă туса лартрăмăр. Янтик. Ай-ай, эс пике пек ларан-çке, ик алла арăк çине хурса! Ĕçлес пулать пăртак, эс пике мар. N. Ак çапла каларĕ, тет: эпĕ — пике, ăçтан çав çавăрăнакан кăлтăрмач çинче пурăнăп, терĕ, тет. Зап. ВНО. Аван пусан, пикешĕн, усал пусан, хĕрхăншăн (для девья). Тăв. 59. Çапла пĕрмай йывăр ĕçре çитĕннĕ сатур, пике пек хĕр пулса тăна. N. † Эпир Питĕр пикен йăмăксем. СПВВ. Пике — почетное название девушек (как йĕкĕт для парней). Ib. † Пĕвĕмех илемлĕ, сăнăм хитре: пике-им? тесе ыйтаççĕ. Пазух. Çакă ялăн арăмсем ыр пикенĕн курăнаççĕ. Альш. Пике, кажется, употребляется в смысле «пукане». Ал. цв. 1. Тата çак хуçан пике пек виçĕ хĕрĕ пулнă. Ib. Эй хĕрĕмсем, савнă чунăмсем, чипер хĕрĕмсем, пикемсем. || Яз. имя женщ. Ялюха М., Демидов. Ск. и пред. 105. Пике ятлă хӳхĕм хĕр Ст. Чек. Пике (сказочное имя).

пиллĕх

благословение. Н. Якушк. † Ах аттеçĕм, аннеçĕм, эсир пилленĕ пиллĕх кайинччĕ ĕмĕр тăршине. N. Эй ачам, укçа нумай памастăп, пиллĕх пысăк паратăп (даю тебе благословение). Альш. Пиллĕх илсен, пин ылттăн, теççĕ. Благословение дороже золота («тысяча золотых»). Ау 24. Эй атте пиллĕхĕ пулсан, çакăнта пĕр урхамах килинччĕ. Ала. 61°. Пиллесеме, атте те, пилле анне, сирĕн пиллĕхĕрпе те пурăнатăп. Сирĕн пиллĕхĕрсем те çитес пусан, ирхи сывлăш шывăпе ким юхтăр, сирĕн пиллĕхĕрсем те çитмесессĕн, Шур Атăлсем çинче те ким лартăр. Алших. † Рехмет ăна пил(л)ĕхе, тантăш ташла пуçларĕ. ЧП. Атте-анне пиллĕхĕпе ырă çын умне тăрса калаçрăм (обогатили, наделили богатством). N. Вилес чухне ашшĕ пурне те пиллĕх пачĕ.

пиллĕхлĕ

благословенный. N. Уртмакçă кĕрӳпе юнашар ларать те, уртмакри пиллĕхлĕ кучченеçсене кăларса, вĕсен вырăнне хăта патĕнче урăх кучченеçсем хурать. N. Тӳрĕ çын куллен ырăлăх тăвать, кивçен те парать, унăн йăхĕ пиллĕхлĕ тăрать N. Ывăл-хĕртен вĕсем пиллĕхлĕ пулнă.

пилсĕр

неблагословенный. НИП. Пилсĕр — ашшĕ-амăш пехиллесе хăварман çын. Юрк. Пилсĕр япала, кахал, ĕçлеме ӳркенеттĕн, халĕ лаша ыйтса тăратăн. N. Пирĕншĕн, усал кăмăллăскерсемшĕн, пилсĕрскерсемшĕн (пархатарсăрскерсемшĕн) асапланса вилнĕ. Череп. Пилсĕр, неблагословенный (брань). || Недоброжелательный. N. Пилсĕр çын савăнĕ, унпа чĕрине пусарĕ. Расск. Вăл çынăн чунĕ пĕтĕмпех пăсăлнă, вăл пит кăмăлсăр, пилсĕр (без милости) пулса кайнă. Ашшĕ-амăшне. Пархатар ан курăр, пилсĕрскерсем! Турх. Хăвăн пилсĕр ăсупа хăна ху хурлăха хăвартăн. N. Пилсĕр кăмăла вăрахах хурлăх пусса антарĕ. N. Пилсĕр çынпа ырă тăвасси çинчен ан канашла. Альш. Манăн пиле çапла килет, чувство мне так подсказывает, предчувствую; пиле килнине тумасăр ан хăвар, делай так, как подсказывает тебе внутренний голос; унăн пилĕ тăрана пĕлмес, мĕн курнине пурне те хапсăнать; темĕскерле пилсĕр япала вăл: ĕç пуçличчен ăна курсан, ĕç ăнмас вара. || Жадный, скупой. Альш. Пилсĕр çынна «выла пӳлĕхçи» теççĕ. Кищаки. Пилсĕр = выçă куç, ĕмĕтсĕр. Сред. Юм. Пит пилсĕр çын олă, ôнтан япала илсе ôсах кôраймăн вара. Янтик. Ц. Сан пек пилсĕр çын тĕнчере пĕр çын та çук пуль. Ib. Ме, тăранман, пилсĕр, хăв ятна хăв çĕртен (çĕртетĕн). N. Вăл пит пилсĕр пулнă (был очень жаден), çынтан юлашки япалине туртса илме тăрăшнă (старался отнять у людей последнее).

пил ту

благословлять. N. Пил ту, еçсе çи те, кай! (Хывнă чух калакан сăмах). ППТ. Çырлах! Пил ту! (Уй чӳкĕ). Чăвашсем 28. Масар çинче шăтăка янă чух, тупăка шăтăк тĕлне тытса, виççĕчен: ан хăра, ан хăра! тесе суллаççĕ те, вара шăтăка яраççĕ; ярсан, малтан çĕр пуçланă чух хăпартса хунă тăприне: пил ту, пил ту! тесе пăрахаççĕ. Унтан вара тăпра ишеççĕ. N. Пил ту! Умăнта пултăр! (Çын вилсен, ăна асăнса хывнă чухне калакан сăмах).

пилешелле

(-жэ-), назв. игры. Николаев. пилешелле. Вылякансем ик ушкăна уйăрăлаççĕ, пĕр ушкăнĕ çулăн пĕр енне каять, тепри — тепĕр енне. Çулăн пĕр енне калакан вырăн таваççĕ. Çав вырăнта тăракан ушкăнтан кама тытмаллине канашласа хурать. Унтан тытмала ача ятне калаççĕ те, хăвалама тытăнаççĕ. Леш ача çул урлă чупса каçма тăрăшать. Çул урлă каçиччен тытсан, тытакан ушкăнĕпе пулать, тытаймасан, ĕлĕкхи ушкăнĕпех. Каланă ушкăнĕ тепĕр енне каçать. Калакан вырăна тепĕр ушкăнĕ килсе пĕр ачана каласа хăвалать. Пĕрре каланă чухне иккĕ çынна тытма юрамасть: иккĕ çынна хăваласан та, иккĕшĕ те ĕлĕкхи ушкăнĕ патне каять. Халь тытнă ачана «çĕнĕ каяк» теççĕ. Ăна та пĕр вăйă иртмесĕр тытмаççĕ. Вăйă хăвалама пĕр çын юличченех çак йĕркепе пырать. Пĕр çын юлсан, ăна виççĕ хутчен каласа хăвалаттараççĕ. Никама та тытаймасан, ачисем хăлхинчен кăшкăраççĕ.

пилĕк

(пил'эк'), поясница, талия. N. Вăсам мана пилĕк таран çĕре авăтса кӳртсе лартрĕç. N. Унтан тĕпĕр кунне виççĕмĕш ывăлĕ каять, тет, вăл вара пилĕк таран çитерет, тет (где трава по пояс). Юрк. † Аллисенче перчетке, пилĕк çумĕнче нухайкка. Ib. † Пилĕк тытса ташланă чух, икĕ каччă курĕç-ши? Икĕ каччă курсассăн, кăчăк туртса илĕç-ши? и пр. Ib. Пилĕк таран пĕшкĕнсе тăраççĕ. N. Пур çĕрте те пилĕкне тăсмасăр, кунĕн-çĕрĕн ĕçлет. Сред. Юм. Тыр вырнă чохне, апат çисен, пилĕк тăсас тесе, пăртак выртса çывраççĕ. Шорк. Пилĕк чăсас, отдохнуть и закусить (во время жатвы к вечеру). Б. Яныши. Эпĕ йăпăр-япăр чупса кайрăм та, пилĕк таран çĕртен чупса пуртăм. Сёт-к. Хăрах аллине пилĕке тытнă, хăрах тотине чăснă, çăварне карнă (молочник). Якейк. Ачасам, пилĕк кантарма лармала та поль! (Каçхи апат çима ларнă чох мăн çынсенчен пĕри калать). Ib. Ах, пилĕк касать-çке! (Боль до родов у женщин). . Арăмсен ача тăвас умĕн пилĕк каса пуçлать. Ib. Арçынсен пилĕк ыратсан, кулса: сан пилĕк касать-и мĕн, теççĕ. Ib. Пилĕкне чĕн-пыççи çыхса пыр (опояшься). N. Пилĕк тытни, схватки у беременных. N. Пилĕк тытать, пилĕк касать (кас касать, тăтăш касмас). Пазух. Кăçал илнĕ çĕнĕ-çын, тырă вырма тăрсассăн: çурла касмасть, теминччĕ, пилĕке тытса тăминчĕ. N. † Хамăр ялин ачисем хут çыракан тиек пек, пилĕке тытса çӳреççĕ (подбоченившись). Альш. Пилĕкĕсене тытса тăрать, стоит фертом. Ib. Пилĕк тытат (потуги у женщин). Тайба-Т. Пире çырнă çын хĕрĕ пилĕк çинçе, куç хура. ЧП. Пилĕкĕ çинçе пултăр, тет. Ib. Çинçе те пилĕкçĕм... Альш. Йинкĕшĕ калат: пилĕкĕм питĕ, питĕм шурă, шывран тăрă., çипрен çинçе; питме намăс кӳрес çук. Ачач 5. Пилĕкне унне хытăран та хытă касма тапратать. Н. Лебеж. † Пилĕк килĕ Çирĕклĕ, пилĕкĕсене тытса юлчĕç. С. Тим. † Пилĕк тытса ташлама çут пиçиххи кирлĕччĕ. N. Пилĕк таран тайăлса йăлăнни. Собр. Туман тиха пилĕкне ан хуç, теççĕ. N. Туман тиханăн пилĕкне ан хуç, теççĕ. N. Хăшĕ пилĕк çумне хĕстереççĕ, хăшĕ хулпуççи урлă çакаççĕ. БАБ. Пилĕкне хытă çых, ăсна хытă тыт. (Ку сăмаха хĕрсене калаççĕ). Альш. Пилĕке арçынсем пысăклăх (пиçиххи, кушак) çыхаççĕ. Урож. год. Пилĕкне хытă çыхать, ăсне тирпейлĕ тытать. Калашн. 8. Ак хаяр çилĕлĕ патшана çапла пилĕкрен пуççапса Кирипей калать. N. Пилĕкрен тарăн юр çинчен кайрăмăр. || Каша. † Купăсăр çийĕ сарă иккен, пилĕкĕ тĕлĕ хура иккен. || Перешеек. Орау. Атăл çинче ик утă (остров) пĕр-пĕринпе пĕр шурлă çинче пилĕкпе пĕрлешсе тăраççĕ (оба острова соединены узким болотистым перешейком). || Участок земли. Мункачи 42.

пилĕксĕр

страдающий болями в пояснице. Собр. Ачана çулталăкчен пилĕкне çыхсассăн, пилĕксĕр пулать, теççĕ. Шибач. Пилĕксĕр çын, тăримасть (больной). || Без талии. Альш. Пилĕксĕр сăкман, кĕрĕк касаккин, çипиркке (без боров; у КС. тӳр кутлă сăхман). Сред. Юм. Пилĕксĕр сăкман (кĕрĕк). Пилĕкне пĕрмесĕр çĕленĕ сăкмана калаççĕ.

пиллĕкен

, пилĕкĕн, впятером, всего пять. Чăв. й. пур. 4. Пирĕн ялта çавăн пек çын пиллĕкĕн анчах. N. Пирĕн ун пекки çын пиллĕкĕн (пилĕк) анчах.

пин

(пин'), тысяча. Ск. и пред. 107. Шыв пин те пĕр ункăлă пулать каять вĕресе. N. Пин те сакăрçĕр тăхăрвунă виççĕ. Тысяча восемьсот девяносто три; пин те сакăрçĕр тăхăрвун виççĕмĕш, тысяча восемьсот девяносто третий. Юрк. Пин те пĕр, 1001. Шел. 5. Пин те тăхăрçĕр çирĕм пилĕкре, ака уйăхĕн çирĕм пĕрĕнче. Собр. Пин, пин майрин пин саплăк, çĕрпӳ майрин çĕр саплăк. (Купăста). Зап. ВНО. Пин сăмах çитнĕ. (Поговорка). Якейк. † Çĕрри таран çĕр тенкĕ, пинни таран пин тенкĕ, пин тенкĕлĕх улăмран епле уйăрлса каям-ши. (Эту песню пела имевшая сына вдова, когда она вышла замуж вторично). Ст. Шаймурз. † Çаврака куркан тĕпĕ ылттăн, пирĕн савни пин ылттăн. Янтик. Пĕр çын тунине пин çын тытать. (Алăк тытхи). Рак. Пин-пин пичче пин халăха култарать; хурама хуппи хултăрчă хура халăха култарат. (Сăрнайпа купăс). Чăв. й. пур. 13°. Ашшĕне-амăшне йĕртекен пархатар курмас: ашшĕ-амăшĕ пиллесен, пин пулать; пиллемесен, кĕл пулать. Курм. Пине çиттĕр (о разговоре). Менча Ч. Савса панине савса ил, пĕртен пине çитер. (Моленье). Хора-к. Пĕр кона йолнă ĕç пин кона йолнă, тет. (Послов.). Ау 336°. † Ырă аттеçĕм, тетĕп, ырă аннеçĕм, сирĕн пĕр сăмахăр пин ылттăн. Янорс. Эпĕ çоралнă пин те сакăрçĕр тăхăрвун çулта. Сред. Юм. Эсĕ мана хуса çитесси пин те пичĕк çол. (Говорят дети, когда хотят показать, что никогда его другой не догонит). Н. Яха-к. Пĕр турамран пĕр пине çиттĕр, çаккăнпа ĕçсе çисе кайăр, выляса, ташласа кайăр, теççĕ (во время поминок на кладбище накануне семика). Т. II. Загадки. Пинĕн пин шăтăк, пирĕн Микулайăн пĕр шăтăк. (Пӳрнеске). Якейк. † Хора лаша çол тытать (опытная лошадь), пирĕн ати пин тытать. Ерк. 50. Атăл шывĕ ким çăтать, пирĕн атте пин тытать.

пирĕн

(пирэ̆н'), наш. Икково. Паян пирĕнне (у нас) чутах мăн тоттăр вăрласа каятчĕç. Сред. Юм. Пирĕн хушăра шевле вылять (очень разгорячены). Ib. Пирĕн тĕлтен тем те килсе тôхĕ. Ib. Пирĕнпе хире-хирĕççипе пит вăрçрĕç. Ругались с живущим против нас. N. Пирĕнчен тайăлмасть. Не уступает нашим. Тогаево. Вăл пирĕнтен çорçĕр енелле полнă, тет. Календ. 1910. Пирĕн патра пахчасене, уйсене тислĕкпе анчах çемçетеççĕ. В. С. Разум. КЧП. Ĕçлеме ӳркенместĕн пулсан, пирĕн çын пулатăн вара. Юрк. Пирĕннисем пулмасан, вăсене илес мар; кăшкăр, эпир хамăрăнĕсене илĕпĕр, тет арăмĕ, тепĕр пӳлĕмрен кăшкăрса. Ib. Пирĕнĕсем. Шигали. Пирĕн çын чăнах та Ахваниç пулнă. Яргуньк. † Инке маншăн макăрас çук, пултăр карĕ, тиес çук, пирĕн пĕтрĕ темеле. Регули 333. Ут (вм. утне) пирĕн патра тытнă полчĕ. Ib. 397. Вăл кисе пирĕн пата, эп он чох вăрманта полса. Ib. 600. Пирĕн поскил тимĕрçĕ (пирĕн тимĕрçĕ поскил) хола кайрĕ. Ib. 630. Пирĕн вăрманти превнисем (превнисем пирĕн вăрманти) лайăхчĕ, холари (холаран исе килни) осалчĕ. Ib. 643. Пирĕн пек томтир çок конта. Ib. 918. Вăл пирĕн ачапа килчĕ, вăл пирĕнпе килчĕ. Ib. 1550. Эп: пирĕн çынсам килеççĕ, тесе, кайран пăх (пăх та) — пирĕн çынсам полмарĕç. Урож. год. Пирĕн килес, вăй патăр (говорят вошедшие). N. Вăл пирĕн лаша вăрларĕ, вăл пирĕн лашана вăрларĕ, вăл пирĕнпе лашана вăрларĕ. [В первом примере — у нас он (лошадь может быть и не наша) украл].

пир

(пир), холст, полотно. Различают: 1) улттă пирĕ, холст основа которого состоит из 6 пасм (ултă вунă или ултă вуннă; пасма — численок по 3 нитки, т. е. 30 пар ниток, 6 пасм = 180 пар ниток в основе); 2) çиччĕ пирĕ, холст из 7 пасм или 210 пар ниток в основе; 3) саккăр пирĕ, холст из 8 пасм; 4) тăххăр пирĕ, холст из 9 пасм; 5) вуннă пирĕ, холст из 10 пасм; 6) вунпĕр пирĕ, холст из 11 пасм; 7) вуниккĕ пирĕ, холст из 12 пасм. Эти виды холста зависят исключительно от толщины ниток. Обычно у чуваш холст ткется из 6—12 пасм, при чем холст из 10, 11, 12 пасм назыв. катам пир, последний ткется из самык тонких домашних льняных или фабричных ниток. Катам пир также назыв. вообще белая тонкая фабричная ткань: бязь, мадеполам, коленкор и т. п. Пазух. Ах аттеçĕм, аттеçĕм, çиччĕ пирĕ çиттиччĕ, улттă пирĕ кипкиччĕ, урттăш йывăç сиктĕрми, улма йывăç пĕкечи. Яргуньк. † Ыр çын хĕрĕ калать, тит: юр çинчен пир вăрлăп, тит, çулла качча кайăп, тит. Якейк. Паян пир тасатрăмăр (= йолашки хут çуса тасатни). Ib. Эпĕр çăварни иртсенех пир тапратрăмăр та, пир тĕртсе пĕтертĕмĕр тавна (давно). Сред. Юм. Пире йор çине сарса шоратсан, каска çине илсе тôхса çапаççĕ, вара кайран тăсăлтăр тесе, тôртаççĕ. С. Айб. † Улача кĕпе пир урлă, пирĕн тăвансем ял урлă. Ст. Шаймурз. Тăванăн пĕр-пĕр çамрăк ачи вилсен, ăна вăсем тĕлĕкре пит аван çĕрте аван пирпе, пит тутлă çимелли япаласем тытса çӳренине курсан: аван вырăна кĕнĕ иккен, тесе ĕненеççĕ; усен мĕн çылăх пулмалла çамрăкскерсен, теççĕ.

пирĕште

назв. духа (ангела). Хурамал. Пирĕште вара çӳле турă патне кайнă та, каланă: вăл çын ывăлĕ çукран питĕ хуйхăрать, тенĕ. Ib. Пирĕште лайăх калаçнине лайăх çырать, усал калаçнине усал çырать. Никĕш те куракан çук, только хулпуççи çинче ларать, тесе калаççĕ, лайăх çыраканни сылтăм хулпуççи çинче ларать. N. Пирĕште — ангел (çынна сыхлакан). N. Пирĕште вăл кашни çуртра пулать, теççĕ. Вăл пирĕште кăмака çинче пурăнать, теççĕ. Пирĕштене тата чӳклеççĕ, çулталăкра пĕре анчах. Пăттине каçран чӳклеççĕ, кăмака çине лартаç кашăксам хурса. Сунчел. † Икĕ хул çинче ик пирĕ(ш)те, пуç мĕн курасса çыраççĕ.

пирĕшти

то же, что пирĕште. Юрк. Турăран ыйтсан, турă хăйĕн пирĕштине ман патма ярса, пирĕн мăссульман çыннисем, тутарсем, мĕншĕн вăл тери вилнине каласа пачĕ. N. Пирĕшти, о нем говорят, что он плачет на старом пепелише. Ск. и пред. 94. Манăн килĕм-çуртăма ырă пирĕшти пăхатчĕ. П. Шинкусы. Эпир çылăха кĕнине пирĕштисем пĕлеççĕ. (Моленье). Ib. Эй ырă пирĕштисем, чун сыхлаканнисем, пĕв сыхлаканнисем, эсир пиртен усала сирĕр! (Молитва эта навеяна христианством). Т. Турă çын чунне пултарсассăн, ăна ӳтлĕ тума, пирĕштийĕсене çĕр йышĕ патне çĕр ыйтма янă, тет. Микушк. Тата вăсем пирĕшти теççĕ, пире сыхлакан харпăр хăй ангĕлне калаççĕ, çав турă хăш чух кăшкăрать, тет. Пĕр-пĕр этем кайсан, вăл час таврăнмасан, ăна курăнманăскер кăшкăрать, тет. Ăна вăсем кирлĕ чухне пит кăшкăрать, теççĕ. Сунчел. Таса пирĕшти, эсĕ курăнми çунатупа пире хӳтлесе... Ядр. Пирĕшти — покровитель лошадей. Т. IV. Юратнă лашана пирĕшти çилхине çитлет, теççĕ. Н. Седяк. Лаша çилхине пирĕшти çыхлантарать, теççĕ. Выльăхăн та пирĕшти (ангел) пур, теççĕ. Вăл юратнă лашанне анчах çыхать, теççĕ, çыхлантармасан выльăх ĕрчемеç, теççĕ.

пирĕшчи

то же, что пирĕшти. СТИК. Чертаг. Пирĕшчи, пӳртрех порнать, киле-çôрта пăхса пôрăнать (особое существо). Питушк. Иккĕн вăрмана кайнă: пĕри выртнă, тепĕри пăхса ларать. Выртнă та çав, пирĕшчи (чон) çăвартан тухса кайнă, юман тăрне хупарнă та, шур юс пулса, шăтăка кĕрсе тухать. Кайран çав килнĕ те, çăвар патне шур пушчиччи (= пушăт йывăççи) патакки хунă. Тухса кайсан, вăл çăвара кĕримасăр тăрат, хĕрхеннĕ вăл ăна та, кĕртнĕ, патака илнĕ. Хайхискер, тăнă çын, тĕлĕк каласа кăтартат, çавăнта укçа хăчĕ (хŏџ̌э̆) закладка те çук, тет, юманта укçа, тет. Кайран леш çын пĕре çуран кайнă, унтан урапапа кайнă тияма. Вара пуйса кайнă, лешне паман.

пирки

(-ги), по причине, из-за (послелог). Кон. Вăхăтра çумăрсем пулман пирки, купăстасем начартарах. Беседы. Хамăр ухмах пирки савăнăç вырăнне пысăк хуйхă тупса ларатпăр. Ыраш 6. Те ир пирки — çанталăк сивĕрех. N. Вăл вĕсем килес пирки кунĕн-çĕрĕн унта-кунта чупкаланă. Кратк. расск. 28. Çав суран пирки хулара пурăнма юраман ăна. Перев. Çапла вăл (медведь) хăй ăссăрлăх пиркипе ăшă тирĕпе тӳленĕ. Регули 1100. Он пирки (сан пирки) мана ватрăç. Бес. чув. 2. Вăл çакăн пек çул нумайĕшне сиен кăтартнине, кун пек çулта çын алли пирки нумай лаша пĕтнине лайăх пĕлнĕ. N. Шăннă пирки шăммăм-шаккăмсем чарăнмасăр сураççĕ. СЧУШ. Çапла вара упа хăйĕн ăссăрлăхĕ пиркишĕн ăшă тирĕпе сапланă. Кильд. † Ах, аттеçĕм, аттеçĕм, ăшлăтуллă алсăна ĕçкӳ пирки (= ĕçкĕне пула) çухатрăн. Чăвашсем 8. Çавăнпа вара чăвашсем ачасене ӳссен ятлаççĕ: сирĕн пиркĕр эпир юмăç патне кайса нумай тăккаланса пĕтрĕмĕр, теççĕ. Юрк. Укçа пирки пит хуйхăрса тăнă вăхăтра хай Миките Микулайĕ ывăлĕнчен çĕр тенкĕ укçа янă пирки хыпар илет. Ib. Санăн ĕçӳ пирки çӳре-çӳре атă пит çĕтĕлет, тет ку та, урăх нимĕн сăмах калама вăтанса. ТММ. Хырăму пирки çурăмсăр юлăн. Трень-к. Шкул хамăр ялта çук пирки, мана хут вĕренме аттесем «Чăкăра» еçсе (= леçсе) ячĕç. Эльбарус. Эпĕ çав çырманалла хыттăн ĕнесене хăваласа чопса аннă чохне, чăнкă пиркипе чикеленсе, йăваланса, çохăрса анчах çырма тĕпнелле анса карăм. N. Курнă асапсене тăван мар анне юратман пирки куртăм. Ядр. Эпĕ ыйхă пирки лашасем пăхма кайман та. Сред. Юм. Ним пирки те мар. Пахча çим. 2. Пирĕн ялсенче кил-çуртсене тĕрĕс лартман пиркипе пахчасене те çавăн пекех ăçта кирлĕ вырăнсене тăваймаççĕ. || Относительно, о, об. Кан. Çĕре пытарнинчен аванни пирки каламалли те çук. Пролей-Каша. Хир пиркинчен, в отношении земледелия (не мастера). N. Куç пирки, о глазах. Юрк. Çав ĕç пирки калаçса пăхсан... Орау. Çыру янă чухне çĕр пиркине те çырса ярăр.

пиртĕклĕ

здоровый, крепкий, прочный. Икково.|| Скупой. 2-е Ялдры. || Несдержанный, быстро теряющий равновесие, не в меру горячий. Саруй. Пиртĕклĕ çын — шăрчăк çын (задира). Кумаркино. Пиртĕклĕ çын — час чĕрре кĕрекен, тавлашма юратакан, чăкăрташ. Бишево. Пиртĕклĕ — тот, кто постоянно киснет, дуется. Ib. Пиртĕклĕ çын — уçă çын мар.

пис

(пис), охладеть, чуждаться. Ст. Чек. Пĕр пĕринчен писсе пурăнать. N. Çапла хăйсене хăтаракан çынтан писсе, хăйсене хăйсемех час пĕтмелле тăваç. КС. Вăл ача уйăрлнăранпала ашшĕ-амăшĕнчен писрĕ (отстал, охладел). Изамб. Т. Вăл çын пирĕн патăра килме писрĕ (перестал бывать, отчуждился). N. Сана, чеескере, ирсĕре, йĕрĕнчĕке, çынран писнĕ сывлăша хăвалатăп. Собр. Çав хĕрт-сурт писсессĕн вара, пурнăç пĕре те малалла каймасть, тет. Сред. Юм. Пирн патра килме писнĕ. Перестал ходить.

пиç

(пис'), свариваться, испечься. N. Çапла тусан, урнă йыттăн сĕлеки (слюна) пиçсе каять те, выльăх урмасть. Календ. 1906. Пиçи-пиçмен çăмарта. N. † Пиçи-пиçми çăмарта пит тутлă. Тайба-Т. † Пиçи-пиçми çăмарта тавай пĕçерсе çиер-и. Орау. Апатне пиçнĕ-пиçмен антарса çитараççĕ. Обед не доваривают, подают сырым. Собр. Вут хутмасăр çăккăр пиçмест (не испечется), ĕçлесе пиçмесĕр çурт-йĕр пулмасть, теççĕ. Сред. Юм. Эх, пиçмен пашалу (неспособный к делу), çавна та тăваймасăр, ватса пăрахрăн вит. || Калиться (на солнце). Туперккульос 36. Хĕвел çинче пиçеççĕ. || Кипеть, вскипеть. Ала 11. Самовар пиçсессĕн, каллех ĕçме-çиме пуçларĕç, тет. N. Пиçнĕ шу ĕçсе порăнăр! Пейте кипяченую воду. || Обвариться. Панклеи. Тилĕ опа çине тăккĕр ярчĕ (горячую похлебку), опа пиççĕр карĕ. Орау. Вĕрекен сăр хуранне ӳксе пиçсе кайнă. || Обжигаться. N. Ан пиç. Не обожгись. N. Пиçсе ан кай. || N. Çип пĕре хуса пиçимасан, ăна тепĕр хут хăваççĕ. Ib. Ман кăçал çип сап-сарă пиçрĕ. Ib. Сань пек пиçнĕ çип эп нихçан та корман. || Воспалиться (о глазах). N. Çак тăвансем мана аса килсен, йĕртĕм-ĕçке икĕ куçăм пиçиччен. ЧП. Йĕрсе куçĕ пиçет-ĕçке. N. Йĕре-йĕре пĕтĕм куçăм хĕрсе пиçсе кайрĕ. || Гореть со стыда, осрамиться. Якейк. Ман паян пит пиçрĕ. Эп паян намăс кортăм. || Преть (о теле). Орау. Ура пиçсе çӳресе пĕтĕмпе ашланса карĕ. Ib. Нумай утнипе ура пиçсе карĕ. Ib. Ура пурни пиçсе çӳрет (преют). О сохр. здор. Трахтирте тумтирпех ĕçсе-пиçсе лараççĕ. Изамб. Т. Ул акă пирĕн пек шăрăхра пиçсе тыр выртăр та, виç сăмах çырнăшăн ултă-çичĕ тенкĕ патăр. Полтава 91. Аран-аран лашисем сулкаланса утаççĕ, пиçсе çитнĕ ывăнса. || Прижигаться. О сохр. здор. Çапла тусан, вара ӳт те пиçет (при прижигании), унта лекнĕ сĕлеке те çунса каять. || Париться (о земле). Пахча çим. 3. Уйăх çуртан (после пахоты) курăксем тухаççĕ, çĕрĕ те чылай пиçет. || Запариться. Буинск. Йытă куçран çухалсан тин чупрăм, çапла чупа-чупа ăшша пиçрĕм (запарился). Кан. Пульницара, малтан чăвашла пелекен çынна тупаймасăр ăш пиçрĕ (измучился). || Загореть. || Трухлеть. Ирч-к. Пиçсе выртнă (летом дрова лежали в сыром месте и плохо колются). | Поспевать, созревать. N. Пиçнĕ-пиçмен (не совсем зрелые) çырла тутлă мар. Ой-к. † Пиçнĕ-пиçмен çĕмĕртшĕн çĕмĕрт тăрри хуçас мар; ялта чипер нумай пуль, чипер хыççăн каяс мар, чӳрече витĕр пăхас мар. Ёрдово. † Пиçнĕ çырла сăнăм пор, пĕр хоралать-и, пĕр шоралать-и, той илемне çав кӳрет. Альш. Çырласем пиçсе иртсе кайнă (перезрели). Ib. Хăва хутлăхĕнче ытти йĕпе курăксем. Пулат вăл лапсенче хура хурлăхан аври; çула, хурлăхан пиçсен, Элшелсем каяççĕ вăрмана хурлăхана. N. Пиçнĕ = пулнă, спелый. || Зреть (о хлебе). N. Тыр пиçсе çитсен, уя тухсан çăмăллăхне пар. (Моленье). Кан. Тыр пиçрĕ. Хлеб созрел. || Стать выносливым, закалиться. Чхĕйп. Çавăнпа вăлсам халĕ те, каласан, час ĕненмесĕр тăраççĕ, авалтампа хăйсĕн ирĕкнĕ туса пиçнĕскĕрсем. Бугурусл. † Ĕçпеле пиçнĕ пирĕн аппа (навыкла к делу. Свад. п.). N. Шыв çинчи карапа та ким тытса курман, шывпа çӳресе пиçмен çын аллине шанса памаççĕ. Изванк. Ĕрне (так!) эпĕ мур таврашне нумай курса пиçмен те, пирĕн ялта мур таврашне курса пиçнĕ çынсем халĕ те пурăнаççĕ-ха. Шел. П. 48. Ĕçпе пиçсе ӳсеççĕ. Cам. 77. Шăмшак пиçсе хĕрнипе карчăк анать умранах. Сред. Юм. Санран пиçет-и вара ô. Тебе ли это сделать.

пиçĕк

(-з'-), воспаленный (о глазах). Шибач. Пиçĕк коçлă çын (не может на солнце смотреть, пăсăлнă, с гнойными глазами). КС. Пиçĕк куçлă çын (куççулĕ юхса çӳрекене калаççĕ). Ib. Пиçĕк куçлă çын, с вечно красными больными глазами. Вăл ĕç çинче чăтаймасть (такие особенно летом дрефят), куçĕ пиçет.

пиçиххи çурăм хыçне пăрахмалла

назв. игры. Николаев. Пиçиххи çурăм хыçне пăрахмалла. Ачасем йĕркерен çаврака ларса тухаççĕ. Пĕрне пиçиххи тытараканни тăваççĕ. Çав çын, лараканнисем йĕри-тавра пиçиххине кăтартмасăр çӳренĕ чух, пĕрин хыçне ăна вăрттăн пăрахса хăварат. Леш ача хăй хыçĕнче пиçиххи выртнине сисеймесен, хуракканни, çавăрнса çитсен, пиçиххипе хăвалама тытăнать. Ларакан тăрать те, чупса çаврăнса хăйин вырăннех ларать. Унтан ку калех пиçиххине хурса çӳрет. Хăш ача хăй хыçĕнче пиçиххине пăрахса хăварнине сисет. Вăл вара пиçиххине илсе тăрать те, хуракан çыннине хăвалама тытăнать. Лешĕ, тарса ĕлекреймесен, пиçиххипе çитсе çапать. Тараканни вырăнне кайса ларать. Халĕ ĕнтĕ пиçиххине пытарма ку тытăнать.

пит

(пит, пит'), очень; слишком. Истор. Выльăх-чĕрлĕх пит йышлă усранă. N. Масар пуçинĕн пит ĕçĕ нумай. Орау. Питех çияс килмеçт. Есть не очень хочется. Ib. Калаççĕ ăна, пит час-часах калаççĕ те. Туперккульос 14. Пит ачаш пулаççĕ, хăшĕ пит юнтарать (= йăлăнтарать), хăшĕ тата пит лăпкă, ăслă ача пулать. N. † Пĕрийомăн пусми пит пуставлă, атăсемпе пусса кĕтĕмĕр. Регули 1384. Вăлсен пит начарри çав анчах. Вăлсен пит начар çын çок. Ib. 1383. Мана пит кирлĕ. Питех кирлĕ мар халь. Ib. 1363. Пит тытаканах çок. N. Контан питех корăнмасть (= пит лайăхах корнмасть). КС. Пит чыс пурăнать вăл (аккуратно, чисто). С. Дув. † Хĕрĕ матур пулмасассăн, пит памаççĕ укçана. Ib. † Кăçалхи çул пăри пит пулчĕ, хĕвел тухăç енелле тайăлчĕ. N. † Аслă урам тăрăх çын пит çӳрет, эсир урам варринче ан тăрăр. ППТ. Питех çăмарта шутне тултармаллах мар пулсан (если не хватает), вара çăмарта çĕклекене парас çăмартана вăйçа параççĕ. (Сĕрен). Байгеева. Ама-çури анне манăн пит лайăхах марччĕ. Вăл мана, пĕр кăшт айăп пулсанах, е çаптаратчĕ, е çӳçрен туртатчĕ. Ачасемпе вылляма та питех ярасшăн марччĕ. Юрк. Эпир пит аякран килтĕмĕр. N. Çын, кĕтмен хутра пит ытла пыйтлансан, пӳкле вилĕмпе вилет. (Поверье). Якейк. Вăл япала питех те мар, эпĕ полсан она он чоль парса илес çок. В этой вещи особенного ничего нет, я бы за нее столько не дал. Хора-к. † Çакă ялăн хĕрĕсем ларасшăн та пырасшăн, питĕх пырас килет полсан, сорпан-масмак чиксе тох, уй-хапхине тохса тăр, хамăрах лартса кайăпăр. Сред. Юм. Пит палтăркка хĕр, девица нехорошего поведения. Ib. Ĕçлеме пит паттăр, сильный в работе. Ib. Пит ярăм хĕр тесе, вăрăм пӳ-çиллĕ, илемлĕ сăн-сăпатлă хĕре калаççе. Изамб. Т. Анчах юман пит ӳсет. СТИК. Ун патне пырса хăна пит пулас çук, питĕ хытă вĕт — тимĕр пăрçа. (Перестановка «пит» придает другой смысл этому выражению, а не оттеняет скупость этого лица). Вĕлле хурчĕ 4. Хăйне те питрех пăхаççĕ. О Японии. Çĕрле апат çинĕ вăхăт — питрех савăнăçлă вăхăт вара.

пит

(пит, пит'), лицо. N. Икĕ аллипе питне тытса тӳсимасăр йĕрет, тет. N. Питĕнчен çиçсе ячĕ. Ударил в лицо. N. Сарă каччă памасан, питне тытса йĕрет-ĕçке. Байгул. Мĕн пăхатăр пирĕн пите? Пасарта хăмач курман-и? Мĕн пăхатăр пирĕн пĕве? Хусанта çурта курман-и? Сред. Юм. Пите пит çăвать, алла ал çăвать. (Поговорка). Ib. Алла ал, пите пит çăват. (Поговорка). Самар. † Улача кĕпе пит урлă, пирĕн тăвансем шыв урлă. || Щека. N. Ик хура хĕр пычĕ те, ик питĕмрен чуп турĕ. ЧП. Кив уйăхла тунă сăрасем, икĕ питме çапрĕ сăрăсем. N. Питĕсенче аш та çук. N. † Икăн-икăн (= иккĕн-иккĕн) пычĕç те, ик питĕмрен чуп турĕç. ЧП. Пĕр пичĕ уйăх, пĕр пичĕ хĕвел. Чаду-к. Упа пирĕн пăрува тытнă та, сылтăм енчи питне чĕрсе пăрахнă. Шел. 24. Ун пĕр пичĕ çийĕнче хĕвел тăнă выляса. N. Онта мĕлле питпе кайса кĕрес (с какой рожей). Якейк. Мĕн питпе эс мана паян пасарта халăх куçĕнче çапрăн. (Намăсран иртнĕскер, намăса пĕлменскер). Собр. Хăй намăс тăват, пите вăрăнассине пĕлмеçт, теççĕ. (Послов.). Орау. Хăйне хăй питне пĕçерчĕ (или: намăслантарчĕ, или: намăс кăтартрĕ). Ст. Шаймурз. Ятăр кайĕ ял çине, питĕр пиçĕ çын çинче. Шорк. Питне кĕççе çĕленĕ. Потерял совесть, стыд. || Припек (солнца). Ерк. 59. Шăрăх хĕвел питĕнчех пухă кĕрлет каçченех. Орау. Хĕвел питĕнче (на солнце) ăшă паян, сулхăмра шăнтать. N. Кавăн хăяр пекех хĕвел питĕнче аван ӳсет. || Сиденье (у стула)? Н. Байгул. † Атте пукан тунă чух, пукан питне савалаймарăм. || Лицевая сторона обуви до голенища. Янтик. Пушмак питне пит пăхăр, куçăр тухса ӳкес пек; кĕçĕр хĕрсе (= хĕрсене) пит пăхăр, хĕрсем тухса каяс пек. || Верхняя корка каравая. В. Олг. Çăккăр пичĕ хытмас куарсăр. Ib. Çăккăр икĕ питлĕ полчĕ. Ib. Çăккăр пичĕ килеччен, пока зарумянятся хлебы. N. Кăш чухне тĕпĕ те, пичĕ те çунса кайни лекет, ун пек чухне пĕр апат çиме те çитмест. || Адресная сторона конверта. N. Ку ахаль çыру мар, ку укçаллă çыру; авă питне «вунă тенкĕ укçа хут» тесе çырнă. || Страница. || Переплет. Сред. Юм. Кĕнеке хытă пичĕ. || Наволочка. Алших. † Тăваткăл минтер хăмаç пит, ан хур аппа лараймăп. || Поверхность (земли). Чăв. ист. 29. Çĕр пичĕ пит аслă.

питле

шить рубцом. СТИК. Заплатить, пришить заплату. Сред. Юм. Ман кĕпе çôрăлнă, питлесе яран поль эсĕ çавна (пришьешь заплату). || Укорять, упрекать, уличать, обличать. Сред. Юм. Малтан сăмахласа çӳрет те, кайран: амма сăмах çӳрететĕн, тесе питлесе çӳрет тăта. Чăвашсем 10. Унăн пĕр-пĕр çемйи чирлесен, ун патне каят та, вăл вара ăна хирĕç питле пуçлат. Изамб. Т. Пĕр-пер çын кирлĕ маррине калаçсан, ăна питлеççĕ (укоряют). N. Усал çынна питлекен хăйне сиен тăвĕ. N. Эсир мана питлеме сăмахсем шыратăр. N. Тĕрĕс çын хĕрхенсе ятлатăр мана, питлетĕр мана. || Возражать. N. Ку сăмаха питлесе акă мĕн калап эпĕ сире: шултра вăрлăхран çĕрулми хунавĕ те (аври) шултра, парка пулать. || Заделать, забить, укрепить.

питлеш

упрекать друг друга, укоряться, браниться с кем. Ст. Чек. N. Анчах сирĕнтен никам та ун пек питлешме пултараймасть, эсир ăна ним чĕнмесĕр тăраттăр. Баран. 50. Чипер килĕшсе пурăнăр, питлешес тăвас ан пултăр. || N. † Мана кăçал çын çини, питлешесчĕ (отплатить бы), ял аслă.

Питĕр

(пидэ̆р), яз. имя мужч. Ст. Ганьк. || Назв. гор., Петербург. Алешк. Якейк. † Ыр-çын ячĕ ял çинче, пирĕн ятсам холара, холара та хот çинче, Питĕрпе Москав хошшинче. Ск. и пред. 49. Петĕр вĕсенĕн пуçлăхĕ унта, çав тăлăх йытта ӳстертĕмĕр те, халĕ хамăрах çыртма пуçларĕ. Çук, çыртаймĕ-ха, унтан пулас-и? Кăтартăп-ха эпĕ ăна пĕрре Питĕрпе Мускав хушшинчи çĕре.

пиччеллĕ-шăлăллă

старший брат с младшим братом. Хурамал. Пиччеллĕ-шăлăллă (брат с братом) пасара карĕç (= пиччĕшĕпе шăллĕ иккĕш те пасара кайрĕç). N. Пиччелĕ-шăллăлă (так!) икĕ çын.

пиште

ангел. Тюрл. Сред. Юм. Çын вилсен те, ôнăн пишти виç кôнччин пӳртре ларать, тет.

пуян

(пуjан), богатый, богач. Юрк. † Пуян хĕрĕ пушмаклă, чипер пушмак пулмантан урам йĕрне пустартăм; урам йĕрĕ йĕр пултăр, хĕрсем чунĕ чул пултăр. Регули 846. Пуянтан тохрĕ ĕнтĕ. Ib. 1340. Вăл поян, çавăнпа онтан итрĕм (ыйтрăм) полăш. КС. Пуян çын çăлтăрĕ çутă пулать, начар çыннăн тĕксĕм пулать, тиççĕ. (Стар. поговорка). Ib. Мĕлле эсĕ, укçаран пуян-и? N. Чăвашсем калаççĕ: пуян укçи пуйтарать, çук çын укçине пĕтерет, теççĕ. Б. 13, Пуянăн кушакĕ те кайăк тытать, теççĕ. Альш. † Йăваш пуян ачисем кăçал тин вĕренет ĕçкĕ ĕçме. N. Мертлĕсем Илле пуян хĕр парать. Ст. Чек. Анушка — пуян, пурăнать-ха. || Богатство. ЧП. Пирĕн йысна пуянĕ пĕтĕм вулăса сарăлнă. Бугульм. † Пирĕн хăтан пуянĕ пин çын кĕрсен те тайлас çук. Регули 847. Он поянчен мĕн хăрас? N. Поянтан пор он (пор вăл). Н. Якушк. † Мана сума сунăшăн сумасăр пуян (богатство) турă патăр, мана хисепленĕшĕн, хисепсĕр пуян турă патăр. (Хĕр йĕрри). Якейк. † Хăта пуянь çĕн пуян. Ib. † Çак хăтайăн пуянне молне сума килтĕмĕр.

пукане

(пуган'э), кукла. Рак. Пĕр пуканен хĕрĕх калпак. (Купăста). N. Пĕчĕкçеççĕ пукане пин хут кĕпе тăхăнать. (Купăста пуçĕ). N. Пукане пек (= илĕмлĕ). СТИК. Пукане пек кăна ĕçке ачи! Крошечный ребенок. Альш. Чӳке туса пĕтерсен, юмăçĕ укçине пукане тутарса, пукани аркисене илемлĕ пусмасемпе тыттарса пĕтерттернĕ, икĕ тенкĕ укçа чĕркесе эмеллеттерсе пăрахтарнă. Çав пуканене пирĕнпе пĕрле вĕреннĕ ача Егор Васильев тупнă Унпа пĕрле ытти çынсем те пулнă. Вăл пуканене илсе, шăлпа кышласа çуркаласа пĕтернĕ. Укçине Ванеш ятлă çын илнĕ. Çавăнтан кайран нумай та тăмарĕ — Егор чирлерĕ. Халăх хушшинче пурте: Егор чӳк пуканине çуркаланипе чирленĕ, ăна пукане çумĕнчи усалсем аптăратаççĕ, тесе кĕрлетчĕç. Альш. † Ах аттеçĕм-аннеçĕм, пукане пек ачăна укçа пирки çухатрăн. (Хĕр йĕрри). К.-Кушки. Пӳрнене пукане турăм-ха. Я (обрезал) палец и обвязал его тряпкой. Торп-к. † И, вупкăн пукане, пуçсăр ача тунăшăн, пуçне çапса çурăтăмч. || Кокетка. СТИК. Пукане — чечен хĕр, каччăсене тиркекен пысăк кăмăллă хĕр (в сказке «Пукане»). || Прозвище мужч. СТИК. Пукане Якку. || Моток. N. Икĕ пукане çип илтĕм.

пуклак

поклак, тупой, тупоконечный. СПВВ. ПВ. Пуклак, поклак. Актай. Эрхип арăмĕ пуклак кут. (Кăвакал, вар. — çăпала). Изамб. Т. Пуклак йывăç, короткое и толстое бревно (срубленное дерево). Нюш-к. Пуклак юман, дуб с сломанной кроной. Бр. п. водку 10. Лаптак сăмса, тăхлан пуç, пуклак янах çавăн пур (у нее). N. Мĕнле ку санăн пуклак пуçлă, эсĕ ăна епле кӳртетĕн. || Широко (об отражении в зеркале). Шибач. Ак çак тĕкĕр поклак кăтартать (кĕске). || В перен. см. Якейк. Йăванăн чĕлхи поклак, çанпа вăл хĕрсене çавримасть (не умеет говорить). Ст. Чек. Пуклак чĕлхелĕ. Пуклак калаçакан çынна пуклак чĕлхелĕ теççĕ. Ib. Пуклак калаçат. Говорит не разбираясь в словах: приятных, витиеватых и неприятных, уместных и неуместных, результат невоспитанности. В. Буян. Пирĕн чĕлхе чĕкеç чĕлхи мар, пуклак чĕлхе. || Ледышок? Янтик. Пуклак — чăмăр япала, хĕлле вылямалли; урапа тапа-тапа пĕр-пĕрне лектереççĕ. || Так называют плотных и низкорослых людей. СПВВ. КЕ. Пуклак — кĕске те лутра, сарлака çынна калаççĕ. Сред. Юм. Пôклак çын — лôтра, сарлака çын. || Отмороженная (или с уродливыми пальцами) рука. Начерт. 132. См. Магн. М. || Невод (рыболовн. снасть). Золотн., Начерт. 135. Пуклак, мрежа.

пукраллă

с примесью куколя. О сохр. здор. Пукраллă çăкăра çисен, çын хăш чух ухмаха ернĕ пек пулат.

пул

пол, быть существовать, делаться, совершаться, становиться, превратиться. Регули. 579. Ку япала полмасчĕ паян, эп она турăм. Ib. 582. Полман (туман) полсан, кирлĕ мар. Ib. 89. Вăл ĕç поласси такçан полать. N. † Ырă çын ывăлĕ-хĕрĕ пулам-и, ырă çын умне тăрса юрлам-и. С. Мокш. † Сăвăрсан тулă пулмастăп-ши? Шухăшласан ырă çын ачи пулмастăп-ши? Сред. Юм. Каç полса килет. День клонится к вечеру. Ib. Каç полса пырать. Ib. Санран та япала пôлаймарĕ ĕнтĕ. И из тебя ничего путного не вышло. Ст. Шаймурз. † Пирĕн аттен турă лаши, çула тухсан пырас пек. Ib. Шурăлă-кăваклă килет — çăвайинччĕ шурă юр пулса, калпакне тăхăнса хĕр пулса, килейинччĕ савнă тус пулса. Якейк. † Полас, полас, поласах, çак ял кĕрӳш поласах, полас мар-тăк, порнас мар, çак ял хĕрпе калаçас мар N. † Е пулайăп, е пулаймăп, сире урăх кураймăп. N. Никамăн та унта пăр пулман, вĕсен пулнă. Кругом ни у кого не было льда, а у них был. N. Пушă пулмарĕ, тата нумай хăваласа тухнă пулăттăм! N. Унта шыв пулмалла. Кан. Ара ку хамăр сурăх пулмаре вĕт! Пĕтрĕмĕр!.. N. Паян çăмăр пулĕ тен. Сегодня пожалуй будет дождь. Виçĕ пус. 22. Вĕсен чечекĕ лĕпĕш майлă пулнă пирки лĕпĕшкурăксем теççĕ. Ib. Нумайĕшĕ тата вĕсенчен вăрăм тымарлă пулать. Б.-Яуши. † Сиксе пырса чуп тума, инке чипер пулинччĕ. Кан. Кунта темиçе çĕр купа пулас утă сая кайса выртать. Сунт. Лисук пултăн-и-ха эсĕ? Паллаймарăм. Орау. Паян мĕн кун пулчĕ-ха, атсемĕр. N. Çырнă çырнах пултăр ĕнтĕ. Ау 294. † Çĕр-çырлисем ӳснĕ чухне тĕрлĕ курăка çавăрат, ĕмĕр пулсан çаврăнăпăр, хĕвел пек çутăлса. К.-Кушки. Кăвак лаша пулманни турă лашана вăй килет, тăван атте пулманни тăван аннене вăй килет. Собр. † Улача кĕпе пулас пулсан, тăхăнмăттăм эпĕ шурă кĕпе. N. † Кĕмĕл çĕрĕ пулĕ, пысăк пулмĕ, вăта пурнене чух юрĕ; пирĕн тăван пулĕ, пысăк пулмĕ, кĕреке умĕнче ют пулмĕ. Тим.-к. Окçини улах пулнă тет, варли пырса кĕнĕ, тет, шурă хĕрĕлли чашкипе мăйăр лартса панă, тет. Календ. 1903. Хăш чухне уйăх çĕрпе хĕвел хушшине пулать те, хĕвеле пиртен хуплать. N. Ах, эсĕ е сивĕ, е вĕри пулсанччĕ. Регули 268. Вăл онта полмин лайăхчĕ. Ib. 390. Эп тарçă полăп. Ку манăн полĕ. Ib. 393. Эп сумар пулăп. Эп пĕччен полăп онта. Ib. 398. Эс килтĕн он чох, вăлсам вăрманта полнă он чох. Ib. 571. Эп те вăлсампа онта полтăм. Ib. 397. Хăнча ман окçа полĕ, ончох кил. Ib. 678. Он чохне татни полĕ. Ib. 352. Он чохне татса хонă полĕ. Тогда уж будет нарублено и сложено. Ib. 353. Эс онта пырсассăн, пĕтернĕ полĕ. Когда ты туда придешь, (уже) будет кончено. Изамб. Т. Унтан е аллă, е утмăл пулĕ, теççĕ. N. Ман тĕлĕшрен пăртак та пулин кăмăллă пулăрах. Якейк. Э-эй, эс ĕçсех начарланса карн-çке (= кайрăн-çке), порнăçна пĕтертĕн-çке! — Полăпăрин тата. Сала 80°. † Вăштăр-вăштăр çил верет, карта айĕнчен вĕрет вăл; мăкăр-мăкăр сăмахсем, пирĕн çинчен пулать вăл. N. Сылтăм пит — çăмарти кĕçĕтни коласса полать. Цив. † Çӳлти акăш çуначĕ чухрах пулĕ пуласса; пире çырнă ачасем чухрах пулĕ пуласса. N. Сирĕн аçу-апу полĕ? || В качестве вспомог. гл. Юрк. Ку вырăн пулат-и? Разве это усадебное место? (т. е. это дрянное место и не годится для житья). Ib. Епле çук пулат?.. Пур! Кунта сĕтел çине килсе ларт, тет. Ib. Пĕр пусси кăна пур (только есть колодец на усадьбе). Шыва таçтан аякран тултармалла мар. Шыв пирки никампа вăрçма пулас çук пек туйăнат. В. С. Разум. КЧП. Хресчен пулмалла пулас пулсан, пире нумай çĕр ĕçлемелли япаласем кирлĕ пулать. Если нам придется крестьянствовать, то нужно будет приобрести немало земледельческих орудий. Регули 324. Он чохне эп килте çок полатăп (у др. килте пулмастăп). Ib. 394. Эс кам конта? — Эп тарçă полатăп конти. Тăв. 50. Вĕрентĕр, пирĕн пек суккăр пулнин ырри çук-çке. Коракыш. Вара арăм шухашланă: ку ахаль çын пулмарĕç (это не простой человек), тенĕ. В. С. Разум. КЧП. Вăл та ĕçлĕ пулса ларать. || Бывать. Баран. 133. Мĕнле шыв пулать. || Происходить. Баран. 134. Çил мĕнтен пулать? || Быть возможным, осуществиться, совершиться, приходиться. Юрк. Пулĕ те çав. Возможно, что это и так. В. С. Разум. КЧП. Пасар ытла пысăках мар, утса тухма пулех (пройти вполне возможно). N. Çук, пулмас пуль. (Отказ исполнить просьбу). N. Манăн сана курасси урăх те пулать, те пулаймасть. Регули 362. Онта ĕçме полĕ квас. Там можно будет попить квасу. Ib. 363. Ыттине тума полмĕ, кона тума полĕ. Прочего сделать нельзя, а это можно. N. † Çăварни çитмеç терĕмĕр: çитрĕ, полчĕ, иртрĕ поль, сисмесĕрех йолт(ă)мăр поль. Коракыш. Пулмаçтех (это невозможно)! тесе каларĕ, тет. Изамб. Т. Ачасем! капла пулмаст, эпир кĕтӳ йĕри-тавра саланар. N. Паян та кайса пулмарĕ (не пришлось итти). N. Санăн киле килмеле полмĕ-ши? Юрк. Карачăмĕ киле таврăнасшăн мар. Малашне те çапла вырăнтах слушит туса пурăнма пулат (возможно будет). Ib. † Шыв варринчи юпа çинче вĕçен-кайăк юрлат-çке. Элле пулас, элле пулмас, тутлă ăйхăм юлат-çке. Шугур. Мана вăл ялта ӳсме пулмарĕ (не пришлось). Ст. Чек. Ăна курса пулмарĕ (не пришлось). Ib. Эх, курса пулмарĕ ăна. N. Вăрман нумайччĕ, юпасем те килĕшсе çӳренĕччĕ, çурт тăвас тенĕччĕ, çĕвĕ вырăна куçса пулмарĕ иккен. Сред. Юм. Санран полать-и вара она тăвасси! Тебе ли это сделать! N. Окçасăр порăнма полать. Турх. † Çак тусăмсем умне пĕр тăрсассăн, куççӳл тăкăнмасăр пулаймĕ. Хурамал. Сиртен пулать-и! Вам ли это сделать. N. Касса хонă йоманне тĕнĕл тума полмарĕ. Орау. Мĕнле пурнас пулать апла? Как же это можно жить так? М. Чолл. Сантан илсе тухма пулаймас, хамăн кĕрес пуль. Орау. Вăл хута пама кăшт пулăшакан пулсан, илме пулать те, пулăшакан çук. || Иногда передается по-русски: быть нужным. Регули 373. Энер онăн килес полатчĕ. Ib. 1426. Онăн ир килес полатчĕ, вăл хальте çок. Ib. 374. Кона конта исе килес полмасчĕ, эсĕр конта исе килтĕр. Орау. Ман та паян чей ĕçмелле пулать (приходится пить чай). ЧС. Çынсем сĕт-турăх çийĕç ĕнтĕ, эпир вĕсен куçĕсенчен пăхас пулат (смотреть на них или просить у них). || Родиться. Юрк. Малтан авланнă ывăлийĕн ачисем те пула пуçлаççĕ. || Уродиться. Чхейп. Акнă тырă çине вăхăтра çăмăр çуса шӳтермесен, пулас тырах пулмаçть. ТХКА 85. Шураçăн, пулнă çулсем, тырă лайăх пулать. Альш. Утă пулнă çул питĕ аван пулать (там). Бюрганский. Вăл йăлана пăрахсан, пире пит йывăр пулмалла, теççĕ, — тырă-пулă пулми пулĕ, выльăх-чĕрлĕх ĕрчемĕ (из рассказа о прошлом). || Поспевать. Якейк. Паломми полма пуçлать (начинает поспевать). Хурамал. Тулă пула пуçласан, тилĕпе упа кайнă тулă патне. Якейк. Ах, ман сӳс лайăх полнă. Он сӳсĕ полиман-ха. Ib. Сӳсе, полса çитсен, шура (= шывра) выртарма йорамаçть, çĕрсе каять. В. С. Разум. КЧП. Улмийĕсем йывăç çинчен пула-пула тăкăнаççĕ. N. Ыраш пулаймасан, пырăп-и тен; ыраш пулсан (если поспеет), пырасси пулмас. Баран. 154. Кунта ӳссе пулнă йĕтĕн пит хака çӳрет. || Зачитываться. N. Пĕр тенки тепĕр уйăхшăн пултăр. || Быть готовым. Орау. Пирĕн хуттăрсем пулнă-и? — Çук-ха, юнкуна тин пулаççĕ (будут готовы на среду, в среду). Ib. Пери-пĕри япала тӳрлетсе пĕтерсен, тепри ăна кĕтекенни: пулчи? тесе ыйтать. N. Вара мăн-кĕрӳ, виçĕ тапхăрччен кайса, çамрăксан (молодых) алăкĕнчен таккать, çапла каласа: пулчи? Тесе. Орау. Сăмавар пулман халь (не готов, не на столе). Ала 21. Иван, эсĕ пĕре те ан хăра, пĕр хăрамасăр вырт та çăвăр, эсĕ тăнă çĕре карап пулĕ (будет готов), тенĕ, тет. Йӳç. такăнт. 14. Ну, çитет сире паян! Чарăнăр!.. Карчăк, пулчи санăн? Ib. 15. Ман пулнă. Манăн пулчĕ. С.-Устье. Паян пулчĕ, ыран пулчĕ, туй тума вĕрем çитрĕ, тет. || Деваться. Халапсем. Манăн вара пурттăм ăçта пулчĕ (куда делся)? Н. Карм. Шăппăр таста пулнă (не знаю, куда, делась метла), урай шăлма; витере-тĕк (если в конюшне), илсе кил-ха. || Очутиться. Якейк. Пĕре ора шуса кайсанах, çырма тĕпĕнче полăн (полмалла). N. Хăйсем ялĕ таçта ту айне пулса, курăнми пулса юлат. || Казаться. N. Вĕсем мана пĕтĕмпех пĕлмен çынсем пек пулчĕç. || Оказаться. Абыз. Виç валем пек пуçĕ пулчĕ, улт купа пек кĕлетки пулч (у убитого змея). Регули 585. Ку лайăх полчĕ она. || Доставаться. Янтик. † Ах, йыснаçăм Якку пур, сана пулас хĕр марччĕ, такçтан телей çавăрчĕ. (Свад. п.). N. † Ир те пулат, каç та пулат, каçа хирĕç çил пулат; ик хура куç сана пулат, килсе курсан мĕн пулат. Лашм. Сан пекки мана тата пулĕ, ман пекки сана урăх пулас çук. Якейк. Ман виç тенкĕ окçа онах (санах) полчĕ. || Попасть в наказание. Якейк. Полчĕ ĕнтĕ коншăн мана. Достанется мне за это. Регули 587. Сана полатчĕ те, эс килимарăн. КС. Полать сана мантан! Попадет тебе от меня. || Удаваться. Ст. Айб. Выльăх-чĕрĕлĕх пăхмасăр пулмасть, теççĕ. (Послов.). N. Мункуна киле таврăнасшăнччĕ те, пулмарĕ (не удалось). Кубня. † Анкарти хыçĕнче тилĕ юртать, хуса кӳртсе пулмĕ-ши? Пулмарĕ пуль çав хуса кӳртесси (не удалось, видно). Ау 64°. Эх, пулмарĕ иккен! Не удалось! N. Сире курасси пулмасть пулĕ? (не удастся). || Сбыться. Чăв. й. пур. 19. Ăна çав ашшĕ калани чăнах пулнă (сбывалось над ним). || Случиться, совершиться. Актай. Ту-ту ула ут, çула пулса вилми ут, ту хăпарса ăвăнми ут. (Кăткă). Альш. Ывăлĕ хăранипе каласа хурать, тет, старастана улĕм мĕн пулмасса (сообщает на всякий случай старосте, предупреждая, кабы чего не случилось). Регули 590. Халь йăвăр çолсам полчĕç (килчĕç). Букв. 1904. Темĕн, ачам, пурте чăн-ши вара вăл унта, терĕ. Çак ялта акă иртнĕ хĕлле чăнах та пуласса та пулчĕ ун пекки. Юрк. Лешсем те темĕн пулчĕ-тĕр, тесе, хăраса пӳртрен хăшĕ турчăка, хăшĕ ухват йăтса тухса, ăна: сана мĕн пулчĕ? тесе ыйтса пĕлеççĕ. || Быть занятым. Алших. † Тек авăнпа пулас мар, паранкă кăлармасăр юлас мар. || Притворяться, делать вид. Панклеи. Ачу (сын твой) килнĕ çĕре эсĕ чирлĕ пулса вырт (притворись больною). N. Лешĕ мĕн те пулин вăрланă пулать. Тот делает вид, что украл (в игре). Регули 171. Эп те ĕçленĕ пек полам. Ib. 335. Эп тытнă полтăм. Ib. 336. Вăлсам çине кала, вăлсам тытнă полччĕр, эпĕр мар. Ib. 361. Эп çакна тума полам. Ib. 360. Конпа çирĕм лаша вăрланă полам. || Обещать, обязаться. Юрк. Унта çынсене хăйпе кĕрешме чĕнет, хăйне çĕнекен çынна çирĕм пилĕк тенкĕ тӳлеме пулат. Альш. Вăрçĕччĕ, вăрçма юрамаст, мĕшĕн тесен вĕсем варçмасса пулнă. N. Пама пулнă. || Хотеть. N. Каясшăн пулнă. М. Карач. Вĕренсе тухсан, эпĕ пит вĕренме каясшĕн пулнă, вĕрентекен те пит парасшĕнчĕ. Çамр. Хресч. Мĕн тĕрлĕ эпĕ сана ярасшăн пулмарăм, çапах та эсĕ мана итлемерĕн. Как ни старался я удержать тебя (дома), но ты меня не послушался. || Истопиться. Городище. Мунча пулнă. Баня истопилась. Сред. Юм. Мунча пôлнă. Баня истоплена, готова (можно итти париться). Ст. Семёнк. Кăмака пулнă. Печка прогорела. || Coire. Городище. Эп Ванюкпа пулман. || Употребляется в чувашизмах. П.-Сорм. Унччен те пулмарĕ, тет, тимĕрç-лаççи патне çитрĕ, тет, çав çĕленех. Йӳç. такăнт. 52. Эпĕ çитеччен те пулмарĕ (не успел я подоспеть), вăл тăвар кисиппипе янклаттарса та хучĕ. Ала. Çавă ача пӳрте кĕрсессĕнех, пушăтне пăрахаччен те пулман, ачана çапнă та ӳкернĕ. Юрк. Вăл эпĕ çапла каличчен те пулмарĕ, кĕнеке аллинчех тытса тăнă. Эпĕ ăна сăнаман та. Эпĕ çапла каласанах, вăл мана вулама кĕнеке пачĕ. Ib. Ăна пулсан, тăванĕсем, ял çыннисем, пурте начар çынсем пулнă. N. Эпир пулсан, пĕр пус та ярас çук. Мы на его месте не послали бы ни одной копейки. Якейк. Иван полса Иван мантан колать. На что Иван, и тот надо мною смеется. Сенчук. † Ай-хай куккамçăм, инкеçĕм, чăнах пулмалипе пулнă иккен. СТИК. Ĕнтĕ эсĕ ачупах пултăн! Ты там все возишься с ребенком! Ну уж ты спаслась там со своим ребенком. БАБ. Хайхи хушпусене: мĕн пулсан пулат (будь что будет), пытарса хутăм. Ib. Мĕн пулсан та пулат (что будет, то будет), эпĕ те юмăç каланă тăрăх туса пăхам-ха. Пшкрт. Мĕн полсан полат, тавай кĕрсе пăхăпăр. Хĕн-хур. Мĕн пулсан та пулĕ (что будет), сик: ура хуçăлнине тӳсĕн, вутра çунниех мар. Янш.-Норв. Хайхине, мĕн пулин пулат тесе, пĕтем вăйăмпа: уççах! тесе кăшкăрса ятăм (крикнул на волка, который крался к вутăш'у). Ib. Унăн пек хĕр эпĕ кун чуллĕ пулнăранпа та курман (очень хороша). Сред. Юм. Пиччĕш пôлмин, ашшĕ пôлтăр. Для меня не брат, будь хоть отец (все равно). Ала 12. Малалла вара ватă хуçанăн унпа пырасси-тăвасси пулман, тет. Толст. Санран çĕлесси пулмĕ. Не сумеешь шить. Шурăм-п. Мана: çакăнта лар-ха! тесси пулмарĕ. Сёт-к. Пĕр тапрансан полмĕ-ха вăл йоласси. Когда примемся за работу, то уж не будем оставаться дома (из-за незначительного дождя). N. Ырана валли çак стихотворение вĕреннĕ пултăр (вĕренсе хунă пултăр)! У меня, чтобы к завтрашнему дню выучить это стихотворение. Регули 1505. Эп хам тума пĕлместĕп полсан, вăл мана вĕренттĕрччĕ. Ib. 365. Çапла тăвăр, мана тытмалла полтăр. Ib. 442. Тытса полсан, исе кил. Ib. 443. Ман атти килнĕ полсан, сан пата ярăп. Ib. 448. Сумар полнă полин, мĕн ĕç? Ib. 457. Вăл корнă полсан, çиленнĕ полĕ. С.-Устье. Çавнашкал (такой-то) салтак килсен, укçа илнĕ ан пултăр (чтобы с него не брать). Альш. † Илтнĕ пулăр хĕр-çынсем: çулла каяс ан пулăр. Регули. 310. Эп онта порнатăп полсан, халь ман пата килĕччĕ. N. Порăннă полнă, тет, пĕр ялта пĕр карчăкпа старик. N. Санăн ачу вилмен пулнă, вăл сиве шăнса вилнĕ пек хытса кайнă пулнă, халĕ пӳртре ăшăнчĕ те, авă сывалчĕ.

пулан

всякий, каждый, «бывающий». Альш. Пуланĕ патне те (ко всякому-то) тухма хăратăп эпĕ. Сред. Юм. Пôлан çынпа кăçта килĕштерсе пôрнан. Как с каждым уживешься мирно. Ib. Полан çĕре кăçта çӳрен, вăхăт çок вит. Ко всем как пойдешь, времени, ведь, нет. КС. Пулан ывăлах ашшĕсене хĕсеплемест çав. Ib. Вăл, ĕçе пулан çын тăваяс çук. Ib. Пулана çтан юрăн. N. Поланне те çтан парса çитерес. Кĕвĕсем. Пулан кайăксем те çывраççĕ, пĕр шăпчăк çеç калать сăввине. ЧП. Пулан ывăл-ача. Якейк. Полан çынна вăл ал памаçть (не здоровается за руку). Никит. Кушак пулан япалана чăрмаласассăн, тăман тухать. Туперккульос 24. Чир хăш енчен, хăш çынтан ерме пултарассине пулан чухне те пĕлме çук. N. Пуланĕ те хаклă. Всё дорого.

пула-тăркачах

«будучи». КС. Пуян çын пула-тăркачах кĕлмĕç ятне илсе тăчĕ. N. Хай вăл тăпра пула-тăркачах çилĕ усрат (гневается).

пули-пулми

какой попало, зряшный. О сохр. здор. Унăн навусне те пули-пулми çĕре пăрахас пулмасть. Изванк. Çак пăтта пули-пулми çĕрте чӳклемеççĕ. Собр. Пули-пулми çынпа (с первым попавшимся) ан çыхлан, теççĕ. Альш. † Пирĕн аттепелен анненĕн ячĕ аслă: пули-пулми çынсем кĕреймест. Полтава 2. Вăл утăсем патне пули-пулми çынна пырса çӳреме пит хĕн. НАК. Çавăнпа чăвашсем пӳрт туртнă çĕре пули-пулми çынпа ача-пăчасене ярсах каймаççĕ. (Пӳрт туртни тесе çĕнĕ пӳрт тунă чухне мăк çине лартнине калаççĕ. Янбулат. † Поли-полми хĕрĕсем, çона çомне ан çыпçăр, çона сăрне яратăр (сотрёте краску). N. Пули-пулми çынна ху çуртна ан кӳрт. Орау. Ăна пули-пулми (п̚улми) апат çима хушман. Ему не велено есть без разбора (велено соблюдать диету). О сохр. здор. Пули-пулми апат çисе варвиттине ерет. || Незначительный, пустяшный, зряшный. Вино-яд. Ӳсĕр çын пули-пулми çăмăл чирпех те вилет. Бур. Пули-пулми сăмаха эпĕ илтмесен кам илтес! || Дрянной. N. Пули-пулми таваршăн укçа суса ан тухăр. || Чепуха, пустяк, ерунда. СПВВ. Пул; пули-пулми ан калаç.

пулĕ

(пул'э̆), возможно, пожалуй, вероятно. Ала. Евгений каланă: пулĕ, кунта пĕр маях килеççĕ те, пĕлместĕп, тенĕ, тет. Цив. Ухмах кукша кăмака çинче выртнă çĕрте пӳрте çунтарса ярать пулĕ ĕнтĕ (того гляди сожжет избу). Орау. Эпĕр: эсĕр пулĕ, тесе. Мы думали, что это вы. N. Пулĕ те пулĕ. Возможно, что это не так. Регули 455. Эс памастăн полĕ она. Якейк. Онта ват-çынсам та полĕ (возможно есть). ЧС. Пичче хурăнташсене чĕнсе килчĕ те, масар çине шăтăк алтма пĕр сакăр çын пулĕ ярчĕ. Ст. Чек. Вăл ачине шкула ярасшăн-ха пулĕ çав (вероятно). Сенчук. Эпĕ çавăн чух пер вуниккĕре пулĕччĕ çав. В то время мне, вероятно, было лет 12. Коракыш. Сана патша касатех пулĕ (наверно казнит. Сказка). Бес. чув. 4. Темĕн, эпĕ пĕлместĕп сана, эсĕ хĕнеместĕн те пулĕ (возможно, что ты и не бьешь), анчах ху лашуна хĕненине эсĕ пĕлместĕн. Регули 376. Манăн ыран ярас полĕ (пожалуй). Султангул. Чĕппи асне килет-ши? Килмесен те килмест пулĕ (возможно, что и не приходит на память), унăн чĕппи тата пур. Панклеи. Айта, Чип-чип вăрмана потрана кайăпăр, теççĕ (говорят они). — Халь пир тĕртеп, пыримастăп полĕ, тет (отвечает). Янш.-Норв. † Пахчи, пахчи пах улми, чи тăрринче сар улми, илсе каяс сасси пур; кайăçин те кайĕç пулĕ (возможно, что и унесут), пирĕн пахчара тата пур. Альш. Ачи каланă: сутнă пулсан сутнă пулĕ (продано так продано), каяп эппин эпĕ асатте патне, тенĕ. || Должно быть. N. † Каç пулать пулĕ тесе хăрамастăп, уйăх çути пулмин, çăлтăр пур. N. Чăтулăх пачĕ пулĕ. N. Вĕрентĕмĕр пулĕ. || Приблизительно. N. Çавăнпа Якур çаранне кашни çул, пĕр 3-4 хăлаç пулĕ, шыв çисе пăсса ишсе пырат. Хир-б. Çăмарта икĕ çĕр пулĕ (обозначает приблизительное число чего-нибудь), кĕрпе пĕр пăт пулĕ, çупала сĕт икĕ витре пулĕ.

пулмас

неспособный. N. Эй пичче, пичче, сантан пулмас çын тата ăçта пулĕ-ши ĕнтĕ? Орау. Ах пулмасскер, пулмасскер! Çăккăр çияймăн-çке (будешь жить плохо). Ыраш тăрăх анчах чупса çуретĕн, пĕртте ĕç енелле пăхасшăн мар. || Невозможная вещь, чепуха. См. каппай. N. Полмасса мĕн поплес. Что болтать небылицу.

пулса лар

появляться. Толст. Чӳлмек çине часах шыв тумламĕсем пула-пула лараççĕ (появляются на горшке). || Обратиться (во что). Шашкар. Ĕлĕк вăл çын ячĕ полнă, онтан сомах полса ларнă (обратилось в нарицательное слово). Сорм-Вар. Ку пурçăн тутăртан варли (-λиы) пулса ларинччĕ. N. Орасăр полса ларат поль. Сунт. Каç пулса ларатĕç (т. е. ларать-ĕç). || Созреть (о хлебах). Баран 27. Ыраш икĕ эрне ешерсе ларать, икĕ эрне пуçах сăхать, икĕ эрне шăркине тăкать, икĕ эрне пĕрчи пулать, икĕ эрне пулса ларать.

пулса пĕт

закончиться, окончиться. Баран. Ĕнтĕ старик пулса пĕтрĕ (готово)! Батыр. Каскалаканăн пӳрт ăш-чикки пулса пĕтмен, тет. || СТИК. Ку çын пулсах пĕтмĕн няк (= нияк, от русск. никак, кажется)? Ларман, ухмах шĕвилкке, çăмăл ăслă (и, вообще, человек с не вполне здоровым смыслом, умом). N. Пулса пĕтмен (шутливое выражение, а иногда и оскорбительное), выродок, недоносок, глупец. N. Ани, ку ачу сан пулса пĕтмен пулĕ.

пулса çит

поспевать, созревать. Т. II. Загадки. Пулса çитнĕ урпа (спелый). N. Пĕрчи пулса çитсессĕн. N. Ху тырра акатăн пулсассăн, курăк пулман, лайăх пулса çитнĕ тырра акас пулать. N. Йĕперех çул çуртри пулса çитимаçть, уяртарах çул анчах пулнă тыр вырса илеççĕ. Ал. цв. 18. Пулса çитнĕ панулмисем. Çамр. Хр. Ыраш пулса çитет. Рожь уже созревает. || Стать, образоваться, сделаться. N. Калаçнă сăмахĕсенче йăнăшман çын — вăл пулса çитнĕ çын.

пултар

(-дар), понуд. ф. от гл. пул. N. Шыв хĕрринчи йывăç хăй çимĕçне вăхăтра пултарать. Пир. Ял. Ир çĕртме туни тырра лайăх пултарать. Сред. Юм. Кайăк пăхĕ (птичий помет) тыр пит полтарать, тет. || Мять. СТИК. Пултараймĕ вăл. Не выздоровеет пожалуй. Сунт. Вăсенчен пĕри, Лисук ятлăскер, пит пултармалла хĕр пек курăнчĕ-ха мана. Юрк. Малашне, пурăна пуçласан, темĕн те тума пултарĕ. Актай. † Пултаратпăр — тухатпăр, пултарас çук — тухас çук, кăмака çинчен анас çук. N. Вăл килмесĕр пултараймасть. N. Киле каяççĕ. тет те, ашшĕне калат, тет: вăт ку пултарĕ, тесе калать, тет. Регули 550. Эп она исе килме полтаримарăм, ытла йăвăрччĕ. Ib. 549. Вăл çĕклеме полтарчĕ, эп полтаримарăм. Ib. 548. Тума полтарас çок эс. В. С. Разум. КЧП. Ыттисем ăна (Кĕслеçĕ Çимунне): аван выллярĕ, терĕç те, мана пĕртте пултарайман пек курăнчĕ. Вишн. 69. Аван шывпа усал шыва паллама кирек кам та пултарать. Б. Олг. Çирĕм сакăр çын ăшĕнче вăл мана корчĕ, эп ача полтармалла, эфлеттĕре орчĕ (назначил) мана. Шугур. Вара эпĕ пултараймарăм та, пурăнма хам çуралнă киле карăм. Юрк. Халиччен эпĕ çынна тĕтĕрмен те, тытăнсан тепле, пултарайăп-ши? (тет кулса). || Творить. N. Пур пултарнисем те юрлăр. Орау. Турă икĕ йăвăçа пултарнă, тет. (Сказка). Баран. 140. Вĕсем пурте пултарса пулнă япаласем (haec omnia creata sunt). || Истопить. Сред. Юм. Мунча хотса полтартăм. Баню истопил. Альш. Карчăк мунча хутма-каят та, часрах пултарса килет, тет. || КС. Пултарать вăл. Tam valido fruitur Priapo, ut mulieribus egregie satisfacere possit.

Полоши

имя человека. Встреч. в заумной песне. Тораево. Чи час Капина, мĕн вăрларăн Полоши. (Полоши çын ячĕ).

пулăрлă

деловой. Баран. 59. Пулăрлă салтак эсĕ, пит маттур! Череп. Пулăрлă çын, деловой человек.

пултăклă

энергичный (пултармалла çын). КС.

пумелкке

(пумэл'ккэ), поминки. Аттик. Пирĕн таврари чăвашсем: вилнĕ çын пирĕн патăртан пумелккине тумасăр уйăрăлса каймасть, теççĕ. Вăл пумелкке тăваччĕн пирĕн пата кашни çĕр хăнана килет, теççĕ. Ib. Çиччĕшĕнчен кайран тин пумелккине тăваççĕ. Пумелккене тĕрлĕ вăхăтра тăваççĕ. Чухăнтараххисем вилни виç эрне иртсенех тăваççĕ, пуйтараххисем çич-сакăр эрнерен тин тăваççĕ. Арçын вилĕ леш тĕнчере те кунти пекех лашапа çурет. Хĕрарăм вилĕ ĕне-сурăхпа çӳрет, теççĕ. Çавăнпа пумелккере, арçын вилĕ пулсан, лаша е тиха параççĕ. Хĕрарам вилĕ пулсан, пăру е сурăх параççĕ. Ib. Вĕсем пумелккине тăваччĕн вилнĕ çын лештĕнчере çын çăмне çыпçаймасть, теççĕ. Пумелккине тусан тин леш тĕнчере вырăн парать, теççĕ. Ib. Вăл пумелкке выльăхне ахаль выльăха пуснă пек сĕре (= зря) пусмаççĕ, ăна пусас умĕн пĕри укăлча тул ăшне тухса, масар еннелле пăхса, вилнĕ çын ятне кала-кала акă çапла чĕнет: эй (ятне калать), сана çӳрен тиха паратпăр (тиха пусаççĕ пулсан), илме кил! тет. Тихине вара тин пусаççĕ. Пуçтарăнса çитсессĕн, вара вилле, пумелккене чĕнме тесе, масар çине хĕр-туя кайнă пек лаша кӳлсе, мăшăр хăнкрав çакса, пĕр витре сăра, пĕр штав эрех исе, çич-саккăрăн ларса каяççĕ. Вĕсем, масар çине çитсен, туртса кăлараççĕ сăрапа эрехе те, ĕçе-ĕçе вилле акă çапла чĕнеççĕ: эй (ятне калать), сана сăрапа, эрехпе чĕнме килтĕмĕр, айта пумелккене, санăн тую валли çавна-çавна илтĕмĕр, çавна-çавна турăмăр, ĕçсе çиме пыр! теççĕ те, ĕçсе ярайман эрех-сăрана тăкса хăварса, киле тавăрăнаççĕ. Килте вара тин пумелкке пуçланса каят.

пумилкке

пумилке (пумил'ккэ), поминки. ЧС. Собр. Пĕр-пĕр çын вилсен, унăн пумилкине е пĕр эрнерен, е уйăхран туса иртереççĕ. Пумилкине тунă чухне пĕр тиха, тата урăх япаласем пысаççĕ, ашне хума ĕстел-пукан илеççĕ те, виçшер лашапа, шăпăрпа, пĕр вар пуçне кайса, ашне хуранпа пĕçерсе çияççĕ, тата хăйсемпе пĕрле вилнĕ çынĕ те пукан çине ларса çиет, теççĕ, Ала 73°. Песни на поминках по умершем (пумилкке юрри). После смерти взрослого человека или старика в положенный родственннками умершего день чуваши справляют поминки по нем. День для поминок выбирают чаще осенью, после уборки хлебов. Гости сначала едят и пьют в избе, а потом выходят на улицу, где против дома умершего ставится чурбан. К чурбану с одной стороны прикрепляется свеча. По выходе гостей из избы свеча на чурбане зажигается, разводится костер около чурбана. Скрипач играет на скрипке, один или двое из гостей пляшут на разгоревшемся костре до тех пор, пока не потухнет костер, а остальные гости в это время кружатся вокруг чурбана и поют следующие песни. 1. Çурăм пуçĕ килет шуралса, шурă пир карсан та чарас çук; хĕвел тухĕç килет хĕрелсе, хĕрлĕ хăмаç карсан та чарас çук; пирĕн иртсе пыракан ĕмĕрĕмĕр, шурă чаршавă карсан та чарас çук; телейрен иртекен çутă тĕнче пиртен те юлĕ-çке çак тĕнче. 2. Асаттеçĕм, асатте (если молодой умерший, то вместо слова «асаттеçĕм, асатте» поют «тăванăм» или имя умершего), çурăмпуç килет шуралса, санăн сăну çук-ĕçке; чĕкеç килĕ — чивĕлтетĕ, санăн чĕлхӳ çук-ĕçке; ир тăрсан та, каç выртсан та, сан вырăну пушă-ĕçке; эпир сана асăнатпăр, эсĕ пире ан асăн. Ст. Чек. 'Пумилкке. Пăру, сурăх пусаççĕ, сăра тăваççĕ, çимĕç тăваççĕ, эрех илеççĕ, çĕр чĕртеççĕ (= çĕр-хута лараççĕ). Малтан пуçтарăнсан кĕпер патне тухаççĕ: унта чăхă пусса исе тухаççĕ, çиеççĕ асăнса, хывса масар çине каяççĕ, кĕпер хываççĕ, вилнĕ çынна каçса çӳреме Сĕтел-тенкел лартса хăвараççĕ унта, асăнса çиеççĕ. Масар çине кайсан, вут чĕртеççĕ. Хĕрес çумне юпа лартаççĕ, юпи çине çурта çутса лартаççĕ. Хăпарту, чăкăт хураççĕ. Ăрама çуртисене — мĕнĕсене исе тухаççĕ, ĕçеççĕ-çиеççĕ, вут хураççĕ, таптаççĕ, ташлаççе. Çав эрнерех эрнекун хутăштараççĕ — ĕлĕк вилнисемпе пĕрле асăнса çиеççĕ: пĕр çĕре хутăштаратпăр, пĕрле çӳрĕр, тесе. Çын вилсен, ăратнене, качча кайнă хĕрĕсене чĕнеççĕ. Арçын вилсессĕн, арçын: çывăхраххи, тетĕшĕ е ывăлĕ, çăват; хĕрарăма хĕрарăм çăват: хĕрарăма та, арçынна та шур кĕпе, шур йĕм, ун çине сăкман тăхăнтараççĕ. Урине: атти пулсан, аттине, кĕçатти пулсан, кĕçаттине, тăхăнтарса вырттараççĕ; арçын пусан, çĕлĕкне хураççĕ; арçынна шăшлĕ, тура хураççĕ. Тăприне хăне, çывăхраххи, çĕр пуçлакан малтан ярат пĕр кĕреçе. Çӳппи-çаппине, тупăк тунă чухнехи турпасĕсене масар çине кайса тăкаççĕ. Пытарса килсессĕн, пĕр читвĕрт эрех ĕçеççĕ. Виç кунĕнче така е сурăх пусаççĕ. Умĕнче пултăр! тесе çурта çутса çиеççĕ ăратнепе. Юппиччен [т. е. до общих поминок, которые бывают в «Юпа уйăхĕ»] эрне каçсерен çурта çутса асăнаççĕ, хываççĕ пумилкке тăваччен. Кĕркунпе, кĕрхи-сăрара пумилкке тăваççĕ, ăратнисене, хурăнташĕсене, ютрисене чĕнсе пумилкке тăваççĕ. Пумилккене шăматкун каç пуçлаççĕ. Ăратнесем, ютсем пĕçерсе пыраççĕ çимĕç: пашалу, çăмарта, кулачă илсе; çывăхраххисем — ялтисем тет ютрисем те — килсерен чăхă е автан пусса палăштух эрех исе пыраççĕ. Пурте пуçтарăнсан, аслă кĕпер патне, çăл патне каяççĕ пĕчĕк сĕтелпе тенкел лартса: умăнта пултăр, тесе хывса хăвараççĕ. Хĕвел ансан, е тĕттĕм пулсан, масар çине каяççĕ хывма. Унта килтен çимĕçсем: автан, çăмарта, хăпарту, эрек, сăра, пыл — камăн пур, исе каяççĕ. Малтан çиеççĕ асăнса, унтан хываççĕ. Савăтсене çавăнтах çĕмĕрсе хăвараççĕ. Масар çинчен килсен, ĕçеççĕ-çиеççĕ, купăспа ташлаççĕ, юрлаççĕ. Çурçĕр тĕлĕнче тата лартса çитереççĕ: çиекенĕ çиет, ĕçекенĕ ĕçет, хуçа ĕçтерет, юрлакан юрлат, ĕçекен ĕçет, çывăракан çывăрат. Килекенепĕрне аçа куркинчен (особый ковш на поминках) ĕçтереççĕ те, леш: умĕнче пултăр, тесе, пĕр пус-и, икĕ пус-и курки çине ярат та, ĕçет. Çав укçасене пуçтарса эрек илеççĕ. Çутăлсан çав эрекпе, сăрапа ăрама тухса, купăспа ташласа, юрласа ĕçеççĕ. Кайран, ĕçсе пĕтерсен, аçа куркине: умăнта пултăр, тесе, тапса çĕмереççĕ. Унтан вара ăратнене каяççĕ. Кам исе кĕрекенĕ патне пурин патне те кĕреççĕ. Унта та купăспа юрласа, ташласа ĕçсе-çисе çӳреççĕ. Пумилкке тусан пĕр эрнерен ăратнесене чĕнсе хутăштараççĕ. Çурта çутса асăнса: пĕр çĕре хутăштаратпăр, уйрăм-суйрăм ан çӳре, тесе асăнса ĕçсе çиеççĕ. Н. Седяк. 'Аслă пумилкке. Кăнтăрла иртсен çын чĕнеççĕ те, вилнĕ çынна асăнса выльăх пусаççĕ. Çак выльăха пуснă чух кăшт шăпăр калаççĕ. Тепĕр çамрăкрах ачана выльăх пуссан кайран лаша утлантарса хурăнташсене чĕнме яраççĕ. Лаши мăйне шăнкрав çакаççĕ, ачи çурăмне тутăр çакаççĕ, умне мăй-çикки çакаççĕ (тенкĕрен тунă). Ялти хурăнташсене чĕнсен, масар патнелле кайса çапла калать: (ятне) выльăхна илме пыр, тет. Пур хурăнташсем эрех, пыл, хăшĕ сăра илсе пыраççĕ, унтан вара хываççĕ те, кăларса тăкаççĕ. Пумилккере шăпăр, кĕсле, купăс каласа ташлаççĕ. Çĕрле пулсан, лашапа нумайăн масар çине каяççĕ. Çынсем каяччен, хайхи чĕнме кайнă ачана пĕр пиçнĕ чăхă ашĕ парса яраççĕ; çак ача пуринчен малтан кайса ашне вилнине асăнса çиет пĕчченех, вара лешсем те лашапа пырса çитеççĕ. Унта хываççĕ, ĕçеççĕ, ташлаççĕ. Çапла ташласа иртерсен, пурте киле таврăнаççĕ те, çĕрĕпе ĕçеççĕ, ташлаççĕ, юрлаççĕ, хăшĕ (конечно) макраççĕ. Ирхине пулсан, шурăмпуçпе хапха тул енне, урама тухса иртерсе яраççĕ. Урамра киле лартаççĕ, ун çине вилнĕ çынна хывнă чашăка лартаççĕ. Хайхи, чĕнме кайнă ача, виçĕ хут ташласа çаврăнать те, киллине урипе тапса йăвантарать, вара вăл килĕ темиçе кун выртать урамрах. Унтан вара пумилкке пĕтет. Масар çине, вилнĕ çыншăн тесе, чашăк, кашăк, чĕрес пăрахаççĕ; ашне çисен, шăммисене те çавăнтах кайса пăрахаççĕ. Вилнĕ çыншăн асăнса лашă пуснă пулсан, нăхта кайса пăрахаççĕ. Пирĕн масар çинче нахтасем выртса çӳреççĕ. Вилнĕ çынна чăвашсем çулталăкра виç-тăват рет асăнаççĕ. Çын вилнĕ çултан пуçласа виçĕ çимĕкре масар çине лашапа урапапа кайса асăнаççĕ (хываççĕ). Çимĕк умĕн кĕçнерни кун масар çинче çын питĕ нумай пулать асăнакан. || Так бранят лошадь (годна на заклатие на поминках). N. Ах, пумилкке, мур!

пупле

попле (пупл'э, попл'э), говорить, поговорить, беседовать. Регули 143. Эп илтрĕм эсĕр мĕн попленине. Ib. 120. Çӳрес пек поплерĕ. Ib. 116. Эп онта ĕçлессине поплерĕм омпа. Ib. 115. Эп омпа поплерĕм лере тыр сотмассине. Ib. 24. Эп онта поплемешкĕн килтĕм. Ib. 1078. Вăл попленипе онта никам та порăнмасть. Ib. 769. Поплеççĕ, вилнĕ тесе. Ib. 136. Вăл (онăн) поплени онта. N. Пуплерĕ, пуплерĕ: пуп тесе ахаль каламан иккен! (Отзыв чувашина о попе). N. † Йори килтĕм çак хоçа патне çавра-çавра поплеме. Бгтр. Онтан кĕпĕр айне вĕçсе анчĕç, тет те, такамсампа поплеме поçларĕç, тет. N. Асту, чипер попле! Смотри, говори осторожнее! Бр. п. водку 8. Тĕрĕссипе каласан, сахал пуплет Пĕтемей (не разговорчив). N. Вăл пупленĕ чухнех чуть ытлашши сăмах калаçма та юратмаçть, тет. N. Сана пĕре килти пек корса поплĕтĕмччĕ. || Любезничать, заводить любовную интригу. N. Арăмĕ полсан та, çын арăмсемпе поплеме йоратать. N. Манпа поплес текен хĕр нумай. || Осуждать. N. Çын çинчен попле, осуждать ближних. || Говор, наречие. Синьял. † Çак ял ачисем пĕр манер, пупле майне пĕлмерĕм. N. Ун пек ялсем пуплине пур çынсем те пĕлеççĕ.

пур

в соединении с именами означает: каждый или весь. Кан. Пур çуртĕнче те (во всех домах) çитменлĕхсем куçа курăнаççĕ. N. Пирĕн енче пур тырă та акаççĕ. Баран. 93. Пурин кĕмĕлне те миххи çăварне хур. Шурăм-п. Пирĕн яла çитсессĕн: хĕрлĕ Кĕркури ăçта пурăнать, тесе, ыйтăр анчах сире пур ача та кăтартĕ. N. Ман ятăм ĕмĕр пĕтичченех унта пултăр, манăн куçăмсем, чĕрем пур кун та унта пултăр. Качал. Хĕр Йăван ăттине хыврĕ, тит те, виçĕ хут пур вăйран (изо всех сил) çапрĕ те, Йăван тăчĕ. Якейк. Килти пор çын та тола тохрĕ (но: не «çынсем»). Килти çынсем пор те тола тохрĕç (но: не «çын»). Тяптяево. Вот епле вĕсем пăкăр вăрмана çитрĕç, пăкăр вăрманта пăкăр çулчăсем, эпĕ пĕр çулчине татса илтĕм те, пур вăрманĕпе çулчăсем тăкăнма пуçларĕç. Завражн. С Е. хăй хорăнташĕсенчен пор çĕртен те иртерет. Регули 1005. Пор çынсам та конта. О сохр. здор. Тăпра ăшĕнче темĕн-те-пĕр çĕрме пултарать: пур ӳсекен курăк-улăм, пĕтĕм пахча-çимĕç, пур пăх-шăк вилĕ çĕре çăрăнса кĕреççĕ те, унта исленсе выртса çĕреççĕ. Синерь. Тепĕр пӳлĕмне кĕчĕ, тет те, унта уçса пăххăþ — ылтăн, тет, пур пури (= пурри) выртат, тет. N. Çак ĕçсене пурнех те туса пĕтерсен. N. Пуриннинчен те хаклă. Чув. пр. о пог. 13. Хĕвел тухăçĕ пур тĕслĕ пулсан, çăмăр çав кунех кĕтес пулать. Если при восходе солнца небо окрашивается во все цвета, нужно ждать в этот день дождя. Регули 1007. Пор тĕслĕ те туса пăхрам. || Всё. N. Мана пурне тума та ирĕк панă.

пур

слово, означающее существование, бытие, по-русски переводится: есть, имеется. См. Матер. 338. Регули 852. Он ончол тырă пор. Ib. 29. Онта ĕçме квас пор. Ib. 419. Ман окçа пор, манăн окçа номай пор, номай окçа пор. Ib. 416. Çавăн пак çынсан пор. Ib. 380. Ĕç пор чох эс тума çок, ĕç çок чох эс пор. Ib. 287. Вăл хăнасам портан килмерĕ (от того, что были гости). Ib. 420 Ĕнер çомăр порччĕ. Альш. Шăпчăксем авăтать, çĕр сайралать, епле тул çутăлми çĕрсем пур? М. Васильев. Карчăксĕм, маткасĕм — кĕшши йĕрекени те пор (некоторые плачут). О сохр. здор. Вăл (больной) хăй патĕнче çук çынсемпеле унта пур пек калаçать (в бреду). Сред. Юм. Чирлесе пôрнакан çынна ни ĕçлеймес, ним тумас, пôрĕ-çôкĕ пĕрех ôн, теççĕ (существует он или нет — безразлично). Тоскаево. Пур чухне пунеттей, çук чухне святой, теççĕ. (Стар. поговорка). Чăв. й. пур. ЗО. Пура салатса çука шырасси пит хĕн. Бюрг. Усал хаяр пире мĕн каламĕ çук сăмахсене пур туса (выдавая небылицу за истину). Коракыш. Сарма, эсĕ пур-и (ты здесь)? N. Ан вула кĕнекӳне, пирĕн урăх халап калаçмалли пур (нам нужно поговорить о другом), теççĕ. N. Ача калать, тет: çапăçу пур çинче кĕрешӳпе мĕн тăвас (раз есть возможность подраться, так зачем бороться), тесе калат, тет. Шурăм-п. Пĕвĕ пур — çĕмĕрт пек, пичĕ пур — чечек пек. СТИК. Калас, калас сăмах пур, сана питĕ каласа хăртăттăм та... Ib. Тăвас, тăвас ĕçсем пур (= питĕ кирлĕ, тумалли ĕçсем пур), çук, пушанаймастăн. Ст. Ганьк. † Калас, калас сăмах пур, кăмăлу юлас çĕрсем (места) пур; санăн кăмăлна хăвариччен, хамăн кăмăл юлайтăр. Кан. Мĕн çук япаланах пур тума тăрăшас. N. Тумтир пурскерĕн укçи те пур пулĕ. М. Тиуши. † Вуник кушак пур çинче (раз есть двенадцать кошек) пирĕн кашăк çăвас-и? Çĕнтерчĕ 9. Ах, мĕншĕн пур-ши эп! Мусирм. Анна пур, Иван пур (старинный оборот, встречающийся в народных песнях). Ib. Ай-хай тантăш Анна пур, çич ют кулли пулайчĕ. Ib. Çынсем хăнана çӳреççĕ, эсĕ пур (а ты) ниăçта çитме çук. Альш. † Ĕнтĕ пĕр аттемçем те аннемçем, сирĕнех те сывлăх пурринче кĕçĕн пуçма асла хураймăп. Юрк. Эсĕ пур-тăр, унта куллен кун манран çыру кĕтсе выртатăн пулĕ. Янтик. Тур пур (клянусь богом), эп санне нимĕскер те илмен (или: хĕвел пур, уйăх пур — клятва). ГТТ. Пĕри калать, тет: чăвашла çапла калаçма та пур-ши (неужели по-чувашски есть такие обороты)? тесе калать, тет. В. Олг. Аттин лаши пор çинче перĕн тойран йолас-и? Чаду-к. Тилĕ тус пур-ши, кума-пулма пырать-ши, тет. Ст. Айб. † Кăчăр-кăчăр çын çиет, пур çинчен мар, çук çинчен (не имея к тому оснований). || Имеющий достаток, зажиточный. N. Сыв пул та, пур пул, пуртан çука ан юл. ЧП. Пур çын ывăлĕ (сын богатого) мухтанать ашшĕ-амăшĕ пухнă мулĕпе. N. Сыв пулăр та, пур пулăр, пурте ман пек ан пулăр. (Стар. поговорка). Айдар. † Сывă пулăр, пур пулăр, пурте пирĕн пек ан пулăр. (Солд. п.). Сред. Юм. Пур çын кусси кăçта кусан. («По одежке протягивай ножки»). || Достаток, запас. N. † Ик каччине пăрахса, пĕр каччине тус турĕ, кĕпе турĕ, йĕм турĕ, çулталăка пур турĕ (сделала себе запас на целый год), ывăл турĕ, хĕр турĕ — ĕмĕрлĕхе йыш турĕ. Чăв. й. пур. 32. Кĕрӳшĕ хăй те пур çине пур тума пушкарайман. N. Хăй пур çине пур тăвас тесе пĕртте шухăшламан (не стремился к наживе). СПВВ. Пур çине пур тăвас. Регули 289. Çокпа çӳресси онта, порпа çӳреме лайăх. Орау. Пур чухне путене, çук чухне карăш. Пур чухне пылпа, çук чухне шывпа. || Жив. Юрк. Ашшĕ пур чухнех Карачăм шăллĕ патне хунчăкăш лашипе кайса пăхат. Ib. † Атте-анне пурри — кил илемĕ. N. † Атте-анне пурринче усал-хаяр çĕнеймест. П. Пинер. † Атте-анне пурринче мĕн шухăш пур çамăрăкăн пуçĕнче. Собр. † Аттепеле анне пурринче ырлăхраччĕ пирĕн çамрăк пуç. Çĕнтерчĕ 44. Вăл пур çинче (пока он жив) çын айне кĕмĕп-ха, çын хурĕ пулмăпăр (нас никто не обидит)! Хурамал. Патша пынă, хĕрин алăкĕ умне пырса чĕннĕ: хĕрĕм, эсĕ пур-и (жива ли ты), сана кам хăтарчĕ, епле хăтăлтăн? тенĕ. (Из сказки). М. Тиуши. Атте-анне пур çинчен пире тата мĕн кирлĕ.? Сунт. Атя! Вилмĕн халĕ эпĕ пурринче. || Можно. Нюш-к. Çавăнпа ку карчăк каланине ĕненме пур. Альш. Хĕлле кăна шурта çӳреме пур. Çула çулсем çинче пĕтĕмпе шыв. N. Сурана-юхана чăркаса çыхма пур. || С причастиями входит в состав особых чувашизмов. Орау. Вăл пӳлĕмре çывăрсан, ир вырăна йăтса тухнă чухне те, стаккансене перĕнçе ӳкерсе çĕмĕрес пур, унта выртмастăп та. В. Олг. Манăн коккăль туас пор. Мне надо испечь пироги. N. Ун пек çырас пор, пиçмо та çырас мар. Орау. Çимас пур (раз не хочешь есть), мĕн ларан сĕтел хушшине? Н. Сунар. Мĕн кĕтсе тăрасси пур тата? Ачач 73. Мĕн икĕ ĕмĕр пурăнас пур-им? Ау 181°. Эй ачам! тесе калат, тет, амăшĕ, — хăçан çитерес пур (накормишь), — тесе калат, тет. Толст. Ăна мĕн вĕтесси пур? Чего ее бить. Регули 71. Манăн ĕçлес пор. Ib. 377. Эп тăвас пор, эп килеттĕмччĕ. Ib. 378. Эс тăвас пор, сан килесчĕ. Кан. Мĕн хамăртан пухасси пур унта? СТИК. Мĕн ямалли пурччĕ çавăн патне çыру. Какая была надобность писать ему письмо! Напрасно написал. Сёп-к. Апла килти окçая пĕтерес пор, ма каяс ирĕкпе. ЧП. Чӳречĕрсем çинче виçĕ мерчен, хăçан ярăмланса тăни пур (бывают ли они когда нанизаны на нитку)? Тораево. Эпĕ ăна икĕçĕр тенке сутатăп, кам илекен пур? || Собр. Хĕрт-сурт вăл хăш пур киле кăмака умĕнче ватă карчăк пулса кĕнчеле авăрласа ларат, тет.

пурлă-çуклă

скудный. Шел. 61. Пурлă çуклă мулĕпе çӳрет унта васкаса. ЧС. Хам ĕлĕк тертленсе, пурлă-çуклă сурпанăмçене сутса, пăру илсе ӳстертĕм. Изамб. Т. Манăн вара ул кĕркунне пурлă-çуклă тырра сутса лаша туянмалла пульчĕ. Истор. Куланай тӳлесе пурлă-çуклă пурăннă. Сред. Юм. Порлă çоклă янала кăлт тыткала пуçласаннах пĕтет ô (когда его немного, то оно скоро кончается). N. Вĕсен çийĕнчи пурлă-çуклă тумтирĕсене сĕве-сĕве илнĕ пулĕ. КС. Пурлă-çуклă пурăнать (кое-как). Ib. Пурлă-суклă укçине çынна парса пĕтерчĕ (немногие, какие были). Изамб. Т. Пурлă-çуклă çын, бедный, бедняк. || Скудно, кое-как. N. Хăй тарçисене пурлă-çуклă усрасшăн пулнă.

пурлăх

имение, имущество, богатство, достаток, наследство. А. Турх. N. Аслă ывăлне ашшĕ юратнă, çавăнпа вăл мĕн пур пурлăхне ăна парасшăн пулнă. Альш. Пурлăхсăр çын. Хурамал. Эпир вилсен, пирĕн пурлăхăмăр кама юлать! тенĕ. ТММ. Вăл: ман вилене çисен тин мулăма илĕр, тесе, вĕсене хăйĕн пурлăхне хăварнă. Он оставил свое наследство с условием, чтобы они съели его труп.

пур-çук

все, что имеется. Ала 55. Çапла эпĕ хăра-хăрах вĕсем патне мĕн пурне-çукне йăта (выносить) пуçларăм. N. Пура-çука та: атте, ку мĕн япала? тесе, ашшĕнчен ыйтса пĕлет. Сред. Юм. Пôр-çôк çинчен йăмахлать. Çамрăклах пôр-çôк çинчен пит шôкăшлакан çын порнăç тăвать, теççĕ. КС. Мĕн пура-çука (вещь, которая может привести к дурному) кирлĕ мар çĕртен пĕлесшĕн ан тăрăш. N. Вăл пурри çуккине те пĕлмен. Сред. Юм. Порĕ-çокĕ пĕрех. || Небольшая наличность, малость, минимальное количество. ТММ. Ялти чухăн хресченĕн пур-çук анине шуратса хăварма вăрлăхĕ çитмен. ||Скудость. Çĕнтерчĕ 9. Эпĕ пур-çукпа тарăхсах иртеретĕп пуль. Актай. † Пирĕн атти пуян мар, ни пуян мар, начар мар, пура-çука палăртмаçть. || Скудный. N. Пур-çук выльăх-чĕрлĕхне пăрахса.

порока

порука; поручитель. Сред. Юм. Менчет тунă чохне ик-виç çын порока полаççĕ (должно быть порука?).

пурăн

порăн (пуры̆н, поры̆н), жить, существовать, обитать, проживать. Орбаш. Мĕшĕн кунта пур çын та чул пулса пурнаççĕ (обращены в камень), мучи? тет. Ст. Шаймурз. † Пурăнас та мар çакă пурăнăçа, хамăр савнисене илес çук. НИП. Манăн чĕлхе, Шупашкарта нумай пурăнса, Шупашкар евелле кайнă пăртак. Сятра. Порнас текен порниман, тет, вилес текен вилимен, тет. Яргуньк. Унтан упапа шуйтан тухса тарсан, пӳрте кĕчĕ, тет те, халĕ те пулин хĕрпе икĕшĕ пурăна параççĕ (живут себе), тет. Тюрл. Маленьких забавляют, перебирая пальцы: — Епле пурăнас? — Пурăнăпăр-ха! — Кивçен илес? — Кивçен илсен, парса татасси. — Çиес те тарас! Альш. Темĕскерле вăл енчи çынсем тутарсем евĕрлĕ, мăкшă-ирçе манерлĕ пурăннăн туйăнатчĕ мана. Календ. 1993. Çапла ытлашши укçана кая-кая хурса, пĕр майлă пурăнакан çын та пайтах укçа пухма пултарать. Чет. Пути. Пирĕн асатте ĕмĕрне çапла пурăнса ирттернĕ. Эпĕ те çапла пурăнсанччĕ! тенĕ. Халапсем 31. Пурăнсан, юрать ĕнтĕ. Очень рад, что вы в добром здоровьи (ответ на приветствие). N. Халĕ те типĕ алăпах пурăнат. Она и до сих пор остается сухорукой. Кратк. расск. 18. Аçăр пурăнать-и сирĕн? тата тăванăрсем пур-и? тесе, тĕпченĕ вĕсенчен. Юрк. 24. Епле, Василий Васильевич, аван пурăнатна? N. Выльăхсем пурте пурнаççĕ, лашасем пурте пурнаççĕ. Орау. Эй, ухмах, пурăнчĕ-çке çав! Ах, как он роскошно жил! Регули 823. Эп конта пор(ăн) нăран та коримастăп она. Ib. 667. Вăл порăннă пӳрт çакă. Трхбл. «Пурăнатра?» — «Пурăнатпăр та, витĕр курăнатпăр" (Старая острота). ЧП. Пирĕн пек çамрăк, ай, ячисем пурăна киле ăс илеççĕ. ГРМ. Пурнан ĕмĕрте те (в жизни, на жизненном пути) миçе тĕрлĕ шутламалли ĕç те пулать. Кан. Ку хула ларнă вырăн шыв тĕлешĕнчен чухăн пурăнать (лишен воды). ЧС. Пурăннă кунăнта та (в течение твоей жизни) лайăх тумлантараймарăмăр пулсан та (тебя), ан ӳпкеле, ачам! (Плач матери о покойнике). Шибач. Конта, тет, пор-и тет, порăнакан? Здесь есть живущие? Пшкрт. Лайăк порнаттăр-и? — Лайăк халĕ, хусамăр лайăх-и? — Пер те (= эпĕр те) лайăх халь — Лайăк полсан, этлеме (= итлеме) те лайăк. Этем йăх. еп. пуç. кай. 102. Этемĕн пĕр йăхĕ аслашшĕсенчен упăтĕленсе пырса, пурăнма меслетленсе пынă, тепĕр йăхĕ этемленсе пынă. Юрк. Хулара пурăнсаттăм, хулари пурăнăç пит кансĕр пулчĕ. Орау. Мĕлле, аван пурнатри? — Пыратчĕ те-ха, ĕçĕ-халĕ ăнса пымарĕ-ха. N. Хурĕ калать: мана мăн шыв пулсан, пурнап эпĕ, тенĕ. Шемшер. † Ялта тӳрри порччĕ ман: мăн-çын пĕлесрен порăнмарăм. N. Эп ĕлĕк килте пурăннăрах чухне çил армансем çукчĕ. || Существовать, быть целым. Шел. П. 62. Çавăнпа ку япаласем çапла нумай пурăнаççĕ. Б. Олг. Ойăх порнат вăтăр кон. Вăл ик эрне толат, ик эрне çитсен катăлат, пĕчĕкленет. Хӳел пĕтме пĕлмест, порнат пер шотлах. КС. Эс унта кайсассăн, вăл пурнатне (-т'н'э), нурнмаçтне (-с'т'н'э) пĕлсе кил-ха. N. Ну, сывă пул, как-нипуть сывă пурăнмалла пул. || Обходиться. Кан. Пӳртре харпăр хăй алшăлипе пурăнаççĕ. || Находиться. N. Манăн пилет санра пурăнат-и? N. Йысни вăрçăрах порнать N. Вунă кун пурăнса тух. || Намереваться. Ск. и пред. 63. Тата çитменнине Кĕтерне те илесшĕн пурăннă тахăçантанпах. | Состоять (в должносги), служить. Н. Карм. Эпĕ халĕ хамăр ялта, Хурамалта учитĕлре пурăнатăп. N. Эс конта мĕн патĕнче порăнатăн? Орау. Ун панче порнат. У него служит. Баран. 83. Асли (старший) хуçа вырăнĕнче (за хозяина) пурăнать || Страдать (болезнью). N. Ĕслĕкпĕ порнап. N. Хам вар-виттипе пурăнатăп. || В чувашизмах. Якейк. † Ялти ыр хĕр пирн варличчĕ, порнас-илес тенĕ чох, тăрса йолчĕ — мĕн тăвас? N. Вĕсем пурте пурăнас-тăвас пулсан, хире нимĕнле тырă та акса илесси пулмĕччĕ || В качестве вспомог. гл. N. Вăл вĕт этем осалли, çынăн йоннеççе (= йонне ĕçсе) порнать. БАБ. Вăтăр çула çитичченех вăл утмасăр пурăннă (не мог ходить), тет. Трахома. Упăшки шăлакан алшăллипе арăмĕ те пĕр тиркемесĕр шăлса пурăннă N. Лаша эрне çухалса пурăнчĕ (пропадала неделю). Юрк. Кăпирнаттăр, пире кунта тĕрмере питĕ начар çитерçе пурăнаççĕ, тархашшăн авантарах çитерсе пурăнма хушса хăварсамччĕ. Ib. Чăвашсем ĕлĕкренпех выльăх-чĕрлĕхсем ӳстерсе пурăннă çынсем. Кан. Талăкра пĕрехçех сăвса пурăннă хыççăн, пĕр кунне сăвмасăр сиктермелле.

пурăнăç

пурнăç (пуры̆ны̆с, пурны̆с), жизнь. Изамб. Т. Кутăн кайнă пурăнăç. Сборн. по мед. Пурăнан пурăнăçра та çавах: пурăнăçа малалла ярам, тесен, шухăшлас, тăрăшас пулать. Ск. и пред. 103. Вара хайхи пурăнать, пурăнăç чулне (тяготы жизни) сĕтĕрет. N. Пурăнăçăн вĕçĕ çывăхарнине курсан... ЧП. Эпир пурăнатпăр пурăнăçа, пуçа мĕн килессе пĕлместĕпĕр. N. Иккĕшĕ пĕр-пĕринпе курăнăçса пурăнăç ыйтнă вĕсем. Ал. цв. 27. Ниăçтан та хирĕç чĕнӳ те, пурăнăç ыйту та, нимĕн те илтĕнмест. Трхбл. Пурăнăçу-масару! Чорт бы ее подрал, эту жизнь! Ст. Чек. Йăвашланн = пурăнăçĕпе çука ернĕ. Ib. Пурăнăçа ирттересчĕ. Ib. Пурăнăç умне татрăмăр (выбились из бедственного положения и даже несколько разбогатели). N. Кунтан кайнă чух, тулли пурăнăçпа тухса кайрăм эпĕ. N. Лайăх пурнăç тăвайрĕç-ши? Орау. Этемĕн пурнăçĕ: паян пур та, ыран çук. Ib. Пурнăç манăн пĕтĕмпех кутăна карĕ-ха (плоха). N. Пуян çынăн пурнăçĕ кĕпер урлă каçнă пек, начар çынăн пурнăçĕ тăвайккинчен хăпарнă пек. N. Ман порнăç питĕ осал, питĕ йăвăр, йĕп тăрăнчи порнăç пекех. N. Сан пурнăç мĕле, пăртак самай пик туйнать-и? N. Ман пурнăç ăнми пулчĕ: хам Хусантан килнĕ çĕре качака путекки вилсе выртрĕ. N. Пурнăç пекскерсем. N. Эсĕ ху та пĕлен манăн пурнăç йĕп çинчине. N. Вăл (она) только пурăнăçа юхтарса анчах пурнать (плохо). Ерк. 76. Çапла Урха килĕнче пурнăçсем шăваççĕ... Тăв. 18. Пĕри вăрмана, тепри армана кайсан, мĕнле пурнăç пулать. Чураль-к. † Кăмака çинчи сарă çыв, ирлимаç-çке, пĕтимаç-çке; хамăр ялти сар варлийĕ, мансăр пурнăç пурнимаç-çке. Сёт-к. Вăлчăр-вăшт! пирн порнăç çакки çи-и-нче! тесе каланă, тит. — Алă тони пак туса килет поль те-хе, титчĕç. Вара килсен сар кĕрĕксем ĕçлеттерĕччĕ. Ib. Пирн ялти Палли старик калатчĕ, тит: порнăç кокри — воник коккăр. Шибач. Атти, тет, пирĕн порнмалăх, тет, порнăç пор, тет. Неужели, тет, пире, тет, орăх çĕрте хĕр паракан полмĕ, тет. ЧС. Аçу-аннӳ сăмахне пăхмарăн ĕнтĕ, таçти ютă çын вĕрентнĕ пек пурăнса, ӳлĕм епле пурнăç тыткалăн-ха. Нюш-к. Кăсĕм питĕ тӳрленсе иккĕш те çамрăк вăйпа питĕ ĕçлесе пурнăç тăвса пăрахаççĕ (усиленно работают и делаются зажиточными). Якейк. Порçăн тоттăр порнăçăмччĕ, вĕçсе кайса çохаласран, апи илсе çыхинччĕ. Ой к. Асламас. Порнăç умне татрăм. Поправился. Ашшĕ-амăшне. Иван пурнăç ыйтсассăн, вăл ăна хирĕç каланă: атя, килех! хăна пулăн? тенĕ.

пуркă

(пургы̆), лукошко. А. Турх. Шурăм-п. Вăрлăх пурки (при севе). Альш. Ыраш пуркипелен ыраш тултаççĕ, ыраш акаççĕ, виçеççĕ (почти = пудовка). Альш. Епле пулсан та çын ытлашшинех памас çав, парсан парĕ пĕр пуркă. Ib. † Сан йинкĕне шăтăк пуркă хам парам-и? пултăран çулне хам кăтартса хам ярам-и? Ib. Вăл çырлана пухнă пулсан, пуркăм тулнă пулĕччĕ. Тюрл. Порăк — тырă акаканни, лукошко. || Кузов. Тюрл. Хăваран пуркăсем авса туса, сутса тăранса пурăннă.

пурмис

бурмистр; голова, старшина. Зап. ВНО. Пурмис, старшина. КС. СПВВ. ИА. Пурмис — бурмистр. Регули 284. Эп пурмис поличчен (эп пурмисе кĕриччен). Ib. А хай ман пурмиса кайни ĕнер килчĕ. Ib. 713. Çав çын, патаксере (= патакли), пурмис. Ib. 1052. Пурмиса ӳкерчĕç. Г. А. Отрыв. Тиек те, пурмис та, пуççапмасăр кĕрес çук. (Авăн вучахĕ). Абыз. † Аслă пичи пурмисра, куланай парас хуйхă çук. Урмай. Ни тияк мар, ни пурмис мар, пуççапмасăр иртеймăп (Çырла. Дальше встречается форма: иртимăп). Г. А. Отрыв. Ĕлĕк пурмисра ларнă Тумаççи шăлнĕне Танилана качча кайнă.

пурçăн

(пурз'ы̆н), шелк. Пшкрт. † Çак тăвансемпе калăçнă чух чĕлхе вĕçĕ пурçăн пулмарĕ. Орл. II, 249°. Сĕм вăрманта пурçăн тĕрки çакăнса тăрĕ. (Палан). Чуратч. Ц. Вара патша çак чăваша пĕр сĕвен пурçăн çип пачĕ, тет. N. Пурçăн карти варринче, ылттăн юпа тăрринче ярăна-ярăна кукку авăтат. Юрк. Çутă калушна мĕшĕн тăхăнан, пурçăн чечек пулмасан? N. Унăн (мунчанăн) ăшши шерпет, милки пурçăн. Изванк. Ачасене анне урлă каçарсанах, анненĕн çăварĕсене, хăлхисене пурçăн татĕк, ан куртăр тесе, чикрĕç. Курсан, хăйне юлташ кайран ертсе каять, теççĕ. В. Олг. Тата пор килмелли, тесе калат, вилĕ çын тиркет. Хăлхая, тет, порçăн чикрĕç, сăмсая та чикрĕç, коçа та чикрĕç, коç кормарĕ, хăлха илтмерĕ, суляма та полмарĕ, тотая та питĕрсеç, килмеллине пĕлместĕп. Собр. † Пирĕн пичче сар лашине сар пурçăнпа чăпарланă. (Хĕр йĕрри). N. Тĕпри лаши çине йеп çăртине пурçăн витĕрсе, сулахай енчен хăмăт кĕççи çине чиксе каяççĕ. Н. Карм. † Кăвак лашасенĕн çилхисене кам явни пур сарă пурçăнпа. Собр. † Пурăмăр пурте пулар-и? Пурçăн карта саврар-и? N. † Пурçăн тĕвви пулăтăмчĕ, хĕрсен хӳмĕнчен тухмăтăмчĕ. Сред. Юм. Порçăн кĕпе, рубашка из шерстяной материи. Чертаг. Пурçăн туттăр, у чувашки, не шелковый, а скорее кашемировый, стоит 90 коп. (тенкĕрен 35 пус катăк). || Шерстян. нитки разных цветов. Ходары.

пурçăнлă

с шелком, с шелковой ниткой. Вил-йăли. Хăмăт кĕççи çине чиксе янă пурçăнлă йĕп те çавăн пекех вилнĕ çын таврашĕнчен усал-тĕселе хăваласа пырат.

пурте

, порте, (пурдэ, порд'э), все. Шурăм-п. Пурте ун пек шухăшла пуçласан, эпир нумаях малалла каяймăпăр. Ерепенех пăнчăхăпăр, хамăра хамăр пĕтерĕпĕр. N. Çав пĕве патне çитсен, пурте те кĕпесене хывнă-хывман шыва сике патăмăр. Регули 910. Ман ачасам порте конта (порте ман ачасам конта). Кан. Докуменчĕсем пурте пур. N. Унăн çемьинче вунă çын: пурте хĕрарăмсем, арçынни хăй анчах. Чăв. ист. 17. Анчах унăн кĕнекисем пуртепе пĕрех (почти все) çĕтсе пĕтнĕ. Эпир çур. çĕршыв 17. Улмаççи халĕ пирĕн ялта пуринĕн те пекех пур. Альш. Нихçан никамран усал сăмах илтмерĕм, хам никама усал тумарăм. Пуринпе те, шĕкĕр турра, аван тăратăп. Череп. Пурин те пурнисем хăй енелле кукăрăлаççĕ. Чăв. й. пур. 33. Ну ĕнтĕ пурте пулчĕ, атьăр ĕнтĕ киле каяр, тенĕ. N. Кунтан пирĕн каяс вăхăт çитссесĕн, пур тăвансем пурте пухăнĕç. Бес.чув. У... ятлă ялта ыран пасар. Чăвашĕ, вырăсĕ, тутарĕ, ирçи — пурте: хăшĕ çăнăхпа, хăшĕ пĕренесемпе-хăмасемпе, хăшĕ тимĕрсемпе, хăшĕ тата ытти таварсемпе, пасара васкаса пыраççĕ. Орау. Манăн шăлсем пурте пур-халĕ. Елаш. Пирĕн ялти пӳртсем пурте пекех улăмпа витнĕ. Курм. Пурте пĕрех. Кĕнекийĕ хоть чăвашла, хоть вырăсла пултăр, вăл пурте пĕрех (одно и то же). Сред. Юм. Хăнасĕм пирн чĕннĕ пикки пôрте пикех килчĕç (почти все пришли).

пус

, пос, давить, придавить, надавливать, нажимать, набивать. Шел. 98. Ирĕксĕр пусса выртма тытăнчĕç. N. Урине урапа пусса карĕ. N. Вăл çĕрĕк патаккине питĕ хытă пусма тапратрĕ. Альш. † Пусса-пусса ан кала (не играй сильно надавливая на лады), пуç ыратать, аттеçĕм; варрăн-варрăн ан кала, вар ыратать, аттеçĕм. Ib. † Пусма кĕпе пит пусать, хăмаç кĕпе пит усать. Ib. Старикки пĕр ывçă тăм илет те, çын кĕлетки туса кăмакана хурат, тет. Куçне тăхлан пусат (вдавливает), тет. Ст. Шаймурз. † Укалчаран тухсассăн, тăм кĕлетке тăвăпăр, куçне тăхлан пусăпăр, пилĕкне пурçин çыхăпăр. Н. Лебеж. Чавка чĕппи илнĕ чух виçсĕмĕре çыран пусрĕ (придавил обрушившийся берег). Чертаг. Хыт пôсса толтарнă. Ib. Пôса-пôса толтарнă (туго). Б. 13. Çĕнĕ кĕрĕк çĕлетрĕм, пусса тăхăна (регулярно, все время) пĕлмерĕм, ахалех çĕтĕлсе пĕтрĕ. Кан. Пусарчăксем çĕр мамăкне пусарах тиеме май параççĕ. N. Пусса хуман, наложено неплотно (вещество). Толст. Чăршă турачĕсем юр пуснипе (под тяжестью снега) усăна-усăна аннă. В. Олг. Ора айне кĕрсе каят, поссарас (= посса ярас) полат (как раз задавишь, котёнка). Сред. Юм. Хӳме ачана пôснă. Забор задавил ребенка. Ib. Хыта полнă-и, тесе, хăмла кипписĕне порне те посса пăхса тохрĕ. Батыр. Пĕр çынна кашни каç вопăр посма поçларĕ, тет. Орау. Урапа кустăрми сысна мăйĕ çинех çитсе пусрĕ. Ib. Çӳлти хутри мачча йăтăнса анса, аялти хутсенчи маччасене те пусса йăтăнтарса антарнă (или: пусса çĕмĕрсе антарнă). Ала 61. † Тăванçăм каяс патне те, ай, çитсессĕн, куçне пусса шăла та пуçларĕ. N. † Шерпетпеле питне çăваççĕ, шур пӳспеле пусса шăлаççĕ. N. † Питне куççулпе çăват, çаннипе пусса шăлать. Карсун. Чипер посса шăл (плотно вытирай). Бугульм. † Куççулĕпе пичĕсеве çăваççĕ, çанни вĕçĕсемпе пусса шăлаççĕ. Юрк. † Шурă акка пачĕ шурă тутăр, вĕри куççӳллисене пусса шăлма. Кан. Ăна (кулача) вăл вара ларса çимест, пур те курччăр тесе, ăрам тăрăх утса урлă пусса çыртса пырать. || Поглаживать (напр. брюшко). ТХКА 121. Шурă мăнтăр аллипе квапи тĕлне тытать те, йăл-йăл кулса савăнса, мăн хырăмне ик алпе вар пуснă пек сĕркелет || Ступать, переступать, наступать. Юрк. Хăваттиртен хаприке виççĕ ярса пуссан çитетен. ССО. Ярса пусмассерен çĕнĕ япала. На каждом шагу новости. N. Эпĕ ăçталла ярса пуснине искерсе (наблюдая) çӳретĕн. Альш. Пурте çывăрса кайсан, ку хĕр тăрат, тет те, çав каччи текенни çине пуссах тухса каят, тет. Алших. Çулçине татса ил те, урупа ун çине пус. N. Пĕрре слон çиленнĕ те, хăй хуçине урипе пуснă. N. Мăн кĕрнӳкерĕ çак такмакне каласа пĕтериччен, ытти туй халăхĕсем пурте мăн-кĕрнӳкер хыçĕнче умлă-хыçлă тăрса, тепĕр ура çине пусса, пуçĕсене пĕшкĕртсе, ташласа тăраççĕ. Сюгал-Яуш. Эпĕ, шыв хĕрне çитсен, нумайччен пусса çурерĕм. Ск. и пред. 103. Пĕр пуçĕнчен хыр каска тӳртне пусса кĕмешкĕн (вместо приступка или ступеньки). || В перен. зн. Никит. Михали пилĕке пуснă. Михаилу пошел пятый год. ТХКА 13. Ман ывăл ача кăçал кĕркунне вунă çул тултарчĕ, вунпĕр çула пусрĕ. Изамб. Т. Ватăлтăм ĕнтĕ, хĕрĕхе пусап та (старухой стала). N. Çавăнтан кайран тăватă кун иртсе пиллĕкĕмĕшне пуссан (на пятый год)... || Приклеивать. N. Прошенисене пусма илекен маркă укçине, тата урах та тӳрех пуçтарман укçана косвенный налог теççĕ. || Прикладывать. Скотолеч. 16. Урнă йытă çыртнă вырăна хăвăртрах тимĕр хĕртсе пусас пулать, е вĕри кĕлпе пусас пулать. N. Вăл (уж) сăхнă вырăна ĕмме те, тимĕр хĕртсе пусма та кирлĕ мар. Ой-к. Вара хай карчăка хĕртнĕ тимĕрпе чĕлхинчен пусрĕ те, çаклатса лартрĕ. || Приложить (ладонь). N. Аллине кăмака çумне пусса илчĕ. Приложил ладонь (лапу) к печке. N. Аллине тӳнĕ пур çине (на толченый мел) пусрĕ те, пĕрене çумне пусрĕ. || Приложить руку, подписаться. N. Ку хут çине алă пуснă. Эта бумага подписана. N. Çак укçана илтĕм, тесе, алă пуснă. || Покрывать. Трахома. Малтанах куç шăрçи çине кăвак йăлхах (пленка) пуса пуслать. N. Тар пусасран хăратăп, боюсь, чтобы не покрыл пот. Альш. † Кĕмĕлех те çĕрĕ пысăк пулмас, унăн куçĕсене тар пусмас Юрк. Вĕсем çине тăпра, тусан пуснă пирки, курăксем ешерсе ӳсеççĕ. N. Мĕскĕн тумтирĕ хутламĕсенче тусан пусни паллă мĕн. Ib. Хуйхăлă чĕрене çу пусмĕ. || Заносить (о снеге), завалить. N. Малтан тухса кайнă чухне пĕр çын çуртне пĕтĕмпе юр пусса кайнине (что завалило) курчĕ, тет. N. Пӳрте юр пусса (хупласа) илнĕ. || Одолевать. Альш. † Кĕркуннехи уçăма турă (гнедой) ут пусĕ малашне. Каша † Ай-хай тăванăмсем-çунатăмсем, çичĕ ют пусрĕ, тесе, ан калăр. Ачач 80. Выртатăн, выртатăн та, хĕвел ăшши пусса çитернĕрен, çавăнтах акă питĕ тутлă... тутлă ăйхăпа çывăрса каятăн. ГТТ. Этемме хĕвел пуснине, уйăх пуснине куратпăр. N. Улăп пусни. С.-Устье. Вара патша ывăлĕ калат: анчах пăхса лараттăмччĕ, ыйхă хытă пусса килчĕ те, çывăрса карăм, тет. Шурăм-п. Тумтире е ӳт-тир çине пыйтă пуссан, инкек пулать. Якейк. Ĕçе-ĕçе кăсене сăра пуса пуçларĕ (стали пьянеть). ГТТ. Килте хура кушак пулсассăн, хура чăхă пулсассăн, тăшман (враг) пусаймас, тет. Зап. ВНО. Анана арăм-ути пуснă (пусса кайнă). N. Пĕтĕм çырмана хăва пусса çĕнтернĕ. Сред. Юм. Мана паçăр ӳсĕр чистиех посса çитнĕччĕ, халь толта çӳрекелерĕм те, пăртак орăлтăм. N. Икĕ çырма хушшине çырла пусса çĕнтернĕ, ай люли; пирĕн ялсен хĕрсене, ай люли, укçа пусса çĕнтернĕ. N. Ун пек чух тирпей кирлĕ, унсăрăн чир чĕр те пусса илме пултарать. N. Карташне (кил-картине) пĕтĕмпе курăк пусса илнĕ. || Обмакнуть. Пшкрт. Юрк. Тиркĕ хĕрринчи пăттине кашăкпа ăсса илсе, çу куçне пусаççĕ, унтан çулă пăттине çăвара хыпса çиеççĕ. N. Посса пар, обмакни (это перо в чернила) и дай мне. || Употреблять насилие. ЧП. Тĕвик-тĕвик текерлĕк, тӳсе çиме юрамасть; ӳснĕ-ӳсмен хĕрсене пусса илме юрамасть. Ib. † Пулнă-пулман урпана пусса вырас ан пулăр. Изамб. Т. † Шав-шав урпа пулмасăрах пусса вырăс мар. || Нашивать. Альш. «Тевет» — умра вуншар, çирĕмшер пуслăх кĕмĕл икĕ ĕрет, тата шăрçа пуснă. Микушк. Ăна хăмачăпа пир çине пусса тăваççĕ. || Удерживать. N. Хыснашăн пусса юлакан укçа (объяснение косвенного налога). || Ставить. Чотай. † Ору айне покан пос, чавсу айне çытар хор; покан посан тийиса сохăр-вĕтрен ан полтăр. (Свад. п.). || Валять (сукно). Изамб. Т. Тĕртнĕ тăлана пусасçĕ. V. S. Çăмран пусса тунă япала. Сред. Юм. Тăла пôсать, чăх пôсать, ура пôсать. Ib. Пôсса çитет поль ĕнтĕ ко тăлана: кĕрессе те нăмай кĕнĕ, тачкаласса та тачкалнă. Пора перестать валять (толочь) сукно, ибо оно достаточно укоротилось и стало толстым. Баран. 162. Хĕрарăмсем... кошмасем пусаççĕ, палассем тĕртеççĕ. || Сидеть на чем, высиживать (о наседке). Тораево. Пĕр çын тĕрне çăмарти тупнă, тет те, ăна пусса ларать, тет. БАБ. Чăхă тавраш, хур-кăвакал тавраш пусма сивĕнсен, каллех пустăр, тесе, татах юман кăмпине тытăнаççĕ. ЧС. Сĕрен ачисем кĕнĕ çĕре, сакă çине кĕççесем, минтерсем сарса хураççĕ. Ăна, чăххи пусма лартăр тесе, сараççĕ. Бюрганский. Кăçал, тен, сан телейпе-и, чăхсем пит ырă пуса-пуса кăларчĕç. N. Пусма ларнă хур. Орау. Хăш-хăш кайăксем (шăнкăрч) пусма ларнă чухне, ами кайсан, ун вырăнне йăварра аçа ларать. Некоторые птицы насиживают гнезда попеременно (самец и самка). Якейк. Пирн виçĕ чăхă посса лараççĕ, темле пăрахтарас, шыва чикес поль. N. Чăх пусма ларнă. Орау. Хурсам пусма лара пуçларĕç (стали садиться), курнать. N. Курак ларать йăвара çăмартине пусса. || Настигать. ЧС. Вăрманта-мĕнте, çăмăр-мĕн пусас пулсан, йăвăç айне ан тăрăр. || Грабить. Пшкрт. Кĕлет ăшне хорак посса токса (подломали). || Крыть, топтать (о птицах). Орау., КС. Алтан чăхха пусать. Б. Олг. Атан чиппе (курицу) посать.

пусăм

(-зы̆м-), ступень. Акул. в. † Пӳрт ум картлашки пусăмне эпир пусмасăр, кам пусас? || Шаг. Беседа. Кунта ырă ĕпир, пĕр-икĕ пусăм кайсанах пиртен усал çын та çук. || Ширина. Чутеево. Пĕр пӳрне пусăмĕ, ширина одного пальца (мера длины); ик пӳрне пӳсăмĕ. || Выводок цыплят (утят и др.) Ст. Чек. || Кусок (сукна). СТИК. Пĕр пусăм тăла, один кусок сукна. Тюрл. Пĕр посăм тăла посрăмăр.

арлан

(арлан), cricetus fr., хомяк. Череп. Арлан. Хирте пăрçа ани çинче пурăнат, шăтăкне кукăр-макăр тăват. Хура арлан пулат, хĕрлĕ арлан пулат. Хура арлан хаяртарах (злее). Вĕсем иккĕш те йĕке-хӳре пысакăш. Вĕсем хытах xупаççĕ. Турх. Арлан. Сăрă, каçанĕ тăрăх (вдоль спины) хура йĕр анат. Аяккисем хĕрлĕ, хырăм-айĕ шурă, карланки айĕ хура. Вăрçтарсан, пит хаярланат, вăрçат: ăррр! тет. Çăварĕ пысăк карăлат, сарлака. Тырра çăварне тултарса илсе каят. Хӳри сурăхăнни пек, ури лапки шурă Н. Карм. Арлан, хире акнă тырра çиет. Хомяк ест посеянный в поле хлеб. Питушк. Арлан — кушак пак, пысăкки йытта та парăнмасть. Хомяк бывает величиною с кошку. Большой не поддается и собаке (ошибка?). В. Олк Арлан тăпра-шне алтса кĕрет, кошакран [нумай] пĕтĕкрех (кĕрентерех). Хомяк — животное поменьше кошки, живущее в земле. Тюрл. Арлан пăрçана çĕклет, кăкăрĕ шорă. Хомяк таскает горох. На груди белое пятно. Чушеево. Арлан — хомяк; рыжий; под брюхом черное; е крысу; хвост короткий; сердитый. Н. Седяк. Арлан. Хирĕçекен, çапăçакан кайăк; кутăн, кляузный çынна та арлан теççĕ. Хомяк — драчливое животное; также называюг и кляузного человека. СТИК. Арлан пек харкашат. Злится как хомяк. Так говорят о маленьких детях, ругающихся со взрослыми. Сред. Юм. Арлан пик. Пĕтик çын пит вăйла, õсал пõлсан, çапла калаççĕ (вариант: пĕчик çын вайла, õсал пõлсан, çапла калаççĕ). Точно хомяк. Так говорят о маленьких и при том сильных и злых людях. Тюрл. Арлан пек вăрçать. Злой, как хомяк. Зап. ВНО. Арлан пек хăрăлтатса тăратăн! теççĕ. Говорят: «Ты хрипишь как хомяк!» || Некоторые называют этим им. крота, но это, повидимому, ошибка.

арман

(арман), molat, moletrina, мельница. Мельницы бывают: ал-арманĕ, аларман, mola manuaria, ручная мельница (см. на своем месте); шыв арманĕ, шыв армань, шыв-арман, molae aquariae, водяная мельница; çил арманĕ, çил армань, çил-арман, molae, quae venti impetu versantur, ветрянка; кĕрпе арманĕ, molae, quibus grana frumenti a tunicis separantur, круподерка; лаша арманĕ, quae iumentis, вут арманĕ, quae vi vaporis versantur, паровая мельница. Тоскаево. Арман виçĕ терлĕ пулать: кĕрпенĕн, шыв арманĕ тата çил арманĕ. N. Пирĕн арман талăкра (= тавлăкра) икçĕр пăт тырă авăртать. Наша мельница мелет 200 пуд. в сутки. {{anchor|DdeLink6182591829761}} N. Эп тырра хамăр армана кăлартăм. Я вывез хлеб на свою мельницу. Альш. Арманта вырăссем вырăсла калаçаççĕ. На мельнице (были) русские, (которые) говорили по-русски. Изамб. Т. Инçе ан кайăр, вырăс арман айне лартма илсе кайĕ (стращают детей). N. Хватлă çилте арман ямаççĕ (не пускают в ход). N. Арманта тырă нумай, халях черет тивес çок. N. Аслатте калани. Етĕрне уесĕнче, Упи вулăсĕнче, Алмач ятлă сала пур. Çав Алмач арманне лартма пуçланă чух, чи малтан, ĕçе пуçличчен, шыв хĕрне вешник умне тăваткăл шăтăк авăлтрĕç, тет. Шăтăк тĕпне çынна лармалăх çĕртен пукан пек хăварчĕç, тет. Шур хăва тĕммисем панче пĕр ача юрăсем юрласа ларать, тет. Вăл ачана Хапăс вăрманĕнчен вăрласа килнĕ, тет. Шăтăкне чавса пĕтерсен, ку ача çине пĕр çăкăр çакрĕç, тет. Тата шăтăка пĕр алтăр шыв хучĕç, тет. Вара çав ачана шăтăка лартрĕç, тет те, çиелтен çĕрпе витсе хучĕç, тет. Ку: шыв арманĕ ан татса кайтăр (scr. кайчĕр), тесе, хураччĕç, тет. Халь çын вырăнне кушак чунĕ е чăхă, чунне хураççĕ, тет. (Çĕн-ял старикки Симян. 3—V—1923 г.). Ст. Чек. Армана шыв илнĕ (или: урапана шыв илнĕ). Мельнаца в подпруде, т. е. подтоплена. О. Захаров. Кĕрпе арманĕ. Кĕрпе арманĕ икĕ пая уйрăлать: 1) лаша çаврăнаканни 2) лаççи. Лаша çаврăнаканнин варрине тăваткăл шăтăк тăваççĕ. Çак шăтăк варрине пысăк вал (1) тăратса хураççĕ. Тăракан валăн аял пуçне, вĕçне пĕр шите яхăн хăварса, шăллă урапа (4) кĕртсе лартаççĕ. Çӳлерех, вăл ăшне турта (2) лаша кăкараканни (3) кĕртсе хураççĕ. Тăваткал шăтăк урлă, валăн лаç енне, йываç хураççĕ, çак йывăçа пуçелĕк (20), теççĕ. Çак пуçелĕк çине вал хураççĕ. Ку валăн тепĕр пуçĕ лаçра тепĕр пуçелĕк çинче выртать. Выртакан валăн лаша çаврăнаканнинчи пуçне, пысăк урапан шăлĕсем тĕлне, ултура, урăхла штĕрнек (5), кĕртсе хураççĕ. Выртакан валăн лаçри пуçне, вĕçне пĕр аршăн хăварса, шăллă урапа (7) тăхăнтарса хураççĕ. Лаçри урапан çурри шăтăкра тăрать. Шăтăк тăрăх, урапан шăлĕсем енне, валăн çӳл енне, йывăç хураççĕ. Ку йывăçăн пĕр пуçĕ (19), чула улăхтарса антараканнине (18) пăркаласан, çĕкленет те, анать те. Çак йывăçăн вăта çĕрне тимĕр йĕке (9) тăратса хураççĕ. Йĕке çине, урапан шăлĕсем тĕлне, ултура (8) тăхăнтарса хураççĕ. Çӳлерех парапан (10) ăшне, йĕке çумне вĕркĕç тăваççĕ. Йĕкен çӳл вĕçне тĕпек тăхăнтараççĕ. Тĕпек çинче çиелти чул выртать (11). Аялти чул шăтăкне, йĕке тавра, сӳспе питĕреççĕ. Çӳлти чулăн шăтăкĕ тĕлне, пĕрме (14) айне, сыпка (13) çакса хураççĕ. Пĕрмене икĕ кашта çине çакса хураççĕ. Тĕш, хывăх саланса ан кайтăр, тесе, чулсем тавра кăшкар (12) тăваççĕ. Кăшкар ашĕнчен валак (15) тухать. Валак хывăх тухаканнин (16) ăшне кĕрсе пĕтет. Хывăх тухаканнине парапан çумне вĕçĕпе çыпаçтарса хураççĕ. Хывăх тухаканни тĕлĕнче парапан уçă. Хывăх тухаканни айĕнче лар (17). Лаша çавранаканнинче пысăк урапана, штĕрнеке, выртакан валăн пайне хăмасемпе витсе хураççĕ. Лашана туртана кӳлсе çавăрсан, тăракан валпа пĕрле пысăк урапа çаврăнать. Пысăк урапа шалĕсемпе штĕрнеке лексе выртакан вала çаврать. Выртакан валпа лаçри урапа çавранать. Лаçри урапа, шăлĕсемпе ултурана лексе, йĕкене çаврать. Йĕкепе пĕрле вĕркĕçпе çиелти чул çаврăнаççĕ. Сыпка çумĕнчи патак, çиелти чул шăтăкин хĕррине лексе чул çаврăннă май чĕтрет те, сыпкана чĕтретсе, пĕрмерен сыпка витĕр пăрие чул шăтăкне юхтарать. Чул шăтăкĕнчен пăри, икĕ чул хушшине пулса, икĕ пая уйрăлать: пĕр пайĕ тĕш пулат, тепĕр пайĕ хывăх пулать. Тĕшпе хывăх, чулсем хушшинчен тухсан, валак тăрăх хывăх тухаканнине юхса анаççĕ. Хывăх тухаканнинчен хывăх, парапан ăшĕнчен вĕркĕç вĕрнипе, хăй çулĕпе лар хыçне вĕçсе тухса каять; тĕш лара сирпĕнет. Кĕрпе тăвас тесен, тĕше тепĕр хут авăртаççĕ. Изамб. Т. 4° Çил арманĕ. Çил арманăн пури ултă пичетнирен ытла пулмас. Хăш-хăш арманăн лаççи пулат. Арманăн çунчĕ тăваттă, улттă, саккăр, вуннă пулат. Çуначĕсем вала çавăраççĕ. Валăн вăта çĕрне пит пысăк урапа тăхăнтартнă. Ул урапан хĕрринче шăлсем пур. Ул шăлсем йĕкенĕн çӳл тăрринчи улт-урапана лекет. Йĕкенĕн аял пуçĕ ухвачĕ чулăн шапине лекет. Çил-арманта пĕрре те иккĕ те чул пулать. Тырра арманта пĕрмене хываççĕ. Унтан тырă, чул айне юхса анса, çăнăх пулса, лара юхса тухать. Чул çĕклекеннипе армана хытă кайсан пусараççĕ. Çаплах çăнăха вĕтĕ те шултăра та тăваççĕ. Армана çиле хирĕç тăвас тесессĕн, хӳрипе пăраççĕ. Арман çулне такçапа тăкаççĕ. Ветряная мельница. Сруб ветряной мельницы бывает не болле шести погонных (печатных) сажен в вышину. У некоторых мельниц бывает амбар (нижний сруб). Крыльев у мельницы бывает четыре, шесть, восемь и десять. Крылья вертят вал. На средину вала надето огромное колесо. На краях колеса зубцы. Эти зубцы задевают за шестерню, находящуюся на верхнем конце веретена. Нижний конец веретена вставлен в порхлицу. Ветряная мельница бывает об одном и о двух поставах. Хлеб на мельнице сыплют в ковш: оттуда хлеб сыплется под жернов, обращается в муку и попадает в ларь. Если мельница мелет чересчур быстро, то, чтобы замедлить ее ход, подымают подлегчину. Ею же пользуются и для того, чтобы смолоть муку помельче или покрупнее. Чтобы поставить, мельницу против ветра, её поворачивают правилом. Жернов насекают насекой. Альш. Арман айне çын тытса янă. Тĕрлемесре пĕр çын виçĕ лаши-мĕнĕпех çухалнă. Елшелсем вăрмана кайма хăранă çавăнтан. Арманта темĕн те пур: армана хăйне усал туса панă, арман мелникĕсем çавăн пек усалпа пĕр майлă çынсем. Самай ăсти чĕлхе пĕлет: çавăнпа усалсемпе килĕштерет. Армана тусанах, айне çын ямасан, авăрмас: усал çын чунĕпе улăштарат; ăна пĕр-пĕр çын чунĕ кирлĕ. Под (вновь построенную) мельницу пускали (в виде жертвы) человека. В с. Тюрлеме один человек пропал (таким образом) вместе с тройкою лошадей. По этой причине альшеевцы боялись ходить в лес. На мельнице можно встретить самые страшные вещи: и самую мельницу устроил чорт, а мельники — это люди, которые действуют заодно с чортом. Наиболее искусные из них знают наговоры (заклинания) и потому и живут в мире с чертями. Если построишь мельницу и тут же не опустишь под нее человека, то она не будет молоть, потому что чорт берет за нее взамен человеческую душу: ему нужна человеческая душа. Чуратч. Çавалта хăш-хăш арман айăнче усалсем пурăнаççĕ. Вăсене çур-кунне, кĕр-кунне тата çула, ялан пĕр вăхăтра, эрех ĕçтермесессĕн, усалсем арман пĕвине татса яраççĕ. Тата хăш-хăш çын арман айне, арманне лартнă чух, ача чĕрĕлех лартаççĕ. Под некоторыми мельницами на р. Цивиле живут черти. Если весною, осенью и летом, всегда в одно и то же время, их не попоят пивом (т. е. не совершат им возлияний), то они прорывают мельничную плотину. Также некоторые люди при постройке мельницы опускали под нее живого ребенка. Н. Седяк. Араан кĕлетĕнче сăра курки пек пĕр куçлă шуйттан пур, теççĕ; арман шуйттанлă пулать, теççĕ. Çĕрле чарнă армана авăртать, теççĕ. Говорят, что в здании мельницы обитает одноглазый чорт, с глазом величиною с пивной ковш, и что таким образом на мельницах бывают черти. Говорят, что он (т. е. одноглазый чорт) мелет ночью, пустив в ход остановленную (мельником) мельницу. Мшушк. Чăвашсем арманта шуйттан нумай пуранать, теççĕ, ăна çĕрле авăртакансем кураççĕ, тет. Пĕр çын çĕрле арман авăртнă, тет; вăл вăхăтра арман хуçи Хĕлип ятлă пулнă, тет. Арман авăртакан çур-çĕр çитес чух армана çăнăх катма кĕнĕ, тет. Арман чул çинче пĕчиккĕ, шур сухаллă старик ларать, тет; арман чулĕ тапах чарăннă, тет. Ку çын хăранипе арман хуçине калама чупса кĕрсе кайнă. Хĕлипĕ, вăл сăмаха илтсен, пĕрре те хăрамасăр, мăкăртатса тухать, тет: татах тухса ларнă пуха (i. q. пулĕ-ха), çапла ларакан-ха вăл, тесе. Иккĕш те юнашар утса пыраççĕ, тет, анчах хăйсем пынă чух чул çинче нимĕскер те çук, тет, чулĕ типерех авăрса ларать, тет. Чуваши говорят, что на мельнице живет много чертей. Это видят те, кому приходится молоть ночью. Один человек молол ночью хлеб; хозяином мельницы тогда был некто Филипп. Когда помольщик пошел около полночи на мельницу, молоть муку, он увидал там маленького белобородого старичка, сидевшего на жернове, который вдруг перестал вертеться. В страхе помольщик побежал в избу, чтобы сообщить хозяину мельницы о том, что он увидел. Выслушав его, Филипп ничуть не смутился и только пробормотал, выходя из избы: «Опять, поди, он вышел; он всё так выходит и садится (на жернов)». Тут они пошли на мельницу, идя рядом и не отставая один от другого, но когда они пришли, то на камне уже никого не было, и он молол (versabatur), как надо быть, по прежнему. Курм. Уй варринче ухмах арам ташлĕ. (Арман). Среди поля пляшет сумасшедшая баба. (Загадка: ветряная мельница). Собр. 278°. Арман патне вĕреннĕ йытă унтах вилет, теççĕ. Собака, привадившаяся к мельнице, там и околеет. (Послов.). Альш. † Çил арманĕ пурасан, ыраш пулмас, тиеççĕ. Говорят, что если срубить ветряную мельницу, то не будет родиться рожь. (Отклик старнного предразсудка). || Имен. Вăл пуш армана-кăна авăрат = тăвас çук япала çинчен калаçат. Он попусту мелет (болтает). || His sequuntur appellationes partium , per litteras digestae, ipsius vocabuli арман nulla ratione habita. Adduntur numeri, qui ad simulacra peryimemt, quae extremo libro adiicintur. Notis etiam quibusdam usas sum: pro шыв арманĕ Ш. posui, pro кĕрпе арманĕ К, pro çил армане А. Omnes quae hic desidersbuntur voces alio loco quaerendae sunt. Ниже следуют в азбучном порядке названия отдельных частей арман и относящихся сюда предметов. В составных названиях слово арман при распределении слов во внимание не принимается. Номера при названиях и в тексте указывают на соответствующие части чертежей, которые будут помещены в конце выпуска. Номенклатура, не вошедшая в настоящую статью, будет приведена в соответствующих местах Словаря. Сокращення: Ш — вод. мельн., К — обдирка, А — ветрянка. Неизбежные неточности и неполнота объясняются малою ознакомленностью составителя с мукомольным делом, а также недостаточностью материала.

арпа-тĕрпе

(Альш. арба-т̚э̆э, Сред. Юм. арба-т̚э̆э), nom. frumentorum quo frumentorum purgamenta minutiora comprehen-duntur, мякина вообще. || Homo haud magni pretii, homo nihili. Переносно, человек, не стоющий внимания. Сред. Юм. Çавăн пик арпа-тĕрпе те сана çын шõтне шõтламас та, кули ыттисем шõтлĕç. Если уж такая дрянь, и та не считает тебя (тебя относится к говорящему, = меня), за человека, то разве будут считать тебя за такового прочие? Ib. Çавăн пик арпа-тĕрпесĕм те пырса канçĕрлеççĕ (= кансĕрлеççĕ) те, кули пõласраххи канçĕрлемĕ! Есла уж такая дрянь приходит и беспокоит, то другие, более заслуживающие внимания, и подавно!

Арслан

(арслан) , i. q. Арăслан, nom. pr. viri pag. agrique ab eo possessi, личн. яз. имя мужч., а также и назв. поля, которым он владел. Н. Тиньг. Арслан — уй ячĕ, ялтан çухрăм çурăра. Арслан тесе, вăл уя Арслан ятлă çын тытса пурăннăран каланă. Арслан — назв. поля, находящегося в полуторе версте от деревни (Новой Тиньгешевой, Шуматов. в. Ядр. у.) и получившего это название от имени некоего Арслана, который когда-то владел им. То же имя в Ст. Чек.

арçын

мужчина. См. ар-çын.

асăн

(азы̆н), reminisci, recordari, вспоминать, поминать, упоминать. Якейк. Эп виçĕм çол ĕçтернине кĕрӳ халь те асăнать. Ib. Мана онта кам асăнакан полĕ? Кто, поди, меня там вспоминает? (или вспомнит). N. † Кайăк хур каят картипе хăмăш кӳлне ясăнса. Ах, тетеçĕм (тетеçĕм)! эсир каятăр ушкăнпа, атте килне асăнса, эпĕ юлатăп пĕчченçи çичĕ-ют килне асăнса! Дикие гуси летят вереницей, памятуя об озере с камышом. Ах братец (братец)! Вы отправляетесь гурьбой, намятуя об отцовском доме, а я остаюсь одна в чужом доме, памятуя, что я теперь уже в чужом доме, чужая! Сред. Юм. Асăннипе самай пõлтăр. Пõр япалана каçта туса пĕтерен, кăшĕ тăта асăннипе самай пõлччăр. (Об иной вещи хорошо, если и поговоришь только). Череп. Асăннипе иртĕ. Пройдет упоминанием (т. е. дальше разговоров дело не пойдет). Янш.-Норв. Анне кăмăлĕ çемçе кăмăл: асăнсан та йĕрет, асăнмасан та йĕрет. У мамы мягкое сердце: она плачет и тогда, когда вспомнит, и тогда, когда не вспоминает (бессознательно). (Хĕр йĕрри, из плача невесты). Ст. Чек. Асăннă — ака кӳлнĕ, тет. Как вздумал, так и за плуг. (Послов.; говорится неодобрительно о том, кто вздумает о чем-нибудь и сейчас же захочет выполнать свое намерение, не соображаясь с обетоятельствами). N. Сана асăннипе ал тытатăп. Жму твою руку, вспоминая тебя. || Memoriam alicuius cum caritate usurpare, поминать добром. Ст. Чек. Пирĕн ял-йышсем халĕ те сана асăнаççĕ. Наши деревенские до сих пор вспоминают о тебе. || При перемене интонацои та же фраза может иметь и дурное значение («поминают лихом»)]. Ст. Чек. Эп сана манмăп, асăнăп мана кăпла телейлĕ тунăшăн. Ib. Икерчĕ пĕçерсен, пирĕн анне калаччĕ: асăнса килекен çисе кайтăр, курайман хапхумĕнчен (= хапха умĕнчен) çаврăнса кайтăр. Когда мать пекла блины, она (всегда) приговаривала: «Поминающий добром пусть приходит и поест (этих блинов), а ненавидящий пусть повернет от ворот назад и уйдет. Ст. Айб. † Ай-хай савнă тусăм, хура куçăм! асăнать-ши пире курасшăн? Милый черноглазый друг! есть ли у него (нее) желание, стремится ли он (она) повидаться с нами? || Iniquo animo recordari. Также поминать лихом. Т.-И.-Шем. Умăнта пултăр, сĕт кӳле пултăр; эпир асăнатпăр, эсир ан асăнăр. Да будет это (т. е. поминальные яства) перед тобою молочным озером; мы вас поминаем, а вы нас не поминайте лихом. (Из поминального обряда «автан сăри»). Байгл. Эпир сана асăнатпăр, эсĕ пире ан асăн. Мы тебя поминаем, а ты нас не поминай лихом. (Из «нумилкке юрри», поминальной песни). Fontes I, 12. Ибрахим кĕрсенех, Тĕнче-çăвар тăрса ларчĕ, тет те: тархашшăн ан вĕлер, Ибрагим! ӳлмĕрен эпĕ сана асăнмăп, эсĕ мана ан асăн, терĕ, тет. Как только Ибрагим вошел в избу, Всемирное Хайло встало, село и говорит: «Ради бога не убивай меня, Ибрагим! С этих пор ни я не буду поминать тебя лихом, ни ты меня не поминай!» || Nomine appeilare alqm. De sponsa dicitur, quae prodiens inchortem omnes, quos ipsa diligit, nominatim appeilare solet, flebilibus modis de sorte sua querens. Также говорится о невесте, когда она выходит на двор и причитает, упоминая имена любимых ею лиц и угощая их пивом. Эй при этом дают и деньги в ковш. Череп. Сред. Юм. Качча каякан хĕр асăнма, тõхнă. Невеста вышла на двор «поминать». Ib. Качча каякан хĕр мана асăнчĕ. Невеста «помянула» в причитании мое имя (и дала мне пива). N. Хĕрĕ те кама хирĕç пулать, кураканне-пĕр асăнса йĕрет. || Deos nominatim appellare (de iis dicitur, qui rei divinae operantur). Также благоговейно произносить имена божеств во время жертвоприношений и молений. N. Алă çусан калать: «турра асăнар!» тет. Вымыв руки, он говорит: «Помолимся богу»! («помянем бога»). Сиктер. Хура халăх асăнать çичĕ тĕслĕ тыррипе, ачи-пăчипе, чӳ-ӳк (т. е. чӳк, producta voce, протяжно) — çырлах! Честный (трудовой) народ поминает имя твое (т. е. божие) и вместе с своими детьми приносит тебе жертву семью родами хлеба. Ib. Хăй вара çĕлĕкне хул-хушшине хĕстерет те, çапла каласа кĕле тума «тытăнать: «пӳлехçĕ, çырлах (scr. пӳлĕхçĕ-çырлах), пуснă шурă вăкăрăмпа (scr. вăкрăмпа) чӳ-ӳк... (h. е. чӳк, producta voce, протяжно) çырлах. Килĕшпе, ачам-пăчампа, выльăхăм-чĕрлĕхĕмпе пӳлĕхçĕ, чӳ-ӳк, çырлах», тесе ӳксе пуççапать. Ун хыççăн пурте: «ырă чӳк-кĕлĕ пӳлĕхçĕ хапăл ил», тесе, ӳксе пуççапаççĕ. Асăнса ларса, çиеççĕ те, киле пуçтарăнса таврăнаççĕ. А сам кладет шапку свою под мышку и так молится: «Определитель, помилуй! С зарезанным белым быком, приняв жертву, помилуй. Со всем своим домом и с домочадцами, со всей скотной, молим тебя о помиловании». Товоря это, молящийся кладет земной поклон, а за ним и остальные поклоняются, говоря: «Определитель, прими святую жертву!» Потом, благоговейно, памятуя о божествах и произнося их имена, садятся и едят, а затем, собравшись, возвращаются домой. Чхĕйп. Вара пурне те асăнса (scr. ассăнса) пĕтерсен, юмăçне ĕçтерсе, укçа парса, усатса, лашана килне еçнĕ (и q. леçнĕ, scr. йĕçне). Вара ун хыççăн кил-хуçи, ăçта асăннă (scr. ассăнă), унта нухратсам пăрахса çӳренĕ. Потом, помянув всех, накормили жреца (юмăç) и проводили его домой на подводе. Затем после него хозяин дома, по тем местам, где обитают духи, упоминавшиеся в молитве, побросал нухраты. || Parentare, поминать покойников. Нюш-к. Авалхи çынсем ӳкçисе (= укçисене) хунă чухне: е çынна вĕлерсе, е лаша-мĕн пусса асăнса çиекен-çиç илтĕр çак укçана, тесе, хунă пулать вара. Старинные люди, когда зарывали свои деньги (клады), то заговаривали так: «Пусть доищется этих денег только тот, кто убьет человека или принесет с молитвой в жертву лошадь, вспоминая положившего (т. е. произнося: «умăнта пултăр») и имея ввиду сказанное им заклятие». Шихазаны. Анне каларĕ: Пĕрре кĕрсĕра каç (накануне осенних поминок) хамăр пăяхамсем патне ваттисене асăнма кайса килтĕмĕр.... Мать моя сказала: «Однажды, накануне осенних поминок, мы съездили к деверю (точнее: «в дом старшего брата моего мужа») на поминки. || Alqd faciendi consilium inire. Также вознамериться сделать что-либо. Такмак 2. Асăннă кун тухаймарăмăр, тухнă кун çитеймерĕмĕр. В тот день, когда мы хотели выехать, нам выехать не удалось; в тот день, когда мы выехали, нам доехать непришлось. || Polliceri, promittere. Также обещать что-либо. N. Çураçнă чух асăннă япаласене, пыла леççе параççĕ. Они привозят им мед и (вообще) те вещи, которые были обещаны при сватовстве. N. Кунта лаша илсе килеççĕ, çураçнă чухне асăннине. Тут приводят лошадь, обещанную при сватовстве. Требн. 81, 14. Вĕсене ху пама асăннине илме тивĕçлĕ тунă. || Vovere. Говорится о религиозном или суеверном обещании или обете. Ч. С. Вара аттесем: Митрие чĕрт, чĕртсен, чӳк тăвăпар, тесе асăна пуçларĕçĕ. Тогда мой родители стали давать обещание принести жертву, если он исцелит Дмитрия. Ib. Пĕр асăннăскер (у др. асăннăскере) тăвас пулĕ; пĕр асăнсан, тумасан, юракан мар. Раз дан обет (принести жертву), то, я думаю, надо его исполнить; иначе нельзя. Макка 224. Унпала та черĕлмесен, юмăç мĕн калать, çавна тума тытăнать. Напр., юмăç хушăть вĕсене если вăсем хăйсен киремечĕсене туса, т. е. чӳклесе, пĕтернĕ пулсан, пирĕн святой çĕрсене асăнма хушать. Çапла асăнса хурсан, вăхăт çитет кайма. Çав святой ячĕпе така пусать и т. д. Если больному не поможет и это, то он прибегает за советом к йомзе. Напр., если они уже принесли жертвы всем своим киреметям, то йомзя советует ему дать обет посетить наши святые места. После такого обета наступает время его выполнения. Он закалывает в жертву этому (sic!) святому барана и т. п. КС. Кил-ăш-чиккинче (к’ил’ы̆шч’ик’к’ин’џ̌э) пĕр-пĕр çын чирлесен, укçа асăнса хураççĕ. Если в семействе кто-нибудь захворает, то кладут на определенное место деньги, давая при этом обет купить на них свечку тому или другому божеству. Сред. Юм. Асăнса хõнă õкçа. Кĕлле аяккалла (Ишеке, Хõсан хыçне) каяппăр, тесе, асăнса õкçа илсе хõраççĕ, çавна çапла калаççĕ. Деньгами, отложенными с обещанием, называются деньги, которые откладывают куда-либо, давая обет сходить на дальнее богомолье, напр. в Ишаки или на Пустынь. СТИК. Асăнса пĕрене çурăкне укçа хутăм (с определенной религиозной целью, с назначением, с ожиданием чего-то). Ст. Чек. Пытарнă укçана епле шыраса алтса тупмалла? — Йăтă, така, кăвакал, ĕне, кулачă. — «Кам та кам, мана, асăнса, така (е урăх япала, мĕн каланă хăй) çимесĕр ан тупайтăр» (т. е. пусть только тот отыщет зарытый мною клад, кто съест назначенную мною вещь, помянув меня). N. Ăста асăннă, çавăнта нухратсам пăрахса çӳренĕ. Ходили и бросали нухратки там, где они дали обет (принести пожертвование). Изамб. Т. 28°. Масар çине шыв сапас, тесе, асăнсанах çумăр хăпарать. Не успел он высказать обещания полить водою кладбище (во время засухи), а уж собирается дождь. Ст. Чек. Микула кĕллине кайма асăнтăм та, куçăмсем тӳрленчĕç. Я дал обет сходить к Николаю (в Промзино), и глаза у меня поправились.

асăрхакала

(азы̆рhакала), verb, frequent, a praec. V, derivatum, учащ. ф. от арсăрха. Хыпар. 1906, № 39. Ку ахаль мар, тесе, кам вĕрентнине шыра пуçланă. Асăрхакаласан — виçĕ çын тупнă. (Начальники), думая, что это не спроста, приступили к розыскам и после некоторого расследования нашли троих.

асту

(асту), meminisse, reminisci, animadvertere, notare, помнить, вспомнить, припомнить, замечать, обращать внимание. Шевле. Ăна халь хам та тĕлĕкри пек-çиç астăвап. Якейк. Эп халь ĕлĕк пĕре шăва кайнине астуса илтĕм. Ib. Йăван пĕчĕк чох пуçтарса çӳренине порте астăваççĕ. Все помнят, как Иван, когда был маленьким, ходил по-миру. Орау. Халь, астурăм ĕнтĕ! Теперь я припоминаю («припомнил»)! Ч.С. Тата нумай сăмахсем каларĕ те, анчах эпĕ пурне те астуса тăмаст (т. е. тăмастăп). Еще о многом говорил он, но я всего не припомню. Макка 206. Ку кĕллине малтан çырма астумарăм, уншăн ан çилен. Я забыл («не припомнил») написать эту молитву сначала; ты меня извини. Изамб. Т. 37. Ĕç патнелле çитнине астумаççĕ те (сисмеççĕ те). Они и не замечают, как наступает рабочая пора. Сред. Юм. Малтан карчăкпа старик ача мĕнле ӳснине лайăх астуса та пăхман. Сначала старик и старуха и не примечали хорошенько, как рос ребенок (т. е. не обращали внимания на его рост). Чăв. й пур. 37. Яхуть икĕ кунччен алтнă, Çимунĕ вăрттăн ялан астăвах тăнă. Ягуть рыл яму два дня; Семен все время, тайком, за ним наблюдал. N. Ас та туман. И не вспомнил; забыл, что надо было сделать. Ст. Чек. Эп, пырсан-пырсан, пĕр шăтăка кая патăм, ку çул çинче шăтăк пуррине ас та туман (или: астуман та). Шел, шел я, и вдруг провалился в яму: совершенно забыл, что на этой дороге есть яма. || Observare, custodire, curare, prospicere alicui, sustentare. Также присматривать за чем, охранять, оберегать, призревать, (кормить, одевать), оказывать поддержку. N. Пĕрре эпĕ вăрмана хуртсене астума кайрăм. Однажды я пошел в лес караулить пчел (пасеку). Псалт. 40, 2. Мĕскĕне, юрлă çынна астуса тăракан (призревающий) çын телейлĕ. Эпир. çур. çĕр шыв 21. Вармана икĕ хуралçă астăваççĕ. N. Алăксене астăвăр. Присматривайте за дверями, (чтобы кто не вошел или не вышел). СТИК. Лашасем астуса тăратпăр. Стережем лошадей (на кормёжке). Толст. Эппин ашака астуса тăр-ха. В таком случае пригляди за ослом. Альш. Леш лашисене астăвасшăн: каясса шухăшлать. Тот хочет посмотреть своих лошадей: собирается ехать. Актай. Амине тытса килтĕмĕр, хамăр уя ятăмăр; ирĕн те каçăн астăватпăр. Мы поймали самку (журавлиху), пустили ее в свое поле и присматриваем (чтобы не улетела, чтобы не задушил волк) и утром и вечером. Ст. Чек. Асту ачана, ан ӳктĕр. Следи за ребенком, чтобы он не упал. || Considerare, обдумать. Альш. Астăвăр унта, епле туйăнĕ. Посмотрите (обдумайте), как найдете сами удобным. (Здесь можно понять и в см. предостережения). || In imperativo positum significat cave, caveie. Пов. накл. этого глагола ставится при других повелительных в значении смотри,-те. Альш. Асту, никама та ан кала. Смотри, не говори никому. Ib. Астăвăр, шыва кайса ан вилĕр! Смотрите, не утоните! Орау. Асту, ан кай унта, хăна хĕнесе пĕтерĕç. Смотри, не хода туда, самого изобьют. Иногда употребл. в подобном же значении и вдругих случаях. Ст. Чек. Асту, вĕсем вĕт сана паллаççĕ. Смотри, ведь они тебя знают. N. Асту сана! Смотри, я тебе (задам)!

астăвасса

(асты̆васса), mea (tua, nostra) memoria, на (моей, твоей, его и пр.) памяти. Якейк. Эп астăвасса Карантăк варăнче çын çĕтсе каймалаччĕ; халь, шырасан та, пĕр йăвăç тымарри топас çок. На моей памяти в Карандыке (назв. оврага). мог заблудиться человек, а теперь, как ни ищи, не сыщешь ни одного корня. Ст. Чек. Эп (эпĕр) астăвасса вăл ĕç пулмарĕ. На моей (нашей) памяти этого не было. N. Эс (эсĕр, вăл, вĕсем) астăвасса кунта вăрман пурччĕ? Был ли здесь на твоей (вашей, его, их) памяти лес? Ч. С. Пирĕн ялта эпĕ астăвассах Пут ятлă çын кушил çĕклет. С тех пор, как я помню, в нашей деревне носит кошель человек по имени Пул. [Также говорят: эп астăвассăма (или: эпĕ астăвассăмра), эс астăвасса, вăл астăвасса, эпир астăвассăмăра]. СТИК. Эп астăвассăмах ватă та, ĕнтĕ эпир те ватăлса килетпĕр. (Он должен быть очень старым, так как) с тех самых пор, когда начинаются мои воспоминания, я знаю его уже стариком; да и сами мы уже становимся стариками. БАБ. Пирĕн ялта ĕлĕк эпĕ астăвассăмра, пĕр тукатмăш каррк пурăнатьчĕ. Прежде, на моей памяти, в нашей деревне жила одна старуха-колдунья.

ас

(ас), dissolute, libidinose, intemperate vivere coepisse; turpiter se gerere; lascivire, развратиться; безобразничать; вести распутную жизнь; шалить. Ст. Чек. Асат ухмаха ернĕ çын: юрлат, ташлат, кăшкăрат, туха-туха тарат. Сошедший с ума безобразничает: поет, пляшет, орет, выбегает (из дома). Кратк. расск. 8. Ак Содомпа Гоморра хули çыннисем пит асрĕç, темĕн тĕрле çылăха кĕчĕç. Смотрите, как жители городов Содома и Гоморры развратились и как они погрязли в грехах. Посл. 18, 4. Вĕсем çав ĕçре эсир хăйсемпе пĕрле асса çӳременрен сиртен тĕлĕнеççĕ те, çавăнпа сире хурлаççĕ те. Ст. Чек. Асаççĕ ку хĕрсем. Эти девки распутничают. Ib. Каччăсемпе аса-аса (или: алхаса-алхаса), ку хĕр пĕтĕленчĕ (забеременела). Ib. Хĕре, хĕр-арăма алхастаракан курăн парсан, вăл асат (у нее является возбуждение). Ст. Чек. Пуçĕнче асас шухăшпа (с развратными мыслями). Требн. 5029. Аскăн (лучше: аскăнлантаракан) юрăсем юрласа, ташласа, асса çӳреместĕн-и? (= не развратничаешь ли?) || Ст. Чек. Шуйттансем асаççĕ пулĕ ĕнтĕ кĕçĕр. Должно быть, сегодня вечером черти разозорничались. (Так говорят во время бури или бурана). БАБ. Вăл (пăсташ) тасатма пуçланă каçхине: чăхсам ларнă çĕре кайăр-ха, вĕçем кăтăклама чарăннă-и (scr. чарăнни)? Чарăнман пулсан, ĕçе тапратмăпăр, терĕ. Вăлсем кăтăклама шуйттансем асма чарăнмасăр (lege: тухмасăр) пăрахмаççĕ, терĕ. Атте чăхсана итлесе килчĕ те: кăтăклама пăрахнă, терĕ. — Апла пулсан, шуйттансем ачи-пăчипех асма тухнă пулĕ, акă эпĕ вĕсене час хам патма пухатăп, терĕ. В тот вечер, когда он начал очищать (дом от порчи), он сказал: «Ступайте ка туда, где (у вас) спдят куры, и послушайте: перестали они кудахтать или нет? Если нет, то мы подождем приниматься за работу. При этом он прибавил, что куры перестают кудахтать лишь тогда, когда черти выйдут безобразничать. Отец сходил, послушал кур и сказал, что они уже не кудахчут. Если это так, ответил тот, то, значит, черти уже вышли безобразничать вместе с детьми (точнее: не исключая и детей). Вот я сейчас соберу их к себе». Ст. Чек. Авă ĕнтĕ вăл аса пуçларĕ. Вон он уж начал озорничать. || Ч. С. Ачам, унта выртма кайсан, ан ас; унта асма юрамас, часах лăп-лап çакăнат. Если ты, дитя мое, поедешь туда на ночевое (ночное), то не шали; там шалить нельзя (т. к. там священное место), а то как раз пристанет болезнь. || Vexari, agitari, exagitari, быть обуреваему похотями или страстями. Канон. 42. Манăн ӳтĕм усаллăхпа асать, хаяр çулăмĕпе хĕрет; мана тӳрлет. || Latius serpere, latius saevire (de ulcere dicitur alioye eiusmodi malo), распространяться дальше (о наружной болезни). Тюрлем. Асса (= арасланса, сарăлса) карĕ, пӳр тортать, е ратать (= ыратать); час шăтать-и? тет. (Чирей) стал больше; собирается гной; болит. Может быть, скоро прорвется. Альш. Асса кайрĕ (чир). Сильно развилась (напр. болезнь. Ст. Чек. Кĕсен-çăпан асса каят, асат. Наружные болезни могут усилиться. || Etiam de incendiis dicitur, quae saepius prorumpere coeperunt. Также об участившихся пожарах. Альш. Ытла асат-ха вут; çĕне вут кăлармалла пулаттăр. Этот огонь что-то уж очень расшалился; пожалуй, надо добыть нового огня (посредством трения кусков дерева). || De procalla. О ветре. Зап. ВНО. Çил асрĕ. Vеntus saevire соepit. Разбушевался ветер. || In Venerem lascivire, coeundi cupiditate exerceri (de bestiis dic). О течке животных. СТИК. Ст. Чек. Йăтăсем кĕр енне асаççĕ. У собак бывает к осени течка. || Furere, insanire, бесноваться. Ст. Чек. Каçалапа эрек ĕçнĕ те, çĕр-хута асса çӳрерĕ. К вечеру напился, и пробесновался всю ночь.

аскăнлă

(аскы̆нлы̆), libidinosus, dissolutus, дурного поведения, испорченный в нравств. отношении. Нюш-к. Аскăнлă çын, человек дурного поведения. || Per translationem. В перен. см. Требн. 2714. Аскăнлă кивĕ этемлĕхне пăрахтар. (Это выраж., повидимому, неудачно).

аскăн-тĕскĕн

(аскы̆н- т̚э̆скэ̆н’), faex populi, colluvio, отребия, подонки общества, «бывшие люди», шпана, шваль, жульё. Изамб. Т. Ст. Чек. Аскăн-тĕскĕн — асса çӳрекен çын, хăне хăй чараймасăр çынпа çӳрекен çын, т. е. распутный или развратный человек.

аскăнчăклă

(аскы̆н'џ̌ы̆клы̆), delirus, insanus, сумасшедший. Ядр. Асран тухса аскăнчăклă пулнă çын. Чума. Хăшĕ тата çапла аташнă вăхăтра аскăнчăклă пулаççĕ. || In furorem actus (morbo), исступленный. Н. Карм. Аскăнчăклă — больной (в исступлении).

астар

(астар), fallere, decipere, in errorem inducere, обманывать (заставить поверить тому, чего нет, или застав. совершить что-либо неблагоразумное, необдуманное). Якейк. Эс мана: кĕнеке пор, тесе, астарса исе килтĕн, хăвăн кĕнекӳ çок. Ты обманул меня, сказав, что здесь есть книга, и приведши меня сюда: у тебя нет книги. Собр. 72. Çынна ырă тăваччен çыран хĕрнелле астарса пыр та, çыран хĕрне çитсессĕн, тĕк-яр, теççĕ. Чем делать человеку добро, лучше уведи его на обрыв и, когда дойдешь до края обрыва, столкни его вниз. (Послов.). Ала. 16°. Тавай эпир ăна луткă çине астарса кӳртер. Давай заманим её в лодку (обманом). Яргуньк. Хусан каччи сар каччă ӳпне (scr. упмс) выртса астарать. (Мăйăр хуппи). || Pellicere, corrumpere, соблазнять. Собр. 383°. Ах, сукка Алюна! — пирĕн ачая астарса, астарса та чуптарса, хăйĕн йĕринех пустарса. Ах, курва Олёна (Алёна)! — соблазнила нашего парня, заставила следовать за собою (т. е., будучи распутной, сделала его таким же). Шибач. † Илмесен те, астарар, ора-вурăнне постарар (соблазним и заставим следовать за собою). Якейк. † Çакă ялăн хĕрĕсем, шталла астарнă, онталла. Девушек этой деревни очень легко соблазнить (или: прельстить, увлечь). Ст. Шаймурз. † Сыссах хурам пуçĕ çине, ман кăмăла астарчĕ. Соблазнила она меня — чтобы черти ее подрали! N. † Çакă куштан хĕр хыççăн çӳре-çӳре çамрăках кăмăлăма астартăм. [Сюда толкование: Ст. Чек. Ман кăмăла астарчĕ = ăса вылятма тытăнчĕ; хĕр-арăм (кут) шухăшĕ кĕчĕ, ĕç таврашне пырас килми пуçларĕ]. Ib. Çак куштан хĕр хыççăн çӳре-çӳре, çамрăк кăмăлăма астартăм (= ăсăм вылья пуçларĕ: ĕç еннеле пăхас килми пулчĕ, хĕр-арăм çинчен яланах шухăшла пуçларăм)]. Ухаживая за этой бойкой (и нехорошего поведения) девушкой, я настроился блудно. Торган. Ун чухне вĕсем хăйсем сассипа ваттине те, яшшине те астараççĕ. Своим голосом они настраивают блудно в старых и молодых. Посл. 85,9. Анчах, хăйсене тытма пултараймасан, анти мăшăрланччăр; мĕшĕн тесен шухăша астарнинчен мăшăрланни аван. Череп. Леш кас хĕрĕсене пĕтĕмпе астарчĕ = 1) настроил блудно, 2) довел до блуда, З) кирлĕ-кирлĕ мара калаçакан турĕ (приучил к разным беспумым разговорам). || Allicere, манить. Якейк. Пĕчĕк ача отма пуçланă чох, она пĕри, ора çине тăратса, он умăнче: вăл валалла оттăр, тесе, аллипе астарса (у др. илĕртсе) пырать. Когда ребенок станет ходить, то его ставят на ноги и, чтобы он шел вперед, идут впереди его, маня его рукою. Ib. Йăтта астарса (= илĕртсе) исе карĕ. Уманил за собою собаку (напр., показывая ей кусок хлеба). || Oblectare, забавлять. V. йăпат. Чăв. Ист. 5. Е тата хăйне астармалăх праçниксем тăвать. || Irritare, lacessere, дразнить. Янтик. Если кто едет на красивой лошади и очень быстро, то обыкновенно говорят: «Ай-ай, астарса пырать!» Ст. Чек. Лашине çăварăхлат та, вĕçсе, ташлатса, хуçкалантарса пыракан çын çинчен: «Ай-ай, астарса пырат лашине!» теççĕ. И. С. Степ. обьясн. здесь это слово глаголом «вылятса».

асамăç

(азамы̆с), magus, maga, волшебник(-ница). Магн. М. 194. «По мнению чуваш, девочка, родившаяся в сорочке асамăç полать — знахаркой (колдуньей) будет». Ст. Асамăç нимĕн тума пĕлмен. Волхв не знал, что ему делать. Бгтр. Вара вăл асамăçа вĕренчĕ. Тогда он научился волшебству. Истор. Вещий тени вăл чăвашла асамăç, чĕлхе пĕлекен çын тени пулать. Слово «вещий» означает кудесника, знахаря. || Ars magica, волшебство.

асат

(азат), morbus est, qui vitiata spina hominem gibberum reddit, название болезни позвоночника, которая вызывает у человека горб. О таком человеке говорят: асат хуçнă (хус’ны̆. Череп.) или асат çапнă. КС. Асат хуçнă ача ӳсмест. Ребенок, больной искривлением позвоночника, не растет. СПВВ. ЕХ. Асат хуçнă çыннăн çурăмĕ мăкăрăлса çӳрет те, ĕнсине чиксе çӳрет. Болезнь асат хуçни выражается в том, что у человека бывает на спине горб, и он ходит, опустив голову. Шибач. Асат хуçни — çорăм мăкăрăлса тохать. То же выр. встреч. в Сред. Юм. в Питушк. В записях СПВВ встречаю еще: асат хуçнă — «парализованный», что, повидимому, неверно. Тюрл. Асат çапнă çын, кособокий. Н.Т.Ч 4. Хай пирĕн кӳрĕшри Ваçан, çав ĕçке ĕçсе ирттерсен, пĕр эрнеренех хĕрĕн (= хĕрийĕн) çурăмне асат хуçса кăларнă. Прошло не более недели после этой пирушки, и у дочери нашего соседа Василья(?) появился на спине горб. Ст. Чек. Асат хуçни. Çурăм шăмми мăкăрăлса тухăт, е çын хăрах аяклă пулат. Асат ача чухне хуçат е сăпкара, сăпкана çил исе пăрахсан, е ахал, пулат. Ib. Асат хуçат-курпун пулат.

ват-асатте

proavus (paternus), прадед со стороны отца. Череп. Рак. Ват-асатте хуранне (котел) пилĕк пин çын йăтаймасть. (Вут тамăк).

мăн-асатте

(мŏн-азат’т’э), i. q. praec. v., то же, что ват-асатте. Т. П. Загадка: Мăн-асаттенĕн хуранне çĕр аллă, çын йăтаймасть. (Нӳхреп) Ст. Чек. Мăн-асатте — мой прадед (дед моего отца).

аславти

i. q. аслати. Звук в этого слова надо считать вставочным (сближение с гл. авăт), а может быть, и самая форма слова вымышлена. V. аслати. Истор. Церк. 137. Пĕлĕт çинче аславти пек вăл хăватлă ӳкĕтлесе, ятласа, çилленсе вĕрентнĕ. Ту же форму нахожу в рук. БАБ, где рассказывается о том, что аславти, по чувашскому поверью, раньше был человеком и до тридцати одного года сидел сиднем, а потом Турă, явившись в образе старика, напоил его водою и сделал его сильным. Аславти был взят на небо на огненной колеснице. Имя этому человеку, поднявшемуся на небо, было Илья (çав пĕлĕт çине улăхса кайнă çын Илье ятлă пулнă, тет). Здесь мы видим отражение библ. и былинных мотивов.

аслă

(аслы̆), magnus, amplus, latus, spatiosus, maior natu, maximus, summus, illustris, великий, обширный, широкий, большой, просгорный, старший, главный, знаменитый. Якейк. Хосан холи пит аслă. Казань очень большой город. Ст. Чек. Ку шыв — аслă шыв. Это большая река. Шарбаш. Шăмат туйĕ аслă. Шуматовская свадьба многолюдна. Ала 84. Кайсан-кайсан, пĕр аслă (i. q. мăн) вăрмана çитрĕ, тет. Через некоторое время он дошел до большого леса. Ев. Шăтăкĕ ĕлĕкхинчен те аслă пулнă, тет. Ст. Чек. Аслă пӳртĕн алăкĕ аслă. У большой избы большая (в отношении простора) дверь. Ib. Урапа аслă-ха, ларма çитĕ сире. Телега просторная, вам места хватит. Собр. Кĕçĕн пуçа чарайман аслă пуçа хĕн килнĕ, тет. Если не удержишь маленьких, то за это придется расплачиваться взрослым. (Послов.). Альш. Çитнĕ вĕсене. Çапах та «яшка-çăкăртан аслă пулмас»: ларат, сĕтел хушшине кĕрсе. Они уже сыты и всем довольны. Однако «больше хлеба-соли (похлебки и хлеба) не будешь»: идет и садится за стол (т. е. отказываться от хлеба-соли нельзя, не годится). Ib. † Елшелийĕн урамĕ аслă, урам. В Альшееве улицы широкие и длинные. Ч. П. Шурă шĕлепкенĕн хĕрри пархăт, ытла аслă тытни килĕшмест. У белой (войлочной) шляпы поля обшиты бархатом, но слишком широкая обшивка делает ее некрасивой. Ала 59. Аслă ĕшнере ут çултăм. Я накосил сена на широкой поляне. Якейк. Паян пасар пит аслă. Сегодня очень многолюдный базар. Байгл. Асла пуç, кĕçĕне тав! таршим челобитье, младшим привет! Ст. Чек. Эсĕ манран пĕр çул-кăна аслă. Ты только на один год старше меня. Расск. Фараон Иосифа аслă-аслă улпутсемпе тан туса вĕсенĕн хушшине кӳртесшĕн пулнă. Фараон хотел поставить Иосифа наравне с целым рядом знатных вельмож и ввести его в их среду. Чăв. й. пур. З4. Ĕнтĕ вăсене ялан та темĕн тĕрлĕ аслă-аслă çынсенчен ытла хисеплеççĕ. Н. Карм. Хурамалта выртан аслă киремет. Находящийся в Хорамалах главный киреметь. Истор. Чăн аслă турри Перун ятлă пулнă, вĕсем ăна аслати турри тенĕ. Самое главное божество называлось у них Перуном; они называли его богом грома. Якейк. Чăвашран сан пак аслă çын çок тетни-мĕн? Ты думаешь, что ты самый знаменитый из чуваш? Сала 91. † Пĕвĕр-сийĕр лайăх, ятăрч аслă, вăтанатăп умăрта тăмашкăн. Вы статны станом, и велика ваша слава — я стесняюсь стоять перед вами. || Maior sive amplior iusto. Также слишком большой. Ст. Чек. Ку кĕпе мана аслă. Эта рубаха мне велика. Ib. Ку тумтир сана аслăрах пулĕ. Эта одежда, пожалуй, будет тебе великовата. || Есть разница между «аслă» в «пысăк»: первое указывает на обширность предмета, второе вообщем на его размеры; поэтому «аслă», употребляясь в собственном значении, не может служить определением для имен предметов, которые обычно переменяют свое место или могут быть переносимы или перевозимы с одного места на другое. «Аслă» неприменимо и в тех случаях, когда указывают не на превосходство, а на относительную величину предмета. Поэтому всегда скажут: пысăк ача, большой ребенок (аслă ача — старший из детей); пысăк çын, человек большого роста; человек взрослый; пысăк ту, большая гора; пысăк çурт, большой дом (аслă çурт — большой и просторный дом); пысăк хурама, большой вяз; пысăк урапа, большая телега; пысăк чӳрече, большое окно; пысăк кĕнеке, большая книга; пысăк çĕлĕк, большая шайка; пысăк курка, большой ковш; пысăк алă, большая рука; пысăк куç, большой глаз; пысăк сĕтел, большой стол; пысăк хăма, большая доска.

асла хыв

(х̚ыв), hoc modo adhibetur: употр. в выр.: Сала 91. † Сирĕн пек те ырă çын умне тăрсан, çамрăк пуçма асла та хываймăп. Перед такими видными людьми, как вы, я, будучи еще молодым, не могу быть гордым (non potero esse superbus).

аслă çын

(c̚’ын), magnae auctoritatis, важный человек. Альш. Урамра ват çын пынине курсан, çĕнĕ çын чарăнать те, çав; çын еннелле пăхса, çĕкленĕ шывĕпех виçĕ хутчен çăкăнать. Тутине чĕркенĕ явлăкпа тытать — хуплать. Лешĕ ăна хирĕç чарăнать те: «аслă çын пул», тет.... Хапхаран кĕнĕ чух, унтан тата пӳрте кĕрсен, урай варрине тăрса, виçшер хут çăкăнать. Хуняшшĕпе хунямăшĕ, пӳрт урай варринче çăкăннă чух: аслă çын пул, аслă çын пул, тесе лараççĕ (т. е. желают эй быть видным человеком: ăслă, чаплă, пысăк çын пулма пиллеççĕ. Ст. Чек.). || Gravida, беременная.

Аслă-Шуйттан

(Ш̚уjттан), nom. agri prope vicum Кăнна-Кушки, praef. Buensis, назв. поля около с. Кошек-Ново-Тимбаева, Бурундуковской вол. Буин. у. К.-Кушки. Аслă-Шуйттан, Кĕçĕн-Шуйттан. Унта пĕр çын ӳксе пăсăлнă, тет, çавăнпа çапла ят хунă, тет; тата вăл вырăнсем пит тикĕс мар, тырă начар пулат, çавăнпа та калаççĕ. Большой и Малый Шайтаны (названия полей). Говорят, что там однажды упал и испортился (если человек упадет и испугается, то его поражает порча) один человек, поэтому эти места и получили такие наименования. Кроме того, там местность очень неровная и неплодородная, что тоже послужило причиною этому наименованию.

аçа

(аз'а), mas, masculus, самец. N. Аçа кушак или кушак аçи, кот; аçа сысна или сысна аçи, боров; аçа йытă или йытă аçи, кобель; аçа кашкăр или кашкăр аçи, волк; аçа упа или упа аçи, медведь; аçа тăрна или тăрна аçи, журавль; аçа çĕлен или çĕлен аçи, змея самец; аçа шапа или шапа аçи, лягушка самец; аçа тараккан или тараккан аçи, таракан самец; аçа чечек, мужской цветок растения (неологизм). Ст. Чек. Сысна кĕтӳ пĕр аçасăр çӳрет. В свином стаде нет ни одного борова. Ib. Ку хур кĕтĕвĕ аçасăр. В этой гусиной стае нет гусака. В. Ив. Вăл хупăсен ăшĕнче чечекĕн икĕ чи кирлĕ япалисем лараççĕ: пĕри — аçа чечек, тепĕри — ама чечек. || Etiam de arboribus et herbis dicitur aliisque rebus, quibus neutrum genus est. Иногда слова «аçа» и «ама» ставятся при названиях растений и даже предметов неорганической природы, которые представляются имеющими те или другие признаки, как бы указывающие на пол. Что касается растений, то определения «аçа» или «ама», поставленные при их названиях, вовсе не указывают на их действительные половые отличия, рассматриваемые в ботанике, а только служат выражением общего впечатления, производимого на наблюдателя внешним видом растения. V. аçа каптăрма, аçа çăл, аçа хăмăш. Ст. Чек. Аçа пултăран — тăрăлă, вăрăлă; çулçи тăвăр. Ч. П. Анне ывăлĕ пулаччен, аçа пултăран пулас-мĕн. || Pater. Также означает отца. Сред. Юм. Аçа пĕр те, ама ăрасна. От одного отца, но от разных матерей («Отец один, матери разные»). Аттик. Суха-пуçне тавăрса, пĕр аçапа амаран пĕрех хĕр çуралнă хĕре тыттарчĕç. Перевернули соху и заставили держать ее девушку, которая была единственною дочерыо у своих родителей. (Из обряда «хĕр-сухи»). Ч.С. Тата аçаран пĕр ывăллă çынна мелке илсе пыртараççĕ. Кроме того, заставляют одного человека, единственного сына у своего отца, нести помело. (Из обряда «хĕр-аки»). Магн. 139. Пĕр аçаран-амаран хĕр таптатăп. Я, единственная дочь у отца-матери, топчу. Ст. Чек. Вĕсем пурте пĕр амаран пĕр аçаран, тет. Ib. Аçу, аçăвăн, аçăвă. || Fulminator. Также бог грома. Ч. С. Аттесем: çумăр çунă чухне çĕлĕке илсе сăх-сăхас пулмасть; çĕлĕке илсен, çӳç ăшне шуйттан кĕрсе ларать те, вара аçа çапса вĕлерет, тесе калатьчĕç. Родители говорили: «Когда идет дождь, не надо креститься, сняв шапку; если снимешь шапку, то в волосы залезет чорт, и тогда ударит гром и убьет». Ib. Чăвашсем аçа çапнине урăх тĕрлĕ шухăшлаççĕ, вĕсем: усал пĕр-пĕр çурта кĕрсен, турă вара, çав усала çапма хăтланса, çурта та тивертсе ярать, теççĕ; е пĕр-пĕр çын çумне çыпçăнсан, çапать, теççĕ. Тата çăмăр çунă чух хытă çӳреме каламаççĕ: хытă çӳресен, усал çыпçăнать, теççĕ. Чуваши обьясняют гром иначе; они утверждают, что если чорт спрячется в доме, то бог, желая поразить чорта, зажигает и самый дом. Также, по их мнению, он поражает и человека, к которому прильнет чорт (чтобы спастись от громового удара). Кроме того, они не советуют быстро ходить во время дождя, утверждая, что при быстрой ходьбе (к человеку) пристает, чорт. Б. Олг. Аçа çапсан, виç чалăша анса каят, теччĕ. Говорят, что при ударе молнии (громовая стрела) уходит в землю на три сажени. Шорк. Аçа çапас оммĕн çиçĕм хреçлĕ çиçет, теççĕ. Говорят, что перед ударом молнии молния сверкает крестообразно. Ч. С. Эпĕ, пĕчĕккĕскер, хăранипе нимĕн тăваймасăр, чӳрече патĕнче сăх-сăхса лараттăм; анне: чӳрече патĕнче ан лар, ачам! аслати авăтса, çиçĕм çиçнĕ чух чӳрече патĕнче ларсан, аçа çапса вĕлерет, терĕ. Я, будучи маленьким, не знал от страха, что делать, — сидел у окна и крестился. Мать сказала мне: «Не сиди, дитя мое, у окна! Если будешь сидеть у окна в то время, когда гремит гром и сверкает молния, то убьет громом». Собр., Козм. Аçа аçатнă (v. аçат) чухне хура çӳçлĕ çын çӳресен, аçа çапат, тет. Говорят, что если человек с черными волосами, (брюнет) будет ходить во время грома (по улице), то его убьет громом. Н. Карм. Аçа-çуррине аçа çаптăр, ама-çуррине амак çаптăр. (Авалхи ваттисен сăмахĕ). Ст. Чек. Аçа-турă пулĕ. Питушк. Ырă уяр аçи çаптăр она! тет. Торă чохлатăрах она! тет. Он (проклинающий) говорит: «Пусть его разразит громом в совсем ведряную погоду! Пусть накажет его Бог». Н. Карм. Аçа, çаптăр. Чтобы громом разразило! (Проклятие, брань). Ib. И, аçа çапманă (сапманй) пуçна! Чтобы тебя громом разразило! V. Оп. чув. синт. I, 417. Питушк. Аçа çăпасскер! Чтобы тебя (его, ее) громом разразило!

аçа курки

(к̚урги, к̚õрг'и), trulla parva, qua mortuo. si ille mas sit, iusta facientes utuntur. Quibusdam vero locis etiam feminis iusta persolventes eodem vase uti videntur, назв. поминального ковошчка. Сред. Юм. Аçа кõрки. Арçын пумилккинче паракан яка йывăç кõркана калаççĕ. Под названием «аçа кõрки» известен гладкий деревянный ковш, в котором подают (пиво) на поминках по покойнике-мужчине [в других местах — и женщине]. Сред. Алг. Çĕр каçаччен çурта çунтарса лараççĕ, ăна вăрăм çурта теççĕ. Сурпантан, ăвăспа сĕрсе, çурта тăваççĕ. Çутăлнă чухне пĕчĕк-кĕççе чаплашкапала, арçын вилсен — арçын; хĕр-арăм вилсен — хĕр-арăм... (Hie nonnulla deesse videntur. Здесь какой-то пропуск). Кăна «аçа курки» теççĕ. Унта кашни пĕр-икшер пус укçа параççĕ. Унпа ирхине, çутăлнă чух, эрех илсе ĕçеççĕ. Çутăлсан, хĕвел тухиччен, ăрама пукан кăлараççĕ. Пӳрте пĕр çын та юлмасть, пурте тухаççĕ; сăра, вăрăм çурта, çăкăр, чăкат илсе тухаççĕ, пукан çумне урăх çурта çутаççĕ, çимĕçине пăрахаççĕ. «Аçа куркине» — чаплашкана: ме сана! тесе, çапса çĕмĕреççĕ; улăма вут тивертсе яраççĕ те, юрласа, пуканпа вут тавра виç хут çаврăнаççĕ. Пехиллесе кай! теççĕ. Хăй, патне кĕмеççĕ, урăх киле, ратни патне, кайса кĕреççĕ. — Пукан кăларса, вут çуттипе саламне ăçатрăмăр, теççĕ. Пĕр-ик каçран пĕр çĕре хутăштаратпăр! теççĕ. (По возвращении с кладбища, куда они ездили ставить столб [юпа] на могиле умершего) онв всю ночь жгут свечу. Эта свеча называетея «длиниою свечою» и делается из сурбана, натертого воском. На расевете, — если умер мужчина, то мужчина, а если женщина, то женщина, — в крошечной деревянной чашечке... (Nonnulla desunt. Здесь пропуск). Это называется «аçа курки». Тут каждый дает копейки по две денег. Утром на эти деньги покупают вина и пьют его. Когда рассветает, то, ранее восхода солнца, выносят на улицу обрубок дерева. При этом в избе не остается никого, а все выходят наружу и выносят с собою пива, длинную свечу, хлеба и сырцев. На обрубке засвечают другую свечу, а кушанья бросают. Чашечку, называемую «аçа курки», разбивают со словами: «На тебе!» (здесь саово на не в значении предлога; а в смысле возьми). Солому сжигают и трижды обходят с пением вокруг обрубка и огня при чем говорят: «Уйди от нас с благословением! (т. е. благословляя)». В дом умершего ни входят, а заходят к кому-либо из его родни. Они говорят: «Мы вынесли чурбан и при свете огня проводили его привет (значение неясно). Вечера через два мы соединим их (т. е. всех покойников) в одно место. Т.-И.-Шем. Çĕр варринче пĕр çынла «аçа курки» ĕçтерме хушаççĕ? Ăна пĕр витре сăра параççĕ, пĕр курка тыттараççĕ; вăл çын вара пӳртри кашни хăнине пĕрер курка ĕçтерсе çаврăнать. Кашни ĕçекенни курка ăшне, укçа ярать, укçине ĕçтерекен çынни сăра ăснă чух курка çинчен витрене ярать. Кайран, пурне те ĕçтерсе çаврăнсан, вăл укçасемпе, мĕн чухлĕ çитет, çавăн чухлĕ эрек илсе, çав хăнисенех ĕçтерсе ярать. Çутăлсан, хăйă пăрахнă-пăрахман вăхăтра çăкăра, чăкăта тата пĕр витре сăра илсе, ăрама тухаççĕ те, пĕр çĕклем улăма вут тивертсе яраççĕ. Çавăнта пур юлашки çимĕçсене те хуранĕпех çĕклесе тухаççĕ. Вут чĕртес умĕн илсе тухнă çимĕçсене хываççĕ, юлашкисене хуранĕпех хапхи кутне (по обьяснению И. С. Степанова — около тăнса юпи) тăкса хăвараççĕ. Вăл çимĕçсене кайран ик-виç кун пĕтĕм касăри анчăксем тулаша-тулаша çиеççĕ. Унтан вара, вут чĕртсе, вут тавра хĕвеле хирĕç виçĕ хут, алă çупса, купăс каласа, юрласа, ташласа çаврăнаççĕ те, вутне тап-таса сӳнтереççĕ. Унтан вара хуçа килне урăхран кĕмеççĕ, кӳршĕри пĕр-пĕр çын пӳртне пуçтарăнса кĕрсе, сăра пулсан, сăра ĕçеççĕ, эрек пулсан, эрек те ĕçеççĕ те, килĕсене таврăнаççĕ. Хуçисем те вара килне таврăнаççĕ те, çуртне-йĕрне, савăт-сапине тасатма пуçлаççĕ. Ку ĕç вырăс эрни кун ир пулат. Сĕтел çине чашкине, çăкăрне, чăкăтне ыткалакансене параççĕ е ăрамах чакаласа пăрахса хăвараççĕ (зарывают).

аçтаккă

(ас’таккы̆), i. q. аçтаха. Ст. Чек. Аçтаккă — усал; вăл çынна ерсен, çын усала каят: çӳреймес, ĕçсе-çисе тăнă чухнех хăй типсе каят. Аçтаккă — злой дух; если он привяжется к человеку, то на того нападает хворь: он не может ходить и тает как свечка, хотя сам ест и пьет. Ib. Аçтаккă пек вăрçса çӳрет. Ругается во всю. См. еще Шел. 38.

аташ

(адаш), (+Hic addendum est: luxuriare, ad res Venereas intemperantem esse+) itinere deerrare, in errore versari, delirare, ineptire, modum non nosse, сбиться с дороги; заблуждаться; бредить; сойти с ума; потерять голову; болтать вздор; не знать меры в своих лоступках; жить роскошно; предаваться половым излишествам. Ау ЗЗ8. Эпир пиллĕкĕн çулпа пыраттăмăр, пĕри аташса юлчĕ. (Алса тăхăнни). Нас пятеро шло по дороге, но один заблудился (заплутался) и отстал. (Загадка: надевание рукавиц). Псал. 118, 110. Çылăхлă çынсем мана тытма таната карчĕç, эпе çапах санăн йĕркӳсенчен аташмарăм. Дик. леб ЗЗ. Елиса çултан пĕтĕмпех атапшă. Елиса совсем сбилась с пути. Ст. Чек. Аташнă ĕнтĕ вăл карчăк. Эта старуха совсем совратилась с должного пути («турă çинчен маннă, тиес вырăнне калаççĕ»). КС. Тата хăшĕ йăнăшша (jŏнŏшша) çывăрать, аташша çывăрать. Кроме того, иные во сне стонут или бредят. О сохр. зд. Тĕлĕкре шалт аташса пĕтет, кăшкăрать. (Горячечный) во сне страшно бредит и кричит. Шибач. Аташша кайнă — охмах полнă, чопать и чарăнмаçть. Ст. Чек. Тĕлĕкре аташат. Грезит во сне. Т. VII. Ку капла мĕн аташса чупат? (в Череп. — ăнтан кайса чупат). Лашине суран тумарĕ пулĕ-çке! Куда это он бежит так, сломя голову (стремглав)? Неужели это он лошадь сбедил? (т. е. ранил). Л. Кошк. Ахаль аташат. Болтает вздор. Ib. Мĕн аташса ларан? Что ты болтаешь вздор? Ст. Чек. Аташаççĕ — кут-пуç çинчен, кирлĕ-кирлĕ-мар сăмах калаçаççĕ. (Иногда выражение) аташаççĕ значит: «болтают о непристойных вещах». Качал. Халăх макрать, тит, ку сиккелесе анчах пырать, тит. Халăх калать: ку мĕллескер, чарусăрскер, капла? Халăх макрать, вăл аташша пырать! тиççĕ кăна. Народ плачет, а он идет и знай себе припрыгивает. Народ говорит: «Что это за озорной человек? Все плачут, а он дурачится!» Ib. Ку Йăван сиккелесе анчах пырать, тит. Халăх ятлаççĕ (бранят), тит, кăна: мĕн çав аташать? тесе, кăçкăраççĕ (кричат), тит. Алик. Йăтти: ляв, ляв! Пуйма кайнă вилсе килнĕ, вилме кайнă пуйса килнĕ! [тесе, вĕрет, тит]. Карчăкки йăттине çатмарипа хăваласа ярать, тит те, калать, тит: ĕ.... тур хуплашскер! — аташать! терĕ, тит. Собака залаяла: «Ав-ав! Кто пошел за богатством, вернулся мертвым, а кто пошел на смерть, пришел богатым!» Старуха стала гнать собаку сковородником и сказала: «Ах ты, дуй её горой! да она с ума сходит!» Тюрл. Тем ататать. Болтает какой-то вздор. Ст. Чек. Сăмаха тĕлне пĕлмесĕр калаçсан: эй аташатăн-ĕçке эсĕ! теççĕ. Тому, кто говорит что-либо некстати, говорят: «Какие, право, глупости ты говоришь!» Мучен. Ют хăнасем, поляксем, унта хăйсен килĕнчи пек аташса пурăннă. Чужие гости, поляки, шуровали там, как в своем доме. Çĕнтерчĕ 50. Кай, ан аташса лар. КС. Çта унпа, аташша кайнă вăл! За ним разве угоняешься, он уж очень широко (расточительно) живет! Ib. Пит аташша пурăнать вăл. Он живет очень расточительно. Ст. Чек. Аташса пурăнат, тесе, нуммай пурăнакан çын çинчен калаççĕ. Выражение «аташса пурăнат» применяется к человеку, который «живет аредовы веки». Ib. Аташса пурăнаççĕ — иногда значит: «живут, ссорясь, вздоря, не уступая один другому». || Безобразничать. Кан. 1927, № 230. Кашкăрсем аташаççĕ. Волки пошаливают.

Атăл

(Ады̆л), Rha, fluvii nomen, Bonra, Волга. Нюш-к. Атăл урлă каçнă чухне пĕр ачана, чĕч-ачине, тăлăп çанни ăшне чиксе каçарнă, тет. Çав ача, ӳссе, ялсĕм тăва-тăва хăварнă. Когда переправлялась через Волгу, то одного грудного ребенка перевезли в рукаве тулупа. Этот ребенок потом вырос и понастроил деревень. (Отрывок из какого-то предания, мне целиком не известного). Сред. Юм. Вун-тăваттă çапсан, Атăл пăрĕ каять. Когда день становится равным четырнадцати часам, на Волге начинается ледоход. (То же и в Якейк.). Собр. 70. Атăл хĕрринчи пĕлĕт кăвакарсан, тăман пулат, теççĕ. Если со стороны Волги небо посинеет, то, говорят, будет мятель. Шурăм-п. № 7. Атăл хĕрри кăвакарсан, çанталăк ăшăтать. Если небо со стороны Волги посинеет, то будет тепло. Чув. прим. о пог. 86. Атăл хĕрри кăвакарсан, çăмăр пулать, хĕлле ăшăтать. Если со стороны Волги синеет, будет дождь, а зимою-тепло (Чебокс. у.). Б. Олг. Атăл хохсассăн, тырă акма пĕлме лайăх: пит хохат-тăк, малтан акас полат; час хохмас-тăк, тăхтас полат. Но убыли воды в Волге можно определить, когда надо сеять: если убыль сильная, то надо сеять раньше, а если медленная, то надо подождать. Тораево. Атăл урлă каçсассăн, ăс кĕрет. Если перейдещь через Волгу, ума прибавится. (Послов.). Тоскаево. Атăл хĕррине çитмесĕр аттăла ан хыв, теççĕ. Пока не дошел до Волги, не снимай с себя сапог. (Послов.). N. Атăла курмасăр аттуна ан хыв. (Послов.). N. Хур хыççăн чăхă Атăл урлă каçаймĕ. Курице не перелететь за гусем через Волгу. (Послов.). Н. Карм. Атăл урлă лăпсăр-лапсăр упа каçат. (Утă лавĕ). Через Волгу тащится косматый медведь... (Загадка: воз с сеном). ЙӨН. Атăл леш енче çын сасси, çын сасси мар, пурт сасси; Атăл ку енче çын сасси, çын сасси мар, чан сасси та йыт сасси. На той стороне Волги человеческие голоса, — не человеческие голоса, а стук топора. На этой стороне Волги человеческие голоса, — не человеческие голоса, а колокольный звон и собачий лай. (Текст песни, кажется, передан не вполне точно). Н. Изамб. † Атăл айĕнче (= А. хĕрринче) аллă хур, пурте ула хур. На берегу Волги пятьдесят гусей, и все они пестрые. Юрк. † Хур курассу килсессĕн, Атăл айне анса кур. Если тебе захочется видеть гусей, сойди на Волгу. Ст. Шаймурз. † Атăл варринче улма йывăç, çулçи сарăлминччĕ шыв çине. Посреди Волги — яблоня; хорошо, если бы ее листья не распустились над водою. Ib. † Кăçал Атăл çийĕ шăнмарĕ, варринче шурă пулă вылярĕ. В этом году Волга не замерзла, и на ее средине играла белуга (?), Собр. † Сивĕех енчен çилсем вĕрсен, Атăлсем шăннине çавăнтан пĕл. Если подуют ветры с холодной стороны, то знай, что замерзла Волга. [Мн. ч. в этом отрывке употреблено вм. ед. ч.; перевод его, помещенный в моем «Оп. исслед. чув. синт.» I, 81, м. б. и неправилен (некоторые его оспаривают), хотя он и было снован на толковании одного чувашина, хорошо знавшего родной язык]. Микушк. † Атăлсем тулли шыв юхать; ишес пулсан, епле ишмелле? Течет полною рекою Волга, — как плыть по ней, если придется плыть. Янш.-Норв. † Икĕ Атăл, пĕр тинĕс, шывĕ юхать пĕр тикĕс. Две Волги и одно море, их вода течет одинаково равномерно. ЧП. Икĕ Атăл, пĕр тинĕс, юхайинччĕ шывĕ пĕр тикĕс. Ст. Чек. Атăл çинче пăр шăнса ларса çитмен = Атăл куçĕсем питĕрĕнсе ларайман-ха. V. шыв куçĕ. К.-Кушки. Ну, Атăл çинче ӳпре нумай та! Ну, и много же на Волге (т. е. над Волгой) мошек! ЧП. Атăлпалан тинĕсĕн хушшинче икĕ купса ларать сут туса. Между Волгою и морем сидят два, купца и торгуют. Алших. † Атăлтан арпус туха-çке (= тухать-çке) тулса тухнă уйăх пек. С Волги привозят арбузы, похожие на полный месяц. В. Тимерс. † Атăлĕсем тарăн пулмасан, юхаймĕччĕ-çке киммисем. Если бы Волга не была глубока, то по ней не могли бы плыть суда. Якейк. Йăван Атăла кайнă (так и в Череп.). Иван утонул в Волге (Срв. ib. Олатимĕр пĕвея кайнă. Владимир утонул в пруду). Ib. Атăл çине (так и в Череп.) ĕçлеме карĕ. Ушел работать на Волгу. Ib. Атăл çинче ĕçлет (так и в Череп). Работает на Волге. К.-Кушки, Череп. Атăла пулă тытма кайнă. Отправились ловить рыбу на Волгу. Кильд. Атăл çине вак касрăм. Я прорубил на Волге прорубь. N. Çула Атăлтан пулă тытса пурăнаççĕ. Летом (они) ловят на Волге рыбу. N. Тепĕр кунне ирех Атăл шывĕ çыран хĕрне (= хĕррине) илчĕ. На другой день, рано утром, Волга залила берег. || В Чист. у. так называют и Волгу и Каму, а Белую — Шур Атăл.

атвитсĕр

(атвитсэ̆р), qui iniurias sibi illalas propulsare non potest, безответный. СТИК. Атвитсĕр çын — начар, çăвар уççа сăмах калайман çын; вăл çынна пĕчĕкçĕрех çамрăк ачасем те сăмах айне тăваççĕ. Безответный человек — слабый человек, который не может вымолвить слова (в свою защату); такого человека даже мальчики переспаривают.

атма

(атма), saccus retis modo contextus, praelongo manubrio, quo pisces a piscatore in ripa stante capiuntur, наметка. Пшкрт., Щ.С., Н. Карм., Питушк., СТИК. и др. Альш. Атманăн аври вăрăм шерте. Шерте вĕçне кĕрепленнĕ пек урлă патак хунă, унтан вара каллех шĕвĕр тĕплĕ мишук пек çĕлесе янă: «атма хӳри» теççĕ ăна. Атма хӳрине те çипрен çыхса тăваççĕ. Атмапа пулла шыв хĕрринченех тытаççĕ. Рукоять наметки — длинаая жердь. К концу жерди приделана поперечина, а к ней привешено нечто в роде суживающегося книзу мешка, который называется кошелем; это — сетка, связанная из ниток. Наметкой ловят рыбу прямо с берега. Ib. Атмана йăлă витĕр, йăлă витĕр илсе çыхаççĕ. Наметку вяжут так же, как вяжут сети, — ячейку за ячейкой. Изамб. Т. Атмапа пĕр çын çырма хĕрринчен сĕрсе çӳрет. Наметкой ловит один человек с берега. Ст. Чек. Пĕр çын атмапа çырма тăрăх шыв хĕррипе пулă сĕрсе çӳрет. Один человек ходит по берегу речки с наметкой и ловит рыбу. Другое название наметки — пусмалла. Питушк.] || Item retis aucupatorii genus, какая-то сеть для ловли птиц. Сред. Юм. Атма. Кайăк тытма сĕреке пик çыхса тăваççĕ. Ее вяжут для ловли птиц так же, как вяжется бредень.

атнаккăлан

(-лан), convalescere, recreari. Ст. Чек. Ырхан выльăх та, çын та, тырă та, начарри, лайăхлана пуçласан атнаккăланат, теççĕ.

атте-çурри

(с’ ̚уϱϱиы), vitricus meus, мой вотчим. Ст. Чек. Н. Карм. В нек. гов. этого выражения нет. См. аçа-çурри. Прочие формы этого слова следующие: аçу-çурри, ашшĕ-çурри, аçăр-çурри. Ст. Чек. Манăн аттем те лайăх çынччĕ, аттем-çурри те начар çын мар. У меня и отец был хороший человек, да и вотчим не плохой. Ib. Аттемĕр-çурри пире, хĕрсене, кашнине туттăр исе пачĕ. Вотчим купил вам, девкам, каждой по платку. Ib. Хай аттемĕр-çуррин укçа та тупăнчĕ, мĕн те тупăнчĕ, а таçтан кимелле ĕнтĕ хăйин.

атя

(ада, ад'а), age; eamus (si uni dicitur), айда, идем; атăр (ады̆р, ад’ы̆р), agite; eamus (si pluribus), айдате, идёмте. См. атясам. Якейк. Атя, Йăван, пасара? Т. М. Матв. Атăр! — Атьăр пулсан, эпир хатĕр! Идемте! — Если идемте, то мы готовы! Якейк. Атьăр, ачасам, çаксене ватса ярар! Альш. Атьăр, кашкăр туссем, туя, сăра ĕçме! Идемте, друзья волки, на свадьбу, пиво нить! || Также ставится для выражения побуждения и при других глаголах. Якейк. Атя иккĕн çак кĕнекея воласа тохар! Давай прочитаем эту книгу! N. Йĕлмевĕс калать, тет: çап атя! Ача калать: çап атя! Эп çын çиме килмен, эсĕ çын çиме килнĕ, тесе калать, тет. Йĕлмевес (какое-то трехголовое чудовище, ср. тат. jалмауы̃з) говорит: «Ну, бей! (в народн. русском гов. айда, бей!») Парень отвечал: «Айда, бей! Не я пришел сюда людей есть, а ты!» Ч.П. Атьăр каяр пасара. Пойдемте на базар. Якейк. Ачасам эппин. Ну, идем, что-ли! (говорят с неудовольствием тому, кто просит итти с ним). Ib. Атясам, атясам, тесе йăлăнтăм, çаплах пымарĕ. Сколько я его ни упрашивал пойти со мною, он все-таки не пошел. N. Атьăрсам эппин. Ну, ладно, идёмте. Ст. Чек. Атьăрсам ĕнтĕ! Атьăрсам ĕнте! тесе, йăлăнтăм, çапах та пымарĕç. Сколько я их ни упрашивал пойти со мною, они не пошли.

ача

(аζ’а, аџ̌а; Пшкрт, Писмянка ача), infans, parvulus; puer; puella; virguncula; adolescens, adolescentulus, iuvenis, дитя, ребенок; мальчик; девочка; парень, юноша; девушка. Зап. ВНО. Амăшĕ пулсан, ачи пулать. Орау. Йăван арăмĕ ачи хыçĕнчен тасалнă ĕнтĕ. Жена Ивана уже оправилась после (ребенка) родов. Н. Седяк. Ача çуралсан, кăвапине касаççĕ. Ывăл ача пулсан, кăвапине çĕçĕпе е пуртăпа касаççĕ: çĕçĕ пек çивĕчĕ пултăр! теççĕ. Кăвапине пуртă çине хурса, çĕçĕпе касаççĕ, ак çапла каласа: ĕçе хавас пултăр! Икĕ тĕрлĕ калаççĕ. Примеч. Хĕр-арăм çăмăлланаймасан: упăшкине йăвăр, усал сăмах каланă пулĕ, теççĕ. Çавăнпа арăмĕ урлă упăшкине виçĕ хут каçараççĕ. Упăшки: унăн çылăхне каçаратăп, тет. Ача çуралсанах, çăварне çу хыптараççĕ. Ачана тĕне кӳртсен, пăртак пурăнсан, ача чăкăчĕ чӳклеççĕ. Чӳклессине пĕр-пĕр чухне ĕçсе-çисе ларнă чух чӳклеççĕ. Сĕтел çине çăкăр, ун çине пĕтĕм чăкăт хураççĕ. Унтан, ура çине тăрса чӳклесен, çăкăрĕпе чăкăтне вакласа, валеççе параççĕ. — Ĕмĕрлĕ пултăр, кунлă-çуллă, пултăр! теççĕ. Пĕр-пĕр çыннăн ача çуралсан: çĕнĕ кайăк çуралнă, теççĕ. Унтан тата ыйтаççĕ: ылттăн-и, кĕмĕл-и? теççĕ. Ылттăн — ывăл ача, кĕмĕл — хĕр-ача. Пин тенкĕ, теççĕ, çĕр тенкĕ. Когда родится ребенок, ему обрезывают пупок. Если родился мальчик, то пупок обрезывают ножом или топором, со словами: «Пусть будет остр, как топор». Пупок кладут на топор, разрезывают ножом и говорят: «Пусть будет работящим!» Говорят двояко. Примеч. При трудных родах делают предположение, что жена когда-нибудь сказала мужу что-нибудь оскорбительное и нехорошее. Поэтому заставляют мужа переступить через жену трижды. Муж заявляет, что он прощает своей жене грех. Как только родится ребенок, ему дают в рот немного масла. Немного спустя после крещения, молят ребячий сыр. Этот обряд справляют во время пирушки. Кладут на стол хлеб, а на него непочатой сыр: потом встают, совершают моление, а хлеб и сыр раздают по частям присутствующим. При этом говорят: «Пусть будет долголетен!» Если у кого-нибудь родится ребенок, то говорят: «Родилась новая птичка» (или: зверек). Кроме того, спрашивают: «Золото или серебро?» Золото — мальчик, серебро — девочка. (На это отвечают): «Тысяча рублей» (если родился мальчик и) «сто рублей» (если родплась девочка). Ср. Алг. Ача çуралсан. Пуçламан чăкăт илеççĕ, пуçламан çăкăр, сăра ăсаççĕ. Кĕл-тăваççĕ турра: турă! ху çуратнă чунна лайăх ырлăх-сывлăх пар пурăнма. Алăк уçса, пуççапаççĕ турра. Когда родится ребенок. Берут непочатой сыр и непочатой коровай хлеба, нацедят пива и молятся богу: «Боже! дай счастья и благополучия живому существу, созданному тобою!» Отворяют дверь избы и делают земные поклоны. Собран. 195. Ача çуратсан, ăна, тĕне кӳртсе, уйри тăр-пĕччен ларакан йăвăç патне илсе каяççĕ, унта хăйсем урăх ят хураççĕ; урăх ят хумасан, ача пурăнмасть, теççĕ. Когда родится ребенок, то его окрестят и отнесут к дереву, одиноко стоящему в поле. Там они дают ребенку другое имя, думая, что в противном случае ребенок не будет жить. Ст. Чек. Эпĕ ача çулĕнчен тухнă ĕнтĕ. Я уже вышел (вышла) из детского возраста (гов. когда исполнится 12 лет). Ib. Эс ача мар ĕнтĕ, ача çулĕнчен иртнĕ ĕнтĕ. Ты уже не ребенок, твои детские годы уже прошли. Ib. Ялан ача пулăттăн. Ты все хотел бы быть ребенком. Собр. 71. Ача пăхакан выççа вилмен, йытă пăхакан выççа вилнĕ, теççĕ. Кто ухаживает за ребенком, не умрет с голоду, а кто воспитывает собаку, умрет голодной смертью. Альш. Варвари Пăрăнтăкран Кашана качча кайнă. Ачине тутар арăмĕпе тунă, тет. Варвара вышла замуж из Бурундуков в Елховоозерную. Говорят, что при родах у нее была бабкой-повитухой татарка. N. † Улма пахчи турăм та эп, ача кулли пулчĕ вăл. Я рассадил яблоновый сад, но он достался в добычу детям (т. е. они воровала из него яблоки, ломали деревья и пр.). Ч.С. Эпĕ: халĕ мана никам та чаракан çук, тесе, ар шухăшăмпа шухăшласа ларатăп. Я сижу и думаю своим детским разумом: «Теперь меня некому останавливать» (т. е. удержввать от шалостей и проч.). Шурăм-пуç З. Çĕнĕрен тӳрри пур теççĕ те, çĕнĕрен тӳрри пур, теççĕ. Ай-хай, ача Учун пур та, çав Ивана пăрахаймаçть. Говорят, что имеется новый друг (любовник), а она, Ульяна, не можст бросить того Ивана. N. † Ай-хай ача Татьяна Киштек çулĕпе сиккипе. КС. Вăл ачи унăн кампа пулнă-ши? От кого у нее этот ребенок? Якейк. Валтанхи ар, хырăмра чох, эпĕр, туран куççа, анса лартăмăр. Когда я ходила первым ребенком, мы переселились с верхнего конца деревни на нижний. Шорк. Ачана кипкепе тыт. Держи ребенка в пеленках. КС. Эй, ачупа пĕрле!.. йĕрĕнтермĕш!.. Эх, чтобы тебя с твоим ребенком!.. Надоедник!.. Сред. Юм. Ача ӳкмен, сурчăк ӳкнĕ! Пĕчик ачасĕм ӳке парсан, пысăккисĕм, ачана тăратнă чухне, ача ӳкнĕ çĕре сурса, çапла калаççĕ. Не ребенок упал, а плевок! Когда упадет ребенок, то взрослые, поднимая его, плюют на то место, где он упал, и произносят эти слова. Чебокс. Тепĕр кун, кăнтăрлахи кĕлĕрен тухсан, атте ачана çĕклерĕ те, урамалла йăтса тухрĕ. На другой день, после обедни, отец взял ребенка (мою маленькую сестру) и понес ее куда-то на улицу. Собр. 103°. † Сак çинче ача вылясан, ашшĕ-амăшĕ курать — савăнать. Когда на нарах играет ребенок, отец с матерью смотрят на него и радуются. ХVIII. З1. Сак тулли ача пар. Дай полные нары детей. (Из моленья). Нюш-к. Ача пăлатна пулсассăн, уна пĕр çулталăкранах ĕмĕртме пăрахтараççĕ. Если ребенок здоров, то его советуют отнимать от груди, как только ему минет год. Ib. Тата тĕлĕкре пĕчик ачана курсан та, чирлессе, теççĕ. Говорят, что видеть во сне маленького ребенка также предвещает болезнь. Курм. Ача çăлтан топрăмăр. Мы нашли в колодце ребенка. Так говорят, когда родится ребенок. Вир-ял. Çав хĕр мана ача тет; аллине ача тытмасăр çав хĕр качча ан кайтăр! Эта девка называет меня мальчишкой; пусть не выйдет она замуж раньше, чем родит («возьмет в руки») ребенка! Шел. П. 66. Ача туман арăм ача тăвасшăн вилесене (покойникам) панă вĕт ăна (лоскут холста). Сарат. «Çывăр, ачам (хĕрĕм), çывăр! Аннӳ кайнă çырлана; татнă-татнă — ывăннă, унтах, выртса, çывăрнă. Аçа çаптăр, çиçĕм çиçтĕр, пирĕн аннене (или: санăн аннĕне) вăраттăр. Пирĕн анне вилсессĕн, çĕнĕ анне илĕпĕр. — Çĕнĕ анне аван мар, кивĕ анне аванччĕ: çĕнĕ курнитса ăшă мар, кив курнитса ăшăччĕ. Ст. Айб. † Чипер ача куйланать савнă ачи килментен. Красавица тоскует оттого, что не пришел к ней милый. Абыз. † Атăл çинче алă майра, сараппань виттĕр çил вĕрет. Пирĕн ачисем пулчĕ (ç) пӳлч (= пулĕ?) На Волге 50 русских женщин; сквозь их сарафаны продувает ветер. Вероятно, это были наши ребята. Альш. Вĕрентесси теплелле, çынсем унта темĕнле, епле пурăна пĕлмелле? тетĕп. Шухăша юлтăм хайхи ача. Как еще будут обучать? Каковы-то там люди? Как там жить? Задумался парень (т. е. я). N. Ыйтат, тет, ку хĕрĕнчен: камран сан ку ачу? тесе. Спрашивает этот у дочери: «От кого, говорит, у тебя этот ребенок?» Сказки и пред. чув. 17. Сĕм вăрманăн ачисем йăвисене кĕреççĕ. Дети дремучего леса входят в свои жилища. Регули 1248. Эй она ачан корса. Эп она арăмăн илтĕм. Я ее видел еще ребенком. Я ее взял вдовой. С. Тим. † Вун çитĕ çулхи ачупа кам юратса вылямĕ. С 17-тилетним юношей кто не пожелает играть? Альш. † Ашшĕ-амăшĕ ӳксе, йĕрсе юлчĕ ытам тулли сарă ачишĕн. Родители плакали навзрыд («упавши») о своей милой красавице дочке. Кратк. расск. 20. Атте, яр ачуна пирĕнпе. Отец, отпусти сына с нами. Изамб. Т. Унта халăх пухăннă çĕре асламăшĕ: ачи, ачи Павăлĕ! Пăхран-шăкран тасалнăччĕ, шыва кайса вилейчĕ, тесе, кăçкăрса йĕрет. Там, при собравшемся народе, бабушка (его) ревет благим матом, пряговаравая: «Бедный Павел! Только что ты успел вырости до того, чтобы ухаживать сам за собой, и уж утопул в речке!» N. Эсир пĕлекен Хурамал ачи Елеазар (конец письма). Известный вам Карамалинский парень Елеазар. Лашман. † Урамăрсем тӳрĕ пулас пулсан, хĕрхенмĕттĕм йĕс кĕлелĕ аттăма; ачисем ачана çитнĕ пулсан, хĕрхенмĕттĕм кĕмĕл çĕррĕме; ачисем ачана, ай, çитеймен, кĕмĕл çĕррисем ăстантан тухайман. Если бы улицы были прямые, не пожалела бы я своих сапог с медными подковками; если бы парни были на возрасте, не пожалела бы я своего серебряного кольца... Парни еще не выросли, серебряные кольца еще не вышли из литейного стана. Собр. † Çинçе пилĕк сар ача пĕччен çывăрнă чух, ай, пулайинччин! Ах, если бы красивый юноша с тонкой талией был около меня, когда я сплю одна. Эпир çур. çĕр-шыв. Шкулта пурĕ 90 ача вĕренет: вĕсенчен 50 ача хамăр ял ачи, 40 ача урăх ял ачисем. Альш. Ачапа вилнĕ. Умерла из-за ребенка (т. е. от родов). Ib. Çăмăлланаймасăр вилнĕ. Умерла, так как не могла разродиться. Ib. Çав çынпа пулса (çӳресе), ача тунă. Прижила от этого человека ребенка. Макка 142. Ача, пурăнасса нимĕн шухăшсăрах тенĕ пекех пурăнатăп. Живу я, братец, без всякой думушки и заботушки. || Qui blanciius alloquuntur, primae personae terminationem addunt. Прибавление к этому слову суфф. притяж. 1 л. ед. ч. делает обращение более ласковым. Изванк. Кин ачам! çынна ытла йăвăр сăмах ан кала, çынна тĕксе ан яр, ачам, çын сăмах хыççĕн кăлăх ан кай, хуна ху пĕл. Милая сноха! не говори другим оскорбительных слов, не отталкивай от себя людей, не поступай необдуманно по чужим советам, знай сама себя. (Наставление, даваемое молодой стариками и старухами; из обр. «Çĕн-çын яшки»). Ст. Чек. Ачам, кăлăхах çынпа вăрççа ан çӳре. Не бранись, дитя мое, попусту. || De pupa. О кукле. Сред. Юм. Калăпа пир таткисĕмпе чӳркесен, пĕчик ачасĕм: ача, тесе, çĕклесе çӳреççĕ. || In allocutionibus significat sodalem. Нередко употреблаетея в обращениях, в смысле брат (к лицам обоего пола, как и это русск. сл.). Б. Олг. Çитмест-и сана ик сом вонă пус? — Ах, ачам, çапла йӳн полат. Не будет ли с тебя шестидесяти копеек? — Ах, это, брат, (слишком) дешево будет! Ст. Чек. Ача, атя шыва кĕме каяр. Идем, брат, купаться.

ача кӳпчĕкĕ

(к̚ӳпц’э̆гэ̆), secundae, Nachgeburt, послед. Чăвашем 2. Вара ачана çапла тирпейлесе хурсан, ача кӳпчĕкне илсе, çăпата çине хураççĕ те, ăна картана ут кункăри айне кайса лартаççĕ те, ăна пĕр-пĕр япала витсе хураççĕ. Вăл ача кӳпчĕкне пĕр çын, та курминччĕ, тесе, пит хытă пытараççĕ; ăна пĕр-пĕр курайман çын илсе, çав çăпатана ӳпĕне çавăрса хурат, тет; ăна ӳпĕнтерсен, вăл ача вилет, тет; вăл ача амăшийĕн вара урăх ача пулсан та, пĕри те пурăнмасть, тет. Уклав таким образом ребенка, берут послед, кладут его в лапоть, относят в хлев, ставят его под колоду, в которой месят лощадям, и сверху чем-нибудь покрывают. Послед прячут очень тщательно, — так, чтобы его никто не увидал. Говорят, что если какой-нибудь ненавистник перевернет этот лапоть низом вверх, то ребенок умрет, а сделующие дети его матери не будут жить, хотя бы они и рождались. То же слово есть ив Череп.

ача пăрах

(п̚ы̆рах), abortire, abortum facere, выкинуть ребенка, иметь выкидыш. Требн. 11,8. Ача пăрахнă арăмшăн вулакан кĕлĕ. Якейк. Вăрăм Петĕр арăмне вата-ватах ача прахтарч. Петр Долгий довел жену до выкидыша не другим чем, как именно побоями. Ib. Сан ачасам пор-и? Çок, ман арăм ачасене порне те прахрĕ. У тебя есть дети? — Нет, у моей жены все были выкидыши. Альш. Ача пăрахрăм та, çатан хушшине хĕстерсе хутăм. Я выкинула и спрятала, защемив в плетне. Ст. Чек. Ача пăрахсан, мĕн тăваççĕ? — Çын мĕлкелине масара пытараççĕ; çын мĕлкине кĕменне, çăпата çине хурса, ста çитнĕ унта, çĕр чавса пытараççĕ. Что делают, когда случится выкидыш? — Если зародыш уже принял человеческие формы, то его хоронят на кладбище; если же нет, то кладут в лапоть и зарывают где-нибудь в землю. Орау. Ача пăрахнипе чирленĕ. Захворала от выкидыша. Ib. Ача пăрахнă (в последнем периоде).

ачаш кăмăллă

molli, animo, animo teneriore, чувствительный, с нежным сердцем. Шел. П. 65. Ачаш кăмăллă çын.

ах

(Ах), nom. daemonis cuiusdam mali, qui homines ad omnium rerum inopiam redigere posse creditur. Ab inieriectione ax ductum est, quae est vox suspirantis aut doientis. Ядр.? «Ах или вупкăн — бог, разоряющий дом; существо, противоположное хĕрт-сурт’у». В статье «Очерк религиозных верований чуваш» В. Я. Смелова (см. Магн. 244) «легенде о злом домовом Ахе» приписано русское происхождение, но едва ли правильно, так как нечто подобное мы встречаем и у авар. Среди чувашских текстов, присланных мне В. Н. Орловым, есть одна сказка об Ахе, («Йăмах Ах çинчен»), записанная мальчиком из деревни Яргунькиной О. М. Шорниковым и повествующая об одной старухе, которая отдала своего сына в ученье к злому колдуну Аху для того, чтобы тот преподал юноше искусство сладко есть и пить и хорошо (форсисто) одеваться, ничего не делая. Не передавая здесь содержания сказки, я приведу из нее лишь одно место, из которого можно заключигь с достоверностью, что бамое имя Аха происходит от междометия «ах». Кайнă чухне вăсем, пĕр чӳркӳллĕ ял витĕр тухсан, çăва кетессине ларчĕç, тет. Çав акан амăшĕ, ларнă чухне: ах! тесе ячĕ, тет. Çав хушăрах пĕр çын хыçалтан утса пырать, тет те: ак эпĕ Ах, терĕ, тет: мĕн кирлĕ сире? тесе ыйтрĕ, тет. По дороге они прошли через одно село и сели (отдохнуть) на углу кладбаща. Сидя здесь, мать мальчика вздохнула: «Ах!» В это самое время сзади подошел человек и сказал: «Ах — это я; чего вам от меня надо?»

ахаль

(аhал’) temere, sine causa, frustra, incassum; sine usu, sine utilitate; otiose; nullo consilio; gratuito; sine mercede; simpliciter, sine apparatu, sine doctrina, sine rei ullius adiutorio; без причины, без основания; попусту; так себе; без употребления, без пользы; без дела; без особого намерения; даром, бесплатно; просто, без особых приспособлений, без предварительного приготовления или изучения и т. п. По-русски во всех этих случаях можно перевести наречием так. Ст. Чек. Ват çынсам ахал, каламан. Старые люди сказали (это) не без основания. Шурăм-п. № 26. Вĕсем калани ахал, пулакан мар. Их слова обыкновенно сбываются. Ч.С. Атте вара: ку ахал, мар, пĕр-пĕр çурта аçа çапрĕ пуль, тесе, урама пăхма тухрĕ. Тогда отец сказал: «Это (т. е. столь сильный громовой удар) не без причины; вероятно, в какой-нибудь дом ударила молния», и вышел на улицу посмотреть. Альш. Ашшĕ кĕтет-кĕтет те: ку ахал мартăр, тесе, шыв хĕрне чупса анат, тет. Прождав некоторое время, отец побежал на берег, предполагая, что это (т. е. невозвращение дочери) неспроста (не без важной причины). Янтик. Ăна вут тивертнĕшĕн ахалех (ямăçĕ) тумăçĕ. Ему (этот) поджог даром не пройдет. Якейк. Конăн ани ахальах чăсăлсă выртать. Его загон (полоса земли) лежит попусту (не засеян). Собр. Ахалĕн амăшĕ вилнĕ, теççĕ. (По обьясн. И. С. Степанова, соотв. русской посл.: «подаришь уехал в Париж, остался один купишь»). Юрк. Кĕнекисене ахаль (scr. ахал) илмелле пулмасан, эп укçа та тӳлĕп. Если нельзя получить книги даром, то я могу и заплатить. Аттик. Пирĕн парнене ахал, ан ту. Амин. Не сделай нашего приношения тщетным, т. е. прими жертву. (Из моленья). Н. Шинкус. Куккасем: киле килнĕскере тасаттарас, тесе, тем парасса çитнĕ. Тасатсам-а, сана ахал, тумăпăрах! тие пуçларĕç. Дядя и его семейные, желая, чтобы цыган, раз он пришел в дом, изгнал порчу, готовы были дать ему за это некесть что. — «Пожалуйста, выведи у нас порчу», говорили они ему: «мы во всяком случае не оставим тебя без вознаграждения.» Н. Карм. Кусем пырсан, шыв парса, питне çутарнă, пурçăн алшăлли панă. Салтак каланă: мана хамăн мунтир те юрĕ, ку ахалех хуралат, тенĕ. Когда они пришли, отдали ему умыться и дали шелковое полотенце. Солдат сказал: «Зачем попусту пачкать полотенце? — мне ладно утереться и мундиром». Эсĕ мĕшĕн кушака сентĕре çине лартрăн? — Ахаль. Зачем ты посадил кошку на полати? — Так себе. Бгтр. Мĕн патне (у др. мĕн тума) килтĕн? — Ахалех. — Ахаль пулсан, алăк патĕнче алтăр пурччĕ — илсе кай та кӳрсе пар. (Çапла ачасене, çын патне пырсан, калаççĕ). «Зачем пришел?» — «Просто так.» — «А если просто так, то за дверью у нас был алтăр (большой ковш), унеси его и принеси назад.» (Так говорят детям, если они придут без дела в люди, т. е. в чужой дом). СПВВ. ОН. Ахалех = кăлăх. Кильд. Çавах та вăсен ача-пăча пулман, ахалех ватăлса кайнă. И все-таки детей у них не было, и они так и состарились. Ст. Чек. Ахаль ларасран ялан кăнчала авăрлат. Чтобы не сидеть без дела, постоянно прядет. Регули. 207. Ахаль лариччен кăнчала арлать. Чем сидеть так, прядет. N. Ахаль лариччен кĕрĕк аркине те полин йăвала, теççĕ. Чем сидеть без дела, лучше мни полу шубы. Якейк. Атя ман пата, ахалех кăмака çинче пĕççе тăратса выртан! — Ахалеххине ахалех те (или: ахальне ахалех те), сан пата çавах пымасп. Идём ко мне, (все равно) так на печи валяешься (вздернувши ноги)! — Так-то так, а все-таки я к тебе не пойду. Н. Кунаш. (Цив.) † Çиессĕм килет, ĕçессĕм килет, кăмакари хуплу еннеллех чунăм туртать çке!.. Эп çиесшĕн каламастăп, ахаль калатăп. Мне хочется есть и пить... И как мне хочется курника, которых стоит в печке!.. Я говорю это не затем, чтобы поесть, а просто так (без особого намерения). Альш. Те йыхрава каять, те ахаль таçта каять. Неизвестно, едет ли он звать в гости, или едет куда-то хак (без этого намерения). Регули. 1293. Эп она ахаль патăм. Я дал ему даром. Менча. Тухатмăш ывăлĕ, ӳксе пуççапса, çĕр тенкĕ пама пусан, шеллесе, ахалех тӳрлетнĕ, тет. Утемĕш, ахаль, пулсан, пин тенкĕ парсан та, тӳрлетес çукчĕ, тет, ывăлне шеллесе анчах тӳрлетнĕ, тет. Когда сын колдуна поклонился Удемишу в ноги и обещал дать ему сто рублей, тот сжалился и поправил (исцелил) колдуна даром. Говорят, что Удемиш сделал это лишь из жалости к сыну, а иначе он не поправил бы его и за тысячу рублей. Якейк. Вăл лоткăла ышша кари (т. е. кайрĕ-и), ахал, (sine navigio, solis corporis viribus utendo) ышша кари? Он поплыл на лодке или так? Ib. Эп посмапа мар, ахал, хăпартăм. Я влез не по лестнице, а так (т. е. без лестницы). N. Ват çынна куçлăх кирлĕ, ахал, (ахальăн) он куç кормаçть. Старому человеку надо очки (нужны очки), иначе он не видит. || Sic quoque. И без того уже. Коракыш. Карчăк каланă: ăçта каятăн? тенĕ. Улпут каланă: санпала калаçма мар, ахаль хуйхă! (у др. ахаль, те хуйхă-ха) тенĕ. Старуха спросила: «Куда ты едешь?» Барин отвечал: «Мне не до разговора, у меня и без того на душе кошки скребут». Кан. 1927, № 224. Вулăсра пĕр милитси (милиционер) нимех те туса çитереймест, тет. Мĕншĕн тесен унăн ĕçĕсем ахалех нумай (и без того много дела). || Haud raro rei alicuius vehementiae significandae causa ponitur. Также употребл. для выражения силы действия. БАБ. Çынсем сиксе тăчĕçĕ, тет, пăхаççĕ, тет: ха, уксак йывăçсене тĕпĕ-тымарĕпе ахаль, лăскат, тет. Люди вскочили и смотрят, а хромой так я выдирает деревья, совсем и с корнями. Альш. Тухса пăхан пек пулат та, ку салтаксене ахаль тустарма туйăнат, тет. Он вышел на двор, как будто для того, чтобы посмотреть (лошадь), и принялся пробирать (ругать) этих солдат. Ib. Тукмакĕ: валей! тесенех, ку карчăка ахаль пĕçерет, тет; ăçтан кĕçтет, çавăнтан парат, тет. Как только старуха сказала: «Валяй», дубинка и давай ее колошматить. Только успевай повертываться! (букв. «где чешется, по тому месту и лупит»). Ib. Пĕри тухат та, ку тункăлтăксене ахаль ватса яраççĕ, тет. Один из жителей вышел (на улипу, созвал соседей) и они отлупили (прибили, точнее: с сильными побоями проводили) тупгылдыков (глупцов в сказке; см. манкăлтăк) как Сидорову козу. Ib. Эпĕ пăхса выртатăп: хай тăрнасем ахаль таптаса çисе çӳреççĕ. Я лежу и смотрю, а журавли так и топчут, так и едят (просо). Ib. Ку пупсем пакăр исе килеççĕ те, ку çынна тĕртсе те яраççĕ. Ку çын ахал, шыва пăтратат, тет. Поп и дьякон взяли багор и столкнули этого человека (завязанного в мешок) в речку. Тот там просто всю воду взмутил. V. ахаль анчах. || Etiam adiectivi vim habere potest et significat usitatum, pervulgatum, vulgarem, vanum, simplicem, gregarium, gratuitum, parvi momenti, vilem, sine verbis (de cantilena dicitur, quae modulatione sola constat). Употребляясь в значении прилагательного, переводится словами: обыкновенный, простой, не заключающий в себе ничего особенного, важного, тщетный, даровой; без слов (песня). Ахал, çын, рядовой, ничем не выдающийся человек; ахал, йывăç, обыкновенное, простое дерево; дерево, не приносящее плодов; ахал, шăмă, обыкновенная кость; ахаль хут, обыкновенная или простая бумага; бумага, не имеющая значения. Якейк. Вăл пирн юшши ахаль çын çине пăхмаçть те. На простых людей, вроде нас, он и не смотрит. Ib. Ку ахаль корăк мар, ку корăкпа тем те тума полать. Это не простое растение, этим растением можно сделать что угодно. Ст. Чек. Вăл лаша çырăвĕ мар, ахал, хут-кăна. Это не расписка о покупке лошади, а простая бумажка. Ib. Вăл çырмалли хут мар, ахаль кут шăлса пăрахмалли хут. Это не бумага для письма, а просто для отхожего места. Ib. Пире, ахал, çынсене, капла та юрат. Нам, простым (не чиновным) людям ладно и так. СТИК. Ку ахаль япала мар, кунта мĕн-те-пулсан пур. Это не простая вещь, в ней что-нибудь да есть особенное. (Так и в Ст. Чек.). Парастас. Этемĕн мĕн пурри пурте ахалех; вилсен, вĕсем нимĕне те тăмаççĕ. Что сокращ. жизнь. Ахал ун пек ĕмĕт ахалех! Но подобная надежда тщетна. Изамб. Т. Сирте çĕр ахал, (ирккĕн, у др. ирĕккĕн). У вас земли привольно (или: у вас земля дешева, хоть даром бери). То же и в Сред. Юм. Ст. Чек. Сирте çĕр ахаль. У вас земля дается даром (или: продается по крайне низкой, сравнительно со здешней, цене). Сред. Юм. Ахаллин (аhаллин’) амăш вилнĕ. У дармового мать умерла, т. е. даром давать не буду. Так отвечают тому кто просит чего-нибудь даром. Якейк. Ахал, йорă, песня без елов. (В Череп. это выражение означает песню, которую поют в обыкновенное время, без особого повода.

ахаль те

(т̚э, т’ ̚э), vox assentientis, qui rei alicuius veritatem agnoscere cogitur, allatis ab altero probabilibus argumentis. Proprie vero idem est, quod et sine istis, argumentis scilicet, quae ab altero afferuntur, aut rebus, quae ab eo narrantur. Восклицание человека, который слышит нечто для себя невероятное, но тут же, после приведения доказательств, соглашается со сказанным. Ст. Чек. Ахаль те! А ведь и в самом деле так! Ib. Ахаль те! эп астуман та (мне невдомек). || Nonnumquam conclusionem significat et ponitur in exitu sermonis. Это выражение служнт для того, чтобы сделать окончательный вывод или решительное заключение из всего сказанного выше, при чем могут быть приведены и новые данные, подтверждающие то, что уже было сказано раньше. По-русски в этом случае ставят: и вообще, да и вообще, да и в самом деле, да кроме того. О сохр. здор. Çын çав алсемпех куçа шăлать те, ун та вара куçĕ пăсăлать. Ахаль те чăвашсен куçа хура алăпах шăлаççĕ. КС. Ахаль те, унта мĕн тума каяс? Мĕн хыпмалли пур унта? Да и в самом деле, зачем (нам) туда идти? какой будет нам от этого толк? Ib. Ахаль те хăйсем ытла та ашăхса кайнă çав. Да и вообще они уже слишком многое себе позволяют (избаловались и пр.). N. Никамăн та ун пек çынна хăйсенĕн хĕрне парасси килмест. Ахаль те тата ыттах выçăлă-тутăлă касăлса, тертленсе пурăнмалла çĕре. Никому не захочется выдать свою дочь замуж за такого человека, да, кроме того, в семью живущую впроголодь. Альш. Ахаль те çур-куннесенче пырса кĕмелле мар; çĕр лайăх типсе çитиччен, пĕтĕмпе шыв пулать. Да и вообще весной туда не доберешься; пока земля не просохнет, там стоит болото. || Sic quoque, и без того уже. Якейк. Йăван, эс ма пĕр чарнмасăр ĕçлетĕн, ахаль те пуйса кайнă-çке. Иван, что ты все работаешь (без остановки), ведь ты и так разбогател!

ахаль чух

ахаль чох, otii tempore; plerumque, в свободное время; в обыкновенное время. Якейк. Йăван çемски наччалньăк (нач’а’л’н’ы̆к) умĕнче шăши пак тăрать, ахаль чох вăл такам пуç тăрне хăпарса ларĕ. КС. Эп хал, ерçместĕп, эс ман пата ахаль чух кил. Сейчас я занят, ты ко мне приходи в свободное время. Ib. Халь, кунта çук-ха вăл, ахаль чух яланăх кунта вăл. Сейчас его здесь нет, а обыкновенно он постоянно здесь. Ib. Вăл ĕссĕр чух анчах ятлаçать, ахаль чух май çук аван çын. Он только пьяным ругается, а когда не пьян, бывает очень хорошим человеком.

ахăлтат

(аhылдат), cachinnare, хохотать. Сред. Юм. Ан ахăлтатса тăр ман õмра. Не хохочи передо мною. Юрк. Ахăлтатса кулса тăрат. Она стоит и хохочет. N. Ăна курсанах, нумайĕшĕ ахăлтатса кулса янă. Как только его увидали, многие расхохотались. Шибач. Мĕн хытă ахăлтатса, попляса тăраттăр? Что вы так хохочете и галдите? Чĕлкаш 20. Унтан çак çын, ул таланине сиссе, ахăлтатса кулса янă. || De equorum libidinoso hinnitu. Также о ржании ярящихся лошадей. Сред. Юм. Ăйăр пăртак самăрлсан, пит ахăлтатать õлă (= вăл). Если жеребец немного разжиреет, то он очень ярится. Альших. † Аслă улăха ут ятăм ахăлтатса çӳреме. || De voce cornicis. Также о карканьи вороны. Чув. прим. о пог. 242. Ула курак ирхине вăрман тăрринче ларса ахăлтатсан, йĕпе (тăман) пулать. Если ворона сидит утром на верхушке дерева в лесу и каркает, то будет ненастье (вьюга).

ахăр

(аhыр), veri simile est, veri simillimum est. Autabsolute ponitur, aut cum aliis coniungitur verbis, quae probabilitatem aliquam designant. In sermone Latino etiam aliis modis reddi potest, velut videtur, vercor ne, вероятно, наверно, по всей вероятности, должно быть; надо думать (предполагать), что. Иногда ставится отдельно, но часто соединяется и с другими речениями, выражающими уверенность или предположение. СПВВ. N. Ахăр — пур тенĕ сăмах пулат. Слово «ахăр» означает есть (sic!). Ст. Чек. Ахăр ĕç çук. Вероятно, нет дела (работы). Сред. Юм. Ахăр килтисĕм пит чĕнеç (i. q. ченеççĕ) пõлмалла, ытла пит киле каясшĕн хыпаланать. Должно быть, его очень зовут домашние, уж очень он спешит домой. Ib. Ахăр çăмăр пõлать пõл, паян. Вероятно, сегодня будет дождь. Ч. П. Ахăр паян эпир пурте пĕтетпĕр пулĕ. Наверно, сегодня мы все погибнем. Чăв. й. пур. 19. Кĕркка! эсĕ унта каятăн та, ахăр сана ырă пулмĕ, эпĕ кĕçĕр пит усал тĕлĕк куртăм. Хотя ты идешь туда, но, должно быть, тебе не сдобровать, потому что в нынешнюю ночь я видела очень нехороший сон. Изамб. Т. 57°. Пăятам тепле вара, пăянам хуш сăмаха-йăмаха пит вичĕкĕн япала. Хăй час-часах ятлакалать çемьене. Ахăр хаяр пуль. Пăй-атамма хăй пăхăнтарса пурăнать. Не знаю, каков (мой) свекор, а уж свекровь очень остра на язык. Частенько ругает семью. Должно быть, лютая. Свекра она держит у себя под башмаком. Ib. 58. Çапла калаççа, ĕçе-ĕçе, ахăр эпир нумай та ĕçнĕ пулат: ул та чипер хĕрчĕ, манăн та пуçа кайрĕ. Беседуя таким образом и попивая, мы, должно быть, выпили с ним не мало: и он порядком захмелел, и у меня в голову ударило. Баран. 93. Манпа пĕрле пыракан çын: çанталăк пăсăлĕ, тесеччĕ; анчах ун сăмахĕ тӳрре килмерĕ ахăр: çанталăк уяртса кайрĕ, тӳлек кун пулассăнах туйăнать. N. Ахăр ун чухне хăранипе ăсăм çитеймерĕ, курнĕ. Тогда у меня, от страха, видно, не хватило догадки. N. Ахăр упăшкăна юратмастăн пулĕ. Ты, должно быть, не любишь своего мужа. Ib. 67. Ахăр турăш патне пит аслă çын пычĕ пулĕ. По всей вероятности, к иконе подошел очень важный человек. Изамб. Т. 4. Елим! ахăр параймастăп пулĕ! Елим, должно быть, я не смогу дать! Альш. Ытла питех хутшăнсах каймаççĕ ахăр вăл икĕ ял. Должно быть, эти две деревни, не очень-то сообщаются между собою. Сказки и пред. чув. 82. Тăрса юлчĕ кăлăхах Сетнер çавтер чун савни — турă çырни ахăрах, çаплатăр çав самани. Ib. 7. Ахăр тылă кăтăрнă: çĕр çĕмĕрсе таврăнать. Ib. 30. Вăрçма-çапăçма хатĕрленнĕ ахăр. Должно быть, приготовились к бою. Кн. для чт. 21. Çын вĕрентекене хăй патне пит ăшă кăмăлпах кӳртмен ахăр, мĕншĕн пынине сиснĕ курăнать. Ib. 30. Эй тăванăм, ахăр атă-пăри те пулаймасть пулĕ! || Tandem, наконец-то. Альш. † Юна-юна хĕрсене ахăр алла ӳкертĕм.

ахăр-самана

(аhы̆р-самана), i. q. (то же, что) ахăр-саман. N. «У чуваш нет понятия о воскресении мертвых, но они говорят, что будет кончина мира, «ахăр-самана». Как будет это «ахăр-самана», неизвестно, но только при «ахăр-самана» умершые все восстанут. По верованию чуваш, люди после смерти живут так же, как и здесь: веселятся, едят, пьют, тытаççĕ (т. е. поражают других болезнями), трубку курят, лапти плетут; потому о воскресении они говорят, что мертвые восстанут; но зачем восстанут и что будет после «ахăр-самана», — ничего неизвестно. Это написано по-русски. СПВВ. Ахăр-самана — тĕнче пĕтнĕ чухнехи вăхăт. «Ахăр-самана чухне хĕрлĕ тăпра таранччен çĕр çунса килмелле». Последние времена — кончина мира. «Когда наступит кончина мира, то придет пожар, прп чем земля будет гореть до красной глины. N. Чăн малтан пĕри (вилекея кама хушша хăварнă, çавă) тăваткал тăпра касса кăларса илет, ăна «сăвап тăпри» теççĕ; вăл тăпрана çынна пытарнă чух çын пуçĕ тĕлне тупăк айне хурса хăвараççĕ. Ăна каснă чух: вилнĕ (ятне калаççĕ) алăкĕ, тесе касаççĕ. Вăл тăваткал тăпра пит кирлĕ, хаклă япала: ахăр-самана килсен (кончана мира), вилнĕ çын тăнă чух, ăна çав тăваткал тăпра çĕклесе, çĕре уççа, кăларат, тет. Первым начинает (рыть) тот, кому (умерший) завещал перед смертью, и он вырезает (лопатой) четырехугольный слой земли, который называется «сăвап тăпри»; эту землю при зарывании покойника кладут под той частыо гроба, в которой помещается голова. Отрезают этот четырехугольник со словами: «Двери умершего» (называют по имени). Этот четырехугольник очень нужен и поэтому дорог: при кончине мира, когда мертвые встанут из могил, этот четырехугольник раскроет могилу и поднимет умершего на землю. ППТ. Вăл çын мĕн ахăр-самана çитеччен тĕнкеленсе пурнат, теççĕ. Говорят, что этот человек будет мучиться до самой кончины мира. (Из статьи «Петĕркке шăтăкĕ»). N. Ахăр-самана кунĕнче мĕн пур тĕнчери çынсем хăрушă сута çакăнта, Истамбула, пуçтарăнмалла.

Ахрат çырми

locus voraginosus immensa altitudine, страшно глубокий овраг. Таутово. Ахрат çырми яла ишĕлсе çитсен, тĕнче пĕтет, тиççĕ. Вăл Ахрат çырми шыв çурса кайса пулать. Уна питĕ тарăнтан, унта выльăхсем кайсан та, тухас çук та, çын пыма та çук ун патне, çавăнпа ун пак çырмана ахрат çырми тиççĕ. Сомн.

аша каçар

(к̚аз’ар), ignosce, прости. Нюш-к. Мана асатте, çывăрса тăрсан е çывăрас уммĕн: аша каçар, тесе, сăх-сăхма хушатьчĕ. Дедушка (отец отца) велел мне, как после сна, так и перед сном, креститься и говорить: «Прости!» Ib. Аша каçар пире. Прости нам. (Молитва). Шурăм-п. № 23. Атте мана, ирхине тăрсан, акă çапла кĕл-тума вĕрентетчĕ: аша каçар, мана ялти чухăн çын телейĕпе те пулин пулса пуянлăх пар! Отец учил меня молиться утром так: «Прости и дай мне богатства, хотя бы на счастье бедных людей в деревне». Морг. Чăвашсем, чӳк туса пĕтерсен: ç’ырлах, тес вырăнне: аша каçар, тенĕ. По окончании жертвоприношения чуваши, вместо «помилуй», говорили: «прости.» Олг. Милькович 29, Золотн. 189.

ашкăн

(ашкы̆н), lascivire, luxuria diffluere, bene vivere, genio indulgere, luxuriari, шалить; жить роскошно, привольно, на широкую ногу; жить припеваючи; роскошно разростаться (о растениях). Шибач. Ан ашкăн. Не шали. Б. 13 Ашкăнакана чар. Шалуна останови, т. е. запрети ему шалить. (То же в Ст. Чек. и Череп). Ст. Чек. Пит ан ашкăн, аçăвăвтан йулнине чистă пĕтерĕн. Не живи на очень широкую ногу, а то промотаешь все, что осталось от отца. У. Ашкăнса пурăнакана укçа нумай кирлĕ. Тому, кто живет роскошно, надо много денег. Беседы на м. г. Алра мен чухлĕ нумай, ун чухлĕ çын ашкăнма пăхать. Чем больше человек имеет, тем более он склонен к роскоши. Собр. 204. † Кăвак кăвакарччăн вĕçнĕ кун, кунĕсем тĕтрелĕ пулайрĕç; çак илĕртсе ашкăннă чух саманисем йăвăр пулайрĕç. (Здесь есть искажение). СТИК. Вăл кăçал ĕне юр-варĕпе ашкăнат кăна: икĕ ĕне, ĕнисем икĕш те ким пек. В этом году он живет припеваючи: у него две коровы, и обе — как ладьи; молоком хоть обливайся. СТИК. Пахчари курăк епле ашкăнса (у др. алхасса) карĕ! — час çулмалла. Как быстро, густо и высоко разрослась в огороде трава; скоро ее можно будет косить. Ст. Чек. Хирте сĕлĕсем ашкăнаççĕ. Овсы в поле растут роскошно. Календ. 1906. Çамрăк йывăç пекех ашкăнса каять. Разростается как молодое дерево. Сказки и пред. чув. 61. Çав вар тĕпĕнче вĕтĕ чул-кăна, тата ашкăнса вĕлтĕрен ӳсет. На дне того оврага лишь мелкие камешки, да еще растет во всю крапива.

аштаха

(аштаha) или аштаха çĕлен, draco, дракон. Н. Карм. Аштаха çĕлен ӳссе çитсессĕн, турă çӳле илет çĕклесе; çил-тăвăлпалан, пĕлĕтпелен, çиçĕмпелен илет. Кунта халăха сиен тăвать, сывлăшĕпе туртса илсе çăтать, çавăнпа турă çӳле çĕклесе илет ăна, çил-тăвăлпалан хĕстерсе илет çӳле, çиçĕмпелен. Аштахаран, пурăнсан-пурăнсан, юхха пулать. Çавă çын сӳретне кĕрет; камăн лайăхрах ăрăм пур-и, хĕр пур-и, ăна илешет. Илешет те, чирлетет; типсе хăрать те, вилет вăл.

ашшĕ-амăшĕ

ашшĕ-амăш, parentes eius (eorum, earum), его, ее, их родители. СТИК. Ун ашшĕ-амăшĕ килчĕ. У него приехали родители. Ib. Ун ашшĕ-амăшĕ пит аван çын. Его родители очень хорошие люди. (Заметьте ед. ч.). Ст. Чек. Ашшĕ-амăшĕ аван çынсем. Родители его хорошие люди. N. † Эпĕр илес хĕрсене ашшĕ-амăш тунă ăна. Девицы, на которых мы намереваемся жениться, не какие-нибудь, а законные дети своих родителей.

пус

колоть. Пухтел. Выльăха пуссан хĕрхенме юрамас: çылăх, теççĕ. Кан. Ăна пуссах çиес пулать, тесе ячĕ. Сред. Юм. Пуссан та каймасп. Хоть зарежь, и то не пойду. Сёт-к. Пусмалли така. || Копать. Чебокс. Карта посас, копать огород. Коракыш. Телейсăр çак çынтан: мĕн тăван эсĕ кунта? тесе каларĕ, тет. Çак çын калать, тет: акă ман суха тума лаша çук, кĕреçепех пусатăп, терĕ, тет.

пусар

, посар, (-зар), придавить. М. Васильев. Порăкне çил йăвантарса ямантан тăпра моклашкипе посарать. N. Араслан урипе пусарнă та, калать: малалла пăхмасăр хăрас çук ĕнтĕ, тет. N. Хуласенчи çынсем пурте, çуртсем куçса пусарасран хăраса, хуласенчен тараççĕ. N. Йывăр чул пек пусарса тăрать. N. Иçĕм-çырли шывне пусарса кăлармалли вырăн. ТХКА 76. Çапла каласан, пирĕн хура йытă тирĕнчен çĕленĕ çĕлĕке сылтăм аллипе çамки çине пусарсах лартрĕ. N. Слонĕ ун çине кайса ӳксе, хăйне те çавăнтах пусарса вĕлернĕ. Чем люди живы. Манăн упăшкама та халĕ анчах пытарчĕç, вăрманта йывăç пусарса вĕлерчĕ. || Топтать. N. Вилнĕ çын тăприне те: умăнта пултăр, тесе, таптаса пусарса хăвараççĕ. || Уложить. Хурамал. Çӳле йăвăç нумай пусарнă. Сверху на крышу наложено много лесу. Альш. † Çав çулçине кам пусарĕ, пусарсан пусарĕ лăпкă çил (на одном месте уложит). Н. Тим. † Кӳлсен кӳл лашуна паррипе, аслă çул тусанне пусарма. С. Айб. † Кӳлсен кӳлĕр утăра паррипе, аслă çулăн тусанне пусарма. || Мочить (коноплю). Пшкрт: канды̆рзан'а шуа позараччы̆. || Посадить наседку; сажать на яйца для выводки. В. Байгул. † Аттепе анне пусарнă чăх-чĕпписем пахчаран пахчана саланчĕç. Вир-ял. † Анне пусарнă чăх-чĕппи пахчаран пахчана саланчĕç. Бюрганский. Ак, ме сана чăхă; эпĕ сана савса илсе килтĕм; пусарасса та санăн ятна тесе асăнса пусарнăччĕ. Альш. Хур-кăвакал пусараççĕ Элшелсем йышлăн. Ib. Хăшин-хăшин çавăнпа виç-тăват пӳртлĕ те пулаççĕ: путексем-пăрусем хупма, ĕне-выльăх кӳртсе пăтратса кăларма, хур-кăвакал пусарма пӳрт кирлĕ. || Валять. Ст. Чек. Тăлана пусараççĕ: тăлана тăршшĕпе хутлам-хутлам хутласа, çине те, айне те хăма хурса, кĕлет пĕрени айне хураççĕ, тăлан аялти хăмине йывăçпа е хулăн хăмапа, ун айне, вăрăм пуçĕ еннерех, пукан вырттарса, вăрăм пуçĕнчен пуçĕнченех аялалла пустарса тăма йывăр япаласем хураççĕ. Пусарнă тăла тикĕс, яка пулать. Орау. Тăлла пусарса хутăмăр-ха паян, епле картланĕ. || Усмирять, успокаивать. Кан. Контрреволюциллĕ пăлханăва пусарнă, тесе пĕлтернĕ. N. Киприан шуйттанпа тавлашса каланă: сирĕн вăйăр çапла-и? сире вăйсăр хĕр те çĕнтерет, тенĕ. Усал Киприана пусарса каланă: эпĕ ăна улталаса çылăха кӳртме урăх май тупăп. || Укротить. О пьяницах. Ӳтне пусарасшăн тăрăш. Юрк. Пирĕн пек çамрăк ачасене йывăр хуйхă ӳкрĕ — пусарчĕ. || Успокоить, утешить. С. Айб. † Тусан тăвăр тусăра саррине, ăшăртан хуйхăра пусарма. N. Манăн хамăн укçа çук, çавăнпа хуйха пусара пĕлместĕп, тенĕ. N. Ăша пусар, утешать. N. Унтан вара хуйхăна пусар. N. Эс те пусан ман кăмăла пусар. || Оплодотворять (о самцах). Вĕлле хурче 21. Ват амăшне питĕрмесен те хăруш мар, çамрăккине, сăрă (трутень) пусарманнине, питĕрес пулать.

пусă

(-зы̆), отдельные части поля. Изамб. Т. Ыраш пусси, çуртăри пусси. Ib. Çапах пусса-пусса ята виçшер теçеттине тивет (на душу в каждом поле). N. Пĕр пусă актар. Юрк. Ĕлĕк пĕр анана яхăн акакан çын, халĕ пусса-пусса улт-çичĕ ана ака пуçлат. N. Çавăнпа вăл çĕре темиçе пусăва уйăрсан, кашни пусăра çĕр пăртак-пăртак анчах тивмелле. Землед. Сирĕн пусси-пуссипе мар-и мĕн? тетĕп. — Çук, — теççĕ. Вĕсем пĕрмай урăх тырă акса пыраççĕ, вĕсен хура пус çук. Сред. Юм. Пôсса çитех кайрăн-а эс. Разве ты ходил до самого поля. ЧП. Пусă урлă килмесĕр. Ib. Сарă пусăпа çӳренĕ вăл.

пусмăрла

насиловать, изнасиловать, причинить насилие. N. Унта тата хĕрарăма пусмăрлакансене айăплаççĕ. КС. Çав çăл пирĕн яла йăлтах пусмăрла пуçларĕ. Бур. Вĕрет, сурат, пусмăрлат, кăтăкласа вĕлерет. Сред. Юм. Пире чыстиех посмăрланă-çке вара ăсĕм: чăххине те вĕлереççĕ, пахчари çимĕçсĕне хăвармарĕç ĕнтĕ, (çавсĕмех) пĕтерчĕç, ачасĕне орама тохма та памаççĕ. Юрк. Вăл çын эрех ĕçтерме парăнмасан (если не согласится), унăн килĕнчен пĕр-пĕр япалине пусмăрласа илсе каяççĕ те, хупаха хурса эрех ĕçеççĕ. Шурам-п. Эп сан пата пусмăрласах пырам-и? (насильно приду). || Обижать, притеснять, угнетать. В. Олг. Сёт-к. † Посăм-килĕм постав пак, посмăрласа çӳримарăм, ман яш ĕмĕр иртсе каþ. Якейк. † Посăм-килĕм постав пак, посмăрласа çӳримарăм, пос-килсенчен уйăрăлтăм. Демидов. Кайран-кайран çак усал çынсем пусмăрласа (теснить) çитере пуçларĕç, тет, Якава. Изамб. Т. Ама-çурине амăш пусмăрлат.

пустай

попусту (русск.). Ала 91. Вăл тăлăх ача пустай ют çын патне нумаях кайман, вĕсен ашшĕпе пĕр тăван пичĕшĕ пулнă, вăл çавсем патне час-часах кайнă. N. Пустай отса çӳрени пулчĕ. Ходил(и) попусту; без пользы, без результата. || Пустяки. Никит. Помăр киреметĕнчен пур çын та хăранă, анчах пĕр Петр Михайлов: пустай (пустяки) çав, мĕнле вăл киремет тытни, тесе кулкаланă. Сред. Юм. Пустай калать, пустое говорит.

пуç

, поç, (пус, пос), голова. N. Чăхă пуç орлă вĕçсе каçса кайсан, лайăх мар, теççĕ. СТИК. Пуç сăрăлтатса карĕ. Ib. Питĕ хытă ывăнсан е чирлесен, юн вĕрипе пуç сăрăлтатса тăрат. Ib. Хур пуçне кил хуçи çиет, мĕншĕн тесен вăл кил пуçĕ. (Обычай). N. Ах, пуçăм (головушка) ыратать. Кама 47. Капла пуçа тăратса ларни те юрамасть. Ib. 16. Пуçна пулашшĕ япала! Ib. 5. Пуçна тивтĕр юлашки. Намăссăр, йытă! Шалчу тулĕ-ха. Ачач 34. Хирĕç-мĕн пулсан, ырă ятпа чĕнсе, çĕлĕк илеççĕ. Пуç таяççĕ. Ерк. 6. Кам илтмен ун çинчен? Кам курсан пуç таймасть? Альш. Пуçу ыратат-им? (Сочувствие). Кан. Хĕрарăмсем пуç çинчен пĕркенме пăрахнăшăн хĕсĕрлекен çын. Изамб. Т. Вĕсем пуç ухашшĕн анчах шыв вĕретеççĕ. N. Çав хĕрсем пурте çара уран, юне(в др. говорах: йӳле)-пилĕк, çӳçне-пуçне тустарса, пуçне ухса пыраççĕ, сиккелесе. Орау. Пуçу, çан-çурăму пĕçермест-и? Вĕриланса выртмастăн-и? С вами жару нет? С вами жар? Ib. Пуç, çан-çурăм пĕçерсе çӳрет; вĕриланса çӳретĕп. Якейк. † Сарă хĕрсем амăшне виçĕ сомах калăпчĕ, виççĕ пуçран шăлăпчĕ хĕрне сарă тунăшăн, хĕрне корса па(л)лăпчĕ, тытса тота тăвăпчĕ. Ib. Мĕн пуçа пăркаласа тăран-ка? Сан çия çавах никам та пăхмаçт. Каша. † Хрантсус явлăк пĕчĕкçĕ, пĕчĕкçĕ те, пуç тулли. N. Ирхинеччен ту, атту сан пуç, ман хĕç, тесе калать, тет. Скотолеч. 33. Сурăхăн пуçĕсем, хăлхисем, тутисем, шăмă сыпписем пăсăлса, кĕсенленсе каяççĕ. N. Ирхине тăраççĕ, тет те, хуçийĕн пуçĕсем шыçса кайнă, тет. Толст. Пуçĕ çине йăванса кайрĕ. ЧП. Пире тăван кĕтет, хай, чыспала, чӳречинчен пуçне, хай, илмесĕр. Ала 8. Хĕрсем уна курсассăн, пур те чӳречене пырса пуçĕсене чикнĕ. Альш. † Çак тăвансем патне килсессĕн, çамрăк пуç çĕклейми си куртăм. Альш. Пуçа сĕлтĕпе ухас. Надо голову мыть щелоком. Скотолеч. 34. Сурăха пуç çавăрăнакан тăвакан хуртсем йытă ăшĕнче пурăнаççĕ. Сред. Юм. Пуç çавăрнакан сорăх пик (как шальная овца), ниçта кайма аптраса çӳре парап вит (повышение голоса на çӳре). N. Пуçа тăратса ларат. Орау. Арпус пуç (гололобый), лашăна çавăтса кайĕ ак. Йӳç. такăнт. 24. Пуçна çапса çурам. N. Тата каллах çав сăмаха кала-ха, поçна çапса çорам! Тим. † Эрнекунпа шăматкун — пуç кăларми тăман кун. N. Поç патне тӳрех кайрĕ. Сред. Юм. Пуçран çапнă сôрăх пик çӳрен çанта ним пĕлмесĕр, çынсĕм мĕн сăмахланине те пĕлместĕн. Ib. Пуçа çĕклемесĕр вырать. Жнет до того торопясь, что голову не поднимает. Ib. Пуçа та касса кайĕç ôн ачисĕм. Очень злые, так что и голову отрубят. Ib. Мĕн халь, пĕр пуç, пĕр кот, кăçта савнă, онта кай. Ib. Пуç патне пыра пуçларĕ (ӳсĕрĕле пуçласан калаççĕ). . Пуçна персе шăтарăп. Голову расшибу. КС. Пуçа ăш(ă) тиврĕ. Угорел. Изамб. Т. Пĕлтĕр акă тырă та ĕлкĕрмен, ĕçсĕр халăхсем (бездельники), тыр вырма тухмалла, тесе, туррăн пуçне ыраттарнă, çавăнта тыр вырма тухас уммĕн, тырра пăр çапса кайрĕ. Ib. Усемпе ĕçсе ман пуçа тата ытларах кайрĕ. Орау. Кил-ха эс, эп сана пуçна касса ярăп (это говорят редко, или: пуçна çапса çурăп, или в Рак.: мăйна пăрса ярăп). Ты вот приди-ка, я тебе башку-то сверну. Ау 46. Ку ачасем мана кирлĕ мар, вăсене аташтармасан, ман пуçăм е хыçăм, тенĕ. Ib. 52. Аташтармасан сирĕн пуçăр, ман хыçăм, тенĕ. О сохр. здор. Ун пек тăвасси те хĕнех мар, пуçра пур çын ăна часах тума пултарать. N. Пуçĕсене пыра пуçларĕ (стали хмелеть), курнать. Собр. Çурăхсене час-часах, пуç çаврăнакан пулсан, сурăхинĕн пуçне картана алтса пытарсан, ӳлĕмрен сурăхсене пуç çаврăнакан пулмас, тет. Якейк. Пуçа çырнинчен иртимăн (судьбы не избежишь). Пуçа тем çырнă, штан пĕлес. Шорк. Поç çавăрннă сорăх пек (гов. о человеке со слабой памятью). С. Алг. Тĕл пултăмăр урхамах, пуçне тăсма ал çитмест. Орау. Курăс касма кайиччен çак пурана каскаласа пĕтересчĕ: ытла пуç çинче тăрать (давно уже надо было сделать, дело не терпит). Ib. Пуçа килсен пушмак, тит, пултараймасан та пултарăн. Если надо будет, то сможешь. Йӳç. такăнт. 35. Ĕç, кум, хам пуç пур чухне! Сред. Юм. Пуç умне çитсен, пуçа кăшăл тăхăнать, тет. (Кил-пуç çынни пулсан, пурне те хăй пĕлет вара, тессине калаççĕ). || Глава. N. Вĕсенчен пĕри, чи усалли, юрăхсăрри, Авимелех ятли, пуçа тухнă та, тăванĕсене пурне те вĕлерсе пĕтернĕ. Ала 63. Сирĕн çие çак çынна пуç турăмăр. Мы сделали его над вами главою. N. Йĕксĕк пуçĕ! (брань). N. Хăш çĕрте халăха пĕр çын пуç пулса пăхса тăрать, хăшинче тата халăх хăйне хăй пуç пулса патшалăха тытса тăрать. Полтава. Орлик ятлă çыруç — пуç. «И Орлик гетманов делец». Орау. Пуç пулса çӳрет?! Кам эсĕ вара капла, ял хушшинче пуç пулса çӳрен. Кармалы. Арçын пуç хĕрарăм пуç мар. N. Хăй пуç пулма çӳрет. || Индивид, личность. N. Пĕр пуçпе укçана çтă чикет. Пĕр пуçупа укçана çта чикетĕн. N. Те пуç (сам человек) каялла киле тавăрнать, те тавăрăнаймаçт, тесе (дума уходящего на чужбину). N. Хăйсенĕн пуçĕсене пит асла хураççĕ. Истор. Лайăх пурăннă чух пуçне пит асла хывнă, пуçа хĕн килсен, тӳрех хăраса ӳкнĕ. Пазух. Ан хапсăнăр тĕнчен мулĕсене, çылăх пулĕ çамрăк пуçсене. || Конец. Орл. I, 281. Пĕр пуç çăка, тепĕр пуçĕ юман, варинче мăкăр. (Çапуççи). Альш. † Чӳречĕре уçса ярăр: алшăлли пуçĕ курăнтăр. Ib. Сĕтел пуçне, сак çине лартаççĕ вĕсене. N. Сĕтел пуçне иккĕшне арăмĕпе ура çине тăратса... N. Сĕтел пуçне, урлă сак çине ларса... Б. Олг. Çанта лапка поçне каþăмăр, колач çисе ларатпăр. В. Ив. Хăшĕ тата вăрлăх валли кăшăлăн пуçне уйăрса илеççĕ. N. Вăл пĕренерех тунă ахаль пӳрт майлах: тăватă кĕтеслĕ çурт пек ларать; анчах унăн çумне икĕ пуçĕнчен икĕ пура пураса çыпăçтарнă. Ст. Чек. Хутăн пĕр пуçне шĕвĕр тăваççĕ, ăна хăлхана лартаççĕ, тепĕр пуçне вут тивертеççĕ. Орау. Икĕ пуçпе те пĕр пекех йăванса анса ӳкрĕ (упало плашмя). Янш.-Норв. Варĕнчи йăлтăрка, икĕ пуçĕнче (по сторонам ее) мерчен шăрçасем (на нитке). Цив. Тата пĕр çăмарта илсе, ăна пĕр пуçĕнчен хуратаççĕ. Торп-к. Унтан пĕр пуçĕнчисем тепĕр пуçĕнчи ачанăн алли айăн тухаççĕ. N. Пуçĕнчи, на его конце (амбара). Регули 1164. Пĕр вăрман поççĕнчен кĕрсе, тепĕр поçне каç полăрах аран тохса. Ib. 1165. Пĕр орам поççĕнчен кĕрсе, тепĕр поççĕнчен тохрăм. Пшкрт. Ял поçăнчан ял поçна, от одного конца до другого. Янш.-Норв. Вăл масар пуçĕнчен пирĕн ял хушшине питĕ тарăн типĕ çырма анать. N. Маншăн пусан, кăçта кайсан та пĕр пуç (один конец). || Боковые стороны (концы) строения. Ст. Чек. Кĕлет пуçĕ, лаçă пуçĕ, ăрамра кĕлет пуçĕнче; алăк айĕнче, кĕлет пуçĕнче: сыснапа пĕтернĕ пуçĕсене, е вырăна урлă май пуçне калаççĕ — в противоположность кĕлет умĕ, кĕлет хыçĕ. Ачач 82. Пурте лаç пуçĕнче выртакан çăка каска çине лараççĕ. Кильд. † Пирĕн пӳрт пуçĕнче-улма йывăç, турачĕсем çинче чĕкеç чĕпписем. Чиганар. Вăсем кĕлеткисене пӳрт поçне çакаççĕ. Ib. Пӳрт поçĕнче çор çăкăр çакăнса тăрать. (Уйăх). || Перед. Яргуньк. Эпĕ пуçа çуна пуçне чиксе те, малалла пăхман. | Начало. N. Çавăнпа вăл çыру пуçне адрĕсне çырас пулать, тет. Ст. Чек. Уйăх пуçĕнче (в начале месяца) чӳк тунă. || Вершина, верховье. Альш. † Çичĕ çырма пуçĕнче çырла нумай, çĕр сахал. V. S. Çырманăн çӳлĕ пуçĕнче курăк аван ӳсет. ТХКА 39. Тарăн çырма пуçне вăрманта пирĕн сыснасем хăйсене выртма шăтăк чавнă, тет. || Голова (сахара). Изамб. Т. Пĕр пуç сахăр. Ib. Сирĕн миçе пуç сахăр? || Голова (о скотине). N. Çичĕ пин пуç вак выльăх. || Семья пчел. ТХКА 65. Вунă пуç хурт усрарăм. Вуннăшĕ те арчаллă вĕллеччĕ. ТХКА 5. Вунă пуç хурт усраттăм. Вуннăше те арчаллă вĕллеччĕ. || Колос. Менча Ч. Пӳне Атăл хăмăш пек, пуçне чакан пек, çăмарта хĕрли пек тутлăхне парăсăнччĕ. (Моленье). Хăр. Паль. 40. Пуç сăхакан ыраш, тата шавласа выртакан шывсем çинчен камăн илтес килмĕ. Икково. Орпа поç прахать-и мĕн, ста каян васкаса; тепĕртак ларсан, орпа поç прахма поçлать. ЧП. Пуç пăрахать (урпа). Ib. Шур пуç кăлар (пиçен). Пазух. Анкартисем хыçне кантăр акрăм, вăхăт мар-ши пуçне татмашкăн. || Головка сапожная. Чем люди живы. КС. Атта пуç сыптарас. || Волосы. N. Пуçа кастартăм та, çăмăллăнах туйăнчĕ. || Жизнь. ЧС. Эсĕ пирĕн сăмахăмăра итлемесĕр ху пуçна ху çухатăн. Байг. † Пуçă каймĕ тантăш, мулă кайĕ, вăрласа ил савнă хĕрĕсе. Лашм. † Пирĕн пуçа çини эсĕ мар мĕн. Ст. Шаймурз. † Епле хăйсене хăйсем шеллемеççĕ, пуçĕсене хĕрхенмеççĕ. Б. Хирлепы. Эсĕр-и ман пичисен пуçсене çакансем (= çиякансем, çиекенсем, т. е. губители). N. Эпĕ вунă çула пуçăма ярам. Баран. 65. Этемсем ушкăнĕ-ушкăнĕпе çулăмран тухса тарнă. Хăшĕ пуçне хăтарасшăн чупнă, хăшĕ çавăнтах вилĕме кĕре-кĕре ӳкнĕ. Ib. 56. Харăс чарăнаççĕ: пĕтнĕ пуç пĕтнĕ, ăçта кайса çухалмасть тесе, тĕпĕ курăнми тарăн çырма урлă сиктере параççĕ. Ib. 31. Пилĕк пус ман пуçа çирĕ. Пилĕк пусран пуçласа, ак мĕн курмалла пултăм. N. Ку вăрçăран пуçа исе тухса пулать-и? Ст. Шаймурз. Тархасшăн илсе ан кил, пуçма çиетĕн ĕнтĕ, тет. Пожалуйста не приводи ее, а то погубишь меня. Сунт. Аттесене хирĕç пулса, çакăнта килсе (замуж) пуçа çирĕм. Бгтр. Вăсам малтан вониккĕн полнă, кайран пĕри хăй поçне çинĕ, тенĕ. N. † Хурăн тăрне хурт çирĕ, манăн пуçа эсĕ çирĕн (кĕрӳшĕ). К.-Кушки. Чун юратман ачаран пуç хăтарса пулмарĕ. N. Çĕмĕрĕлме кай, çунса кайтăр, ман çамрăк пуç çухалчĕ. Собр. Вăттисĕн сăмахне итлемесен, пуçне çухатать, теççĕ. || Благодарение. Хурамал. || В чувашизмах. Орау. Вулани пĕртте пуçа кĕмеçт (ничего не идет в голову). Ст. Ганьк. † Ах, аттеçĕм, аннеçĕм! Шухăшла-ха пуç тавра: манран мĕскĕн ачу çук. N. Манăн пуçа касса ан çӳретĕр, килте пурăнтăр. N. Шухăшлассисем килсен те, тĕпĕ-йĕрĕпе шухăшласа, пуç тавăра çавăрса илме пултараймаççĕ. Альш. Хĕрĕ каланă: эсĕ лаша тĕсе аслаçăна хăй пуçне вĕрентрĕн, тет. Т. Григорьева. Пуç тавра шухăшламасăр ĕçе ан тытăн, теççĕ. (Послов.) Рак. Турă сывлăх патăр та пуçăра (пусть даст вам здоровье). N. Çамрăк ача çамрăк пуçĕпе ватă çынсене вĕрентет. Ск. и пред. 93. Пуян хĕрĕ пуçупа мĕншĕн çапла хăтлантăн? Рук. календ. Прокоп. Мишер пуçĕпе мишер те, таса тумасан, арăмне: эсĕ чăваш арăмĕ пек хытланатăн, тесе вăрçать. Юрк. Авă эпир мар, улпут пуçĕпе чиркӳ тĕлне çитсен, çĕлĕкне хывса илсе, сăхсăхса илет, тесе калаçчăр, тесе шухăшласа, малти чиркӳсем тĕлне çитмессерен, пуçĕнчи çĕлĕкне хывса илсе, чиркӳ çине пăхса сăхсăхса илет. ГТТ. Пуçне ниçта кайса чикеймес. Трхбл. Епле эс учитĕл пуçупа веренмен хĕре илсе ятăн? — Е, пĕррелĕхе пырĕ-ха. ЧС. Эсĕ халĕ çамрăк пуçупа халиччен çук йăлана туртса кăларатăн ĕнтĕ. Урож. год. Вăл хăй ватă пуçĕпе суха касси йĕрĕпе кун каçачченех утать. Н. Карм. Пит пуçа йывăр киле пуçларĕ (на должности). N. Чипер сывă пуçпа кайса килĕ вăл. N. Чĕр пуçăмпалах çĕр айне кĕрсе выртасчĕ. N. † Пуçма ятăм ирĕке сарă хĕрсем суйлама. Альш. † Сирĕн пекех лайăх çын халь умĕнче, сĕтел умне тăрса юрлаймăп: кĕçĕн пуçма асла хураймăп (хываймăп). Ib. Пуç кăна сыв пултăр: пуç пулсан, пурăнан вара, теççĕ. С. Айб. † Ай-хай пуçăм çамрăк чунăм, тата мĕн курасси, ай, пур-ши? Емельк. † Эсир те ватă, эпĕр çамрăк, сире пуçапмасан, пуç пулмаçт. N. Тин пирĕн пуç пĕтмели килет. (Из письма). Изамб. Т. Мĕн тăвас тен: ӳстерĕ çав, пуç çине ӳксен (если так пришлось, воспитает). N. Вĕсен пуç пурăнăçĕнче ĕмĕрлĕх савăнăç пулĕ. ЧС. Сана, хамăр пуç пурăнсан, çулталăкран тата чӳклĕп. (Из моления). Ib. Ача-пăча сăмаххине итлесессĕн, пуç та пĕтĕ. (Гов. мать). N. Пĕтĕм пуçĕпе йĕрсе ячĕ. Ск. и пред. 61. Çавăнта никам та ирĕклĕ пуçпах Мăншу çынĕнчен анакансем çук. Сред. Юм. Пуçа йытта хывнă та, чирлĕ тесе вырта парать вит, хăйĕн-ха нимĕн те ыратмас. N. Хам умра темĕскер, çавра çил пек, юра сирпĕтсе ман умалла тӳрех, пуç каснă пек килет; хăранипе хăйне хăй пĕлмест.

поç йопи

(-би), намогильный столб. Вомбу-к. Поç йопи тесе вилнĕ çын çине лартнă йопана каланă.

пуçлă пиçен

(-з'эн'), назв. раст. Echinops L. Ritro L. Мордовник крутой. Рак. Пуçлă пиçен çын çиллинчен вĕретсе ĕçсен аван (чтобы отстранить гнев человека или от болезни, вызванной чьим-либо гневом).

пуçне

кроме, без. Альш. Хунартан пуçне пĕртте тухма та пулман. Тухсанах пуçпа-пуç перĕннĕ. Юрк. † Хĕвел, пĕр аннеçăм, çĕрĕ пĕр мар, çĕрĕ пĕр аннеçăм, çынни пуçне. Регули 163. Çав кĕпе, ĕçленисĕр (= çĕленисĕр) пуçне, виç сом тăрать. N. Хамăртан пуçне çырман (без нас, т. е. в наше отсутствие, не писали). Янш.-Норв. Пиччемсĕр пуçне эп мĕн тăвăп? Баран. 139. Ӳсекен япаларан, выльăх-чĕрлĕхрен пуçне этем те пурăнаймасть. Ольга. Ашшĕнчен пуçне, кроме отца. Регули 546. Манăн онсăр поçнех номай. У меня и без этого много. Ib. 601. Хĕр ача, тăлăх (тăлăх хĕр ача), аш-амăшсĕр пуçне кил тытас çок. Лашм. Санран пуçне пурнаймăп. О сохр. здор. Шывсăр пуçне (без воды) никам та пурăнайманнине эсир хăвăр та пĕлетĕр. N. Çавăнтан вара мана пĕччен, аппаран пуçне, ниçта та ями пулчĕç. || По. Кан. Çĕр çитменлĕхне шута илсе, ятак пуçне валеçмелле туса панă. || На. Ала 82. Вăтăр ача пуçне, тата пурин пуçне пĕрле пĕр шан турĕç, тет (пива). Юрк. Çулталăкра тата тăватă тапхăр % укçи илетпĕр, тенкĕ пуçне 20 п. кĕмĕл (400 т. çине 80 т.). || Оригинальный. Сёт-к. Илле вăл пуçнерех çын. Илья оригинальный человек. || Отдельно, врозь, особо. Н. Карм. † Эпирех те виççĕн пĕр тăван, сассăмăрсем пĕр пек тухать пуль те, ăрăскалсен пуçне пулать пуль. N. Пасар пĕрле, телей пуçне.

пуçсăр

без головы; страдающий головной болью. Якейк. Çилĕм шăршипа пуçсăр полтăм (у меня разболелась голова). КС. Пуçсăр аптăрарăм, замаялся от головной боли. Панклеи. Ман апи пуçсăр (страдает головной болью). || Упрямый. КС. Пуçсăр лаша — хытă пуçлă, упрямая. N. ||Отчаянный, головорез. N. Çӳретмен лаша пуçсăр пулат, чарусăр ывăл пуçтах пулать. Янтьк. Пуçсăр çын тесе хăраман çынна калаççĕ.

пуç çавăр

околдовать, приворожить, отворожить. КС. Ун хĕрне пуçне çавăрса илсе тухса кайнă, теççĕ: ахаллинчен çав начар çĕре ма кайтăр вăл? Дик. леб. 48. Вăл (Елиса) чăнах та тухатмăш иккен, çавăнпа вăл патшана та, пĕтĕм халăха та пуç çавăрма пĕлчĕ, тенĕ. Н. Лебеж. † Чыкан ачи шап-шурă ача, пĕреççех (пĕрехçех) чуптуса пуç çавăрса илчĕ. Курм. Пуç çавратăп, çын çомне çавратăп. Хора ĕне пăрушĕ епле амăш тавра çавăрнать, ынатланать, çанашкал манпа ынатлантăр. Хора кĕсре тыхи епле ынатланать, çавăрнать, çанашкал ынатлантăр, манпа калаçтăр. Сар чăхă чĕппи епле амăш тавра ынатланать, çавăрнать, çанашкал манпала ынатлантăр, çавăрăнтăр. (Из наговора). Чураль-к. Хĕрсен пуçне çавăрмалли (наговор для привлечения любви). 1. Çитмил те çичĕ тĕслĕ çут-çанталăкра, ылтăн пахчара ылтăн хăмла шуччи; ылтăн хăмла шуччинче ылтăн хăмла; ылтăн хăмла ылтăн чашăкра; ылтăн чашăкра ылтăн кайăк; çав ылтăн кайăк епле чашкă çумне çыпăçăнать, çавăн пекех çав хĕр çав ача çумне çыпăçăнтăр. 2. Ылтăн пахчара ылтăн тенел, ылтăн тенелте ылтăн урапа. Çав урапа епле тенел тавра çавăрнать, çавăн пекех çав хĕр ăшчикки çав ачашăн çавăрăнтăр. 3. Кăвак кăвакарчын епле аçи тавра ами çавăрнать, çавăн пекех çав хĕрпе çав ача пĕрле савăнса-кулса пурăнмала пултăр. 4. Вĕрене вутти вĕтрен пек, юман вутти хĕлхем пек. Çав хĕр ăшчикки çав ачашăн çавăн пекех çунтăр. 5. Çитмил те çичĕ тинĕс урлă шап-шурă çуçлĕ, ылтăн туяпа, ватă старик килет çав ачапа çав хĕре пĕрлештерме. 6. Турă хăвачĕпе виççĕ сурать, виççĕ сапать. Çав ачапа çав хĕр пĕрле пурăнмала пултăр, тет. 7. Çитмил те çичĕ тĕслĕ çут-çанталăкра кĕмĕл пахча; кĕмĕл пахчара кĕмĕл хуран, кĕмĕл хуранта кĕмĕл купăста. Çав купăста епле вĕрет, çавăн пекех çав ачашăн çав хĕр ăшчикки вĕретĕр. См. эрешмен карти. Ст. Ганьк. Пуç çавăран чĕлхе. Кахал каларĕшпе, сасан пулă палăрăшпе, турă хушнипе çĕр çаврăнать, çаврăн, кун таврăнать, таврăн. Хĕвел çаврăнать, çаврăн. Çитмĕл çичĕ тинĕс уттинче ылтăн вăрман, ылтăн вăрманта ылтăн пӳрт, ылтăн пӳртре ылтăн сакай, ылтăн сакайĕнче ылтăн йăва, ылтăн йăва çинче ылтăн çамăрта, ылтăн çăмартаран тухнă хур-чĕпписем шăкăлтатса пурăннă пек, Яккупа Ульяна шăкăлтатса пурăнччăр. Кахал каларĕшпе, çитмĕл çичĕ тинĕс уттинче кĕмĕл вăрман, кĕмĕл вăрманта кĕмĕл пӳрт, кĕмĕл пӳртре кĕмĕл сакай, кĕмĕл сакайĕнче кĕмĕл йăва, кĕмĕл йăва çинче кĕмĕл çăмарта, кĕмĕл (scr. ылтăн) çăмартаран тухнă хур-чĕпписем шăкăлтатса калаçса пурăннă пек, Яккупа Ульяна шăкăлтатса пурăнччăр. Кахал каларĕшпе, çитмĕл çичĕ тинĕс уттинче пăхăр вăрман, пăхăр вăрманта пăхăр пӳрт, пăхăр пӳртре пăхăр сакай, пăхăр сакайĕнче пăхăр йăва, пăхăр йăва çинче пăхăр çăмартасем, çав пăхăр çăмартаран тухнă хур-чĕпписем шăкăлтатса калаçса пурăннă пек, Яккупа Ульяна шăкăлтатса пурăнччăр. Кахал каларĕшпе, сасан пулă пăхăрĕшпе (так!), кун таврăнать, таврăн, хĕвел çаврăнать, çаврăн, çĕр çаврăнать, çаврăн, уйăх çаврăнать, çаврăн. Çак çут-тĕнчере тухан ăшă хĕвел епле ăшăтса савăнтарать, çавăн пек çак Яккупа Ульяна ăшăнса, савăнса, шăкăлтатса пурăнччăр. || Завивать вилок, головку (о капусте). Трхбл. Купăста пуç çавăрать. У капусты уже завиваются головки.

пуççăр

то же, что пуçсăр, страдающий головной болью. КС. Вăл такçантанпах пуççăр аптраса пурăнать (головная боль). || Отчаянный, озорной. Сред. Юм. Ах тôр, ăсĕн ачисĕм пит пуççăр, такам пахчине те çĕмĕрсе кĕрĕç. СПВВ. X. Пуççăр çын = пуçтах, отчаянный человек. КС. Унăн ывăлĕсем ытла пуççăр (головорезы). Чебокс. Манăн пĕр пит пуççăр юлташ пурччĕ. Альш. Пуççăр вăрă, отчаянный вор. К.-Кушки. Пуççăр — «сорви-голова». ||Употребляется в качестве послелога — без. Шибач. Ну, тет, Йăван, тет, эп, тет, сана çитĕнтертĕм, çан чол çола çитрĕм, тет, мансăр поççăрах илме (çаран) полтаратăн, тет.

ик пуç тӳпиллĕ

с двумя спиралями волос на макушке головы. Сред. Юм. Трхбл. Ик пуç тӳпилĕ çын телейлĕ пулать, тет.

поç-хыç

назв. украшения. Яргуньк. Якейк. Пуç-хыç; ăна сăрантан тăваççĕ, арăмсем анчах çакаççĕ; ăна вĕт тенкĕрен, сăран çине çĕлесе, туса çурăм хыçне çакаççĕ. Шумш. † Пирĕн ĕнерчĕк — ĕнерчĕк пек: ыр çын арăм пуç-хыç пак.

пуçтах

(пус'тах), головорез, буян, озорник, шалун. Шарбаш. Çакă ĕне пит пуçтах, кăрик хăнча та ытти ĕнесенчен валта пурать. Илмен-к. Пуçтах, храбрый, головорез. Сред. Юм. Пуçтах тесе çын пахчине япала вăрлама кĕрекен ачана, ват çынсĕмпе вăрçса çӳрекен çитĕннĕ ачана калаççĕ. Актай. Ашшĕ тӳрĕ, амăшĕ кукăр, ачи-пăчи пуçтах. (Хăмла). Вотлан. Ашшĕ тăрăх, ачи-пăчи пуçтах, амăшĕ лаптак. (Сарăм, кĕлтесем, йĕтем). N. Эсĕ унăн пуçтаххи пирки пуçна çухатăн. N. Çӳретмен лаша пуçсăр пулать, чарусăр ывăл пуçтах пулать. || Отчаянный. Тюрл. СТИК. Ку сурăх (лаша, ĕне, анчăк) питĕ пуçтах, теприсен умĕнчен çимене туртса илет. СПВВ. ФИ. Пуçтах — çисе тăрана пĕлмен, антăхса çӳрекен çын. Пĕр çĕре пырать те — пĕр çăвар çыртать, тепĕр çĕре пырат — тепĕр çăвар çыртать.

пуçтахлан

озорничать, нахальничать; буянить, скандалить. СТИК. Ах тар, пит пуçтахланатĕ-çке ку çын, намăса та пĕлмест. N. Вĕсем нихçан та, тата çула мĕне кампа та пулсан кайсан, унтан пуçтахланса «на чай» ыйтмаççĕ.

пут

польза, выгода (от русск. путь). Фин. Çĕнĕ-çĕре каякан çын унта кайнипе тем пит пут курса лармасть пусан та...

пут

, пот, тонуть; погружаться; вязнуть. Изамб. Т. Унтан вара салми путиччен вĕретеççĕ. Альш. Хăшĕнче пулă тытаççĕ, хăшĕ (озера) ахаль кăна шывланса путса-йӳçсе выртаççĕ. Янтик. † Ĕнтĕ шур юр çăвать, пушмак путать. N. Кашни кун темиçе пăру путса ларатчĕ, ĕнесем те путкалатчĕç. N. Унта юшкан пĕр аршăн путатчĕ. N. Сăрана путса вилнĕ. Утонул в пиве; ТХКА. Унăн тăпри пĕтĕмпех путса аннă, те лайăх таптаса тултарман шăтăкне. Ăна та купаласа хăвартăм. Баран. 43. Йытти (упомянутая) вуннă-вунпĕр сиксенех юр çине путса ларать. Илебар. Ку мĕншĕн путмас-ши? тесе пĕшкĕнсе пăхрĕ, тет. Альш. Анчах çуркуннесенче вăл кӳлĕсенĕн тĕпĕсем (места бывших озер) путакан пулаççĕ. N. Кĕсем Атăла путса вилнĕ, тет. Орау. Эрекене путса вилчĕ. К.-Кушки. † Путса-шăтса лармашкăн, ытах çук çын ачи мар. Шел. 52. Сутуçисем хăвăртах укçа çине путаççĕ. Кĕвĕсем. Элшел хĕрĕ ӳсет-çке, кĕмĕл айне путат-çке. Мертлĕ хĕрĕ ӳсет-çке, тăхлан айне путат-çке. || В перен. знач. Кан. Киле çитрĕм те, шухăша путрăм (погрузился в думы). || Ввалиться; образовать ямочки. ЧС. Пĕтĕмпе куçĕсем путса анчĕç. Полтава 44. Путса ларнă ват куçа... N. Пит-çăмарти путса кĕрет кулнă чух. При улыбке на щеках появляются ямочки. Скотолеч. 32. Çав шатрасем (оспины) хăмпă пек хăпарса каяççĕ те, тăррисем путса тăраççĕ. || Проваливаться. Орау. Çӳреме çук ĕнтĕ халь, çул путать, аран-аран аштарса çитрĕм (весною). || Провалиться, деться. Орау. Таçта кайса путрĕ ĕнтĕ. Куда-то ушел и не идет, «провалился». Пустел. Кайрĕ те путрĕ. Ушел и запропал. || Быть заглушенным. Капк. Хĕлип кĕçĕ айне путнă, ăна та хăварас мар. Яргуньк. Улми (картофель) çом айне потнă (заглушен сорной травой). Ск. и пред. 102. Çула пулсан, çав çуртсем йывăç ăшĕнче путаççĕ.

путьлă

путный, приличный, порядочный. Якейк. Эс те путьлă çын полсан, ман сăмса йăт котне (вар. ман сăмсана йăт çитăр). Ib. Паян пасар путьлах полмаþ. Ib. Эп онпа путьлă (путьлах) калаçимарăм. См. путлĕ.

пухут

(-h-), поход, прибыль. N. Пухутпа париш çинчен шухăшлакан çын.

пухă

, похă, (пуhы̆, поhы̆), то же, что пухут. Ск. и пред. 51. Хĕрсем пуххи-пуххипе лавкаçăсем умĕнче тутăр-шăрçа суйлаççĕ. Б. Олг. Похă полат, тет, Матти-кассине. — Мĕн поххи полат? тетĕп эп. — Кайăр, тет, пĕлместĕп, тет. Регули 1221. Похă похăнма пуçласассăнах килчĕ. ЧС. Вара пирĕн ялсем пухă пухăннă. Торп-к. Çиттĕ питти, ярхун пуххи. (Ампари çи). || Скопление. ЙФН. Атти ывăлĕ пулаччен хăрăк турат пулас мĕн, кĕрхи çилпе ӳкес мĕн, çурхи шупа юхас мĕн, шу пуххине (скопление воды) каяс мĕн, ырă çын хутса (истопив) ырă куртăр мĕн. || Собрание молодежи, известное под назв. «ярмарка». Шибач. Золотн. Хĕр поххи, майра поххи.

пухра

, похра, угри на теле. Сред. Юм. Çын ӳчĕ çинче пĕчик хора шатра тăрри пикскерсĕм пôлаççĕ, чĕрнепе ик енчен хĕссе пырсан, çав хорасĕм тохаççĕ; ăна похра теççĕ. См. пукра.

пуш-пушă

совершенно пустой. Городище. Юрк. Пуш-пушă тăрса юлнă. N. Тырă унта пĕрте пулман. Çын валли çăкăр, выльăх валли апат пĕрте çук, анкартисем пуш-пушă. Шел. 111. Пирĕн пӳрт пуш-пушă тăрать. Орау. Мишука чăхрăм (туго набил), тит пуль хăй, мишукки пуш-пушах. Баран. 119. Пуçахĕ пуш-пушă.

пушă

пошă (пушы̆), (пожы̆), пустой, порожний. ФТТ. Шу патне кайнă чух çын патне пушă витрепе кĕрсен, кил хуçи малалла каяймасть. Ск. и пред. 104. Тытрăм, тытрăм! Ăçта вăл? Тытрăм пушă параппан, чĕлхен кăпăк сăмаххи. Шумш. Пошша хирĕç полсан, телей полмасть, теççĕ. V. S. Пушă япала, вздор. || Праздный, противоп. непраздный. О заступл. Вăл пушă мар (она непраздная, т. е. беременная). Унăн çийĕнче пур. || Свободный. Эльбарус. Хĕл польтин хĕлле те эпир, пошă кон полсан, Пишонпа вылляма пуçлаттăмăр. Трхбл. Арманă пуши? Обдирка свободна? Юрк. Пушă вăхăт пулсан, çыру яма тăрăш. Ачач. Уй, сыпмалли çук чух, чĕлĕмне пушă тăрăтмасть Тимуш ашшĕ. НТЧ. Пушă мар халĕ. Теперь (мне) недосуг. N. Эсĕ пушă-и-ха? У тебя сейчас есть свободное время? || Слабый (напр. о кольце, неплотно сидящем на пальце и пр.). N. Ку калуш мана пушă (велики, свободны). ЧП. Кĕмĕл çĕрĕ, мерчен куç, пушă пулчĕ вăта пӳрнене. || Вхолостую (о стрельбе). Ст. Шаймурз. Ку ача пăшала пушă кăна персе ярат та, шуйтан ачисем каяççĕ çав пушă пăшал хыççăн. || Впустую, без результата, понапрасну. Альш. Манăн чĕнӳ çак пултăр, йыхрава пушă ан тăвăр. Чăв. й. пур. 6°. Ваçка старастана хăй ăсăпе: Çипирех ярăпăр, тенĕ, çапла вара вăл шухăшланни пушă пулнă. Ib. 5°. Вара вăл шухăшланни пушах юлчĕ (не исполнились его намерения). Чуратч. Ц. Унта ларсан-ларсан, эпĕ пĕр уланкă тытрăм. Ыттисем пушах, ним те тытайман. ЧП. Пушă лар, сидеть без дела. || Альш. † Ах, тетеçĕм, тетеçĕм, аллăнта аллă сум укçу пур, сума та çĕр сум укçу пур, пукане пек йăмăкна пушша ан хăвар, илсе кай.

пушкăрт

стянуть, украсть. СПВВ. ФИ. Пушкăртнă; пĕр-пĕр шанчăксăр çын тепĕр çыннăн япалисене тултсан: пĕр-пĕр çĕре çапла харшай (порядочно) пушкăртрĕ (чĕхертрĕ, чептетрĕ), теççĕ.

пӳлĕ

рослый. Кив-Ял. † Шутламарĕç-тумарĕç, пӳлĕ çынсе (= çынсене) суйларĕç. ЧП. Çинçе пӳлĕ хĕр. Сред. Юм. Пит пӳлĕ çын, человек высокого роста. Бугульм. † Пăяхамçăм пӳлми çӳлĕ пӳлме, çӳлĕ пӳлĕ кин кирлĕ. N. † Ятлă-ятлă Тĕрлемес, ятлайăрса ярăр-ха (т. е. выбраните и прогоните?); пӳлĕ-пӳлĕ Тĕрлемес, пӳлейĕрсе юлăр-ха (т. е. защитите от «çичĕ ют»?).

пӳкле

прямо. СПВВ. Пӳкле кĕрес. || Прямая дорога. А. Турх. N. Пӳкле кайнă — пăх хыпнă, çаврăна кайнă — çу хыпнă. С. Айб. Пӳкле каякан шыва кайнă, çавра каякан çăв çинĕ (вар. хыпнă), теççĕ. Собр. Пӳкле каякан пӳлĕнет, çавра каякан çăв çиет, теççĕ. || Нечаянно; неожиданно, вдруг. СПВВ. Пӳкле вилнĕ. Календ. 1906. Шăтăкĕ пӳрнескенĕн аяккинче пулсан, хурт амине ĕç-хурчĕсем пӳкле кăларса вĕлернĕ пулать. Собр. Пӳкле вилнĕ çыннăн ӳчĕ хирте выртсан, çумăр çичĕ яла пулмас, тет, çын вилли вăл пит шывшăн çунат, тет; çавăнпа вăл, çумăр киле пуçласан (перед дождем), çумăра хирĕç каят, тет, çумăр, çын вилинчен хăраса, урăх-çĕрелле пăрăнса каят, тет. И. С. Степ. Пӳкле, нечаянно, неуместно: пӳкле вилĕм, пӳкле калаçать, пӳкле сăмах.

пӳлĕн

быть загражденным, быть окруженным. Собр. Тӳрĕ (вар. тӳртен) каян пӳлĕннĕ, çавра каян савăннă. N. Пӳлĕнсе юласран хăраççĕ. || Задыхаться. Тăв. 12. Наçтук пӳлĕннĕ. Сывлăшне çăтса, хăй пуçĕнче çĕр майлă çаврăнакан сăмаха персе ячĕ. Чăвашсем 26. Ăна (рубаху): çыннăн чунĕ пӳлĕнсе ан тăтăр (чтобы не было ему тяжело), уçă çĕрте çӳретĕр, тесе, çапла хываççĕ (снимают). Ерк. 69. Кĕрешекен пӳлĕнет, пăхса тăран тăранать. СТИК. Тутлă çисе, ĕçлемесĕр пурăнса çын чыстă пӳлĕнет (становится одышливым). Хурамал. Апат çисенех хытă чупсассăн: ăша, чикен илчĕ, пӳлĕнтĕм, теççĕ. Б. Олг. Чопса кайнă чох çын пӳлĕнсе ларат, кăккăр тирекен полат (колотье). Скотолеч. 12. Нумайччен ӳсĕрсе пурăнсан, лаша ĕçленĕ чухне пӳлĕнекен пулать. СПВВ. Т. Çын пит ывăнса çитсен: пĕтĕмпех пӳлĕнтĕм, теççĕ. V. S. Пӳлĕнсе сывлаймасăр вил, задохнуться. Пулăшăр. Ăш-чик пӳлĕнсе тăрать, мĕн туса лăпланам-ши? Юрк. Пирĕн телейсĕр çамрăк чун ют çын аллипе (аллине?) пӳлĕннĕ. В. Олг. Эпĕ пӳлĕнсе лартăм, хортăм каþан порта, хай çынпа эпĕ тĕкĕлентĕм йӳççе (= йывăçа) ӳкерес тесе.

пӳлемĕк чӳклени

назв. свадебн. обряда. N. Пӳлемĕк чӳклес (обряд на свадьбе по случаю получения приданого). Альш. Çĕнĕ çын витрене лартат та, хĕрсеммипе салма çакаççĕ, хунямăшĕ пымас унта. Салма тунă çĕре çынсем пуçтарăнса çитеççĕ. Салма тусан, сĕтел çине хăех антарса лартат салмана. Унтан вара ратнисемпе кашнинпе виçшер кашăк пĕрле сыпат: пĕринпе виçĕ кашăк, тепринпе виçĕ кашăк. Салмине лапчăтса, кукли пек хăвăл шăтăк тăваççĕ: ăна çĕнĕ çын салми теççĕ; çакна: алă тытса пыр çинĕ (так!), теççĕ. Хăй вăл сыпнă чух тăрать. Çĕнĕ çынни шута та каймас. Лешсем ратнисемпе пĕр-пĕрин патне çӳресе сăра ĕçеççĕ. Çак салма пĕçернĕ куна пӳлемĕк чӳкленĕ кун теççĕ. Хĕрĕ енчи каччисем шăрттанне, чăкăт, хур ашĕмĕнĕ илсе килеççĕ. Кунтан хĕрĕн тетĕш-йинкĕшсем çаплах илсе каяççĕ. Вăл такмакпа çăкăр пухаканнисене уртмахçă теççĕ. Çав кучченеçсене ку енче те, леш енче те, çак кун чӳклесе çиеççĕ, пӳлемĕк чӳкĕ теççĕ çавна.

пӳлĕх

(пӳл'э̆х), назв. божества, раздающего по назначению кепе, счастливые или несчастные жеребья. Юрк. Такмак. Атте-анне çуратнă, шурă кĕпепе тытнă (держали во время крещения), турăпа пӳлĕх ӳстернĕ (каччăне тумлантарнă чух). Собр. Пĕрре пӳртекинчи карлăк çине тухса: пӳлĕх, пӳлĕхçи, уланка пулă калашне, çак патша хĕрĕ пĕтĕ пулнине курăттăм, тесе каларĕ, тет. ППТ. Аслă турă, аслă пӳлĕх, çырлах. (Уй чӳкĕ). Янш.-Норв. Эй аслă пӳлĕх, аслă пӳлĕх амăшĕ! сана тав тăватпăр, савса паратпăр, савса ил... (Уй чӳк туни. Пӳлĕх тесе вĕсем мăн турра калаççĕ). ЧП. Эпир атте-анне ачисем турăпа пӳлĕхĕн чунĕсем. Кĕвĕсем. Ĕнтĕ çын кураймас та, çын кураймас, турăпа пӳлĕх ямас та, тивеймес. Н. Якушк. Атте-анне çуратрĕ, турăпа пӳлĕх ӳстерчĕ. С. Алг. † Турă-ах та çырсан, пӳлĕх пӳрсен эпир те пулăпăр хурăнташ. Якейк. Пӳлĕх е пӳлĕхçи; пӳлĕх ача топнă çĕре пырать. Вăл ача çамки çине çав ача мĕлле порнмаллине, кама качча илессине, мĕлле вилĕмпе вилессине çырса хорать. Собр. Турăпала пӳлĕх пăрахмасан, вуникĕ тăшман урам айĕнче (под моими ногами). Альш. Шĕкĕр турра-пӳлĕхе: тантăш ташла пуçларĕ. Ib. Ырă аттеçĕм, аннеçĕм, сирĕн хуйхăра кам çĕклĕ? Турăпа пӳлĕх хăй çĕклĕ. См. Кĕрлĕх. || СПВВ. Каç выртсан канлĕхне пар, ир тăрсан пӳлĕхне (буква «л» написана неясно: перечеркнута и опять надписана).

пӳр

(пур'), присудить, дать, предопределить, штрафовать (в некот. гов.). СПВВ. Турă пӳрчĕ (дал). Б. Олг. Çапла торă пӳрсе полĕ. Ib. Хам телейпеле торă пӳрсе парчĕ (находка). Хорачка. Сана торă пӳрсе конта çырса çӳремешкĕн. Ib. Çоратнă чоня лепле пӳрсе, çана кормасăр полмаст. Ib. Ана-йĕрен çинче тыра-пола вольăк таптаса пракат, ана пăльовой пырат та, пӳрет. N. Васкани çитермес, тет, пӳрни çитерет, тет. Четыре пути. Турă пӳрсен, эсĕ авлансан, ачу-пăчу пулсан, асту, вĕсене лайăх ăса кӳртме тăрăш. Ст. Чек. Ах, мăнтарăн турри пӳрмерĕ те, атте панă лайăх кăвак ăйăр хапхаран кĕреспе ӳксе вилчĕ. Ib. Ăна çапла пӳрнĕ пулĕ. Такова его судьба. Изамб. Т. Пӳрменнине туртса илеймĕн. Ib. Пĕр-пĕр çын укçа тупсан: укçа ăна пӳрнĕ, теççĕ. Бижб. Пӳрмен çăкăр çăвартан тухса ӳкет, тет, пӳрнĕ çăкăр шăл хайăрса кĕрет, тет. Вил-йăли. Çурта умне, кулник сакки çине вилнĕ çынна пӳрнĕ чĕреспе чашкă лартаççĕ. Вăл чĕреспе чашка вилнĕ çын пытарнă чух хыв-нăранпа тулта тытаççĕ; вĕсене вилнĕ çынна параççĕ: вилнĕ çын савăчĕсем, тесе, урăх çĕре ниăçта тыткаламаççĕ. N. Ан хăрăр: сире вăл укçана аçăр турри пӳрнĕ, сирĕн ĕлĕкхи укçăр манăн алла çитрĕ, тенĕ тарçи. ЧП. Турă пӳрнĕ-çырнă пулсассăн... Ib. Пӳрмен мулсене (несужденые) шыраса. ЧС. Турă пӳрмесен, эсĕ мĕн тума çӳрен (что станешь делать)? N. Вĕсем курнă инкексене никама та курма турă ан пӳртĕр. АПП. † Хăна пӳрнĕ мул тупăнĕ, пӳрмен мулсене шыраса, ылтăн пек пуçна ан çухат. П. Федотов. Çырлах, турă, перекетне-тухăçне пар, ĕçме-çиме пӳр (удостой. Моленье). Ир. Сывл. 12. Пӳрех ĕнтĕ эс мана ирĕклĕхпе сывалма. Альш. Пӳлĕхĕ пӳрсе пулчĕ-ши, хам пĕлмесĕр пулчĕ-ши? Ib. † Турă пӳрсен, çырсан, пăрахмасан, эпир те пулмăпăр-ши çурт пуçĕ? Пазух. Атте-анне çурчĕ ылттăн сăпка, хăш ачине пӳрет те, çав тытать. М. Тув. † Ах, акийăм Тӳми пур, килте ырлăх нумай та, сана çима пӳрмерĕ. Юрк. † Турă çырни-пӳрни пулмасан, çаккăнти сарă хĕр вăл пирĕн. Шибач. Вăл мана торă пак пӳрсе пачĕ (наделил меня). Собр. Çырни-пӳрни пусма вĕçнех килет, теççĕ. (Послов.). Ib. Пӳрмен япала, çăвартан тухса ӳкет, теççĕ. (Послов.). ЧП. Турă çырсан, турă пӳрсен. Т. VI, 2. Пӳрменне пӳрсе пар, пӳрнине çуратса пар. Сир. 77. Мĕн хăйне пӳрнипе çителĕхлĕ тăракан çынпала ĕçлесе тăрăшса пурăнакан çыннăн кунçулĕ савăнăçлă иртет. Ib. 68. Хăй пурлăхне ывăлĕсене пехиллесе (= пӳрсе) хăварнă чухне вăл хĕрĕсене те пай панă. N. Хĕрĕмрен Сарраран ача-пăча курма пӳртĕрччĕ ман. Истор. Ăна патшара нумай ларма пӳрмен. Бес. чув. 5. Анчах унта вĕренсе тухма ăна пӳрмен. Тăв. 51. Ачам, мана та вара ан пăрах. Турă мана ку енчен те пӳрмерĕ, хуть эс те пулин ан пăрах. Баран. 31. Пĕрре этемсем кама мĕнле телей пӳрни çинчен калаçса ларнă. СПВВ. КЕ. Выльăхсене хĕлле кашкăрсем витеренех тытса каять те, ăна пӳрни тесе калаççĕ. ТММ. Пӳрни чӳречене килсе шаккат. Ерк. 12. Сентел тĕсĕ пит-çăмарти, яштак пӳ те тӳрĕ ура — пӳрнĕ хĕре пурнăçра! Янтик. Хама пӳрмен пуль çав, çавăнпа çухалчĕ пуль. Ib. Хамăра пӳрмен пуль çав: хамăра пӳрнĕ пулсан, вăрласа та каймĕччĕç ăна. Альш. † Пӳрни ăçта, пӳ унта; çырни ăçта, пуç унта. (Турă пӳрни). Сред. Юм. Хуна пӳрни таçта та çĕтмес Что тебе определено, то ты все равно получишь. К.-Кушки. Ырлăха пӳрен ырă (назв. духа). Ерк. 7. Мĕн кирлĕ-ши кăна пирĕнтен? Пӳлĕхçĕ, пӳр инкекрен! терĕçĕ.

пӳртер

понуд. ф. от гл. пӳр. Б. Олг. Ман аная çитерсерсе (= çитерсе ярса), эп виç-тват çын исе тохса пӳртеретĕп, пилĕк пăт сĕлĕ тӳлемелле турăм.

пӳрне

(пӳр'н'э), палец. А. Турх. N. Хăй пӳрнинчи ылтăн çĕррине кăларса, ун пӳрнине тăхăнтарнă. N. † Çӳлте çурта çунат-ĕçке, пӳрне пек, пӳрне пек тумлать-ĕçке. ТММ. Пӳрнесен канашĕ. Пуç-пӳрни калат: атьăр эрех ĕçер, тет; шĕвĕр-пӳрни калат: укçа çук, тет; вăта-пӳрни калат: кивçен илес, тет; ятсăр-пӳрни: кивçен илсен, тавăрасси, тет; кача-пӳрни: ĕçер те тарар, тет. Шел. П. 63. Акă пĕр чулĕ патне, курăк ăшне, пĕр шит тăрăшшĕ, икĕ пӳрне сарлакăшĕ, çĕнĕ пир татăкне çурри таран алă пӳрнисем пек туса каснă та, ун çумне çиплĕ йĕп чиксе пăрахнă. Орау. Пачĕ-и? — Пачĕ, пӳрне хушшинчен кăтартрĕ (показал кукиш). Н. Тахтала. Пӳрнĕрпе пĕлĕте тĕллесе кăтартсан, çыртăр, ахаль — çылăх. Бес. чув. 6. Вăл вĕсене алăри пилĕк пӳрне пек пĕлсе тăнă (знал как свои пять пальцев). Тет. Манăн сулахай аллăн пӳрнесем уйрăлакан сыппи сикнĕччĕ. ЧП. Пӳрни вĕçне шăрпăк кĕнĕ. N. Пӳрнесем такăнаççĕ (= тытăнаççĕ). Ст. Ганьк. † Пӳрнесерен пурçăн туртаççĕ. Сред. Юм. Пӳрне те пĕр тикĕс мар. И пальцы ведь не все равны. Ib. Пӳрнене çĕрĕ тăхăнтарни (фокус). Фокăс корас текеннине тĕп-сакайне антараççĕ те, сăкман çанни ăшне аллине чиксе çĕклесе тăраттараççĕ, фокăс кăтартаканни пĕр корка шыв ăсать те, сăкман çанни тăрăх фокăс кораканни çине яра парать. Çав вара фокăс корни полать. ЧП. Вăта çĕрти пӳрне. Кан. Хвершăл: пӳрнене касас пулать, терĕ. Ib. Чĕлхесĕр çын пек, пӳрнесемпе калаçма тивет. || Напалок.

пӳрт

(пӳрт, пӳрт, Пшкрт: пӧрт), изба, дом. Вута-б. Пӳрт, изба. Части избы: тӳпе, крыша; урай, пол; мачча, потолок; мачча кашти, матка или матица; ыра, паз у матки и венцов, (также и столбов); урата кашти, перевод или переводина и пр.; хăма, доска; кĕтес, угол; сак, лавка; кăмака ырати (= урати), опечек; кăмака сакки, приступок; чăлан, чулан; сентре, полка; пулат, полати; пулат кашти, полатный брус; кăмака, печка; мăйра (= мăрье), труба; кăмака чĕрçи, шесток; питлĕх, заслонка; кăмака çăварĕ, чело нечки; карниц, заплечек; турă кĕтесси, красный угол; чашăк хумалли, посудница, куда у крестьян кладут блюда, ложки, вилки, ножи и пр.; тенкел, скамейка; карниц, карниз избы; чӳрече окно; чӳрече янаххи, косяки; чӳрече янах тăрри, верхняя подушка или наокошник; потушка, нижняя подушка, подоконник; кантăк рамĕ, рама окна; кантăк хашакисем, оконные поперечины, наличник; хачмак — личинка; чӳрече хуппи, закрой; сула, иглица; петле, петли; кантăк куçĕ, стекло окна; петле çекли, крюк. ЧП. Çĕр çĕклейми пӳрт ларттартăм. Орау. Пӳртри япаласене унталла та кунталла утса салатса пĕтерчĕ (разбросал вещи по комнате). Ib. Ĕне выртнă çĕре пӳрт лартсан, пӳрт ăшă пулать, тит. Хур ларнă çĕре лартсан, сивĕ пулать, тит. Ib. Пирĕн пӳрт туса пĕтермен-ха. У нас изба еще не отделана. Ib. Пӳрт хăпартма (чтобы поставить сруб избы) мăк кирлĕ. Изамб. Т. Унтан пӳрт ăш-чиккине тасататăп. Ст. Чек. Пӳрте кĕнĕ чухне алăкпа урана хĕстерсен, хăна килет, тет. Ib. Пӳрт тăрринче çур çăкăр. (Уйăх). ЧС. Унтан вара пăртак лартăмăр ĕнтĕ, атте çĕнĕ пӳртрен кив пӳрте чупса пычĕ те, темĕнскер кăшкăрса каларĕ. Курм. Пĕр пӳрте пăсăн та, йосимăн. Регули 612. Пӳрт пирĕн аттин (ат'т'ин) виççĕ пор. Ib. 18. Пӳрт питĕрмесĕр ма кайрăн. Ib. 42. Онăн онта порăнмалли пӳрт çок. Ib. 43. Он пӳрчĕ пор та, порăнмалли мар. Ib. 1341. Эпĕр çӳресе пӳртрен пӳрте (или: пӳртех). Ib. 1526. Ĕлĕк он пӳрчĕ те çокчĕ, халь вăл лайăх порнать. Собр. Пӳрт вăти çĕрĕнче юпа ларат: çуркунне лартаççĕ, кĕркунне касаççĕ. Пир юпи). Сред. Юм. Пӳрт пуçĕнчи хăмла çырли, пиçнĕ-пиçмен суйларĕç. ЧС. Лаша кӳлсен эпĕ лашана пӳрт умне илсе пытăм (подъехал к избе). СТИК. Пӳрт маси кайнă, потерял образ; говорят, когда в избе нет никакого порядка, сорно, грязно). Юрк. Атьăр халĕ, килĕрех, килĕрех; пит лайăх хăнамăр килет иккен, атьăр пӳртелле, тесе йăтса кĕме хатĕр пулса чĕннĕ пек чĕнет. ФТТ. Тĕлĕкре çĕнĕ пӳрт лартсан, пӳрт лартаканĕн хăшĕ те пулсан вилет. N. Пӳрте камсем тапак тĕтĕмĕ тултарнă. N. Хора пӳртри пак, чĕлĕм тĕтĕмĕ кăн-кăвак тăрать (надымили табачищем). Сред. Юм. Пӳрте шыв толтарни (фокус). Фокăс кораканни: пӳрте шыв толтараймастăр, тесе таллашсан, она тола кăлараççĕ те, алăк хăлăпне вăтпа питĕ пĕçерекен тăваççĕ те: но, кĕрсе пăх ĕнтĕ шыв толнине, теççĕ; лешĕ кĕнĕ чох алăк хăлăпне тытать те, аллине хăпалантарса ярать, çав вара фокăс полать. Хурамал. Тĕлĕкре пӳрт лартсан, çын вилет, теççĕ. Эпир çур. çĕршыв. 11. Вĕсем пӳртĕн йĕри-таврах. N. Унăн пӳртĕ (не «чĕ») çинчен витнĕ улăмне сĕтĕрсе антарнă. У него стащили с избы (с крыши избы) солому. Шăна чир. сарать 7. Чир саракан микробсем чирлĕ çын выртнă пӳлĕмре те пулаççĕ: урайĕнче, пӳрт пĕренисем çинче, шăтăк-çурăксенче, сĕтел-пукан таврашĕнче. || Входит в состав назв. селений. Золотн. 264. Виçĕ-Пӳрт-Шашкар, Çичĕ-Пӳрт. N. Виçпӳрт-Шăмарш, Ĕмпӳрт-Туçа и т. д.

пӳрт сысни

(-νиы), бревенчатый фронтон. Вомбу-к. Пӳртсем сысналă пулнă. Малта çын кĕрсе çӳремелле пулнă.

пӳртекӳ

(пӳрдэгӳ), крыльцо, сени. Ст. Яха-к. Вĕсем тасатнă чухне, килне çын тăруках пырса кĕресрен, кил-карти хапхисене, пӳртекӳ алăкĕсене, пӳрт алăкĕсене пĕтĕмпех питĕрсе хураççĕ. (Туй таврашĕ тасаттарни). Кильд. † Пӳртекӳ тули хура хĕр, шатах (все) пире юраллă. Курм. Пӳртекӳ вĕçĕнче ут тăрать. См. пӳртӳкӳ.

пӳртен

(пӳрдэн'), назв. духов, посылающих болезни; назв. самой болезни, поветрие. См. пӳртем. Ст. Яха-к. Икерч-кукăл, çăмарта пуха(ка?)ннисем сĕрен халăхĕнчен кая тăрса юлаççĕ, икерч-кукăл, çăмарта илмешкĕн. Вĕсене кил хуçи, сĕрен халăхĕ тухса кайсассăн, тин парат: пĕр икерч, пĕр кукăл, тата виçĕ çăмарта. Вĕсем: çак апатсемпе пĕрле пӳртри пӳртен ятлă усалсем тухса каят, теççĕ. Чăвашсен пӳртен тиекен чир пур, çав чир пĕр çын пӳртĕнчен тепĕр çын пӳртне куçать. Çав пӳртен тиекен чирпеле ăçта куç пăсăлат, ăçта çан-çурăм ыратат, теççĕ). Чăваш арăмĕсем вун-вуник килпеле çулла çимĕк иртсессĕн, юриях пӳртен валли сăра туса чӳклеççĕ. Пӳртену молятся при «сĕрен пăрахни», при чем упоминается: пӳртен амăшĕ, (пӳртен пулкисем, пӳртен тăванĕсем. Эсир пире пӳртен пулкисем час-часах килсе апрататтăр хăвăр час выçнипелен. Çак икерч кукăлне, çăмартасемпе хăвăр килĕрсенче куннĕн лăпкăн) лăпланса пурăнăрах килес çулччен. Пӳртенĕн пӳртен амăшĕ! Çак ял-йышă чипер лайăх çураçтарса лăпкă усра, çырлах пире. Эсĕ пӳртентен те аслă, вĕсем эсĕ ирĕк панипе пирĕн пата килеççĕ, эсĕ вĕсене чарса тăр.

пӳсĕр

(пӳзэ̆р), грыжа. Орау. Хырăмне кăвапаран çӳлерех пĕр мăйăр пек мăккăль сиксе тухнă: те пӳсĕр çиять, те ахаль. СПВВ. ПВ. Пӳсĕр — грыжа; а также трава, которой лечат грыжу. Имен. Пӳсĕр ернине ăçтан пĕлмелли: (арçын ача) мекĕрленсе, питĕрленсе йĕрет, кăвапи тухат, çӳхе-çĕрĕ пысăкланат; (хĕр ача) кăвапи тухат, питĕрленсе йĕрет, хĕрелсе кайса, ăшĕпе хытă сывласа йĕрет. Шурăм-п. Пӳсĕр аптратсан, пиçиххи туртса çыхăр. Хорачка. Пӳсĕр çын çомне çыпăçат та, икĕ çăмарти анса каят, она пӳсĕр чĕлхи вĕреччĕ те, йосанат. Б. Олг. Хăнча ылтăм çăмартая пӳсĕр çиет, çан (= çавăн) чуне тин çитĕр çак çынна; кĕмĕл çăмартая хăнча пӳсĕр çиет, çан чуне тин пӳсĕр çитĕр çак çынна; хăнча пăхăр çăмартая пӳсĕр çиет, çан чуне тин çак çынна пӳсĕр çитĕр. (Наговор). Хурамал. Манăн та пӳсĕр аннă-çке. Пшкрт. Пӳсĕр çиет (грыжа). СПВВ. ИА. Чĕрĕ япала çисен, çынна пӳсĕр ерет, теççĕ. Ăна кантăр вăрри е вупкăн тымар çисе пĕтерес пулать. М. Шемерт. Çитмĕл те çичĕ тĕслĕ хурт-купшанкă хăçан пĕр çĕре пуçтăрăнса, суптаркаса (так!) пухăнĕç, çавăн чухне пӳсĕр çисе тухтăр. Рук. календ. Прокоп. Ачасем тата пӳсĕр çинипе асапланаççĕ. КС. Пусĕр, глисты. Ib. Пӳсĕр çинă, пупочная грыжа; вар анни, грыжа нижней части живота.

пăк-пак

подр. нескладному говорению, заминке. СТИК. Пăк-пак турĕ те, тăп чарăнчĕ: те чĕлхи çыхăнчĕ? (Пăк-пак, выражает звук, который выходит, когда человек замнется на чём-нибудь). Орау. Вырăсла эпĕ пăк-пак перкелешетĕп (болтаю кое-как). Сред. Юм. Пĕрте çипçуллă сăмахламастăн эсĕ, тăрсан-тăрсăн пăк-пак персе яран. Ib. Пăк-пак çын. (Тăрсан — тăрсан, пĕрер вырнаçусăр сăмах килсе калакан çынна калаççĕ). См. мăк-мак, мăкă-макă.

пăлама

(пы̆лама), балама, баламутный. Абаш. Усал, пĕчиклех хуçа пулса ларасшăн, пăлама! Хăй хушнă ĕçе тума пĕлмест. || В качестве усилит. слова: очень, здорово. Абаш. Епле вăл, пăлама усаланса кайнă! Ib. Пăлама хытă выраççĕ тырра. || Неряшливый. Хорачка. Пăлама çын, неряшливый человек.

пăлатна

сильный, здоровый (русск. плотный). СПВВ. ВА. Çула тухнă чухне ху юлташу хăвăнтан пăлатнарах пултăр, теççĕ. (Послов.). Шурăм-п. Пĕри тăлă пек пăлатна кантăра туртса кăларчĕ те, вылляма та пуçларĕç. СПВВ. ФВ. Пăлатна çын — пысăк, ĕçлĕхлĕ, сывă, матур çын: юлташу хăвăнтан пăлатна пултăр, теççĕ.

пăлтă-полтă

(пы̆лды̆-п¬олды̆), подр. неровному движению валящегося или катящегося предмета. N. Пăшал сассине илтсе вăлсам шăтăка пăлтă-полтă кĕрсе каяччĕ. Савельев. Пирĕн Петĕр пăлтă-полтă йăвантарса ячĕ пысăк каскана. Б. Олг. Вон, тет, пĕр çын, те ĕссĕр, темĕскер, пăлтă-полтă тирĕнсе карĕ. Вон, говорит, какой-то человек, — не знаю, пьяный, что ли — так и повалился («ткнулся»).

пăлтăр

(пы̆лды̆р, из пăл + тăрри), дуплянка, которая ставится на конце деревянной трубы (пăл в курных избах выше крыши). См. пăл. Альмени. Пăл çине лартнă хăвăла (уйран çӳпçи пекскер) пирĕн пăлтăр теççĕ. || Покрышка у кровельного железа на кирпичной или железной трубе в современной избе. Мочары. Пăлтăрлă труба, кирпичная труба с покрышкой из кровельного железа. || Колпачек горелки лампы. Мочары. Асламас. Лампă пăлтăрĕ, колпачек горелки лампы, на который ставится стекло. || Верхняя крышка кадила, поднимающаяся на цепочках. Мочары. Кадилăн пăлтăрĕ пор. || Медная крышка курительной трубки. Мочары. Чĕлĕмĕн пăлтăрне пăхăртан тăваççĕ. || Примитивный навес на двух столбиках около двери избы (примитивные сени) там, где находится пăл, дымоход. Чура-к. СПВВ. ГЕ. Пăлтăр — ăна пӳрт умне тăваççĕ: пӳрт умне икĕ айккине пӳлсе, çине витеççĕ. N. Хӳш пек пăлтăрна курăп. || Передбанник. Изамб. Т. || Сени избы. Трхбл. Альш. Пайтахăшин икĕ пӳрт, хутлăхра ăшă пăлтăр вара. СПВВ. КМ. Пăлтăр — çелних. Баран. 127. Темиçе çĕртен шăтара-шăтара пăлтăр пеккисем туса пĕтерет (речь идет о норе крота). Ib. Вăл ун чух ывăлĕпе пăлтăр пусми çинче тăнă. Ib. Хăй çавăнтах пăлтăрне чупса кĕнĕ те, пĕр алăкне чарак лартса хунă. N. Пăлтăр алăкĕ уçăлчĕ: те çын кĕчĕ, те йытă кĕчĕ. Тайба Б. † Çĕнĕ-ах та пӳртĕн пăлтăрĕнче сăмаварсем вĕрет те, хай, кăмрăксăр. Ст. Шаймурз. † Çĕнĕ çурт (вар. пӳртĕн) пăлтăрĕнче сăмавар вĕрет кăмрăксăр. || Чулан в сенях. Урнары. || Клеть, пристроенная к сеням со входом через сени. Чуратч. Ц. Куккăшсем панчен тавăрăнсан, ача пăлтăрне уçса пăхрĕ те, пĕр пăлтăр укçа, тет. N. † Мамăк тӳшек сармашкăн пĕчĕк пăлтăр кирлĕччĕ; пĕчĕк пăлтăр лартмашкăн пĕчĕк çĕршыв кирлĕччĕ. || Верхний этаж двухэтажного амбара со входом через сени. Бичурино. Иные различают: çӳлти пăлтăр, аййи пăлтăр. У др. — айпăлтăр, айри пăлтăр. Последний также назыв. çӳл кĕлет (Трхбл). || Лачуга, летняя кухня (лаç). Тенеево, Янтик. р. || Трехстенный пристрой к лачуге. Бичурино. || Кутник. Малды — Кукшум. || Верхний настил овина у русских крестьян. Мочары. Вырăссен авăнĕсенче пăлтăр полать. || Светелка избы. Мочары. Вырăс ялĕсенче пăлтăрлă пӳртсем пор. [Здесь пăлтăр понимают как помещение, расположенное около пăл, дымохода, пăл тăрри (в знач. крышки). || Тесины с резьбой, которые прибиваются к краю крыши со стороны фасада (козырь избы) или к карнизу. Мочары. Кудаши. Пăлтăр тыт, пăлтăр çап, прибивать эти тесины с резьбой. [Возможно, что здесь сл. пăлтăр употреблено в значении крыши, Косвенное подтверждение этого видно из того, что слово крыша в некоторых местах обозначается термином мăйра тăрри (Ачакас), мăрье тăрри (Бузулук. р.). След. палтăр, пăл тăрри = мăрье тăрри, крыша. Срв. загадки о луне. Альмени. Пăлтăрта çур çăккăр выртать. (Луна). Трхбл. Пӳрт тăрринче çур çăкăр выртать]. || Перила. Хорачка. Перила у крыльца. Ib. Эс посмаран аннă чоня пăлтăра тытса ан.

Пăлхарлăх

(пы̆лhарлы̆х), назв. оврага. НИП. Пăлхарлăх Сĕнчел тĕлĕнче (против с. Сунчелеева), вăрманта, вунă-вуникĕ çухрăм, вар. Пăлхарлăхран пит сĕре инçе мар — Тарлав-вар, пысăк; унта вăрман. Тарлавра шурă лашапала, ылттăн йĕнерпеле кашни каç пĕр çын туха-туха çӳрет, тетчĕç. (Предание).

пăльтăрка

(пы̆л'ды̆рга), то же, что пăльтăри. Б. Олг. Польтăрка çын = вĕçкĕн, хвальбишка.

пăр

(пы̆р, пŏр), повертывать, поворачивать. Шел. П. 66. Куçне урăх енелле пăрса тăрать. Чертаг. Пăрмалли патаксам (у сохи, вставлены в подвои, патвай, их 2). Синьял. Пĕр карта сурăх, пурте пуçне пăрса выртаççĕ. (Кăмакари кукăлсем). Чем люди живы. Амăшĕ вырăнĕ çинче пĕр хĕр çине йăванса карĕ те, хăрах урине пăрса ячĕ (свернула). Орау. Яратав Йăхăначĕ ĕлĕк пăрусене, тыр çине-мĕне тухсан, яланах хӳрисене пăра-пăра яратчĕ, тет (чтобы отвадить). || Выжимать. Сёт-к. † Порçăн тоттăр — варличчĕ, халĕ эпĕ карăм та, пăрнă тоттăр полса йолчĕ. Байгул. Пăрнă тутăр, выстиранный и выжатый платок. Скотолеч. 12. Таса пире (холст) сивĕ шывпа йĕпетсе пăраççĕ. N. † Шур Атăл шывĕпе пăрса илĕпĕр (выжмем). Кратк. расск. 17. Эпĕ çав пиçнĕ çырласем шывне Фараон курки çине пăрса илтĕм. N. Вăйăран кĕрсен, кĕпесене пăрса тăкатпăр — çара шыв пулать? N. Кĕпесене хăвăрт-хăвăрт чӳкесе пăрма тытăнчĕ. Кулине юлашкинчен Марук кĕпине пăрса типĕтрĕ. || Драть (за ухо). Шорк. Асту, холхуна тытса пăрăп. Смотри, я надеру тебе уши. IЬ. Кил-ха конта, эпĕ сана холхунтан пăрса ярам. Иди-ка сюда, я надеру тебе уши. N. Хăваласан-хăваласан, ватнă ачине тытрĕ те, холхинчен питĕ хытă пăрчĕ те, ачи çохăрса ячĕ. || Разводить (пилу). N. Пăчăк шăлне пăр. || Ввертывать. Изамб. Т. Малти шăлсенчен икĕ енне пĕрер турта пăраççĕ. N. Ламппа пăрса кӳртсе лартнă. || Свивать на станке. N. Пăрнă пушă, кнут свитый на станке из кудели. || Отклонять, отворачивать, устранять, обходить. Сёт-к. Вăл хошнисене хамран пăримастăп. Я не могу отклонять от себя его приказаний. N. Вĕсем шанчăксăр çынсем, вĕсене куç умĕнчен пăрма çук (за ними нужен глаз да глаз). N. Пуянсене анчах кӳртсе пĕтерчĕç (приняли в часть при аренде леса), чухăнсене пурне те пăрса хăварчĕç. Кан. Тырăпа услам тăвать, ăна та суйлавран пăрман. || Искажать смысл. N. Çын калаçнă чух пĕр сăмах çинчен тепĕр сăмах çине пăрса кайман-и? || Уклониться от темы. N. Сăмахне урăх çĕрелле пăрса яма тăрăшаççĕ.

пăркалан

(-га-), повертываться, ворочаться. Вишн. 59. Чăвашсем праçниксенче ĕçкĕ-çикĕре хăшĕ пит нумай, пăркаланайми пуличчен, çисе тултараççĕ те, кайран вара варпа аптраççĕ. Трхбл. † Ан пăркалан кӳлнĕ те ут пекех, ăшăм çунать çунан та вут пекех. Юрк. Йывăр çын пек, аран пăркаланса çӳрет (ленивица). ЧП. Эпир пырас çул çине пăркаланса шăтнă пĕр тулă. || Жеманиться, ломаться. N. Хăш чухне вуттине леçме май та пулнă, — Еккĕм юриех пăркаланнă. СТИК. Пăркаланса утса пырат. (Говорят взрослым девушкам, шагаюшим кокетливо).

пăрах

(пы̆рах), пыль, прах. См. пăрак. Хурамал. Арман авăртнă чух калаççĕ: çăнăха ытла пăрах пек ан авăрт, теççĕ. Аттик. Вĕсем акă çапла каласа çавăрнаç: мур пăрах пулса вĕçсе кайтăр, инкек ирĕн-каçăн сирĕлсе пирĕн пата ан килтĕр, тăшман тăкăрлăкра хăрăк шалча çине тăрăнса тĕп пултăр, тесе. Тюрл. Сӳс шăртланă чоне пăрах тапса толать пӳрте, ват çын кăкрине персе питĕрет сывламалла мар. СПВВ. ФВ. Пăрах — тусан; хĕрарăмсем вара ылханнă чух: çавăн кĕлетки пăрах пулса вĕçсе кайтăр, теççĕ. КС. Пăрах, тонкая пыль. Сӳс шăртланă чухне хăшĕ арăм пăраха чăтаймасть. || Все, что угодно? ХЛБ. Нужно удалять весною с поля воду: канав авăтса-и, суха кассипе-и, пăрахпа-и: кăçта епле килет, çавăнта çапла тăвас пулать.

пăрахут

пăрахот (-hут), пароход. N. Пĕр пăрахотпах ларса килтĕмĕр. N. Пăрахот Затона кĕмерĕ, не зашел в Затон, т. е. в Звениговский затон), или лармарĕ. Шурăм-п. Кĕнер-вăррине пăрахут та (Кашин) ларакан пулнăччĕ. Шел. 66. Тата пристăнре пĕр вăрăм çӳçлĕ çын: те пуп, те тияккăн, пăрахут кĕтсе, сĕтпе шур кулачĕ çисе ларать. N. Пăрахут Хусантан тăвалла улăхса кайрĕ. N. Пăрахут Чулхуларан Хусаналла анса кайрĕ.

пăрăш

то же, что пырăш, пыршă, кишка. О сохр. здор. Çав çӳрĕлченсем (глисты) çын ăшĕнчи пăрăшра пурăнаççĕ.

пăрнăç

пăрăнăç, повертываться: сгибаться, коробиться. Кан. Лаша пăрнăçа пуçларĕ: пуш урапанах тайăлтарса тӳнтерсе пăрахрĕ. IЬ. Пӳрт алăкĕсене те, типсе пăрнăçса пĕтнĕ пирки, хупма майĕ те çук. Ск. и пред. 64. Чĕрĕ çын пекех вăл хĕрлĕ сăнлă, тутийĕ анчах пăртак пăрнăçнă. Сред. Юм. Пăрнăç пĕренерĕн лайăх хăма пола пĕлмес, он си пăрăнса каять. См. пăр. || Фамильное прозвище. Козыльяр.

пăрр

(пы̆рр), подр. быстрому рассеиванию, разбрасыванию, разлетанию на части. Е. Орлова. Ачасам пăрр! саланса карĕç. См. пăр. || Подр. порханию. N. Пĕчĕк кайăк пăрр! вĕçсе карĕ, теççĕ. Б. Олг. Пăрр! — подр. полету воробья. См. йăрт. Юрк. Пăрр! туса вĕçсе тухса каят. || Подр. разлетанию на части. СТИК. Вăйлă çын кĕлтене çапйиççипе çапат та, пăрр салатса ярат (так, что сноп разлетается на части). IЬ. Шур чула (мел) çĕре çĕклесе çапрăм та, пăрр! саланса карĕ. || Подр. быстрому раздроблению, размельчанию. Изамб. Т. Типĕтнĕ ыраш шăл хушшинче пăрр-пăрр каят (звук). || Подр. быстрому разбрасыванию. Юрк. Пăрр, пăрр, пăрр! туса тĕрлĕ енелле сирпĕне-сирпĕне ыткăнса каяççĕ (зерна). || Подр. быстрому вспыхиванию огня. Çиç. çиçрĕ кĕм. 67. Чăшт сапас та, пăрр чĕртес... вăр-вăрах çунса каять хăйĕн вулас пӳртĕнче.

пăрçа

(пы̆рз'а, пŏрз'а), горох. N. Пире тăвансем кĕтнĕ мĕн, кĕтсен-кĕтсен килмесен, пăрçа пек куççуль тăкнă мĕн. N. Патака ытрăм та, питĕ çӳле хăпарса кайрĕ, хăпарса кайса, пăрçа пĕрчи пек анчах курăнчĕ. Капк. Çатма çинчен пăрçа сиксен, ача-пăча ташша илет. N. Çул çинче пăрçа хăмăлĕ выртма пуçласан, каçпа ларма юрать, теççĕ. N. Пăрçа хăмăлĕ лайăх, хутаççи çуккă, симĕс, пулса çитеймес. N. Çатма çинчи пăрçа пек çавăрăн. Юрк. Чăвашсем тата пăрçа пăттипе паранкă пăтти те пĕçереççĕ. Вĕсене çупа анчах çиеççĕ. Çу сахал чухне çинĕ вăхăтра, часрах пыра анса кайтăр тесе, уйран сыпаççĕ. Сĕт пурри сĕт сыпат. . Пăрçана чăвашсем пит сайра пĕçерĕççĕ. Çулталăкне виç-тăваттă та пĕçермеççĕ. Пăрçа пулсан, ăна пăрçа çăнăхĕ тума тăрăшарах параççĕ. Çăнăхĕнчен, паллă, салма пĕçерме. Авă çав пиркепе чăвашсем пăрçанăн пит сайра пĕçереççĕ. Пăрçаран чăвашсем пăрçа кукли те тăваççĕ. Чураль-к. Эпир вуниккĕн пĕр тăван, вуникĕ ана тулă акрăмăр, кучĕ пулчĕ хумăш пек, тăрри пулчĕ пăрçа пек. Пахча çим. 10. Пăрçапа пăрçа (у бобов) хушши 3 вершук пулмалла. Сред. Юм. Пăрçа али тесе пăрçапа пăри алакан шолтра алана калаççĕ. Решето для гороха и полбы. Сред. Юм. Пăрçа нимри пăрçа çăнăхĕнчен çемçерех пĕçерекен çимĕçе калаççĕ. Вомбу-к. Пăрçа яшки, вĕт салма тораса яраççĕ, сухан, пăрăç яраççĕ. N. Кунта какай яшки çук, пăрçа яшки, пулă шӳрпи, у та (= вăл та) шыв çиç. Сред. Юм. Пăрçа тар тохнă — çын вилнĕ чôхнĕ тôхакан шôлтра тара калаççĕ. Янтик. Çавсен иккĕшин пăрçа пиçмес вара. (Так говорят о тех людях, которые не могут ладить между собою).

пăртакран

спустя несколько времени. Ск. и пред. 58. Юланутлă çын кайсан, пăртакран, урам тăрăх çын утни илтĕнчĕ.

пăршăн

(-ж-), отворачиваться, избегать, отлынивать. Ст. Чек. Пăршăнат = кивçен укçа илме пырсан, парасшăн мар пăршăнат, теççĕ. Илнĕ укçана ыйтма пырсан та, парасшăн мар пулсан: парасшăн мар пăршăнат, теççĕ (т. е. отворачивается, находит причину, отнекивается и сердится). IЬ. Пăршăнса çӳрет — избегает работы. Çак çын ялан вара йывăр ĕçрен пăршăнса çурет. || Каяться. СТИК. Питĕ хытă пăршăнтăм та... кайран вара (очень каялся, да после уж).

пăс

(пы̆с, пŏс), портить, испортить. N. Пăсасси çăмăл та, тăвасси хĕн, теççĕ. (Послов.). || Производить порчу, вредить колдовством или знахарством. КС. Çын пăснă (порча колдовством, вносящая разлад между мужем и женою). Изванк. Пăсассине вăсем ним япаласăрах, кирек ăçта пулсан та, пăсатчĕç. Хăш чух çын сисесрен, чĕлĕм туртнă чухне пăсаççĕ. Чĕлĕм туртнă чухне çын сисмеçт, ахал сурса тăрсан, çын сисет. Çавăнпа чĕлĕм туртнă чух нумайăшĕ пăсаççĕ. Çав пăсмалли чĕлхесем ак çапла пуçланса каяççĕ: çитмĕл те çичĕ çул уйра хăрса выртнă армутисенчен хăçан чечексем тухчăр та, тин вăл çын этем ывăлĕ-хĕрне ертĕр. Турăран этем ывăле-хĕрĕ чĕлхи вирлĕ, тьфу. Çитмĕл те çич çул çитĕнсе хăрса кайнă шур хурăнтан хăçан та хăçан чечек тухтăр та, вăл çын тин этем ывăлĕ-хĕрне ертĕр. Турăран этем ывăлĕ-хĕрĕ чĕлхи вирлĕ, тьфу! Çитмĕл те çич çул пĕлт çинче çитĕннĕ пысăк чăрăш. Çав чăрăш хăçан та хăçан тинĕс тĕпне кайса ӳксе тепĕр хут çĕнĕрен чечек кăлартăр та, тин вăл çын этем ывăлĕ-хĕрне ертĕр. Турăран этем ывăлĕ-хĕрĕ чĕлхи вирлĕ, тьфу! || Рушить (кушанье). N. Çырлах турра, тырă пуç паратпăр, çак хуран тулли пăтă пек, пăсман хур пек, килес çула çитмелле пултăр. N. Унтан хăти, туй пуçлăхĕ, хура пăснă çĕре пырать. Сиктер. Тепĕр чашкăпа хур пăсмасăрах чылай халлĕнех (в цельном виде) тула илсе тухса сĕтел çине лартаççĕ. Туй. Çак хура çак туйшăн пăсса вакла. [Пăсас значит испортить, потом разбить цельный предмет. Пăсса вакла — гусь до этого был цел, теперь вот его нужно разбить на части]. || Сломать (строение). N. Çурт пăс. || Разбирать. Хурамал. Сурат пăсса урапа çине тиясан, урапа перекетне пар. Собр. Авăн пăсăпăр, турă, авăн перекетне пар. || Расстраивать. Изамб. Т. Усем те пăсмасан (не расстроят дела), ывăлĕ те кăмăлласан... || Отменить. С.-Устье. Каланă сăмаха пăсас мар, тет. Изамб. Т. Микуç, Ерми, тата ыттисем те, начар çаран тухнă та: пăсас, çĕнĕрен валеçес, теççĕ. || Расстроить скрипку. К.-Кушки. Якейк. Ман ĕнтернĕ скрипка такам пăснă. || Переделать. Юрк. Вырăсла сăмах паллисене пăсса урăхла тунă, тет. Скотолеч. 22. Таканлани тĕрĕс мар пулсан, пăсса таканлаттарас пулать. Орау. Хăй кĕрĕкне пăсса мана кĕрĕк туса парасшăнччĕ. || Раскрыть, распечатать. N. Эсĕ пире хĕрхенмерĕн, çын хыççăн кайса, эсĕ киле ямарăн, хуралта пăсса вуланă хутпа яла култартăн. || Перепахать. Янтик. Ну, кăçал пăсса акмалли нумай. IЬ. Кăçал пăсса акни пит нумай (много перепашек). Якейк. Ана пăсса акрăмăр (когда хлеб не взошел, перепахали и посеяли другой хлеб). || Мешать, стать лишним. Якейк. Паян кĕрĕк тăхăнсан та пăсас çок (не мешает и шубу надеть). || Разорять. Сятра. Тата кайăк юйи (= йăви) пăсап, çăмартисене ĕçеп (гов. лиса). || Распустить дурную славу. ГТТ. Ял илемне ан яр, ял ятне ан пăс. N. Çитменнине манăн ята та пăсасшăн канаш турĕç. || Лишить невинности.

пăсăклан

(-з-), испортиться. N. Е çын илемлĕхне курса чĕремпе пăсăкланнă.

пăскăнчăк

(-џ̌ы̆к), порча колдовством или знахарством. Требн. Пур пăскăнчăкран, усал сывлăш инкекĕнчен, усал çын сиенĕнчен сыхла ăна. Хорновар-Шигали. Ку çын пăскăнчăкран чирленĕ. Этот человек заболел от порчи.

пăсăрлантар

(-дар), понуд. ф. от гл. пăсăрлан. || Пожурить, пробирать; бить. КС. Паян пире старăстă ялĕпех пăсăрлантарчĕ (навел страх): мĕшĕн куланай памастăр? тет: Ск. и пред. 94. Вăрçсам ĕнтĕ хытăрах, пăсăрлантар Сетнерне: ĕçре хытнă аллипе ан хапсăнтăр çын хĕрне. Тюрл. Ачана пăсăрлантарса илтĕм (= чăпăрккапа хĕнерĕм). СПВВ. Пăсăрлантар, пробирать кого. || Сред. Юм. Ахаль пăсăрлантарчĕ анчах. Так и укатил быстро.

пăçлантар

(пы̆с'ландар), губить, душить. В. Олг. N. Мана пăçлантарчă вăл çын (сделал зло). N. Хăнча полсан та пăçлантарăп-ха! (Угроза).

пăт

(пы̆т, пŏт), пуд. Икково. Çак пăт тăвара сот мана. Продай мне этот пуд соли. N. Пилĕк пăт кĕрекен мăйăх. N. Тăхăр пăт чăпти. N. Пăт çурă, полтора пуда. Янш.-Норв. † Пăтшар салат пухăпăр, икшер хăна илĕпĕр, сарă алтăрпа ĕçĕпĕр. Регули 1040. Килĕрен пăтшар çăнăх пачĕç. (Прер çын, прер пăт çăнăх). IЬ. 914. Икĕ пăт ыраш сотрăм; пăт ыраш сотрăм.

пăтрат

(пы̆трат), мешать; мутить. N. Куркине пăтратса ларат. Мешает в стакане. Календ. 1910. Çав каткана вара 2 эрне пăтрата-пăтрата тăраççĕ. || Месить (месиво). Урмай. Утсам пăтратма тухрĕ. Вышел (он) месить лошадям. Шинер-п. Атте, атте, мĕн тăватăн тулли витресемпе, е ут пăтратăн-и? терĕм. N. Эс киле кайса лаша пăтрат-ха, эпир халех пыратпăр. Б. 13. Килте йытă пăтратма пĕлмен, ялта яшка пĕçернĕ, тет. || Болтать, вертеть. Альш. Эпĕ таки хӳрине пăтратса тăрăп. Никит. Кушак хӳрипе çăварта пăтратаççĕ. Панклеи. Питĕрмен шăтăк патне пыртăм та, кашкăр хӳрине чиксе ярнă, пăтратса тăрать, тет. Орау. Чипер калаç, мĕн чĕлхӳпе пăтратса сăмахна улăштарса калаçан (искажаешь слова). || Махать. Шел. П. 69. Аллине тăрата-тăрата пăтратса (махая рукой). N. Калпакпа пăтратат. Машет шапкой. || Рыться. N. Кам та пулин ман арчана пăтратнă (рылся). || Шевырять палкою в норе. КС. || Мешать делу. || Баламутить, поселять раздор сплетнями. КС. Мусир. † Эпĕ каяс кил-йыша çын пăтратмин — лайăхчĕ.

пăчăх

задыхаться. Çутт. 154. Тĕтĕмпе пăчăхса лармăпăр-и унта? N. Сывлăш кĕмен çĕр пӳртре çын пăчăхса вилет. В. Олг. Туаттăш те вилсе кайнă пăчăхса (задохлись). Хурамал. Ача, сăпкара выртнă чух, çăварĕ çине витнĕ те, пăчăхса тарласа кайнă. Полтава. Ăшра сывлăш пăчăхать, «в груди дыханье стеснено». IЬ. Тĕксĕм чунĕ ăшĕнче кансĕрленсе пăчăхать («в нем мрачный дух не знал покоя»). Шел. 78. Пăчăхнипе пуçсене лăстăр-лăстăр силлеççĕ. Орау. Пӳртре мĕн пăчăхса ларан (киснешь)? Хастарлăх 34. Ĕçпе пăчăхни пурне çутатĕ. Якейк. Пӳртрен тохмасăр пĕрмай ĕçлекен çынна: пăчăхса ларать, теççĕ. Чертаг. Пăчăхтăр-и («ну те к шуту»), вăл сăмахпа йĕрĕннĕ те, тет. N. Унăн чунĕ тăвăрланса пăчăхса çитĕ, никам вĕрсе чĕртмесĕрех унăн ăш-чикки вут пек хыпса çунса çӳрĕ. || То же, что пăнтăх. Ишек. Пăчăхать (о хлебе, йĕпелле çапсан). || Сгинуть. Тюрл. Пăчăхрĕ, пропал, окончился, ничего не осталось.

пăчăрта

(пы̆ζ'ы̆рда, пы̆џ̌ы̆рда), давить, сжимать. Орау. Пăрçине пăчăртаса вĕлерчĕ (раздавил блоху). Ала 7°. Хайхи хĕрсем уна юратса пурте унăнне аллине ытла та хытă пăчăртанă. Çутт. 69. Хыçран такам, темскерпе çапнă пек, хӳрине пăчăртать. Сред. Юм. Пĕчик, начар çынна вăйлă çын пăчăртасан, шăмми шатăртатать. IЬ. Пĕчик ачана пит пăчăртаса ан çых, таçта сывлăш тохмасăр вилсе кайĕ. || В перен. см. Кан. Тăхта халĕ, Унтри килтĕр, сана лайăх пăчăртăпăр.

пăх

(пы̆х), смотреть (тюрк. бак.). СТИК. Эпĕ каялла çаврăнса пăх та, курах кай: хайхисем ман пата пыра параççĕ. Я оглянулся, смотрю, а они идут ко мне. Трхбл. Капан айĕнчен юс пăхать. (Манка тухни). Бур. † Умăр çутă, çийĕр хĕрлĕ, вăтанатăп куçăртан пăхмашкăн. N. Пăхма çывăх та, утма инçе, теççĕ. (Послов.). ТХКА 114. Ак ĕнтĕ, пăх ĕнтĕ. Ăçта çитсе кĕтĕмĕр (куда мы забрались)! N. Пăх-ха, пулă йăмпăлт! туса карĕ (появилась всем телом и быстро исчезла; чăмпăлт! — махнула хвостом). В. С. Разум. КЧП. Пăхарах пар, усиленно смотреть. Любопытно отметить некоторые тонкости в употреблении этого глагола с простым падежом и с послелогом в следуюших примерах: Орау. Хĕвеле хирĕç (на солнце) пăхма çук. Мĕн эс уйăх çине пăхан? Чиркӳ хĕресне пăх, хĕвеле пăх (клятва). Мĕн эс ку алтана пăхса тăран? Что ты смотришь на петуха? Мĕн эс алтан çине пăхса тăран? Мĕн эс алтан çинелле пăхса тăран? (на петуха, если петух в отдалении; спрашивающий может и ошибиться). Ку сăмавар çине ман пăхас та килмест. Мне противно смотреть на этот самовар. Хăй мĕне пăхнине те пелмеçт. Сам не знает, что рассматривает IЬ. Мана ан пăх эс, çи, çи! — Не смотри на меня, т. е. не обращай внимания, ешь. Ман çине ан пăх. Не смотри на меня (в букв. смысле). — Ма тата? Куçăхатнам? IЬ. Çырма хĕрне пырса ларнă та, шыв çине пăхса ларать. IЬ. Çăлла ан пăх, çăлла анса кайăн (в колодец). IЬ. Мĕн пăхан? — Якур пичче иртсе карĕ те, çавна пăхрăм (на него). IЬ. Лаша çине çавăрнса пăхрăм та, лаша пĕтĕмпе кӳтсе чĕтресе тăрать. IЬ. Вăл хурăн çине пăхма та хăраттăм эпĕ. IЬ. Пĕлĕт çинелле пăхрăм (на облако, на небо). IЬ. Куçне пĕр илмесĕр ун хĕрĕ çине пăхса тăрать. IЬ. Тырă çинелле пăхса тăрать (на поля хлебные). IЬ. Тырра пăхса тăрать (караулит хлеб). IЬ. Çак тырра пăхап та-ха, ай-ай турă мĕн. Вот смотрю на этот хлеб (напр., в поле). IЬ. Сăмавар пăхатним? Самовар смотрит (с целью купить). IЬ. Лаша пăхатним? — Лаша пăхатпăр (желая купить). IЬ. Сăмавара пăхатним (караулит когда начинает кипеть). Шинер-п. Пĕре эпĕ карташне тухрăм та, йăва çине пăхса тăратăп. || Проверить наличность. М. Сунчел. Пирвайхи уяв каçĕ, кĕтӳ кĕрсен, выльăхсене хăппăл-хаппăл пăхаççĕ те (посмотрят, все ли на лицо), вĕтти-шаккипе выляма чупаççĕ. || Высматривать, присматривать, выбирать. Якейк. † Çакă ялта хĕр пăхрăм. Собр. Пасартан пасара çӳресе хĕр пăхать (выбирает невесту). Сёт-к. Сакăр сар хĕр пăхакан — инке арăмпа йолакан. Сред. Юм. Хĕр пăхма кайнă. Пошел девицу выбирать. N. Пăхса хонă сар хĕрне илсе яма полмарĕ. КС. Унăн пăхса хунă хĕр пур, высмотренная. || Открывать (сундук), чтобы посмотреть или вынуть вещь. N. Арчана пăхрăм. Я ходил в сундук (т. е. открывал зачем-то сундук). || Быть обращену в ту или другую сторону. Изамб. Т. Урамăн сылтăм енче çуртсем пурте пĕр майлă, урамалла пăхса лараççĕ. || Осматривать. Коракыш. Пĕре утарта пĕр старик вĕлесем пăхса тăрать. О сохр. здор. Пăхса пĕтер, осмотреть (чирлĕ çынна). || Лечить. М. Яуши. Ăна темчул лекĕрсем те пăхнă та, çавах чĕртеймаççĕ. || Любоваться. Орау. Эп сана пит пăхсах тăмăп! Я на тебя любоваться-то не буду, т. е. не посмотрю на тебя (а сделаю, что хочу, или заеду тебе в морду). IЬ. Ăна тата пăхса ларма илним? Ĕçлетĕр! А что, разве ее (сноху) взяли для того, чтобы на нее любоваться? Пусть ее работает. || Следить; следить по книге. Орау. Пĕр ачи вулать, ыттисем пăхса пыраççĕ (следят по книге). || Наблюдать. О сохр. здор. Ун пек чирлĕ çын хыççăн килте яланах пăхса çитермелле мар (не усмотришь). || Надзирать. Юрк. Эпĕ халĕ те пулин надсмотрщик анчах пулса пурăнатăп, Чĕмпĕр уйясĕнчи эрех лавккисене пăхса çӳретĕп. Эрнере мар, уйăхне пĕр тапхăр пăхса çаврăнатăп, пĕр-ик-виç кун çӳресе. || Ухаживать. Изамб. Т. Арçынсем ул вăхăтра кулленкун выльăх пăхаççĕ. N. Выльăх-чĕрĕлĕх пур-и санăн — пăх ăна. N. Хурт илес пулатчĕ санăн, шăллу пăхса паратчĕ (брат стал бы ради тебя за ними ухаживать). Собр. † Хуртне пăхма Михали, пыльне çима Микула. N. Хăвăр пăхса ӳстермен ĕçĕм-çырли пахчисем. || Ухаживать за любимым человеком; ухаживать, угощать. ЧП. Хамăра хисеплесе килнĕ хăнасене чипер пăхса ярса пулмарĕ. N. Ху хăнусене ху пăх. Ала 83. Кунта çĕмĕрлчĕç, тет, туйне темĕн чухлĕ аван пăхса ячĕç, тет. Орау. Хăнасене пăхса ывăнтăм. Ухаживая за гостями, я устал. Пазух. Хурăнташсем хулăн та, хамăр чухăн, епле пăхассинчен те хăратăп. || Хранить. Якейк. Контан кайнă чох эп она пăхса порăнма хам кĕнекесене парса хăвартăм (оставил на хранение). Изамб. Т. Эсĕ те, арăм (Ухха!) çурта чипер пăхса усра, салатса ан пĕтер (говорит умирающий). || Оберегать. Никит. || Караулить. Хочехмат. Вăсен пĕр старик пур, вăл уя каймас, кил пăхать, анкартинче пăхать. || Заботиться. Бес. чув. Шкул пăхмаллипех пăхса тăнă, ачасене вĕрентмеллипех вĕрентсе пурăннă. ЧС. Ку ачана ĕнтĕ эсĕ аван пăхса усраса ĕмĕрне вăрăм ту. (Моленье). Кан. Кил çуртне хăйне «пăхса пурăннă» çынна парса хăварасшăн. || Опекать. Курм. Йăмăкне пăхать. Он состоит опекуном своей младшей сестры. IЬ. Ача пăхакан, опекун. Курм. Акуна аçу пăхать (опекуном твоей сестры состоит). || Управлять. N. Вăл вара пĕр аллă çула яхăн еврей халăхне пăхса тăнă. Б. Олг. Чикме пăхнă çĕр çинче, в Козмодемьянском уезде, на территории Козмодемьянского уезда. || Воспитывать, смотреть за детьми. В. Олг. Иккĕш (оба) çурма (= çывăрма) выртрĕç. Выртрĕç те, попляччĕ: перĕн ачасане кам пăхĕ-ши (кто будет воспитывать наших детей), тет. N. Карчăк ачисене пăхса ӳстере пуçларĕ, тет. Изамб. Т. Епле арăмĕ вĕсене пăхса ӳстерĕ? Юрк. Пăхнипе пăхни уйрăм. Хам пăхатăп нумайĕшне. N. Пăхмаллараххисем те пур вĕсен ачисем... || Пасти. Кан. Ăна выльăх кĕтӳ пăхаканскер тĕл пулнă. || Искать (паразитов). N. Ку ача калать, тет: эс пăх-ха ман пуçа! Патша хĕрĕ пăхать, тет, кун пуçне. || Соображать, сочетать с чем. Якейк. Апат çима эп килессе ан пăх. Ты меня не дожидайся, обедай. || Церемониться. Орау. Тăрсан-тăрсан, пит пăхса тăмĕç, туххăм хăваласа ярĕç. Посмотрят, посмотрят, да и не будут церемониться — выгонят. || Слушаться. Ау 131. Ну, ку ача амăш сăмахне пăхмас, тет, çапах пăшал илет, тет те, амăшне пăрахса ухутана каят, тет. Орау. Эпĕ ăна пăхмастăп та. Я и не обращаю внимания на него. IЬ. Вăл мана çавăрăнса та пăхмаçт. IЬ. Ăйăх килсен, кансĕрленине пăхăп. Если мне захочется спать, то разве я стану обращать внимание на шум («помеху»). Альш. Патша калат: сан сăмахна пăхса, мĕн пур çемье вилсе пĕтет, тет. В. С. Разум. КЧП. Эпĕ çавах вăлсем ятланине пăхмасăрах ăшкула каяттăмччĕ. Капк. Миккер Керукĕ пĕртте ашшĕне пăхман, каттăршнай ачи. || Светить (о солнце). Шибач. Халь хĕвел епле пăхать, хĕлле те çапла ăшă полчĕ. N. Кунĕпе хĕвел пăхрĕ. Вопр. Смоленск. Пĕлĕтлĕ кун хĕвел анас чухне йăлтăртатса пăхсан, пĕр эрне йĕпе пулать. || Иметь склонность (к чему). N. Кăшт ĕçме юратать пулсан, ăна: ĕçке пăхать, ĕç тумасть, теççĕ. || Ворожить, гадать. Магн. М. Изамб. Т. Хăшĕ-хăшĕ кĕнеке тăрăх пăхаççĕ. Иные гадают по оракулу. Альш. Юмăç пăх. IЬ. Килте кăна пăхкалани, домашнее задание или ворожба. N. Ну, килемей! Эпĕ сан патна килтĕм, укçа çине пăхса парччĕ (погадай). Болезни. Хут çине юмăç пăхассине е пăхтарассине ăша та ан тытăр, çынсене те ан пăхтарăр. || Пробовать. Чăв. й. пур. 36°. Пăхса пăхам халĕ, тенĕ те, юмăç пăхăн пек тунă. КС. Юмăçне те пăхса пăхнă (пробовал гадать) вăл, çапах та çухалнă япалине тупайман (или: юмăçне пăхса та пăхнă...). IЬ. Çав хĕре пăхса пăхăр-ха, сирĕн Ваçили валли юрамалла-и? || Пытаться, норовить. Тим. Хăйне те çын тесе хисеплеме пăхать. N. Пульăсем пуçран лекме пăхаççĕ. Пули того и гдяди попадут в голову. || Относиться. ГТТ. Хальхи çамрăк çырăва вĕренет те, вăл-ку çинчен калать те, этемме пурне те пĕр евĕрлĕ пăхма хăтланать те, вăл ватăсен кăмăлне каймасть. || В чувашизмах. Сред. Юм. Эс ним тума аптраса пăха тăран (с повышением голоса на «пăха») çанта! Ты (говорит про себя) стоишь, не зная, что делать. Алик. Икĕ хутлă çурт йăтăнса ларать, пăхма та çук! Высится страсть какой двухэтажный домище! N. Этем пăхма çук, çын вилли çта килнĕ — унта. Везде навалены трупы — видимо-невидимо. Хурамал. Салтак каланă: айта ан чарăнăр, хăвăрăнне пăхăр, тенĕ (делайте свое дело, не переставайте). N. Ку ача ашшĕне пăхнă. (Уродился в отца). N. Ку ача, ашшĕне пăхсан (если будет в отца), куштан пулмала-ха (пожалуй). Сред. Юм. Йăхне пăхсан, пит чейе полмалла. Если судить по его предкам, то и он должен быть очень ловок в делах. Изамб. Т. Амăшне пăхсан, вĕсем те хаяр пулмалла. Судя по матери и они (дочери) должны быть сердитыми. Альш. Пăхмасăр калама вĕреннĕ. Выучил наизусть. СТИК. Э, пăхса та курăнмаст-ха, тахçан çын пулĕç! Когда-то еще они (дети) вырастут. IЬ. Мункуна сăра тăвасчĕ. — Э, пăхса та курăнмаст-ха (до праздника еще долго), ĕлкĕрĕпĕр. N. Суккăр çын ĕмĕрне çын куçĕнчен пăхса пурăнат. Слепец весь свой век живет в зависимости от других. БАБ. Мĕн тума пăхан вĕт (что поделаешь, ничего не поделаешь): кĕрессе пăтпа кĕрет те, тухасса салатникпе тухат, теççĕ. Альш. Эпĕ хам чассие Хусантипе пăхса лартрăм. Я поставил свои часы по казанским. Скотолеч. 14. Пăхма лаша сывă пек. На вид лошадь кажется здоровой. Питушк. Лайăх, пăхмалли те çук! Очень хорошо. Бес. чув. 2-3. Эсĕ мĕн пăхан, Хайрулла? Акă аçуна каласа кăтартам-ха! терĕ Микулай. Что ты подсматриваешь, Хайрулла? Вот расскажу я отцу и попадет тебе. Орбаш. Тимĕрç пуçне шăратрĕ те, пулчĕ лаша, пăхма та аплах мар. N. Епле апла хăй тавра? Ху йĕрӳ тавра епле çаврăнма пăхатăн? Как ты можешь обернуться вокруг самого себя? || Употребляется в качестве вспомог. глагола. ЧС. Кĕрĕк тăхăнса кăмака çине те хăпарса выртса пăхатăп, çапах та ăшăнаймастăп. КС. Туртса пăх-ха, эп сана! Попробуй-ка покурить, тогда я тебе задам. N. Тĕрлĕ çын тĕрлĕ шухăшласа пăхать пулĕ. Юрк. Лар ĕнтĕ! пĕрер чашкă ĕçсе пăх! Присаживайся, выпей чашечку (чаю). IЬ. Хуранпа тиркине кăшт аллипе тытса пăхат (дотрагивается). IЬ. Унта-кунта пăхкалат, пĕр япалине ниçтан тупаймас; хăйпе пĕрле юнашар ларса пыраканнине: эсĕ курмарăн-а? тесе ыйтса пăхат (спрашивает). IЬ. Хăш-хăш тĕлтисем вырăнĕ-вырăнĕпе пĕр-пĕринчен пăртакçă урăхларах та тукаласа пăхаççĕ (справляют свадьбу несколько иначе). IЬ. Ваçук, пĕреххут тĕтĕрсе пăхăн-а? тет арăмĕ упăшкине. Трхбл. Эпĕ çĕвĕç патне пиншак тăхăнса пăхма кайрăм. Я ходил к портному примерять пиджак. ППТ. Луччĕ акă тата çапла тăвса пăхар-ха... Лучше попробуем сделать вот так. Орау. Тарçа, тытиччен, малтан апат çитарса пăхма хушнă (чтобы испытать его ретивость в работе). Бес. чув. 2. Мĕн эсир çав тĕрлĕ хĕнетĕр лашана, вара çав тĕрлĕ хĕнеме юрать-и? Кӳрĕр-ха, хăвăра çапла ватса пăхам (ну-ка, я вас самих попробую также поколотить)! В. С. Разум. КЧП. Вĕсем пĕрре те спектаккăль ларт а хăюланса пăхманскерсем,

пăшал

(пы̆жал), ружье (от русск. пищаль). Панклеи. Йăван салтаксам выртнă çĕреле пăшалне персе хăварать. КС. Пăшал каймарĕ, осеклось; пăшал тапать, отдает. IЬ. Мăн çăварлă пăшал, с широким дулом; ик çăварлă пăшал, двустволка. V. S. Ăшĕнче винтă пăри пек аяклă пăшал, винтовка. Абыз. Пăшалпа персе вĕлерттернĕ. Тораево. Пăшалне персе янă, пăшал тĕтĕмне усалсем тытайман. Из ружья выстрелил, черти не поймали дыма. N. Эпир пăшал пени чул тепри пăрçа та акман пулĕ. (Из писем). Собр. Тӳлеме хый каланă вăхăтран пĕр минут кая юлсанах, кам çитейманнийăн ятне пăхса, юнне пăшалпала перет, тет те, çав çын вилет, тет. N. Юлашкинчен пăшал çапса хăвараççĕ. Перев. Пирĕн çĕлĕксем асра та çук; эпир каллах, пăшал айне кĕрес мар тесе, пĕтĕм вăйпа тартăмăр. Нюш-к. Пăшал тапать (выстрела не получается и разрывается казенная часть). Сред. Юм. Пăшала ал вĕççĕн тытса персен, пăшал калла тапса кăкăра кӳпчекпе перет. Тип-Сирма. Пăшалпа персе пăрах, застрелить на смерть. N. Пăшал персе ярас, выстрелить. Вута-б. Пăшал çăварĕ, дуло; пăшал кĕпçи, ствол; пăшал хулли, шомпол; пăшал куракĕ, курок; çăра, замок; курак вĕçермелли, собачка или лайка; пăшал куч тимри, приклад; кĕпçе варри, прицел; пăшал тĕллемелли, мушка. N. Пăшалпа вĕрентеççĕ. Учат ружейным приемам. Баран. 64. Унтан çатан патне упаленсе пынă та, хуралçи урăх енелле пăхса тăнă хутран пăшалĕпе тĕллесе хуралçине яра панă. N. Пăшал каймарĕ. Ружье дало осечку. КС. Пăшал кĕпçи, ствол; кĕпçе ани (или: çăварĕ), дуло; чĕме, пăшал чĕми, прицел; пăшал кучĕ, ложа; çăри, замок; алтанĕ, курок; пучунккă, стержень, бабка; кут пăти; пăшал çакки, погон; пăшал хулли, шомпол. || Так называют хвост кошки. Орау. Кушака пĕçертĕм те, чӳречерен пăшалне тăратса тухса сикрĕ. IЬ. Пăшална тăратса çӳреттерем! (Гов. кошке)

пăшăрхан

(пы̆жы̆рhан, пŏжŏрhан), быть в подавленном состоянии; скорбеть, тосковать, печалиться, беспокоиться. См. укалан. N. Ăш-чик питĕ пăшăрханат. Сред. Юм. Çын малтан ĕçне туса, кайран: амма турăм-ши, тесе шокăшлать пôлсан, пăшăрханать, теççĕ. IЬ. Окçа нăмай ятăм (истратил) тесе, тек пăшăрханать (не спокоен). Ст. Шаймурз. Çав ача çакă тĕлĕке каланă чух асламăшĕ ватă пулин те пăшăрханса ларнă. N. † Ăшăм-чиккĕм пăшăрханат, йăвăр хуйхă кĕтет пуль. Изамб. Т. Пĕр-пĕр япалине çухатсан, çын пăшарханат (беспокоится). ЧС. Ĕлĕк/çамрăк чух эсĕ мана тăрантарса усрасшăн, ырă çын тăвасшăн нумай пăшăрханнă пулĕ. Якейк. Пĕр-пĕр çын патне орăх çын пырсан, кил хуçин онпа калаçма вăхăт çок полсан та, она (чтобы не ставить его в неловкое положение) илет, хăй пăшăрханать. Хурамал. Маншăн ан пăшăрхан (= ан кулян). Календ. 1911. Цеппелин пит хуйха кайнă, анчах халăх та унтан кая пăшăрханман. Шурăм-п. Çынсем пурте: мĕнле хĕле ирттерĕпĕр, тесе, пăшăрхана пуçлаççĕ (в виду сухого года). || Расстраиваться. Е. Орлова. Мĕшĕн пăшăрханан-ха эс? Что ты расстроился? Янтик. У хыпара илтсен, пит пăшăрханатчĕ-ха у: тем туса хăтăлас, тесе. Пшкрт. Темĕн чон пăшăрханат (озноб). КС. Темме ман чун пăшăрханать (человек видит в себе недостатки и упрекает судьбу). ЧС. Эпĕ тавăрăнсан, Митри питĕ пăшăрхана пуçларĕ, анне: ачам, вилетне мĕн, тесе чĕнчĕ те, аннене хирĕç, пĕр сăмах та чĕнеймерĕ. || Обижаться. КС. Çав пама пулнă япалусене паманшăн кĕрĕвӳ (кĕрӳвӳ) пит пăшăрханать (приличная форма для выражения недовольства).

пĕкĕ

(пэ̆гэ̆, пӧ̌гӧ̌), дуга. Кан. Пĕкĕ çӳллĕш çеç, ирех тăрса пынă. Утăм 8. Илемлĕ улăхпа, çӳлĕ ту хушшипе, юхать. Сĕве шыв кукрăлса, пĕтрĕлсе... малалла юхнăçем вăл хăват илет, пĕкĕ пек çаврăнса Атăла килет. Шел. 21. Ырашĕсем çулленех пĕкĕ çӳллĕш ӳсетчĕç. Артюшк. Пĕкĕ, пĕкĕ унки (кольцо дуги). N. † Пĕкĕ, пĕкĕ, пĕкече, пĕкĕ авма юрас çук. Ала 103. † Пирĕн пĕкки пĕкĕ пек, ыр çын арăм масмак пек. Изамб. Т. Пĕкĕ ункинчен витĕрсе йĕвен аврине туртаран çыхăççĕ. Регули 1318. Ку пĕккĕн онки çок. Альш. Хăшĕ пĕкĕрен, хăшĕ тешрен (= тевĕшрен) çакăнса кĕсене хыçалтан хăвалама тухрĕç. N. Пĕкĕ мăкăлтаннă. || Кривые поперечены тележного ящика (дужки). ЩС. Изамб. Т. Çиелти ӳречесенчен пĕкĕсем витереççĕ те, аялти ӳречесем çине лартаççĕ (у телеги). Сред. Юм. Ôрапа пĕкки тесе ôрапа ӳречисенчен тăхăнтарса яракан, çине хăп (= хуп, лубок) хоракан ки хыçĕнчи кукăр пкôкăр патаксĕне калаççĕ. IЬ. Çуна пĕкки тесе çунашалашки хыçĕнчи кукă патака калаççĕ. Особая изогнутая палка, один конец которой заострен, а к другому концу привязана веревка. Употребляется для таскания соломы в обхват. Чертаг. Хăшĕ улăма пĕкĕпе йăтаççĕ. Некоторые таскают солому дужкою (изогнутой палкой). || Подпорка. Сёт-к. Çав пачкалăка пĕкĕ пемелле тем: çĕрех солăнса кайнă.

пĕл

(пэ̆л, пэ̆л'), знать. Якейк. Вăл вырăсла чăвашлинчен хыт(ă) пĕлет. Он знает лучше по-русски, чем по-чувашски. IЬ. Вăрланă япалая пĕлсех илч вăл (купил заведомо краденную вещь), хам та пĕлетĕп. IЬ. Вăл паян конта килет-и? Тем, пĕлмĕп (не знаю). Б. 13. Пĕлмерĕн — пĕр сăмах, пĕлтĕн — çĕр сăмах, теççĕ. (Послов.). Ала 93. Çаксене вăл хăй пĕре те пĕлмен, унăн тăван пичĕшĕ кайран ăна мĕн пулнине кала-кала кăтартнă. N. Юмăç, пĕр каласан (одним словом), нимĕн те тăва пĕлмест. Юрк. Çук, эпир пĕлместĕпĕр, урăх çынсенчен ыйтса пăхăр, теççĕ. Кĕсем тата çынна ытти çынсенчен те ыйтса пĕлеççĕ (пăхаççĕ). IЬ. Пĕлмесен, пире çыру пĕлменни кирлĕ мар. Если ты не грамотна, то нам таких не нужно. N. Лешсем пĕлми (неизвестным) ют чĕлхепе сырнă кĕнекесене вуласшăнах пулман. N. Хĕрсем кам упăшки пулассине пĕлесшĕн тăрăшаççĕ (гадают ка святках). Бур. † Мĕншĕн шавламастăр, кĕрлеместĕр? Элле хуçи ятне пĕлмесре? N. Телейне пĕл те, Мускава кай. СТИК. Эс хăвăнне пĕл, çынне пĕлсе ан çӳре, сан ĕç çук кунта! Не твое дело, не в свое дело не суйся! Сред. Юм. Пĕлмен-илтмен çын мар вит. Небольно какой-нибудь незнакомый. IЬ. Пĕлмен-илтмен çынна епле хваттер ярас ăна? Как пустить на постой незнакомого человека? N. Ăна пĕлмесĕр суйларĕç. N. Пĕл те ан пĕл, ан пĕл те пĕл. Регули 340. Эп сантан пĕлнĕ полăп. Я притворюсь, что узнал от тебя. IЬ. 94. Вăл пырассине пĕлес çок. IЬ. Пĕлнĕ çĕрте илтĕм. IЬ. 211. Пĕлнĕ çынтан илтĕм. IЬ. 212. Пĕлнĕ çĕре патăм, пĕлнĕ çын патне патăм. IЬ. 1072. Эп кона он хотинчен (хотинченех, по походке) пĕлетĕп. IЬ. 1075. Эп кона пĕр старик попленинчен (поплесе кăтартнинчен) пĕлетĕп. IЬ. 114. Тыр сотассине вăл пĕлмест. Якейк. Ятлама та пĕлес çок. Собр. Этеме этем мĕн каламĕ, ăна турă пĕлсен анчах, теççĕ. (Послов.). N. † Выляма тухман хĕрсене карчăк тесе пĕл ăна, пĕл ăна. Юрк. Атя пухăва, унта пире пуху хăй пĕлнĕ пек (по своему усмотрению) уйăрса парĕ. N. Килтисем çинчен пĕлменни тăват ойăх ăшăнче. Уже четвертый месяц как нет известий из дома. Н. Карм. Эсир пĕлекен Е. М. Петров. (Конец письма). Орау. Урăх нимĕн те çырма пĕлместĕп. Больше писать нечего. В. С. Разум. КЧП. Апла эппин, эпĕ пĕлмен те. СТИК. Ыйтса пĕленçи пек тăват. Сред. Юм. Пайтах пĕлекен çын пик пĕленçи пôлса ларать тăта... Альш. Ку таврара Сĕвене Чĕмпĕртен пуçласа Пăва патне çитиччен пĕлеççĕ пĕлекен, еплине. N. Çырăва пĕлекеннисем пĕри те хăйсен законĕ кĕнеки «корансăр» çук. Байгул. † Пирĕн атте пĕлменни! Пĕлмен çĕре хĕр пачĕ. Баран. 15. Вилессе-юласса пĕлмесĕр Литвапала çапăçрăн. N. Ӳтне исе çитеретĕп, чунне — пĕлместĕп. Ыраш 78. Халĕ пĕлет, малалла карăмăр ĕнтĕ, нимле ĕç те хăрушлă мар тин, тет. || Замечать, узнавать. Ала 30. † Çак ял çулĕ вăрăм çул: çул вăрăмне пĕлмерĕмĕр, хĕр вăрăмне пĕлтĕмĕр. N. Эпĕ онăн ăсне пĕлем. Узнаю-ка я его намерение. Орау. Эсĕ, халь кайсан, мĕн пĕлмелле, эсĕ халь пĕчĕкçеç. || Быть знакомым (с кем). N. Эпĕр пĕр-пĕрне лайăх пĕлетпĕр. Мы хорошие знакомые. || Уметь. Пшкрт. Апла касса пĕлместĕп. Никит. Кăмписĕне хĕле те çиме пĕлĕтĕмĕрчĕ. Грибы-то мы сумели бы съесть и зимою. N. † Çĕлетиччен çĕлетессĕн сунмарăм, çĕлетсен тăхна (= тăхăна) пĕлмерĕм. Çутт. 143. Мĕнле килме пĕлтĕнех? Эсĕ килессе эпĕр тахçанах кĕтсе ларатпăр. Регули 87. Ĕçе тăвасса (ĕç тума) пĕлмест вăл. Альш. † Лайăх-лайăх хĕрсене тус тусаттăм, калаçа пĕлмесĕрех сивĕтрĕм. || Мочь. ЧС. Анне турăш умĕнче выртнине курсан, сак çине ӳкрĕм те, тăрата пĕлместĕп, уласа макратăп. N. Çисе тăрана пĕлми çын, ненасытная утроба. Ал. цв. 24. Хĕр чарăна пĕлми хуйха ӳкет. || Думать, принять, предполагать, признавать, считать. N. Пирĕн ача çак çурта курнă та, хула тесе пĕлнĕ. (Такмак). Кратк. расск. 19. Египетри пуçлăх пире: çĕр сăнаса çӳрекенсем, тесе пĕлчĕ; эпир апла çынсем маррине ахаль ĕненмерĕ вăл. Юрк. Чикан майри те хăй упăшки вырăнне, юнăшпа пĕлмесĕр, хура чăваша тытса чарнине курсан, хăнчен хăй вăтанса: эпĕ сана хам упăшкам-тăр, чикан-тăр, тесе пĕлсеттĕм, тет. N. Мĕншĕн апла тесе пĕлетĕр эсир? Ст. Чек. Пуян тесе пĕлеççĕ, считают его богатым. IЬ. Эс эп унта кайнă тесе пĕлетне-ха? || Утверждать. Канаш.р. Вĕсем: сана сута панă, тесе, пĕлеççĕ. Они утверждают, что тебя отдали под суд. Синерь. Старик каларĕ, тет: эй, кин, эсĕ тĕлĕкри пурăнăçа мĕн пĕлен, пустуй, пирĕн аш çук (что ты говоришь о снах, у нас мяса нет), терĕ, тет. || Разбирать, разбираться в чем. АПП. † Кунне те, çĕрне те пĕлместĕр çичĕ юта пĕлĕш тăвасшăн. || Догадываться, соображать. Сорм-Вар. Хĕрĕм, эпĕ эсĕ каланине пĕлеймерĕм. N. Эсĕ Хусана кайнă чух ман патна (= пата) кĕрсе тухасса пĕлмен иккен. Орау. Кăшт пĕлимарăм, капларах тумалаччи кăна? N. Хăвăр пĕлсе хăвăр пурăнăр. || Понять. Тогаево. Эпир вăл мĕн каланине пĕлмерĕмĕр. Ачач 102. Мĕн пĕлен пысăккисем калаçнине, тесе чарса лартрĕ амăшĕ. Шурăм-п. По-заводски хытланатпăр çав эпир, пирĕнне пĕлеймĕн, тесе калать, тет. || Проучить. Тип-Сирма. Чĕнмесĕр пынă хăни хăй ăшĕнче: тăхта-ха, каç пулсан, эпĕ сана пĕлĕп-ха (я тебя проучу), тесе каларĕ, тет. Рак. † Чăвăш-чăвăш чĕн пушă, пĕлĕпĕр эпир ут çине; кунтан усал пулсассăн, пĕлĕпĕр эпир евчине. || Чуять; чувствовать, осязать. Якейк. Эпĕр ĕнер нимне пĕлми ĕçнĕ. Мы вчера напились до бесчувствия. Хăр. Паль. 21. Пĕрре вăл, Ваçук, пĕлмиех ĕçсе ӳсĕрĕлнĕ. Хора-к. † Çак ял вăрмань çырлаллă; çакă ялăн хĕрĕсен, çырла ăшшăнь (= тюрк. ӳчӳн, из-за) çӳресе... Çĕнтерчĕ 6. Эпĕ кăчăртатнине пĕлместĕп. Янтик. Темĕскерле ал ман, хăй çине хĕртнĕ тимĕр хурсан та пĕлмест. П. Патт. 21. Ку ним пĕлмиччен хĕпĕртесе кайнă. N. Урана та пĕлекен пултăм. Стал чувствовать, что у меня есть нога. ЧС. Эпĕ пĕр юман котне лартăм та, йĕме те пĕлместĕп, хам хытса кайнă. N. Тулта çӳренĕ чухне вăсем (дети) хырăм выçнине те пĕлмеççĕ. || Обонять. Янтик. Ну, кунта пит шăрш килет. — Çук, эп кунта ним шăрш та пĕлмесп (или: мана ним шăрш килмес-çке). IЬ. Малтан килсенех темскер шăрши пур пекчĕ сирĕн патăрта, халь, те иленнĕрен, сăмса ним те пĕлмес, те ахаль пĕлми пулчĕ. || Предвидеть. N. † Урхамахсем сĕлĕ çияççĕ, шăлĕсем шанасса пĕлмеççĕ (не знают, что набьют оскомину). || Обращать внимание. Тим.-к. Çиленнине мĕн пĕлен, что обращать внимание на то, что сердится. || Употребл. в чувашизмах. Сред. Юм. Сан çиç пôль ача, пĕлнĕ хăй ачипе, тем тăваттăм пôль эп сан ачупа. IЬ. Пĕлнĕ пĕр хăй аппăшĕпе. СПВВ. Х. Пĕле пĕлсен апла тумăттăм. Уфим. Е хăйсем курсан, мĕн тăва пĕлĕн? А что ты будешь делать, если они тебя увидят? Юрк. Пур япалисене («добро») те тиесе пĕтерсен, пӳртрисем те туй халăхĕсене валли пăтă пĕçерсе, сĕтел çине лартса, туй халăхĕсене тăраначчен çитерсе, пит хытă ĕçтерессе пĕлеççĕ (знай угощают, знай напаивают). IЬ. Сиессе кăна пĕл! Знай себе ешь! IЬ. Çук çын хăйĕн начар лашипе суха сухалат. Лаши, вăйсăрскер, сухине кăшт туртсанах, ялан чарăнасса пĕлет (только и знает, что останавливается; то и дело останавливается). IЬ. Мĕшĕн эсĕ япла-капла куллен-кун эрех ĕçсе ӳсĕр çӳретĕн? Епле пĕртте чарăна пĕлместĕн? (Как это ты не можешь бросить пить?). СТИК. Киличчен — килмес, килсен — туха пĕлмес. (Куç умĕнчен кая пĕлмерĕ). Эти фразы выражают недовольство говорящего тем, что кто-то постоянно вертится на глазах или надоедает постоянными посещениями. IЬ. Начар çын тытăнсан, ĕç пула пĕлмес. Если примется за дело плохой человек, то дело не идет на лад. N. Мĕн тăва пĕлес манн? Что мне делать? Янш.-Норв. Çавăнтан кайран çав Селуха карчăк пичче патне мар, ахаль чухне те килесси-тăвасси пулмарĕ, унччен пирĕн патăртан тухма та пĕлмесчĕ (безвыходно жила у нас). М. Шигаево. Пирĕн вăрман питĕ пысăк: кĕрсе кайсассăн, çĕтсе каймала, тохма та пĕлес çок (и не выберешься из него). N. Эс кайсан, ман ни ана çинче тăрас килмес, ни каç пула пĕлмес (ждешь, не дождешься, когда настанет вечер). N. Ку лачака пĕртте типе пĕлмерĕ. Это болото так и не высыхало? Сред. Юм. Çăмăр иртсе кая пĕлмерĕ паян. Сегодня весь день не перестает дождь. IЬ. Пукени пик пуçтарса яр сана, ху ним те тăва пĕлместĕн! Наряжай тебя, как куколку, сама ничего не умеешь делать! N. Пĕле пĕлсен, çаврака ухмахĕ эпĕ марччĕ: вĕсем хăйсем нимĕскер те пĕлмеççĕ. N. Ылттăн мерчен çĕррине хăй еркĕнне панине курсан, патша тĕлĕнет; пĕлсен, пĕлми çиленет...

пĕлекен

(-г-), знакомый. N. Вăл пирĕн «кум», тет, пирĕн «пĕлекен», тет вырăса. Орау. Манн вăл пĕлекен çын (знаком мне). || Известный. N. Çав ту çинчех тата пит пĕлекен вырăн пур.

пĕлĕн

бытя узнаваему, стать известным, заметным. N. Пĕлĕнми ĕçне пĕлме панă. Шел. П. 36. Ырлăхĕсем пĕлĕнеççĕ, çимĕк кунсем çитсессĕн. (Пĕлĕнеççĕ = сисĕнеççĕ, çын вĕсене пĕлекен пулать). IЬ. Пĕтĕм çĕршыв илемĕ çимĕк çитсен пĕлĕнет.

пĕлĕшкеле

учащ. ф. от гл. пĕлеш. N. Ялти урăх пĕлĕшкелесе пурăнна çын та, и другие знакомые (бывшие).

пĕлĕш-танăш

пĕлĕш-тантăш, товарищ(-и), сверстник(-и). N. Пире пилеш мĕн паха? Пĕлĕш-танăш пит паха. (Солд. п.). Изванк. Çапла вара вăсем хатĕрленсе çитсен, пĕрне çĕн-çын яшкине çиме ялта ятлă çынсене, пĕлĕш-тантăшсене, хурăнташсене чĕнме яраççĕ.

пĕл-пĕлми

какой попало (несведущий). СПВВ. Пĕл-пĕлми (çын), пули-пулми. См. пĕли-пĕлми.

пĕлĕт

(пэ̆лэ̆т, пӧ̌л'ӧ̌т'), небо. Г. А. Отрыв. † Кунĕсем пĕр уяр, кунĕ уяр, уяр пĕлĕт хушшинчен çил вĕрет. N. Хăш чухне пĕлĕте çумăр пĕлĕчĕсем хупласа илеççĕ. Сунт. Пĕлĕтелле пăхса тĕлĕрнĕ. Ст. Чек. Пĕлĕт ĕлĕк çĕртен инçе мар пулнă, пĕри авал аслăк çине хăпарнă та, ача пăхне çăккăрпа шăлса хĕстерсе хунă, вара пĕлĕт вуник сутка мĕкĕрсе хăпарнă, тет. БАБ. Ĕлĕк пĕлĕт пит лутраччĕ, тет: аслăк çӳлĕшĕ анчах пулнă, тет. N. † Çĕнĕ пӳртĕн тĕтĕмне пĕлĕт илет парнене. N. Пĕлĕт таса. Небо чисто. ГТТ. Пĕлĕт çичĕ хутлă, пĕлĕт хуппи уçăлать, кăвак хуппи уçăлать, пĕлĕт тарать; пĕлĕт çийĕ, айĕ, кăвакĕ, тĕттĕмĕ, хура, сарă, сивĕ, ăшă. N. Касăрмара мар, пĕлĕтпе тан сăрт тăринче окопра выртатпăр. N. Пĕлĕт туртса килет. Небо затягивает тонкою пеленою. Ст. Чек. Пĕлĕт çинче пĕр пĕлĕт çук. На небе нет ни облачка. Орау. Пĕлĕт тăрнче (тăрне) шыв та юлмарĕ пуль: çăмăр пит нумай çурĕ. Юрк. Пĕлĕт аякра тĕтрелĕ курăнсан, уяр пулат. Ачач 110. Чечексем нумай çĕре чăсăлса выртать те, кăвак пĕлĕтелле пăхма тапратать. Ал. цв. 3. Унăн витĕр пăхсан, мĕн пур пĕлĕтри илем курăнтăр. Чув. пр. о пог. 166. Пĕлĕт хăймаланать, небо принимает молочный цвет, сметанится (от хăйма — сметана, сливки). Нельзя ли видеть здесь подобие «забеливания» щей молоком или сметаной? || Облако, туча. N. † Тăваткăл шур тутăр вĕçтернĕ чухне, уяр çанталăк пĕлĕт туртрĕ. Чăвашсем 20. Тата телейлĕ çын пĕлĕт (облако) тупат, тет. Вăл пĕлĕт пит выйлă çумăр çуса кайсан тупăнат, тет. Вăл çумăр çунă чух çумăрпа пĕрле ӳкет, тет. Вăл сутĕн (студень) евĕрлĕ çеп-çемçе те, анчах пит шурă пулат, тет. Ăна тупсан вара кĕленче савăт çине ярса усрама кирлĕ, тет, вăл кĕленче çинче, çумăр пуласса сиссен, хăпарса каят, тет, уяр пуласса сиссен, типсе лапчăнса, пĕрĕнсе каят, тет. Çав пĕлĕт тупнă çын, аллисене çав пĕлĕтпе сĕркелесен, вăл çынна вара ĕç патĕнче никам та ĕçлесе çитереймеçт, тĕт: вăл çын ĕçе пит хăвăрт тăвакан пулат, тет. Б. Олг. Пĕлĕт аякран йохсан, сомăр полат. Шел. П. 18. Ӳсет пĕлĕт ӳснĕ пек халь (чит. халĕ) унта вăй-хăват. IЬ. 34. Тĕрĕксемпе малашне пĕлĕт (не пĕлĕш?) пекех ӳсеççĕ. Дик. леб. 40. Хура пĕлĕт хупласа килет. Собр. Çăмăр çусан, каçпала уяртсан, çĕрле уйăх пĕлĕт айĕнче тăрсан, хура шăнасем куç çине ларсан, ыран калах çăмăр пулат, теççĕ. IЬ. Уйăхсам тĕлне пĕлĕт туртсан, пире асăнмасăр ан тăрăр. Нюш-к. Инçетре пĕлĕтсем кăвакарса кайнă. Аслати ăлтать, çиçĕм çиçет. Шăна чир. сар. 17. Апат çиекен пӳлĕмсенче тасатман пулсан, шăнасем яланах пĕлĕчĕпех вĕçсе çӳреççĕ (целыми тучами). СТИК. Пĕлĕтсем ĕне чĕлхи пек пулчĕç. Облака расположились узкими полосами, оставляя промеж себя синие полосы чистого пространства. Изамб. Т. Хĕвел тухăçĕ хĕрелсе пĕлĕте ларсан, çумăр пулат. IЬ. Эпир кĕтме тухас каç (каçпала) пĕлĕт хупласа илчĕ. IЬ. Ав пĕлĕт хăпарат. IЬ. Пĕлĕт шăват (двигается); пĕлĕт хăпарат (поднимается); пĕлĕт туртат (близко к дождю). IЬ. Пĕлĕт çинелле пăха пуçларăмăр. Шел. 72. Хурт-хăмăрсем... çӳçе кăчăкисене пĕлĕт пек сырса илсе... сĕрлеме... тытăннă. Шурăм-п. Кĕвенте çăлтăр патĕнчен пĕр пĕлĕт татки иртсе кайнине астăвса пыратăп. IЬ. Иртнĕ каç ала-çăлтăра пĕлĕт пусса илчĕ. N. Пĕлĕт çинче хура пĕлĕтсем юхатчĕç (шăватчĕç). По небу неслись тучи. ЧС. Вара пĕр çумăр пĕлĕчĕ тухрĕ. Ст. Арабоси. Пĕлĕтсем анчĕç. Нависли облака. Альш. Пĕлĕт чупат. Облака несутся. Ст. Шаймурз. Хĕрарăм патша, пыра-пыра, икĕ пĕлĕт хушшине пырат, тет. Чув. пр. о пог. 2. Хĕвел пĕлĕте ларсан, пĕлĕтлĕ пулать, çанталăк йĕпене каять, çăмăр пулать. Если солнце садится в тучу — будет облачно, погода к ненастью, будет дождь. IЬ. 167. Пĕлĕт каркаланать, облака связываются. Пĕлĕт ярăмланать. Небо делается полосатьм. Пĕлĕт ярăмланать — означает также полосы дождя, видные на горизонте. Сущ. названия сложн.: çӳхе ярăмлă — перисто-полосатые; сайра ярăмлă — перисто-кучевые облака, расположенные рядами. IЬ. Ярапаллă пĕлĕт, облако бахромою; особый вид перистых облаков, образующийся при восходе и закате солнца. При этом наблюдается следующее: при закате облака образуются на западе, идут от солнца, образуя длинные, загнутые на конце ветви, при восходе вместо этого они образуются на востоке или юге; бывают алые. Обыкновенно бывают эти облака в сухое и тихое время. Если при восходе они очень красны — к дождю. После восхода они пропадают. IЬ. Вĕçкĕн пĕлĕт, щеголеватое облако. IЬ. Кăтра пĕлĕт, кудрявое облако. IЬ. Сайра пĕлĕт, редкие облака, отдельными клочками. IЬ. Çăмăр пĕлĕт(ĕ), туча, дождевое облако. IЬ. Тикĕс пĕлĕт, плоское облако. IЬ. Типĕ пĕлĕт, сухое, бездождное. IЬ. Хытă мар пĕлĕт, пушистое, размытое облако. IЬ. Хулăн пĕлĕт, тачка пĕлĕт, толстое облако. IЬ. 168. Сурăх çу пек пĕлĕт, как баранье сало (на щах), мелкие высокие кучевые облака — к вёдру. IЬ. Кăпăш пĕлĕт, рыхлое облако, как вата, с нерезкими очертаниями (противоположно хытă). IЬ. Хурт карасĕ пек пĕлет, как пчелиные соты, появляются перед обедом. Если из них образуются синие облака, не особенно толстые — к дождю, а если пропадают — к вёдру. IЬ. 166. Çӳхе пĕлĕт, тонкие облака, сквозь них видно голубое небо; бывают различной формы; кажется, перистые облака. IЬ. 3. Хĕвел хулăн пĕлĕте ларсан, тепĕр куннех çăмăр пулать. ТХКА 11. Савăт хашлат, труписенчен кăвар, тĕтĕм тухса, кăвак пĕлĕтпе хутшăнать. Савăт тĕтĕмĕ кăвак пĕлĕтпе тĕнчене сарăлать. Ачач 71. Çӳлти, çич хут пĕлĕт тăрринчи илемлĕ рай. N. Паян кунĕпех пĕлĕтсем юхаççĕ. Сред. Юм. Çăмăр çуса чарăнсан, çăмăр пĕлĕтне: карланса кайрĕ, теççĕ. IЬ. Пĕлĕтрен çăмăр ярăмланса çуни корăнсан калаççĕ: пĕлĕт ярăмлана пуçланă. (Указывает на падение дождя в одном месте, как оно представляется на далеком расстоянии). Сред. Юм. Пĕлĕт таткаланса карĕ. (Çăмăр çуса чарăнсан, уçă вырансем курăна пуçласан калаççĕ). СТИК. Хĕвел анăçĕнче каçалапа пĕлĕтсем ярăм-ярăм тăраççĕ; е çумăр пĕлĕчĕ тăсăм-тăсăм тăрать — çавна: пĕлĕт ярăмланчĕ, теççĕ. N. Пĕлĕт пусса илет. Надвигается облако. Турх. Пĕлĕт также означает губку: пĕлĕт татăлса ӳкет!

пĕлтĕклĕ

(-д-), со знанием, умением; знающий. N. Пĕлтĕклĕ çын выçăран аптăрамас.

пĕлтĕре

(пэ̆лдэ̆рэ), ветреный (о человеке). Хорачка. Пĕлтĕре çын — ветреный: халап вылятат, хуа çӧрет сталла кирлă онта и сӳс шӧртĕ (= сӳс шăрчĕ?) и пр. См. шăлти-палти.

пĕлтĕртет

(-дэт), вертеться, быть вертушкой. Хорачка. Хуа çокрак çын, çи-поç хитре çӳрет — пĕлтĕре, пĕлтĕртетсе çӧрет.

пĕпĕр

то же, что пĕр-пĕр. Пшкрт. Пĕпĕр çын, кто-нибудь.

пĕрĕнчĕк

(-џ̌э̆к), морщины. Ск. и пред. 35. Çамки çинчи пĕрĕнчĕксем ăслă çынна палăртаççĕ. Ачач 70. Пичĕсем çинчи пĕрĕнчĕксем. || Морщинистый. В. Олг. Пĕрĕнчĕк çамхалă çын — морщинистый. (У КС. пĕркеленчĕк). Перев. Çамки пĕрĕнчĕк. Лоб морщинистый. || В перен. смысле. Якейк. Эпĕр ялта саланчăк, киле килсен пĕрĕнчĕк. В гостях держит себя свободно, а дома ничего не имеет. || Хурамал. Хурăн хуппи пĕрĕнчĕк пулать (= типсе кайнă).

пĕр

(пэ̆р), один. Сёт-к. Пĕр пукане хĕрĕх хут кĕпе тăхăнать. (Купăста). N. Пĕр кун каймалăх çĕр пулсан, çичĕ кунлăх çăкăр ил, тенĕ. (Послов.). Икково. Мана çак пĕр сорăха (эту одну овцу) пачĕç. КС. Пĕр çăварти çăккăра çиса пурăнтăмăр. (Так говорят о дружной жизни). Орау. Вăсам пĕр çăвартан çăккăр çиса пурăнаççĕ (живут дружно), тиççĕ. Альш. Пĕр вырăнта тăра пĕлмен çын, бойкий, непоседа. Регули 603. Пĕр сăхман поставран ĕçленине (тунине) патăм. IЬ. 916. Пĕр румккă (þумккă эреке) патăм она. Образцы. Пĕрчĕ-пĕрчĕ мерченне пĕр пус парса суйларăм: Изамб. Т. Акă тырă пулманни пĕр хĕн (одна беда), вăрман инçи тата хĕн (опять беда). В. С. Разум. КЧП. Эпĕ пĕр пашалу илсе тухрăм. Я вынес одну лепешку. Альш. † Вуникĕ хĕр, пĕр купăс (скрипка), янăра-çке пĕр сасă (в один голос). Сред. Юм. Пĕр çăварлăх çăкăр, маленький кусок хлеба. IЬ. Пĕр ала (сито, решето) алларăм тессине: пĕр аллăм алларăм, теççĕ. || Один (а не несколько). Собр. Тырă вырса пĕтерсен, ват карчăксем пур çурлана пĕр çĕре тытса, пуç урлă утаççĕ. N. † Вăрмана кайрăм — каç турăм, вуникĕ çулçа пĕр турăм. Орау. Симун вăл Куçмипе пĕр амаранни (от одной матери) вăт. Ст. Шаймурз. † Çырайĕ-ши турă, çыраймĕ-ши, пĕр минтер çине пуçа хумашкăн. N. Ку кĕллисене пĕтерсессĕн, вара пур кĕллине те пĕр çĕре тăваççĕ, вăсене вара кăвакалпа тăваççĕ. N. Пĕр кутăм, пĕр пуçăм. Я одинок (мне тужить не о чем). Сред. Юм. Пĕр пуç, пĕр кот, ниçта кайсан та никам канçĕрлемес. Одинок, куда ни пойду, никто не помешает. N. Пĕр вуннăшне парăр. Дайте мне одну десятишницу (10 руб.). Другой смысл: дайте мне рублей десять, рублей с десять. N. Ултă утăмран пĕр, на каждых пяти саженях. || Один из двух. N. Пĕр çтенаран тепĕр çтенана çитичченех хăма хунă, хăми пуçĕсем кĕмелĕх ыра тунă. || Одна вещь. Календ. 1904. Вăл пĕр пур — хамăр ĕçлеме пĕлменни, пурăнма пĕлменни – тепĕре. Это одно, а... || Один раз, разок. Альш. † Пĕр çӳле пăх, çĕре пăх: савсан пирĕн çие пăх. N. Пĕр çапăп та, пĕр ӳкерĕп. Дам раз и сразу сшибу с ног! (Угроза). N. Ача ку карчăка каланă: мĕн ĕçлен мăн акка? тет. Ку карчăк калат: апла каламан пулсан, пĕр хыпăтăм, пĕр çăтăтăм (сразу схватила бы ртом и сразу бы проглотила), тет. N. Е салам-аликĕм, асанне, темен пулсан, пĕр çăтăтăм, пĕр хыпăтăм (говорит старуха). N. Эсĕ мана авантарах хулă пар-ха, эпĕ ăна пĕр хĕртем (постегаю). N. † Атьăр, тăвансем, эпир те аллăмăра хут тытар та, хут вулар, çанталăк çуттине пĕр (разок, хоть немножко) курар. Пазух. † Шĕшкĕ вутти хутар-и, пĕр (еще разок) ăшăнса ларар-и? (Вставка; приглашает погреться: с удовольствием погреемся). Рак. † Хĕрлĕ чие ларат хĕрелсе, каçса пĕр татăттăм (разок), каçми çук. || Некий (иногда соответствует неопред. члену). Рак. Çав пӳртре пĕр чипер. (Турăш). В этой избе нечто красивое. (Икона). Собр. Пĕр япала (некая вещь) пĕтĕм япалана тиркемест, пĕр шĕвĕ япалана тиркет. (Кăвар). Урмой. Ивансем киле тавăраннă чух, пĕр хăйă çути курăнат, тет (увидали свет в избе). Изамб. Т. Пĕр вырсарникун, однажды, в воскресный день. Орау. Пур пирн пĕр ял йытти, çавна çиса ларап-ха, ĕнертенпе те киле килмер ĕнт (говорит жена о муже). IЬ. Пĕр мурĕ (один чорт, напр. жена ругает мужа) паян киле те килсе пернмерĕ ĕнт. || Выражает противоположность. Якейк. Пĕри пĕр япалая (один любит одно), тепри тепĕр япалая йоратать. || Раз (союз). Орау. Пĕр çынтан тепĕр çынна ленксен, час тупаймастăн вăл япалана, пĕр парса ярсан. N. Вилнĕ çыннăн, хăй пĕр лăпланнăскерĕн (раз он умер), асăмлăхĕ те лăплантăр. N. Пĕр килнĕ чухне курса тухас. Раз пришел, так уж кстати надо зайти и повидаться. Юрк. Санăн ĕçме кирлĕ марччĕ, пăрахас пулатчĕ. Ачу-пăчусем нумай, арăму пур, пĕр шухăшласан (если серьезно обдумать), манăн ăсăмпа пулсан, эсĕ кăлăхах эçетĕн. N. Пĕр вĕреннĕ япала хăй енеллех туртать. К чему (раз) привык, к тому и тянет. Кильд. Эпир час килес çук пĕр кайсассăн. Раз пойдешь, так придешь нескоро. Значенне чув. «пĕр» с русск. «раз» одинаковое. Мусир. † Çинçе çырма, юхăм шыв, сиксе каçса пулмарĕ, пĕр турă-ях çырнинчен иртсе кайса пулмарĕ. (Здесь возможно двоякое толкование: или «пĕр» песенная вставка, или же оно употреблено в смысле «раз»). Орау. Лашана пĕр куçран çухатсан (если уж потеряешь), тупаймастăн вара унта. АПП. † Çӳренĕ пĕр чухне (пока гуляешь) юрласа çӳре. || Случайно. Шурăм-п. Пĕр ăçтан та пулин укçа тупсассăн, ана ĕçсе пĕтермесĕр лăпланмаççĕ. | Целый. Орау. Ман кумпек (= кун пек) юрăсем пĕр тетрать. У меня этаких песен целая тетрадь. IЬ. Сĕт нуммай, пĕр чӳлмек. Пĕр чӳлмек сĕт исе килчĕ. Икĕ чӳлмек сĕт (целых две крынки молока) исе килчĕ. Сёт-к. † Ĕлĕкхи тантăш çор çона, эпĕр хамăр пĕр çона. (Çăварни юрри). СТИК. Пĕр арпус пуçтарса хутăм-ха. Съел один арбуз (в др. гов. — «съел целый арбуз»). N. Пĕр ĕмĕр порнчĕ. Пробыл где-нибудь очень долго, хотя обещал скоро вернуться. N. Çак пĕр уйăх хушшинче ерçӳсĕр пулса нимпе те писме (= çыру) çыраймарăм. Çутт. 81. Ниçта пусма вырăн çукчĕ. Ура пĕр шит (на целую четверть) путатчĕ. || Единый. Т. V. 29. || Единодушный, согласный. Ст. Ганьк. † Ик килĕнтеш пĕр пусан, кил илемне çав кӳрет. (Пĕр пусан = килĕшӳлĕ, вăрçмасăр пурăнсан). || Один только, единственный (каких больше нет), самый первейший. Юрк. Хăйсем ялĕнче пĕр пуян пулса пурăннă (единственный, первейший богач). N. Тата калаççĕ: пĕр ĕнее те каснана илеççĕ, тесе. N. Тата хăшĕ-хăшĕ чăпăркка-туясем илчĕç те, суха-пуçне тавăрса пĕр аçапа амаран пĕрех хĕр çуралнă хĕре тыттарчĕç. N. Тата пĕр ывăлсана хуса карĕç. Орау. Пĕр ывăл ачаш пулать вăл. Собр. † Плуштух кленчи халь аллăмра, савнă пĕр тăванăм умăмра. Ст. Шаймурз. † Ĕнтĕ пĕр тăванăмсем, пĕр чунăмсем, сирĕнпеле пĕрле пурăннине ĕмĕр манмăп тенĕ çĕрсем пур. Алших. Пĕр пуçран икĕ пуçлă тăвас, терĕ, икĕ куçран тăватă куç тăвас, терĕ (вздумал жениться). N. † Ялта пĕр (первейшая) хĕр пулăттăм, ăратнерен тухмăттăм (все время была бы в кругу своих родных). Сред. Юм. Уçса пăхать, тет, виççĕ-мĕш пӳлĕмне — ларать, тет, тĕнчере пĕр илемлĕ хĕр сăнчăрта. Ск. и пред. 13. Унăн ашшĕ Уланки ял пуçĕ те, пĕр пуян, паттăрăн пек кĕлетки çӳренĕ, тет, пĕр капан (как целый стог). N. † Сар кăшăллă витре — пĕр витре (первейшее ведро): кĕтейĕ-ши пире пĕр хитре? N. Алăксене тапрăм — уçăлчĕ, шыв çинчи пĕр (количество) чечек (единственный, или же песенная вставка) çутăлчĕ. Кан. Пĕчĕкçĕ пĕр кантăксене пăрахса, алăк пек пысăк кантăксем касаççĕ. Перестали делать в избах по одному оконцу, начали вырубать большие окна, величиною с дверь. Шарбаш. Ай, пичи Михали, пĕр арăмпе мухтанать! (хвалится одной женой, кроме которой у него ничего нет; по другому толкованию — постоянно хвалится). N. Пĕр ывăла (единственного сына) та илмелле (в солдаты). Рак. И эпирччĕ, эпирччĕ, эпир вуниккĕн пĕр хĕрччĕ; пĕр хăма çине пухăнтăмăр, çутăличчен салантăмăр. (Çăлтăр. Одни объясняют: «нас было двенадцать, и все мы были девицы»; другие понимают в смысле: «нас было двенадцать, и все мы составляли созвездие». Послед. толкование сомн.). Ала 95°. Пĕр кăшкар-ути çисен те (хотя питался лишь одним щавелем)... || Единственно (только). Сред. Юм. Ыттисем — ывăлсĕм, хĕр пĕр эп çиç. Остальные все братья, и одна лишь я — сестра. Ала 95°. Хирте вара вăл пĕр пăрçа çикелесе вăхăтне иртеркелесе анчах çӳренĕ. Альш. Кĕвĕсене каланă чух, сăмахĕсене кашни çĕрех пĕр пĕлнисене калаççĕ: хăшĕ аса килет, хăшне вăхăтне кура калама меллĕ, çавна. || В этом смысле иногда соединяется с наречием анчах. Истор. Вырăссем тутарсенчен пĕр парнесем парса анчах хăтăлайман, тата вĕсене çуллен куланай тӳлесе тăмалла пулнă. ППТ. Атьăр часрах! Вĕçсе кайăттăм та пĕр анчах (так!), çунат çук! || Один и тот же. Собр. Çулла та пĕр, хĕлле те пĕр. (Чăрăш). Артюшк. Эпир унпа пĕр ваконта карăмăр (килтĕмĕр). Баран. 192. Шухăшсем пурийĕн те пĕре килнĕ. || То (—то). N. Хăй хăранипе пĕр малалла, пĕр каялла пăхкаласа пырат, тет. Микушк. Пĕр пуççапат, пĕр тăрат. (Тараса). N. Вĕсем çак тĕлĕнмелле ĕçрен пĕр хăраса, пĕр савăнса çав çĕре иккĕшĕ пĕрле ирттернĕ: N. † Шурă хĕлĕхрен вĕрен яваççĕ: ĕнтĕ пĕр яваççĕ, пĕр сӳтеççĕ. Сборн. по мед. Вăл чир ерри-еррипе арасланать: пĕр йывăрланса, пĕр çăмăлланса темиçе çула пырать. Ёрдово. † Пиçнĕ çырла сăнăм пор: пĕр хоралать-и, пĕр шоралать-и, той илемне çав кӳрет. || Приблизительно. N. Пĕр вунулт-вунçич çулхи хĕрачесем, арçын ачасем... Юрк. Мĕн пурĕ пĕр аллă кĕнеке ытла. N. Ăна уншăн пĕр çирĕм пилĕк çăмарта параççĕ. Ст. Айб. Тата пĕр çĕр тенкĕ пар-ха тырă илме. N. Хăйсене пĕр вунăшар е çирĕмшер пус парсан, тин чармаççĕ. N. Вĕсем каллех çапла пĕрер вунăшар е çирĕмшер пус илсен, часах салтса параççĕ (веревку). О сохр. здор. Пĕр виç кун хушши, в течение трех дней. || Настоящий. N. Çуртра пĕр арçын анчах, вăл та пулин хулара тарçăра пурăнать. Çиме çитменни пĕр инкек. || Одинаковый; одинаково. N. Çынпа çын пĕр мар. Ст. Шаймурз. Манăн пӳрт пур, унăн кĕтессисем пĕр мар. (Вăл пулĕ алă пурнисем). Ст. Айб. Ĕмĕр пĕр килмест, теççĕ. Жизнь течет не гладко. (Послов.). Образцы. Ай-хай уйăх та пĕр, хĕвел те пĕр, вĕсен çутти мĕншĕн тĕрлĕ-ши? IЬ. Тăван эсĕ те пĕр, эпĕ те пĕр (мы с тобой одинаковы), пирĕн телей мĕншĕн тĕрлĕ-ши? IЬ. Улăм ури улт ура, улттăшĕ те пĕр ура (одинаковые). IЬ. Икĕшин сасси пĕр килет. Оба (журавль и журавлиха) кричат враз. Кама 52. Пуринчен те пĕр илме май килмест, мĕншĕн тесен пурин те пурлăхĕ пĕр пек мар. N. Саншăн пур çын та пĕрех. Для тебя все люди одинаковы. N. Кам чунĕ сан чунпа пĕр килет. || Каждый. N. Илтекенĕ пĕр ырăлатчĕ мана, кураканĕ пĕр мухтатчĕ. Юрк. Ăна курнă пĕр çын: ун пек ачасем пурăнмаççĕ, теççĕ. Ст. Чек. Кама хисеп (счёт) çитнине пĕр çапаççĕ. СВТ. Пĕчĕк ачасем, хулĕсене касман пулсан, шатра чирĕпе чирлесессĕн, чирлени пĕр (каждый, кто) вилеççĕ. IЬ. Хулне кассассăн кайран ачанăн кĕпине кунне пĕр (ежедневно) улăштарма кирлĕ. Альш. † Калаçнă пĕр сăмахсем вырăнлă пулсан, шет (может быть) калаçса пулмĕ-ши сăмах-сене? Бур. Ай-хай, тăванăмсем, пĕр чунăмсем, сирĕн пĕр сăмахăрсем (каждое ваше слово) пин ылттăн. Истор. Мĕн куçа курăнакан çынна пĕр чиксе пăрахнă. Туй. Хĕрĕ (невеста) те кама хирĕç пулать, кураканне пĕр асăнса йĕрет. Кого ни увидит, того и называет по имени и плачет. || Всё. N. Лаша пĕртте çăтмас, янине пĕр (все влитое) юхтарса кăларать (лекарство). || В одинаковом количестве. Эпир. çур. çĕршыв 23. Арçынпа хĕрарăм пирĕн вулăсра пĕр йышлах (в равном количестве). || Постоянно. N. Çап-çутă хĕвел пăхать: ăшă парса савăнса, йăл-йăл кулса пĕр тăрать. Ст. Шаймурз. † Çак тăвансемпе пĕр тăрсан, сисмĕп эп ĕмĕр иртнине. || Никакой. N. Санăн патшалăхунта пĕр сылăм та, пĕр çăмăр та çумĕ. Ашшĕ-амăшĕ. Кил-çурта пăхса тăма пĕр вăй та çук ĕнтĕ (совсем нет сил). Никит. Выльăхсем валли пĕр апат та (никакого корма) юлмарĕ (в засуху). || В отрицат. оборотах: ничего не ..., вовсе не ..., совершенно не... N. Урапа çинчен тепле аннă, хам пĕр (ничего) пĕлместĕп, тет. N. Асран пĕр кайми хĕрсем. N. Пĕр йор та çок. N. Авă саранча, шăрчăк, хăш-хăш çул тырра пĕр хăвармиччен çисе ярать. СТИК. Пĕр сасă-чĕвĕсĕрех епле каян унта. Как пойдешь без зову (на свадьбу). N. † Пĕр çук çĕртен (без всякого основания) çын çисен, çав çунтарать чĕрене. N. † Пичен йăмăк полаччен, хăрăк тонката полас мĕн, пĕр чĕнмесĕр (молча, без звука) ларас мĕн. (Хĕр йĕрри). Пахча çим. 3. Унта пĕр çил çуккипе хĕвелпе пахча çимĕçĕ пĕтсе ларать (погибают). Юрк. Леш, çывăрса лараканскер, ку мĕн каланине илтмесĕр, пĕр чĕнмесĕр çывăрса ларат. Толст. Çапла йытă пĕр нимĕнсĕрех тăрса юлчĕ (осталась ни с чем), тет. ХЛБ. Анчах ĕçе пит тĕплĕ, пĕр васкамасăр (нисколько не торопясь) тăвас пулать. Дик. леб. 34. Унăн сăнĕ, ĕлĕк илемлĕскер, халĕ хуп-хура, пĕр илемсĕр. Кильд. † Пĕр (ни разу) анмăтăм эпĕ шыв хĕрне, юрататăп шывăн сассине. Баран. 122. Пĕр кирлĕ мар чух, когда нет никакой надобности. || Какой-то. Ск. и пред. 46. Çурса пĕтернĕ кĕпи вырăнне пĕр хураскерне тăхăнса та янă. Якейк., Хора-к. † Пирн Йăванĕ туракĕ ял ятне те каламаþ, хĕр ятне те каламар, вырăс ялĕ поль тесе, маþа хĕрĕ поль тесе, пĕр хораскер-лотраскер, çак ял хăтне ярнăскер, пирн ял хăтне кӳрес çок. Орау. Пĕр тутаþ (т. е. тутарĕ) тем хăтланать унта, пăх-ха. IЬ. Пĕр мурĕ кунта епретсе хăварнă (испражнился жидким). || Какой-нибудь. Орау. Пĕр усалĕ çаклатса туртин (турδиын')!.. А вдруг, если какой-нибудь негодяй зацепит и отдернет задвижку!.. N. Килте пĕр япалине пăхсан та савăнмалли çук. || Во-первых. Ашшĕ-амăшĕ. Пĕр, вăл ĕнер, вырăнсăр сăмахсем калаçнăшăн, ӳкĕннĕ, ытларах тата Лисахвине вăл (он) хĕрĕнкĕ чухне чĕрене çемçетмелле сăмахсем каламаншĕн çиленнĕ. || С одной стороны. Изамб. Т. Çитменни пĕр хуплат, тата кин: ĕçлеместĕн, тесе, пĕр вăрçат. || Иногда употребл. в смысле «замечательно». Орау. || Иногда является как бы вставкой и не переводится. П. Пинерь. † Вăрман хĕрри каюлă, пĕр ярса утсем транас çук. Кильд. † Пĕр çавăрса илсе пĕр юрлăтăм. Н. Карм. † Кăçалхи пĕр ута, ай, çуласси; çулассинчен питĕрех пухасси. Çак тăвансене пĕр курасси; курассинчен питĕрех уйрăласси. Шибач. † Лаши пĕр йортать, поçне пĕр утать, вăрăм пĕр çолне çитесшĕн. N. † Ах, аннеçĕм, анне, пĕр çуратрăн, ӳстертĕн, пама вырăн тупмарăн. Турх. Ăшра мĕн пуррине каласассăн, пĕр хурланнă чунăм пĕр ĕсĕклĕ (будет всхлипывать). АПП. Ямшăксенĕн пуши — вăрăм пушă, пĕр çавăрса çапасси час пулмасть. Баран. 54. Çитнĕ ялта пĕр Тарас çавăн пек пумилкке туса хăварнă. IЬ. 130. Хăш та хăш чул ытла та нумай пулать; пĕр хăйсенченех тусем, сăртсем пулса тăраççĕ. Абыз. † Килях та пĕр, ывлăм, темерĕ (дуб). N. † Вуник пĕр юман пĕр кутра, турачсемĕр хăй майлă, çулчисемĕр çил майлă. Сунчел. † Кашăк аврисене сăрлама вуниккĕ пĕр мăскал сăр кирлĕ. N. Кĕмĕлтен çĕрĕ хывтартăм, вуникĕ пĕр кĕмĕл укçаран. Образцы 59. Курки аврисене сăр сарлама вуникĕ пĕр тĕслĕ сăр кирлĕ (12 разных красок). N. † Хурăн пĕр айĕнче ик сулă: пĕри ылттăн, пĕри кĕмĕл. Альш. Хамăр пуçа шухăшсем ӳксессĕн, авăнтăмăр хура çĕлен пек, хуçăлтăмăр çĕмĕрт пĕр туя пек. IЬ. Аврăлă куркан аври ылттăн, çавра пĕр куркан тĕпĕ ылттăн. (Здесь можно понять и в см. «единственный»). N. Вуникĕ чĕкеç пĕр кашта (заняли весь шест), юрласа пĕр юрри пĕтмерĕ. Пазух. Сĕтелĕрсем çинчи сĕтел çитти, утмăл та пĕр çитмĕл те, ай, çӳçи пур. Шел. 7. Ылттăнăм та çук ман, кĕмĕлĕм çук, пĕр Мускавран килнĕ те мулăм çук. (Можно понять и в смысле: «ни одного»). Юрк. † Эпир çак тăвансемпе пĕрле пусан, калаçса пĕр сăмахăмсем пĕтме-çке. Альш. † Сатраях та çырла пиçет-çке, тĕрлĕрен пĕр курăкпа варшăнса. Собр. † Ларсам, ларсам, тиеççĕ. Хăш-пĕр енчен ларам-ши? (Здесь можно понимать и как «хăш-хăш», который). || Альш. Пĕр шӳтле вăл (одна комедия), хĕри-пăраç ĕçки. || Выражает любовное отношение. С. Тим. † Икĕ пӳртçĕм, пĕр пӳртçĕм, йĕри-тавра тĕкмеçĕм. Тайба-Т. † Ĕнтĕ хирте тăман çăвать-ĕçке, ял хушшисем те пĕр епле-ши? Янтик. Çаранăн та пуçĕ çырлалăх, çырлалăх, лартăр пĕр Питрав çитиччен: Ачач 110. Килте пĕр аннене каласа парап ĕнтĕ, тесе малтанах шутласа хурать. || Вплоть до. N. † Мамăк минтер, тĕк тӳшек: пĕччен ан вырт, иккĕн вырт. Пĕрех пĕччен (в одиночку) выртсассăн, пĕр вилеччен ӳкĕнĕн.

пĕрерĕш

один из них, кто-нибудь. Шурăм-п. Чӳк тăвакансем хатĕрлесе пĕтерсен, яла пĕрерĕшне (кого-нибудь) хăлăха чĕнме яраççĕ. СТИК. Çакăнта пĕр рĕшĕ килейинччĕ! Пришел бы хоть один. (Ку сăмаха çын пит тарăхса çитнипе калат).

пĕрех

(пĕр + усилит. част. ех), один только. Вĕлле хурчĕ. 11. Пĕр çулхине çапла ман пахчара улма йывăççи чечеки тăкăнсан, пĕрех кунта, хам сисеччен, тăватă вĕллери хуртсене вĕлерсе пылне çаратса кайрĕç. Чт. по пчел. Хăш чухне эпĕ пĕрех кунта пилĕк сехет те ĕçлетĕп. N. Хăшĕ тепĕр чухне пĕрех каçра çич-сакăр тенкĕ ĕçсе яраççĕ, усси пуçа ыраттарнинчен урăх нимĕн те çук. Альш. Пуп ачана мĕнле ят хунă, çав юранă. Çавăнпа чăвашăн пĕрех килте пĕр ятлă çын темиçе. N. † Ах, тантăшçăм, тетĕп, пĕрех чунçăм. М. Васильев. Эп мĕн порĕ те онта пĕрех кайса корнă, и то пĕчиккĕ чох анчах. N. Утасра (назв. местности) пĕрех çын вили выртат. || Одно и то же, одинаково, все равно. СЧЧ. Капла чӳк тунипе чӳк туманни пĕрех, луччĕ вуç чӳк тăвас мар, терĕçĕ. Дик. леб. Кĕнеке çине пăхса та, пăхмасăр та пĕрех вуланă. Кан. Пирĕн ялăнпа пĕрех, нумай пусăллă уйсем туса хăвараççĕ. || Постоянно. Çĕнтĕрчĕ 14. Манпала пĕрех аван пулсан, сире кĕрпе-çăнăх мĕн чухлĕ кирлĕ, çавăн чухлĕ парăттăм. || Почти. N. Халĕ эпĕр сирĕн Павĕлпеле пĕрле курса пуплетпĕр кашни конпа пĕрех. Кан. Пур çĕртепе пĕрех шыв тăрать. Ачач 11. Çапах та, йăвăç пахчисем кашни килĕнпе пĕрех. Шурăм-п. Амăшĕ увăн патĕнчен уйăрăлманпа пĕрех. Изамб. Т. Кантăра шывран кăларсан ĕç вара пĕтнĕпе пĕрех. Юрк. † Çак киле те килтĕм, мĕн куртăм? Пĕрех хам çĕклейми чыс куртăм. || Вдруг, неожиданно, сразу. Собр. Хай вупăр (ведьма) кушак пулчĕ, тет те, куçран пĕрех çухалчĕ, тет. Качал. Ку ăна апла калакансене пĕрех хăрах хултан тытса утать, тит. Янбулат. Ачийĕ (парень) пĕрех пачĕ ричакпа, карчăк анраса карĕ. IЬ. Эсĕ вара пĕрех çап она (чтобы убить его). Якейк. Илле кăçкăрса килнĕ чох пирн Элексантăр пĕрех хыçала таратчĕ кăмака çинче (прятался назад на печке).

пĕрех-хут

«один только раз» (выражает окончательное решение или согласие; переводится и оборотами: за одно уж, все равно уж, хоть бы уж, в конце концов). N. Энчен айăплăх пулсан, мĕншĕн капла пăшăрханатăп-ха пĕрех-хут? КС. Кай эппин пĕрех-хут, тек антрататăн. N. Ку вăрмана ан каям-им паян пĕрех-хут. Не ехать что ли уж сегодня мне в лес? (Когда есть другое не менее важное дело). IЬ. Çырса парам-им пĕрех-хут (написать что ли уж), тек анратать (все еще надоедает с просьбой). N. Хĕртес пулать ăна пĕрех-хут, уйăрлас-уйăрласах. Отлупить его надо, уж все равно! Ала 10°. Тавай кĕçĕрех кăйса пăхам кун патне пĕрех-хут, тенĕ, тет. Юрк. Эпĕ, хăличчен аван кĕпесем тăхăнманскер, пĕрех-хут тăхăнмасăрах юлам, тесе, хай вĕр-çĕнĕ кĕпине çук хакпах сутса ярат. IЬ. Атя пĕрех-хут киле кай. Орау. Атя пĕрех-хут киле каяр. N. Кайса кил пĕрех-хут. Уж все равно,сходи! Кайса килем пĕрех-хут. Уж все равно, схожу! Ачач 67. Ара, мĕн пĕлетпĕр эпир пӳртре ларса? терĕ Тимуш амăшĕ. Пĕрех-хут арçынĕ те çавăн пеккисене пĕлсе çӳремест. Ĕçме анчах маçтăр. N. Пĕрех-хут ларса çи эппин. N. Эппин пĕрех-хут ĕнтĕ тата Ивана та илсе кайăр. Ачач 5. Ах, мĕншĕн тухрăм пĕрех-хут! Толст. Э-э-эх! пĕрех-хут вилĕмĕ килинччĕ. Бес. чув. 11. Вĕсене çын шел мар! Пĕрех-хут хăйсеннисене вĕлермесенччĕ, хăйсеннисене те епле вĕлереççĕ. N. Хур тунине (оскорбление) мĕшĕн чăтас мар пĕрех-хут сирĕн? Хăвăн çухалсан та, мĕншĕн чăтас мар ăна пĕрех-хут. Çĕнтерчĕ 8. Пĕрех-хут пахчана та çĕрулми хамăр лартаймастпăр. N. Ан йĕр, ачам, пĕрех-хут илсе кайăп. N. Пĕрех-хут, ачам, эсĕ киле юлăн-и?

пĕр ĕçчĕ

«одно бы дело», безразлично бы, все равно бы. Хăр. Паль. 20. Çын вĕлерни пулсассăн, пĕр ĕçчĕ. IЬ. Çерçине пулсан, пĕр ĕçчĕ? N. Ют пулсассăн, пĕр ĕçчĕ: тăван ачине хур турĕç.

пĕр евĕрлĕ

одно и то же, одинаково, подобно. N. Çын çинчен çисе калаçни, элеклени вĕлерме ăс тытнипе пĕр евĕрлĕ. N. Ку ĕçсем пĕр евĕрлĕ. N. Пĕр евĕрлĕ япаласем.

пĕрмайлă

посредственный, посредственно; так себе, ничего, средне; более или менее. Баран. 126. Тилĕ пысăк мар, пĕрмайлăрах йытă пек. N. Аванни тăчĕ 1 т. 60 п., пĕрмайлăраххи 1 р. 50 к. (пуд). N. Пурăнатпăр-ха пĕрмайлă. Календ. 1904. Тырă кăçал матурах пулмарĕ, ыраш пĕрмайлă пулчĕ. Юрк. Чăнах хĕрĕ (невеста) пĕрмайлă, юрĕ, аннесемпе калаçса пăхăп, терĕм. N. Ĕлĕк те пĕрмайлăрах пурăнаканскер, халĕ пĕтĕмпех начарланса юлчĕ. N. Пĕрмайлă пурăнакан çын ĕçтерĕ-çитерĕ, унăн хăйĕн те ĕçлекен çиме тивĕçлине пĕлес пулать. N. Пĕрмайлăрах çын туртма та пăрахаймасть. Ст. Чек. Пĕрмайлă пурăнать (ни бедно, ни богато). Юрк. Чирлĕ куçăм пĕрмайлă тӳрлене пуçларĕ; çырăва пĕрмайлă вулакалатăп (удовлетворительно).

пĕр масасăр

(-зазы̆р), беспорядочный, безобразный, потерявший всякое приличие, неопрятный. СТИК. Пĕр масасăр çын та пулат! Пĕр ĕренкĕсĕр, илемсĕр çын та пулат!

пĕр-пĕр

какой-нибудь. Регули 998. Пĕр-пĕр çынна пар; мана пĕр-пĕр ĕç пар. IЬ. 1003. Пĕр-пĕр çĕрте выртать полĕ; хăш-хăш çĕрте топма полĕ. N. Килте пĕр-пĕр вак-тĕвек ĕçсем тумалла пулсан, ялан шăллĕсене хушнă. О сохр. здор. Вăл (холера) час-часах пулмасть, вун-вунпилĕк çултан пĕрре анчах килет; хăй те вара пĕр пулсан пĕр-пĕр уездранах пиншер çын ытла вĕлерсе тухать. Ст. Шаймурз. Вара пире хамăр ялсем пĕр-пĕр чăваш леçме пулчĕ. N. Малтанхи кĕçнерникун каçхине çĕрĕпе, пĕр-пĕр вара... пухăнса. || Как-нибудь. Перев. Санпалан пĕр-пĕр е шăллусем, е йăмăкусем выляма тытăнсассăн, ялан эсĕ вĕсене хĕнетĕн. Ачач 66. Кивçенне татаймасан, пĕр-пĕр ĕçлесе парăпăр Митюка, тесе йăпăлтатма тытăннă мана. Пазух. Шухăшламан чухне шухăшăм çук, пĕр-пĕр шухăшлама, ай, пуçласан, ура çине тăма халь халăм çук. КС. Вуламалли питĕ нумай та, пĕр-пĕр кусан (курсан?) иксĕмĕр вулайпри-ха. || Каждый. Кĕвĕсем. Ай-хай, пĕр аттеçĕм, пĕр аннеçĕм, пĕр-пĕр сăмахăр пĕр ылттăн. || Актай. Лапка айĕнчен йытă сиксе туххĕр (= тухрĕ), тет те, пĕр-пĕр тутарне тӳрех çулса илчĕ, тет те, куна лапка айне туртса кӳрттĕр (= кӳртрĕ), тĕт.

пĕр тĕрлĕ

по-одному. N. Пĕр çынах пĕр сăмаха пĕрре пĕр тĕрлĕ, тепринче тепĕр тĕрлĕ çырать. || Одинаковый; один и тот же. Виçĕ пус. 7, Çĕрти пĕр тĕрлĕ çимĕçсем пĕтнĕ çемĕн пĕтсе пыраççĕ. Баран. 108. Пĕр вырăнах ялан пĕр тĕрлĕ тырă акма юрамасть. N. Пĕр тĕрлĕ çĕре çул çӳрекен çын вĕсене ăс парса хаварчĕ. || Особенный. N. Эпĕ пĕр çырлана татса илнĕ чухне пĕр тĕрлĕ çĕлен (особенную змею) куртăм. || Ровно. N. Чипер, пĕр тĕрлĕ пурăннă çĕртен. || Известным образом, до известной степени. СПВВ.

пĕр хутлă

в один слой, в один этаж. || Простоватый (человек). Ст. Чек. Пĕр хутлă çын – ухмахрах, улттăлă çын.

пĕрев

один, иной. N. Пĕрев (иной): пурне те çиме юрать, тесе шанать; тепĕрев пахча çимĕçи çиет. Ст. Чек. Ак пĕревĕн çын япали çине шухăш каят, вăл вăрлат вара. || Некто. Юрк. Пĕрев, ĕçкĕ çынни, куллен-кун эрех ĕçсе ӳсĕрлĕлсе çӳреме юратнă. || Имя женщ. Сёт-к.

пĕрене

бревно. Сред. Юм. Каска — вăншар вершкаллă пысăк пĕрене. Бес. чув. 5. Унта халĕ Хайрулла вăрмантан пĕренесем кăларкаласа пасара леçет. ФТТ. Тĕлĕкре пĕрене курсан — çын пуять, тет. N. Ывăнсан, вăйран кайсан, улăм пĕрчи те пĕрене хулăнăш курăнат. Торп-к. Пĕр пӳрт пĕрени пек ăскер йăтса килчĕ (дерево принес). Пазух. Ĕнтĕ пӳрт хыçĕнчи, ай, пĕрене, хăçанах пулĕ-ши пĕрене. СТИК. Пĕрене пуç картас, зарубить конец бревна для сруба. Ст. Чек. Ана паллине пирĕн паллă теççĕ. Паллă вăрманта, вăрман уйăрсан, касас йăвăçсем çине тăваççĕ; пĕренесем, каштасем, путек хăлхисем çине тăваççĕ. Кожар. Пĕренен-пĕренен тултарнă. (Снега) нанесло волнами, рядами (похожими на ряды лежащих параллельно бревен). || Балка. Качал. Сăвай çинче пĕрене (на мельнице). || Стена. Шибач. Пухрĕçĕ = пăхрĕç, посмотрели): пĕрене çомăнче — çакăнса тăрать çип. О сохр. здор. Çавăн пек нӳрлĕ пӳртсенче пĕрене çăмăнче çыврас пулмасть. Бгтр. Сывмар (халсăр) çын пĕрене патнелле пăхса выртсан, вилет, теççĕ. (Поверье).

пĕрремĕш

первый, первейший. Богдашк. Эпĕ хам та çав ялта пĕрремĕш ăслă çын, çавăнпа та çав мана услам пулчĕ, тесе калать, тет. СТИК. Вăл пĕрремĕшĕнчех ывăнчĕ те, малалла ăçтан йăттăр. (Пĕр-пĕр çын тавлашса пĕр пăтлă кир муклашкине алăпа пилĕк хут çĕклемелле пултăр, вăл пĕрре çĕкленĕ те ывăннă, ăна вара çапла калаççĕ).

пĕрт-пĕрне

друг друга. Полтава 79. Эпир санпа пĕрт-пĕрне ют çын вырăнне иккен.

пĕртем

(пэ̆рдӓм) то же, что пĕртан, равно. В. Олг. Пĕртемех = пĕр танах. Сам. 55. Ял-ял тăрăх автансем... хыттăн авăтрĕç пĕртем. || Полный, сытый, откормленный. Сред. Юм. Çын пĕртем (полный). IЬ. Выльăх пĕртем.

пĕç тĕп

пĕç тĕпĕ (-бэ̆), основание бедра. Юрк. Урасенĕн шăнăрĕ хуралса пырса пĕç тĕпне çитсен, çын вилет. Баран. 70. Аран пĕр-ик утăм ярса пусайнă, çавăнтах тупă (ядра) тивсе сулахай урине пĕç тĕпĕнченех татса каять. Сред. Юм. Ôра пуçланнă вырăна пĕç тĕп теççĕ. N. Тепре чышат, тет, пĕç тĕп таран анат, тет. См. пĕç кăкĕ.

пĕçер

(пэ̆з'эр), жечь, калить. N. Юман вутти кăмакана питĕ пĕçерекен туса ярать. Янорс. Ниçтан та патне пымалла мар, пĕçерет, питĕ çутăртатса (= çатăртатса) çунать, каламалли çук. Юрк. Вут хытă пĕçерсен, сивĕ пулат. Шемшер. † Эпир пурнас тенĕ чох, çĕр çурăлчĕ, йĕп тухрĕ, йĕп хушшипе вут тухрĕ, пирĕн пите пĕçерчĕ (обжег). Изамб. Т. Хĕвел пĕçерет. N. Мунча пĕçерсе тăрат, тет, пĕр çухрăмран. Якейк. Виç шăл виттĕр вот тухать, виç çохрăмран пĕçерет. Орау. Вăсам çуннă чухне пирĕн чӳрече куçĕсем хĕрсе пĕçерекен пулчĕç (сильно). IЬ. Чӳркӳ çуннă чухне чиркĕвĕнчен пĕр вун чалăшра тăма çукчĕ, пĕçеретчĕ. IЬ. Ăрамра мар, çырма хĕрринче те пĕçеретчĕ (о пожаре). || Заставить поспеть. N. † Тăвайкки тăрăх хĕвел ӳкет, пиçмен çырласене пĕçерет. || Печь; жарить. N. Çăкăр пĕçер. || Топить (молоко). Собр. Сĕтне пĕçерсе парсан: хăш ĕне сĕтне малтан çиес-ши, тесе, шухăшласа ларатпăр. || Варить. N. Сан валли кам апат пĕçерет? Сана кам апат пĕçерсе парать (готовит). || Жечь (о крапиве). Б. Хирлепы. Вĕтрен сарса хунă мĕн (она, тетенька), вырт-пăх — пĕçерет, сиксе тăни сисĕнмерĕ. || Запарить. Кĕвĕсем. Ун мунчине хутнă, милкине пĕçернĕ (запарен). Ёрдово. Хĕрарăмсем хĕлле арланă çипписене кăмакара пĕçерсе çăваççĕ, типĕтеççĕ те, тĕртсе юр çине сараççĕ. Арзад. 1908, 13. Пĕçер (о пряже, хутăр). || Обварить. СТИК. Ачана пĕçертĕмĕр. У нас обварился ребенок. IЬ. Ан пыр унта, таçта пиçсе кайăн. Не ходи туда, обваришься. || Гореть (о лице). Якейк. Он пичĕ паян тем пĕçерет. N. Пит-çăмартисем пĕçерекен пулаççĕ. Сборн. по мед. Анчах хăш чухне ачан пĕтĕм хулĕ те хĕрелсе каят, ача вара ăшаланать, йĕрет (макăрать); ун чухне унăн хулĕ пĕçерет, кĕçтет те. || В перен. см. Зверев. Çӳрет питне пĕçерсе (намăсланса çӳресен). ЧП. Çын çине тухса çӳремерĕм, питне пĕçермерĕм. (Хĕр йĕрри). Орау. Калуш вăл урана пĕçерет || Колотить, бить (кнутом, прутом). В. Олг. КС. Арăм, катăршнайĕ, çăккăра паян икĕ питлĕ тунăпăрахнă, мĕн тăвассу пур (что поделаешь)! Сред. Юм. Пит иртĕнсе çӳре-ха ак, пĕр ярса тытсан, хытах пĕçереп те-ха кона (прибью его). Альш. Пĕрре ку ача урама тухат та, тетĕшĕсем ку тукмака калаççĕ: валей, тукмак, теççĕ. Эй, тукмак петĕм çемйине пĕçерет, тет. || N. Хăйсен те ăшне пĕçертĕмĕр. Кама 50. Ку ĕç ахаль иртмест вĕсене Çăварĕсене пĕсерĕпĕр-ха уншăн.

пĕт

(пэ̆т), кончиться, закончиться. Шел. 108. Каласа пĕтет-и халĕ, пичче? Регули 1224. Ку эрне пĕтнĕ çĕре килет. Приедет к концу этой недели. Кан. Сăра савăчĕ октябĕр уйăхĕ пĕтнĕ çĕрелле ĕçлеме те пуçлать. Юрк. Ирхи çилпелен, каçхи сулхăнпалан тунă-пĕтнĕ çĕршыва çитесчĕ. N. Чернушка пĕтес çĕрте пĕр арман пĕви пур. || Приходить к концу N. Ĕçме-çиме пĕтсе килет ĕнтĕ. Изамб. Т. Ыраш çиме пĕтсен, эпĕ Илчене ыраш кайса шырама хушрăм. N. † Улăхрăм çӳлĕ ту çине, çапрăм-салатрăм чăн мерчен, пуçтартăм-пуçтартăм-пĕтмерĕ, çип çине тиртĕм — çитмерĕ. || Выходить, выйти в расход. Альш. Ара хай ватă шуйттан пĕççи пĕтнĕ-и мĕн сирĕн (разве уже вся вышла)? Якейк. Сакă яла килмесĕр сана валли хĕр пĕтни? Торай-к. † И, вупкăн кĕрӳшĕ, çак таранччен килмесен, сана вали хĕр пĕтри. Икково. † Манран савни сивĕнчĕ, сар ача пĕтнĕн тойăнчĕ. (Гов. девица). Чураль-к. Кăмака çинчи сарă çыв (= çăв) ирлимас-çке, пĕтимас-çке хамăр ялти сар варлийĕ мансăр пурнăç пурнимас-çке. || Высохнуть. N. Ĕç çинче Герасимовкă çыннисем пуссисенче шыв пĕтех пуçларĕ. || Очищаться. О сохр. здор. Тирĕнчен (шкура) чир кайран та час пĕтмест. IЬ. Кирек мĕнле ерекен чир те тумтир çумăнчен пĕтет вара. || Исчезнуть из вида, пропасть. N. Çаксем ачасене курсан, тăруках пĕтсе ларчĕç (исчезли из вида, пропали), тет. || Орау. Темскер сасă пĕтрĕ-ха. Кан. Анчах ярт-ярт вăййи пĕтмеллипех пĕтрĕ, тесе, кулянмалли çук. Ишек. Вара вăл çыннăн пӳрчĕ ахалех пĕтнĕ вара. || Погибнуть. Кан. Ку ача-пăчапа пĕтес пулать, тырă вырма та чарать. Баран. 47. Тата кăшт тăнă пулсан, пĕтнĕччĕ ĕнтĕ (я погиб бы). N. Палуми пĕтрĕ. Яблоки (цвет) погибли. N. Тĕнче, мĕншĕн пĕтми пек мăн кăмăллă тăратăн? Истор. Çывăхри халăх, Дон патĕнче вăрçнă чух, пит пĕтнĕ те, çавăнпа çывăхран пуçтарма туман. Альш. Эй, пĕтнĕ чун, çаплах вăрçасшăн. Шăна чир. сар. 22. Нумай хуласенче шăнасем пĕтĕмпех пĕтни те пур. Юрк. Ăна (лошадь): пĕттĕр, тесе, арăмĕ пĕр эрне çитермесĕр, ĕçтермесĕр тăнă. IЬ. Çӳллĕ çĕртен ӳкнĕскер çавăнтах пĕтет. N. Пĕтесскер, пĕтменскер, брань. N. Пĕтеттĕмĕр тăванăм! Мы чуть не погибли. Ст. Чек. Пĕтмест мĕнкĕ те. Не погибнет во век. || Разориться. Коракыш. Пĕр ялта арман пур, вăл арман хуçи чĕнсе (прося милостыню) çӳрет. Вăл арманне пĕвелесе пĕтнĕ (разорился). N. Анчах хресченсем çакна-ăна илмесĕр хăйсене хăйсем пĕтсе пурăнаççĕ. || Износиться. N. Чăн хăмаçран кĕпе çĕлетрĕм, арки-çанни, пĕтмес, мĕн тăвас? Изамб. Т. Ачасен çăпатисем пĕтнĕ-ха, акă пушăт илмелле. || Прийти в негодность. N. † Илтĕм скрипка аллăма, скрипка аври пĕтнĕ мĕн. Регули 746. Ку çĕçĕ пĕтнĕ. || Изводиться. Ст. Айб. † Шыв хĕрринче çӳçе ӳсет-çке, ун айĕнче çырла та, ай, пиçет-çке; ан йĕрсем-е, тантăш, ан пĕтсем-е, пиртен лайăх тата, ай, ӳсет-çке. || В качестве вспомог. глагола. Собр. Ман халăх ăçта кайса пĕтнĕ (куда делся)? Альш. Ахаль те ку енчи çынсем калаçма юратарах параççĕ, çынна курсан, тĕл пулсан, ыйтса, тĕпчесе пĕтеççĕ. П. N. Вĕсем çул çинче асапланса пĕтнĕ (измучились). Баран. 179. Кăмăлне килсех пĕтмен. Ему не совсем нравилась. N. Кĕтӳ хире саланса пĕтнĕ. Çăнăх урайне саланса пĕтнĕ. Çăнăх пĕтĕм урай талккăшĕпе саланса пĕтнĕ. ТХКА 123. Тăвăл хуçнă йăвăçла урлă-пирлĕ тăсăлса ӳксе пĕтнĕ урайне. N. Çук, май мар пире кунта, ку çын та манăн кăмăла кайсах пĕтмест. Собр. Çав арçури вара вăрмантах кăшкăрса пĕтнĕ, тет. КАХ. Пӳртре пурте çывăрса пĕтсен, çав хĕрт-сурт кăмака çинчен анат, тет. N. Кунта тăхăнса килнĕ тумтирĕмсем çĕтĕлсе, татăлса пĕтрĕç, тумтирсĕр темĕн чухлĕ шăнса пĕтеттĕм (мерзла), е шăрăхпа пиçсе пĕтеттĕм. ЧС. Старик апла каласанах, ачасем пурте кайса пĕтрĕç. Ск. и пред. 9. Тырă выраççĕ юрласа, пĕтрĕ карчăк ывăнса. Шурăм-п. Çынсем ирех кайса пĕтнĕ. М. Васильев. Пĕртак тăрсан, çăмăр çумасăрах çанталăк уяртса каять, вĕсен та ани сохаласа пĕтет. ППТ. Çапла вара мĕн тăвассисене пурне те туса хытланса пĕтеççĕ те (кончают. Сĕрен). IЬ. Хăш çулне шалт чараймаççĕ: выльăхсем пăркаланса пĕтеççĕ. М. Сунч. Çула мĕне кайсан, улма йăтса пыракан çынсенчен иртсе пĕтмелле марччĕ. N. Унтан, пурте çăвăнса пĕтсен, хываççĕ. Ал. цв. 5. Нихçан лашапа та, çуран та витĕр тухса пĕтмелле мар, хура вăрман тăрăх пĕр çаврăнса пăхмасăр пырать. ЧС. Тем тĕрлĕ асса пĕтрĕр пулĕ çав унта (вы там, чай, всячески озорничали, изозорничались), унта асма пĕрте юрамас вĕт: часах лăп-лап çакăнат. Артюшк. Ăна юр çинче йăвалантарнă та, вăл пĕтĕмпех юрланса пĕтнĕ. Шăна чир. сар. 7. Вĕсем çулласенче, шăрăх вăхăтра, этем пурăнакан таврашра вуншар-çĕршер пинĕн вĕçсе çӳреççĕ, пур çĕре те ларса пĕтеççĕ, нăйлатса çӳреççĕ. Истор. Темĕн чухлĕ çын пĕр айăпсăр йĕрсе, макăрса пĕтнĕ. N. Тутарсемпе юнашар пурăнаканнисем тутарсенĕн сăмахсене йышăнса пĕтнĕ. Альш. Пӳрчĕ туса пĕтнĕ-пĕтменех кивелчĕ. Шурăм-п. Халăх питех нумай таварсем кутне выртса пĕтнĕ.

пĕтсе кай

погибать, пропасть совсем. Çентерче 24. Ай, вăй пĕтсех кайрĕ ĕнтĕ. N. Санăн аллу хăватĕнчен пĕтсе кайрăм. || Совсем похудеть. СТИК. Чис (= чисти) пĕтсе кайнă, çын тĕсĕ те çук. N. Анне питĕ пĕтсе кайман-и? || В перен. см. Шихаз. Çав юмăç çапла пăсташ тасатнăран выльăхсем ăнчĕç тесе, юмăçшăн пĕтсе анчах каятчĕç (готовы были для них на все). Кăшт пăртак сиен пулсан та, пĕрмай юмăçа чупатчĕç.

пĕтев

(пӧ̌д'эв), туловище, корпус человека. Орау. Сарлака пĕтевлĕ çын. || Здоровый. Чертаг. Особый привесок «сурпан çакки». Ст. Чек. Сурпан çакки пĕтевĕ. Вотлан. Вăр-вăр карта, вăр карта, тимĕр пуç Тимови. (Пĕтев). См. хулху. || Имя одной старухи. Г. А. Отрыв. Пĕтев карчăк.

пĕтĕм

(пэ̆дэ̆м, пӧ̌д'ӧ̌м), целый, цельный. Ал. цв. 3. Хĕвел тухăçĕ енчи кĕленчерен тунă тап-таса, пăсăлман пĕтĕм куçкĕски. Альш. † Арча-арча панулми, суйласан та пĕтĕмми тухмас-çке. N. Пĕтĕмми килсе çитсен, вăл кăшт анчаххи пĕтĕ. N. Пĕтĕм çанă, цельный рукав. Юрк. † Арча-арча сарă улма, суйласан та тухмас пĕтĕмĕ. || Самостоятельный, полный. Ашшĕ-амăшне. Эсĕ ĕлĕкхин пекех хисеп курса, пĕтĕм хуçа пулса пурăна пуçлăн... || Взрослый. СТИК. Пĕтĕм çын = çитĕннĕ çын. IЬ. Пĕтĕм çынна çитнĕ ĕнтĕ, ача йăлине пăрахман-ха. Альш. Унта епле пулсан та пĕр-пĕр хамăртан пысăкраххи е пĕтĕм пысăк (совсем взрослый) çынах пулатчĕ пирĕн, хурт астăваканни. || Весь, все. N. Пĕтĕм яла кашни çын патне кĕрсе çӳренĕ. (Из обряда «Сĕрен».). Турх. Пĕтĕм çĕр пичĕ (лицо земли) тĕттĕм çеç. N. Пĕтĕм ĕмĕрĕме хулара пурăнса ирттертĕм. БАБ. Шенкерпи — пĕтĕм тĕнчери юмăçсен пуçлăхĕ. N. Пĕтĕм хир çын вилли анчах пулнă. N. Пĕтĕм патшалăхран пухăнаççĕ. Со всего государства собираются. Аттик. Пĕтĕм çынтан (после всех) кайран пуçларăмăр, пуринчен малтан пĕтермелĕхне патăр. (Моленье в жатву). Микушк. Пĕтĕм выльăх çывăрса карĕ. Цив. Пĕтĕм çын тĕлĕнсе юлчĕç, тет. Конст. чăв. Пĕтĕм чăвашсем пуçтарăнса вуларăмăр. || Исключительно, сплошь. С. Айб. Вăл вырăнта пĕтĕм çĕлен-калта кăна. М. Яуши. Вăл пĕтĕм шĕшки, юманĕ, çĕмĕрт касăрĕ (= касрĕ, рубил сплошь все), тет. || Совсем, совершенно. N. Çĕрле пулсан Константинопăль хули пĕтĕм пушанса юлнă. N. Мана пĕтĕм халлĕн (совершенно) çĕнет. N. Пăрмай çомăр çурĕ, вара пĕтĕм сивĕ шăнтса карĕ (потом ударил мороз).

пĕченлĕк

(-џ̌-), пчельник, пасека. Бел. Гора. † Ах хăтаçăм, ай, Иван, карташ тулли çын шавлать, пĕченлĕк тулли хурт сĕрлет, çӳпçи тулли пыл йӳçет.

пĕчĕккĕ

маленький, малый. ЧС. Пĕчĕккĕ чухне манăн пит юланутпа çӳрес килетчĕ. СТИК. Çамрăк çын ӳсет çав, вăл кĕрĕк (шуба, полушубок) ĕнтĕ ăна пĕчĕккĕ (он вырос из этого полушубка, он ему мал). N. Хыçала тăнăран пĕчĕккĕ курăнап. N. Пĕчĕккĕ сенĕк. N. Пĕчĕккĕ тиркĕ, блюдечко. || Немного. Регули 1391. Эп пĕчĕккех шăнтăм. Эп пĕчĕккĕ шăннă пак полтăм. N. Вăл пĕчĕккĕ тасах мар. Он не совсем здоров. || Недолго. Регули 1392. Эп пĕчĕккĕ кĕтсе тăрам.

пĕшкĕн

(пэ̆шкэ̆н), нагибаться, наклоняться. СПВВ. Пĕшкĕнес = пĕкĕнес. Якейк. Пĕшкĕнмесĕр, çĕртен вăл окçая илес çок эс. Не наклонившись, не достанешь ты эту монету. IЬ. Пĕшкĕнерех пар. Юрк. Вăл пирĕн енне çурăмĕпе çаврăнса тăрса, часах пĕшкĕнсе, темĕскер шыра пуçларĕ. IЬ. Пĕр салтак, хăй тĕлне пĕр пулĕ уласа, шăхăрса пыннине илтсен, унтан хăраса: хама ан тивтĕр, тесе, кăшт пĕшкĕнсе илет. IЬ. Халĕ те пĕшкĕнсе ĕлкĕртĕм, пĕшкĕнсе ĕлкĕрмен пулсан, вăл мана вĕлеретчĕ. N. † Çĕлĕкне илме пĕшкĕнсен, сăмси çĕре тивет-çке. Дик. леб. 45. Патша çуртĕнчи пĕтĕм çын ун умĕнче тата пĕшкĕнерех тайăлнă. Ст. Чек. Пĕшкĕнсе ларнă. 1) Сел на корточки; 2) присел (напр., в засаде). Кан. Пуçĕсене çĕклесе, пур ĕçе те чăрмантарма пĕшкĕнеççĕ.

плахой

(-h-), блажной. Разум. Тьфу, полмас! Çын поласси çок та-ха контан, плахой. См. плахай.

прах

бросать. N. Киле пыма прахрăм. Я раздумал ехать домой. Регули 368. Вăл тăвасса прахрĕ. Сред. Юм. Шухăшлăса тăмарăмăр, турăмăр та прахрăмăр. Недолго думая, взяли да сделали. Якейк. Сан мĕн ĕç, илĕп те прахăп. Какое тебе дело, возьму да куплю. СТИК. Тытса прахакан çын, припадочный. IЬ. Ăна час-часах тытса прахат. С ним часто случаются припадки. См. пăрах.

прахăç

(-hы̆с'), отброс. || Лишний, негодный, заброшенный. Çĕнтерчĕ 57. Атте пула эпĕ çак çĕнĕ пурăнăçра çын пултăм.

прахăçа тух

прийти в негодность. СТИК. Вăл çын пĕр-ик çул хушшинчен пăрахăçа тухса карĕ. Ха, виçĕм çулсенче мăнашкалă аван çынччĕ: хăй ĕçне хăй тăватчĕ. Çиме çăкăри çитетчĕ, кил-çурчĕ çăмарта пек чип-чиперччĕ, халĕ пăх: нимĕн те çук. Хăй чист ĕçсе пĕтни пек çӳрет.

пре

то же, что пĕрре, раз. Регули 1427. Пре анчах лайăххи, ыттисем при те лайăххи çок. IЬ. 964. Пресĕр воннă. IЬ. 977. Пре пырса эп онта. IЬ. 1004. Пре-пре ерçсен кил. IЬ. 1038. Ялтан прер çын илтĕмĕр.

причак

(приџ̌ак), присяга. Янтик. Причак çирĕм. Принял прясягу. Прячака исе карăм, повел к присяге. Причак çитертĕм. Заставил принять присягу. Торп-к. Тата хытăрах ĕнентересшĕн причак вырăнне çĕр кăшлаççĕ, ĕнсе урлă ал параççĕ, тата лаша урлă та параççĕ. N. Хамăр вĕрентекен салтаксене паян причак пулчĕ. N. Авалхи княçсем княçе кĕнĕ чухне халăха причак туса, хĕрес чуптуса: патшалăха тĕрĕслĕхпе, ĕлĕкхи йăлана тытса тăрăпăр, тесе, сăмах панă. КС. Причака кĕрес, причак çияс (принимать); причака кӳртес, причак çитарас, причак парас (приводить). Тюрл. Причак ил, принять присягу. Истор. Пурте причак çисе хĕрес чуптунă. IЬ. Причак çисе каланă чух тĕрĕс каларăн-и? Юрк. Причак çисе килсессĕн: уйăха ярат, тиеççĕ. Орау. Причак çинă çын пăсăлать, теççĕ. N. Эпир ĕнер çĕнĕрен причак çирĕмĕр. Сред. Юм. Причак çитер, приводить к присяге. Истор. Ăна халăх умĕнче: лайăх пурăнăп, тесе, причак çитернĕ. N. Салтака илсенех чăн малтан причак çитернĕ. По принятии на военную службу в первую очередь заставляли принимать присягу.

расна

особый, отдельный, разный. N. Уссăр пырсем расна çынсем çех мар, хăш-хăш сословисем, классем пĕтĕмпех уссăр пыр. Моркар. Аттесем пĕр, аннесем расна. || Отдельно. Якейк. † Тури Мари темле чипер, хĕрсем хошшинче те раснах тăрать. Синьял. † Хура халат пит хӳхĕм, аркине тикĕс каснăран; расна çуралнă, пĕрле ӳснĕ, çавна курмасан, ăш выртмаçт. ЧП. Расна çуралса, пĕрле ӳссе, мĕшĕн уйăрăлмалла тунă-ши? N. Вăл çын расна тăратчĕ. Этот человек стоял отдельно.

рат

род. Кан. Пирĕн ратра салтак пулман çын çок. Сред. Юм. Рат (рачĕ), родство.

рескеллĕ

неожиданно. Янтик. Ытла рескеллĕ пулчĕ çав, (неожиданно, негаданно, экспромтом), çавăнпа ним те тăваймарăм. ЩС. Çавă çын рескеллĕ вилсе кайрĕ (умер неожиданно).

ретлĕ

порядочный, порядочно. КС. Сунчел. † Унпа ретлĕ çын пулатпăр. || Как следует. N. Яхути ретлĕ çимен те, ялан хыçалалла хăмăшлăха ытнă. N. Вăл лайăхрах, ретлĕрех тăвать.

Рислан

(рислан), имя мужч. Кив-Тӳмӳшкел. Рислан (çын тунинчен вĕртсе паракан çын). АПП. Рислан тухатмăш карчăксенчен вăйлă пулнă. Туй пуç пулса çӳренĕ. Шăпăрĕ, урайне пăрахсассăн, сиксе ташланă, теççĕ.

рокоша

рукуша (рогожа)(-гу-), рогожа. Хорачка. Рокоша. См. ашăк. Бгтр. Ват çын çуни рокоша çуна. Кн. для чт. 179. Мучаларан рукуша çапаççĕ.

руслă

то же, что тивлетлĕ (от русск. рослый). Ст. Чек. Руслă — пахиллесе каланă сăмах: телейлĕ — пысăк, ĕрчĕмлĕ çын.

ай

(aj), pars inferior; inferiora, ima, низ, нижняя часть. Альш. Чашкă айĕ тарласан, йĕпе пулать, тет. Если чашка снизу запотеет, то будет мокро. Самар. Хура вăрман айĕ такăр пулсан хăтăлаймĕ тилĕ, пур пулсан. Когда в большом лесу станет гладко, лисице, если она будет там, не уйти целой. Альш. Айĕ те тӳшек, çийĕ те тӳшек. (Хăнтăла). И снизу перина и сверху перина. (Загадка о клопе). Сохр. зд. Вăл е айĕ йĕперен, е пăх-шăкпа лапăртаннăран... макăрать пулĕ. Может быть, он плачет оттого, что под ним мокро, или оттого, что он испачкался в испражнениях. || In casibus obliquis interdum adverb, loco usurpatur. В косвен. пад. иногда употребляется в значенин наречия. Ст. Айб. Ая юрать, ая кĕмест. (Пукан). Смысл этой загадки о стуле темен. Альш. Ăна ачасене ая шăнăран параççĕ. Его дают детям, чтобы они не мочились под себя. Сред. Олг. Ая янă. 1. От страха испустил мочу. 2. Страшно перепугался. Ун кăмăлне ялан ая туса пырсассăн... Если все время подавлять его стремления... Якей. Ая туса пăрахатьчĕ. (Меня) чуть не занесло (снегом) [или: чуть не придавило (чем-либо)]. Собр. Кушака çĕнсе шăрши айне пулнă, теççĕ. Одолел кошку, но был побежден мышью. (Послов). Орау. Хăш çын айран каланине сисимаçть. Иные не понимают намекок. Орау. Çил улăма айăн-çийĕн вĕçтерчĕ. Ветер перебуторил солому. Альш. Пĕри, шыва кĕрсе кайса, шыва айăн-çийĕн çавăрĕ. Одна из них (кобыл) войдет в воду и взболтыхает ее до самого дна. || Saepissime postpositionis vim habefc, eandem ac praepp. sub, subter, quo sensu plerumque cum particulis possessivis coniungitur. Часто служит послелогом, при чем соединяется с притяж. суфф. Ман айăма (ман ая), ман айăмра (ман айра), ман айăмран (ман айран); пирĕн айăмăра (пирĕн ая), пирĕн айăмăрта (пирĕн айра), пирĕн айăмăртан (пирĕн айран); сан айна (сан ая), сан айăнта (сан айра), сан айăнтан (сан айран); сирĕн айăра (сирĕн ая), сирĕн айăрта (сирĕн айра), сирĕн айăртан (сирĕн айран), ун (он) айне, ун айĕнче, ун айĕнчен; вĕсен айне (вăлсам айне), вĕсен айĕнче (вăлсам айĕнче), вĕсен айĕнчен (вăлсам айĕнчен), ун айĕпе, вĕсен айĕпе. V. Матер., 214, Синт., 148 — 211, 292 — 348, 348 — 378. КС. Ман айăма шыв юхса кĕрет. Под меня течет вода. Ib. Сирĕн айăрта ман тӳшек выртать. Под вами лежит моя перина. Ib. Çирĕн айăртан çак сăхмана илсе тăхăнам-ха эпĕ. Ну-ка, я возьму из под вас этот кафтан и надену его. Ст. Чек. Пирĕн айăмăра кĕççĕ сарчĕç. Под нас подостлали войлок. Ib. Чаппан айăмăрта выртат. Чапан лежит под нами. Ib. Шăши пирĕн айăмăртан тухса карĕ. Мышь выбежала из-под нас. Ib. Кĕнекене минтер айне хутăм. Я положал книгу под подушку. Морг. Ырă çын, тархасшĕн хоп мана лорăк айне! Пожалуйста, покрой меня, добрый человек, лукошком! Тай.-Т. Шыв çисе пыннине çĕр ишĕлсе аннă та, юпи вара шыв айнĕ пулнă. Когда берег от размывания водою обрушился, то столб очутился под водою. Ст. Яхак. Ун чухне унта пĕчĕк ачасем çунашкапа ярăнмалли те çук, çиччас, çуна айне туса, вĕлерсе пăрахĕç. В то время маленькие дети и не могут кататься на салазках, так как легко могут быть раздавлены на смерть санями. Букв. 1886. Ĕне айне лармасăрах ĕмĕр ирттермелле турă çырнă пулĕ, терĕç. Они решили, что, должно быть, им суждено прожить без коровьего молока. Сред. Юм. Сăмахран пõлсан, эп çын айпе йõлаканни мар вара. Словами меня не забьешь. Тай. Çакă ялăн ачисе сăмах айне турăмăр. Своими речами мы заткнули рот парням этой деревни. || Альш. Вăрманпа Ескӳл хутлăхĕнче çаранлăх: хамăр ял айĕнчех пирĕн, унтан лерелле Хирти Кушкăсен, Мертлĕсен. Между лесом и озером Ескӳл луга: под самой нашей деревней — наши, а дальше — принадлежащие Полевым Кошкам и Мертлям. Пĕр хĕр кăкăр таран çĕр айĕнче тăрать. Девушка стоит по грудь в земле. Ход. во св. Çĕнĕрен тухакан кĕнекесене пурне те пĕрер те пулин илсе яланах ал айĕнче тытас пулать. Надо приобретать все новые книги, хотя бы по экземпляру, и всегда иметь их под рукою. Лашм. Пирĕн пата хăнана (= хăнана) пыр. Ыттах тĕлне пĕлмесен, Тури касра, кĕтесре, — Тури касра, кĕтесре, улма сачĕ айĕнче. Приходи к нам в гости. Если не знаешь сам, то мы живем вот где: на Верхней улице, на углу, под яблоновым садом. Якей. Чуть йор айне полаттăмччĕ. Меня едва не занесло снегом. СТИК. Çын айне пулса пурăнакан çын, человек, который находится в вечном подчинении у других. Абыз. Путь-путь путени, çав путенен йăвийĕ сакăр ана айĕнче. Подь-полоть перепелка; гнездо этой перепелки под восемью загонами. ЧП. Хырă айĕсенче çырлалăх. Под соснами ягодные места. Якей. Эп кĕпер айĕпе коньккипа ярăнса тохса карăм. Я прокатился на коньках подмостом. Ст. Чек. Вăрман айĕпе пырат. Едет (или: идет) под сенью леса. Землед. Ыраша хытта хăварнă хура пусса акаççĕ. Хăш чух тата пĕр-пĕр курăк е тырă айĕнчен тухнă çĕре акаççĕ. Рожь сеют на паровом поле. Иногда ее сеют на поле, вышедшем из-под какой-либо травы или из-под хлеба. || Etiam adiectivi vim habet, quae loquendi forma perrara eat. Очень редко имеет смысл им. прилагательного. ЧП. Аял ту çинче ай кĕлет, ай кĕлетре аслă аппа. На визенькой горе нижний ярус клети, а в нем моя старшая сестра. Каша. Çӳлĕ тенĕ кĕлетĕр ай кĕлетрен ытла мар. То, что вы считаете за верхний ярус клети, не выше нижнего этажа ее.

ай-ай ту

Alterius syllabae a littera produeta clamorera prae dolore editum imitatur. При удлинении гласной второго слога выражает крик от боли. Ст. Чек. Шорк. Ай-а-ай! Алла ыраттартăм! Ой! Как я ушиб руку! || Eadem vox adrairationem significat rei alicuius deformitate illatam. Также удивление перед несуразностью или противным видом чего-либо. КС. Ай-а-ай (åjåj)! Кунтăк пек çĕлĕк тăхăнса янă! Ох, какую он надел шапку! — точно лукошко! || Aut repulsam, significant aliquo se re aliqua privari nolle. Или отказ. Ст. Чек. Ак эп сан салтакна илем-ха! — Ай-а-ай (аjáаj)!. Вот я возьму твоего (игрушечного) солдатика! — Ай-ай, какой ты! (т. е. мне жалко отдать его). || Primae syllabae u littera produeta rei alicuius violentiae significandae causa adhibetur. При удлинении согласной первого слога указывает на желание выразить силу действия. КС. Ай-яй, лаши хыт чупа-çке (т. е. чупать-çке). Ах, как быстро бежит лошадь! Шорк. Ай-яй, хытă хĕстерчĕ-çке! Ну и здорово же придавило! Ст. Чек. Ай-яй, ку ача хытă макăрат-çке! Ну и ревёт же этот ребенок! (о неприятном и громком плаче). Aut desiderii declarandi causa. Или выражает желание. Якей. Ай-яй, ман атин (ад’ин) килесчĕ паян! Ах, если бы сегодня пришел мой отец! || Interdum significat vituperationem. Иногда выражает укор. КС. Ну ай-яй! пулăн çын! Ну и будет же из тебя человек! Nonnunquam etiani periculi, quo aliquis modo delunctus sit, magnitudinem reique alicuius malae violentiam significandi causa triplicata adhibetur. То же междометие встречается и в утроенном виде, в форме ай-яй-яй (аj-jаj-jаj), и выражает или удивление силе миновавшей опасности или же служит для выражения высокой степени отрицательного качества. Шорк. Ай-яй-яй! Тивнĕ пулсан, систеретчĕ сана! Ай-ай-ай! Если бы задело тебя, тогда бы стал знать! ЧС. Çавсем вăрçнă çĕрте тăма юрать-и вара? Вĕсенĕн çиллисем вĕт ай-яй-яй усал! Разве можно быть там, где они бранятся? Ведь у них ай-ай какое лютое сердце! (т. е. от их злобы может поразить человека болезнь. См. хирĕç вăрăнни). Quin etiam qninquies ponitur. Иногда упятерается. КС. Ай-яй-яй-яй-яй! пурнма пит хурлăх-çке! О vitam miseram atque acerbam. Ну и тяжело же жить! В одной песне ай-ай соединяется с междометием уй-уй. Hie posuimus carmen, in quo eandem interiectionem cum voce yй-yй coniunctam videmus. Актай. Ки-ки-рекки (scr. кикиреки) сар автан, сан урара качи çук, пирĕн урара атă çук. Ай-ай-уй-уй! (quaui molestum est!) пирĕн арăмсăр пурăнас пулать! Кукуреку, желтый петух! у тебя на ногах нет шпор, а у нас на ногах нет сапог. Ах, как это плохо, что нам приходится оставаться холостыми! V. ай-уй.

айăк

(аjы̆к), i. q. „аяк“. Якей, Янгильд. и др. Non est neglegendum in gradu comparativo quartum quintumque huius nominis casum duobus modis vel a tertio vel a quarto positivi grados casu derivari posse. Utriusque derivandi rationis haec est differentia, quod ilia (айăккарахра, айăккарахран) rem aliquam non eodem loco esse aut non ex eodem, unde alia, loco proficisci significat, haec vero (айăкрарахра, айăкрарахран) earn, de qua agitur, rem in loco remoiiore esse aut ex loco remotiore proficisci demonstrat, ita lit maior locorum distantia ostendatur. При образовании сравнит. степени от косвен. падд. этого сущ. формы местного и исходного падд.,. образованные от дат.-вин. пад. (айăккарахра, айăккарахран) выражают лишь относительную отдаленность (нахождение в стороне от предмета или движение, исходящее из точки, лежащей несколько в стороне от предмета), тогда как те же формы, образованные от местн. пад., обозначают положительную отдаленность (нахождение поодаль или в некоторой отдаленности от предмета или движение, исходящее из точки более или менее удаленной ог предмета). Якей. Вăл мана айăкран тĕкре. Она толкнула меня в бок. Моляк. Вара тепĕр кунĕ, хăртнине кайсан, курнă: кусен пĕр утă пĕрчĕкĕ те айкка сикмен, тет. На другой день, когда он пошел на поляну, то увидал, что у них ни один стебелек сена не был стронут с места. Якей. Мăнастир панчен он пĕр çич çохрăм айăккалла пăрăнса иртсе каймалла полнă. Ему пришлось пройти, свернув верст семь в сторону от монастыря. Якей. Çолтан айăкра порнать. Живет в стороне от дороги. ЧС. Тата анне йĕплĕ пиçен татса килчĕ те атте айăккисене хурчĕ. Кроме того, мать принесла травы „йĕплĕ пиçен“ и положила ее по обоим бокам отца. Яжут. Чӳркӳре хĕрĕн тупăк айăккине кайса выртрĕ. Он пошел и лег в церкви около гроба девушки, сбоку. Якей. Хопах айккинче ĕссĕр çын выртат. Около кабака (сбоку) лежит пьяный. Якей. Ман айкка (ман çома) ларчĕ. Сел сбоку около меня. Ib. Йăвăç айккине пытанса ларчĕ. Спрятался у дерева. Ib. Çол айккипа кĕтӳ çитарса çӳрет. Пасет около дороги стадо. N. Кимĕ тепĕр айăккинче пулнă. Пором был на другой стороне или у другого берега. ЧП. Атăл леш айĕккĕнче (= айăккинче) хур кăшкăрат, ку айĕккĕне (= айăккине) каçасшăн. На той стороне Волги кричит гусь: хочет переплыть на эту сторону. Якей. Хора çырла (Iеgе: с̚’ирла) ампар айккисенче, ампар вырăньсенче, навослă çĕрте полать. Червый паслен(?) растет около надворных построек или на их месте, на навозной земле. Ib. Çот айккинче кĕтӳ çӳрет. На пригорке пасется стадо. Атнар. Ман айăкка виççĕн килсе тăчĕç. Подошли трое и встали около меня сбоку. Якей. Вăсам контан айăкра порнаççĕ. Они живут далеко отсюда. Ib. Ман айăкран виççĕн иртсе карĕç. Мимо меня сбоку прошло трое. Ib. Вăрманта эпĕр çиса ларнă чохне, айăкран пĕр çын сиксе тохрĕ те, пирн пата пырса тăчĕ. Когда мы сидели в лесу и ели, в стороне от нас неожиданно появился человек и подошел к нам. Ib. Эпĕр айăкран килтĕмĕр. Мы пришли издалека. Ib. Эпĕр онпа пĕрле айăкран пытăмăр. Мы с ним шли стороною. Атнар. Эс манран кĕт айăккарах кайса тăр. Ты ступай и встань немножко в сторону от меня. Хирле-Сир. Иккĕн вăрçнă чох, виççĕмĕшин айăккарах кайса тăрас полать. Когда двое дерутся, третий должен отойти в сторону. Ib. Утсам шу ĕçрĕç те, пĕверен айăккарах кайса тăчĕç. Лошади напились и отошли несколько в сторону от пруда. Атнар. Ку кĕнекея айăккарах хор. Убери эту книгу подальше. Б. Макл. Эс кăшт айăккарах кайса тăр. Ты ступай, встань немножко в сторону. Атнар. Çолтан айăккалла карĕ те, ларч. Пошел в сторону от дороги и сел. Якей. Мантан аяккалла çавăрăнса тăчĕ. Отвернулся и отошел от меня в сторону. Атнар. Айăкрарахран пытанса карăм та хыçалтан пырса тытрăм. Я пошел незаметно на некотором отдалении от него и схватил его сзади. Ib. Эп çанта тăнă чох, вăл çын мантан кĕт айăкрарахра тăратьчĕ. Когда я стоял там, этот человек стоял в некотором отдалении от меня. Атнар. Кошак йăтăран кĕт айăкрарахра выртать. Кошка лежит немножко дальше собаки. Хирле-Сир. Хочашран Лешкошкĕн айăкрарахра. Олешкино находится несколько дальше с. Хочашева. Атнар. Пӳрт çав айккинелле тайăлнă. Изба покосилаеь в ту сторону. Хирле-Сир. Ваçли варĕнчен ана айккинелле кар. Со средины загона Василий пошел к его краю. Ib. Крыссам ларияран тохса кĕлет айккинелле чопса карĕç. Крысы выбежали из ларя и побежали по направлению к амбару. Атнар. Çав çынтан айăккарахра пĕр çын тăратьчĕ. Несколько в стороне от этого человека стоял человек. Хирле-Сир. Канавран айăккарахра пĕр осал хорама ларать. Несколько в стороне от канавы растет дрянненький вяз. Атнар. Вăл çолтан айăккарахра тăратьчĕ. Он стоял несколько в стороне от дорога. Хирле-Сир. Эп çолтан айăккалларах пăрăнса тăтăм. Я отошел и встал несколько в стороне от дороги. Ib. Эс çолтан кĕт айăккалларах пăрăн. Ты немножко отойди от дороги. Якей. Утпа айăккалларах тыт. Ты держи (свою) лошадь несколько в сторону. Хирле-Сир. Стел храх айккинеллерех пăрăнса кар. Стол несколько покосился в одну сторону. Ib. Çил аврая çырма айккинеллерех илсе кар. Ветром унесло мякину к оврагу (так что часть ее попала в овраг: „айккинелле“ здесь значило бы только: в сторону оврага). Хирле-Сир. Атипа иккĕн чол тăкаппăр: ати варĕнчине, эп айăкрараххине тăкап. Мы, двое с отцом, насекаем жернов: отец — средину, а, я — ближе к краю. Якей. Çол айккинче пăру выртать. Около дороги лежит теленок. Ib. Хопах айккинче эреке ĕççĕ лараççĕ. Сидят около кабака (сбоку) и пьют водку. Хирле-Сир. Пуçтери ĕстел айăккинчерехре выртать. Гребень лежит около края стола. Якей. Хĕрĕнчи лаши çол айккипа чопса пырать. Пристяжная бежит по краю дороги. Якей. Çолтан айăкра пĕр йăвăç ларать. В стороне от дороги растет дерево. Хирле-Сир. Çăмăр тивесрен йăвăç айккине сĕвенсе тăтăм. Я укрылся („прислонился“) от дождя под деревом. Якей. Тăтăм та чукун çол айккипа отрăм. Я встал и пошел вдоль полотна железной дороги. Ib. Вăрман айккипа çол пырать. Вдоль опушки леса тянется дорога. Ib. Туй иртсе кайнине çол айккинче пăхса тăтăмăр. Мы смотрели на проезжавшую свадьбу, стоя близ дороги. Ib. Çол айккине навос тăкрĕ. Свалил навоз близ дороги. Собран. Пӳрт айккинче чĕн пушă çакăнса тăрĕ. (Çивĕт). На стене избы будет висеть ременная плеть. (Загадка о женской косе). Панкли. Пăр (= пĕр) шăтăк анчах хăвартăм сарай айккине. Оставил в стене сарая только одно отверстие.

айăпа юл

(аjы̆ба jул), damnari, быть осужденным. Н. Карм. Хăш çын тĕрĕссипе каласа айăпа юлать, хăш çын ултавпа суяпа та тӳрре тухать. Иной говорит правду, и навлекает на себя осуждение, а другой и обманывает и лжет, и все-таки оказывается правым.

айван

(аjван), stultus: incallidus; mollius est, quam ухмах. Глупый, простой; выражение более мягкое, чем „ухмах“. СПВВ. ПЕ. Айван — йăвашшăн (надо: çемçереххĕн) калани. „Айван“ — мягкое выражение. ЧС. Эй, айван! Эсĕ, пирĕн сăмахсене итлемесĕр, çамрăк пуçупала таçта кайса, темĕн тĕлне пулса, темĕн çапса вĕлерес, темĕн персе вĕлерес... Ах, глупая голова. Если ты не послушаешься нас, то с своим молодым разумом попадешь не знаю куда, или тебя кто-нибудь убьет. Ар. Ив. Ача-пăчанăн мĕн пулмасть, халĕ вăл çамăрăк, айван. С детьми чего не бывает; теперь он молод, глуп. Сред. Юм. Çамрăк çынна: „Ăс кĕрсе çитмен-ха õна“, тессине: „Айвантарах-ха õлă“, теççĕ. Вместо того, чтобы сказать о молодом человеке, что он еще не вошел в совершенный разум, говорят: „Еще его дело глупое“. Ходар. Эпир айван ывăлĕ-хĕрĕ ним те пĕлместпĕр, пĕр сан çине анчах витĕнетпĕр. Мы, глупые люди (точнее: дети глупых), ничего не знаем, и только на тебя уповаем. (Из молитвы при обряде чӳклеме). Буин. Çăвара шыв тулнă, кăшкăрмалла мар. Хай эпĕ, айванскер, шыва çăта пуçларăм: „Пăлари шыв чактăр та, тухам“ тесе. В рот мне налилась вода, так что кричать было нельзя. Тогда я, глупый, начал глотать воду, чтобы таким образом вода в р. Буле убыла, и я мог выйти на берег. Хып. 06. № З. Ан ухмахлан, айван! Ак мишука çĕкле те, атя ман хыçран, тет. Недурачься, глупый! Вот возьми мешок и иди за мною. Календ. 04. Хăй, айван, вăрлăх чи начаррине хăварать: „Вăрлăха юрĕ-ха“, тет. Сам, по глупости, оставляет на семена самые негодные зерна, думая, что для посева и они годны. || Etiam de rebus dicitur. Также иногда относится и к вещам. Собран. Айван ăсăмпа шухăшлатăп: хамăр тăван лайăх калаçма. Как раздумаю я своим глупым разумом, — как приятно вести беседу е нашею роднею (или: родственником). Бюрг. Хамăн айван ăсăмпа шухăшласан, сана пĕрте усал туман пек туйăнат-çке. Поразмыслив своим глупым разумом, нахожу, что я, кажется, не сделал тебе ничего дурного. А. Прокоп. Пуçăмăр айван, ăсăмăр ухмах. Голова у нас бестолковая, и ум у нас глупый. Орл. Пурăнăç йĕркине питех пĕлиман çынна (ваттинех мар): „Эй, айван ăс!“ теççĕ. Ăссăр вылăха-чĕрлĕхе те калаççĕ. Человека, не знающего житейских порядков (не очень старого), обзывают глупым. Так же бранят и бессмысленную скотину. Ст. Чек. Ку купа айвантарах-ха, кăшт утă хумалла. Эта копна маловата, надо положить еще немного сена. Ib. Ку купа айвантарах пулат, куран: ути те начар, хăй те пĕчĕкçĕ. Эта копёшка, как видно, будет не из важных: и сено плохое, и сама маленькая. || Как существительное. Substantia modo. О грам. 18. Ача-пăчана çамрăкла ирĕк ан пар, унăн айванĕ хыççăн ан кай. Не давай детям воли смолоду и не потакай их неразумию. Л. Кошк. † Мана çырнă çын ачине ырă та ырă тиеççĕ; ун ыррипе мĕн тăвас? — таçтан айванĕ паларат. Все говорили про моего суженого что он очень хорош; а на что его хорошество, когда его глупость заметна невесть откуда?

ав

(ав), flectere, inflectere, incurvare, гнуть, сгибать. Бел. Гора. † Сĕтел çине хутăмăр, йĕс сĕтелне аврăмăр, пăхăр урине тайрăмăр. Мы положали на стол, и латунный стол изогнулся, а его медные ножки перекосались. Çатан ав, е ramis arborum truncisve earum tenuioribus, alium alii quasi nexu conserendo, saepimentum conficere, плести плетень. Тукун (тугун) ав, токăн (тогы̆н) ав, orbes ligneos, ubi radii rotarum infiguntur, flectendo conficere, гнуть ободья. Пĕкĕ ав, arcus ligneos conficere, qui tota Russia ad vehicula iungenda adhibentur, гунть дуги; тупан ав, eas partes trahearum conficere, quae rotarum vices praebent, гнуть полозья. Альш. Кĕпер çине пырса кĕнĕ çĕрте çатан авса, икĕ çатан хушшине те тăпра купаласа пынă. При вьезде на мост с обеих сторон заплетен плетень, а в промежутке насыпана земля. || Interdum est verberare. Иногда значат бить, колотишь. Сред. Юм. Эпир õна хытă аврăмăр-ха. Мы его здорово поколотили. То же значение есть и в Череп. | Etiam ad suam voluntatem perducere alqm, alqm suum facere. Также уламывать кого, склонять его на свою сторону. Ст. Чек. Çын хытă кăмăллă е çиленнĕ пусан çын кăмăлне çемçетеççĕ. „Калаçса, ĕçтерсе, мĕн туса, çав çынна авар-ха, кăмăлне çемçетер-ха, хамăр мая çавăрар ха“. Если человек неприветлив или на что-нибудь рассердился, то его ублажают. „Давайте поговорим с ним, угостим его (вином, пивом) и как-нибудь уломаем его и склоним на свою сторону“.

авкалан

(авгалан), vario modo aut variis temp. etc. se inflectere, изгибаться разлачн. образ., в разн. время и пр. Якей. Çĕртен йĕпе-ман авкаланса тохать. Из земли выползает, изгибаясь, дождевой червь. МС. Йăвăçсем çилпе авкаланаççĕ. Деревья гнутся от ветра. Сирах. 160. Пăрушĕсене пăруласа хырăмĕсене çăмăллатнă чух вĕсем авкаланса тăраççĕ. Они изгибаются, рождая детей своих, выбрасывая свои ноши. Сред. Юм. Ашшĕ хĕнет те, ачи авкаланать аачах. Отец бьет, а мальчик так и извивается под ударами. Лашм. † Чӳрече витер хачă утрăм, хура чĕкеç куçне тăрăнчĕ. Пăхăр-халĕ хура чекеçне; авкаланать хачă (i. q. хайчă) уяки пек. Бросил я из окна ножницы, и они воткнулись в глаз черной ласточки. Посмотрите-ка на черную ласточку, как она изгабается (от боли, образуя) точно кольцо ножниц. СТИК. † Эй мăнтарăн Праска акки, авкаланат Иван аллинче! Ах, бедная Прасковья: как она извивается под ударами Ивана! (или: во всем ему повинуется; он из нее вьет веревки). || Etiam de equo quietis impatienti dicitur. Также говорится о лошадях, которые не стоят спокойно на месте. Сенчук. † Кăвак лаша, кăтра çилхе, авкаланать пасар варринче. Сивая лошадь с кудрявою гривою беспокойно стоит среди базара (т. е. топчется, вертит головою в т. п.). Лашм. † Хурама пĕкĕ, хура çăрха авкаланать хупах умĕнче; çинçе пӳçĕм (хура куçăм) авкаланать сар ача умĕнче. Вороной иноходец, запряженный в вязовую дугу, беспокойно стоит у кабака; мой тонкий стан (и черные глаза) кокетливо рисуются перед красавцем („русым“) парнем (т. е. я перед ним кокетничаю). Interdum idem est, quod niti, conniti, eniti ut. Иногда значит биться, cтараться. Н. Карм. † Анкарти хыçĕнчи шур мулкачă авкаланат анкартне кĕресшĕн. Белый заяц за гумном норовит (всячески старается), как бы ему пробраться на гумно. Стюх. † Пирĕн пекех хай çын ачи авкаланат çын çине кĕресшĕн. Молодые ребята, такие, как мы, бьются изо всех сил, чтобы выйти в люди. || Etiam de eodicitur, qui amore alicuius captus gratiam eius omnibus modis aucupatur. Также употребляется, когда говорят о тех, кто всячески старается понравиться тому, за кем ухаживает. ЧП. Çинче-ах та пилеклĕ, ай, Илье пур, авкаланать Акук, ай, умĕнче. У нас есть Илья, у которого тонкая талия; он увивается перед Агафьей (стараясь понравиться, проявить ловкость, остроумие и пр.). || Eadem vox verbo „хуçкалан“ adiuncta usurpatur, cum alicuius nimia sui ostentatio aut vita licentior designanda est. Также соединяется с хуçкалан. Якей. † Çинче пилĕк сарă хĕр авкаланать-хуçкаланать, ялан ыр çын улĕ умĕнче. Русые девушки с тонкими талиями всячески кокетничают, и все перед сыновьями богатых людей. Бугульм.? † Кăвакарат-ешерет ялан çерем уçăмĕ; авкаланат-хуçкаланат ялан ырă çын ачисем. И синеет и зеленеет, — и все озямь на новине; и ломаются и вихляются (т. е. ведут себя вольно, разгульно, так как им все прощается), — и все дети богатых и влиятельных (в деревне) людей.

авкалантар

(авгаландар), facere ut aliq. se vario modo flectat, заставить кого различн. образ. изгибаться. Якей. Кăткасам çĕлене авкалантараççĕ анчах. Змея, которую облепили муравьи, так и извивается | Ib. Metaph. Verberare, бить. Паян Йăвана авкалантартăм-ха пĕре. Сегодня я Иваву лупцовку задал (т. е. побил его, говорит отец о сыне). СТИК. Авкалантарса илĕп ак çак патакпа, вăт хирĕç кăшкăрса тăрăн! Я вот тебя отлуплю этой палкой, тогда будешь отвечать криком! (говорит отец сыну). Это выражение указывает на те движения, какие выделывает мальчик, когда его бьют палкой или кнутом (вăл хĕнекен çын аллинчи ача патакпа, пушăпа хĕненĕ чухне авкаланнине пĕлтерет).

авалхи

(авалhи); antiquus, vetus, vetustus, древний, старинный, стародавний. Ядр. Авалхи чăвашсен йăли, обычаи древних чуваш. Т.-И.-Шем. Карташне кĕрсен, мăн-кĕрӳ калат: „Эй, хăтасем! Авалхи йăлана пăрахмастăр-и? çĕнĕрен йăла кăлармастăр-и?“ тет. Войдя во двор, дружка говорит: „Сваты! Не оставляете-ли вы старинных обычаев и не выдумываете-ли новых?“ Такмак. Эпир авалхи йăлапа çӳретпĕр. Мы соблюдаем старинный обычай. С. Тимер. † Авалхи те тенкĕ, кив тенкĕ, хураймарăм енчек тĕпнелле. Не сумел я запрятать поглубже в кошелек старую, старинаую серебряную монету. Сред. Юм. Авалхи пилĕк пус, старинные медные деньги в пять коп, которые теперь ценятся в полторы коп. Альш. Петренкке вăл чăваш пулнă, тет, — кăнла-кушкисем, теççĕ. Ăна авалхисем питĕ асăнатьчĕç, тет, хамăр пек çынччĕ, тесе. Говорят, что Петренкке был чувашив, из с. Кошекна-Кильне. Старые люди, будто бы, часто вспоминали о нем и говорили, что он был такой же (простой) человек, как они сами. Елховоозер. Пысăк тĕме. Вăл тĕмене улăп çăпати тĕпĕнчен хăпса пулнă, теççĕ; тата хăшĕ авалхи çынсем вăрăсенчен хăраса пичĕкесемпе укçа алтса пытарнă, теççĕ. Большой бугор. Говорят, что этот бугор образовался от земли, отставшей от подошв лаптей великана (см. улăп); а некоторые утверждают, что старинные люди зарывали там в бочках золото, боясь воров. Ib. Унта хурăнсем пит нумай пулнă, тата ĕлĕк унта авалхисем чӳк тунă. Там было очень много берез, а кроме того, старинные люди прежде совершали там жертвоприношения. Собран. 168°. † Эпир килетпĕр çак киле авалхи хурăнташше шыраса. Мы приезжаем в этот дом, разыскивая свою старинную родню. Сред. Юм. Виç авалхи укçа пулсан, çын пуять, теççĕ. Если у кого-нибудь будет три старинных монеты, то он разбогатеет.

аван

(аван), i. q. лайăх, bonus, probus, integer, abso-lutus, perfectus, conveniens naturae, utilis, iucundus, хороший, честный, добрый, приятный, полезный, удобный, доведенный до высокой степени качества или совершенства. КС. Вăл аван çын. Он хороший человек. Ахаль хăйсем аван çынсем, курсан-тусан, аван калаçаççĕ. Вообще они люди хорошие и при встрече обходятся хорошо. Альш. † Ух! ух! тесе сиктернĕ чух эпĕ аван пултăм-и? Разве я была тебе приятна, когда ты качал меня в колыбели и приговаривал: Ух! ух!“? (Из плача невесты). Альш. Ачам, ку çерем мĕн тума аван? Скажи, дитя мое, на что пригодна эта луговина? Череп. Аван сасса итлеме те лайăх. Хороший голос приятно и слушать. || Etiam absolute usurpatur. Также употребляется и без определяемого имени. Наст. о повед. христ. Авана шухăшласа тухнă иккен те, анчах шухăшланă шухăшĕ çитеймест. Он вышел с хорошим намерением, но намерение его не получает осуществления. || Saepissiine adverbii vim habet. СПВВ. ЛП. Аван тумланнă (= капăрланнă), хорошо, нарядно оделся. Нюш-к. Хусантан аван тавăрăнтăм. Из Казани я вернулся благополучно. Хып., № 26, 06. Аванах лартрăн эсĕ сĕлĕ илекен хуçана! Здорово надул (обманул) ты купца, покупавшего овес! Etiam in salntando usurpatur. Иногда употребляется в формулах вежливости, когда справляются о чьем-либо здоровье. Н. Карм. Аваи-и-ха? — Аван-ха, хăвăр аван-и? или: аван тăраттăр-и ха? — Пурăнатпăр ха. Хăвăр аван пурăнаттăр-и? — Пурăнатпăр-ха хуллен. Как поживаете? — Ничего пока. Как вы? или: как поживаете? — Живем пока. Как вы поживаете? — Живем потихоньку. Ib. Ну, аван-и, салтак? Ну, как поживаешь, солдат? (слово ну здесь лишнее). | Nonnumquam aliquid faciendi facuitatem significat! Иногда выражает возможность сделать что-либо. Альш. Кĕсем çапла пурте пĕр-пĕрне хут татăкĕ параççĕ; вилсен, пĕлме аван пулĕ, тесе. Таким образом они дали друг другу по клочку бумаги, чтобы в случае смерти одного из них можно было о ней узнать другим. || Рraeterea notandum est: Альш., Ст. Чек. Хăйне аваншăн хăтланать. Suis consulit rationibus. Делает так потому, что ему так самому хорошо.

аванлан

(аванлан), meliorem fieri, улучшиться, стать лучше или добрее. КС. Вăл çын ĕлĕк кутăнччĕ, халь, апла мар, аванланнă. Он прежде был придира (кляузник), но теперь стал лучше.

авоç

(авос’), i. q. „авиç“. Якей. Авоç лере икĕ çын отаççĕ. Вон там идут два человека.

авăк

(авы̆к, авы̃к), praeceps, rapidus atque inaequalis (de vento dicitur), порывистый, неравномерный (о ветре). Якей. Паян çил пит авăк, арман авăртма хăрамалла. Сегодня очень порывистый и неравномерный ветер, поэтому молоть на мельнице опасно. КС. Якей. Пĕр авăк çил килчĕ те, сарай тăррисене пĕтĕмпе сирсе пăрахрĕ. Поднялся кратковременный, но порывястый ветер и снес крышу со всех надворных построек. || Etiam de pluvia dicitur. Также говорится о дожде. Черт. Ытла авăк çăмăр, дождь очень быстрый, но скоро прекращающийся (хăвăрт çăвать, хăвăрт иртсе каять). || Metaph. de iis usurpatur, qui ingenio in iram praecipites sunt, sed facile mitigantur. В перен. см. говорится о том, кто вспыльчив, но отходчив. Пшкрт. Аβы̆к с’ын вы̆л, чазак с’илӓнӓт. Он вспыльчивый человек, его легко рассердить. СПВВ. Авăк çын, çиленcен, уямас, илет те çапать. Вспыльчивый человек это тот, который, рассердившись, не разбирает ничего, а возьмет (что попало) и ударит. Б. Олг. Авы̆к с’ын час с’ил’энэт. Вспыльчивого легко рассердить. Interdum eodem yensu dictiones авăкçилĕлле, аβы̆к чонлы̆ usurpantur. Иногда вместо простого „авăк“ говорят: авăк çилĕллĕ, аβы̆к чонлы̆. Орау. Вăл питĕ авăк çилĕллĕ. Он очень вспыльчив. Якей. Авăк çилĕлле çынпа пĕлсе калаçас полать. С вспыльчивым человеком надо говорить умеючи. || Nonnunquam de equo effronato vel animoso. Также говорится о взбалмошной лошади, которая бежит, не помня себя. Б. Олг. Аβы̆к ут хун’э хуа т̚а п̚э̆л’мэст, чобат. Взбалмошная лошадь это та, которая бежит, не помня себя. || Interdum etiam de eo dicitur, cuius laborandi studium, licet initio maximum sit, deinde cito elanguescit. Иногда употребляетея для означения человека, который с жаром принимается за работу, но скоро охладевает к ней. Пшкрт. Эс’ лӓмӓ аβы̆к с’ын вы̆л. Он с жаром хватается за дело, но быстро к нему охладевает.

авăн

(авы̆н), locus apud rusticos, fornace subterranea instructus, in quo messis torrefacienda deponitur, antequam perticis flagelletur vel equorum gressibus exteratur. Овин. СПВВ. КМ. Авăн — тырă типĕтекенни. Овин — место для сушки хлеба. Якей. Кĕлтесем авăнпа типĕтнĕ пек типсе кайнă. Снопы высохли (на солнце) так, как будто они были в овине. || Различают чув., руе. и черем. ов.: чăвашла авăн, вырăсла авăн, çармăсла авăн (Ягудар). || Etiara ad ipsum frumentum, quod in eo loco depositum est, transfertur aut ad trituram. Так же называют и самый хлеб, находящийся в овине, а иногда — самую молотьбу. Алешк. Сенг. † Пĕр авăнăн туллине малтине-кайрине ан уйăрăр. Не отделяйте переднюю часть вороха пшеницы, обмолоченной за один раз, от его задней части. Якей. Ку авăн йăвăртарах полч (i. q. полчĕ). Этот насад тяжеловат. Ib. Ку авăн ытла ха çăмăл. Этот насад уж очень легок. Ib. Ку авăн кăвăрчпа перех типсе кайнă. Этот насад высох как нельзя лучше. Ib. Паян ик авăн çапрăмăр. Сегодня мы обмолотили два насада. Ib. Ку ана çинчи кĕлте пĕр авăна кĕрес çок. Хлеб с этого загона не пойдет в один насад. ЧС. Йĕтемсем тасатаççĕ те авăна тытăнаççĕ. Расчищают токи принимаются за молотьбу. || Est etiam fovea, feris capiendis accornmodata, quae superne stramentis obtegitur, ne a bestiis cernatur. Тем же словом обозначаются ямы, устраиваемые для звериной ловли. Н. Седяк. Юра чавса, тарăн шăтăк тăваççĕ, çине улăм сапалаççĕ; улăм çине пуссанах, кайăк çавăнта анса каять. Выроют глубокую яму в снегу и запорошат ее соломой; как только зверь ступит на солому, тут же и провалится. | Interdum etiam pro cavea accipitur, in quaaves includuntur. Иногда означает клетку для птиц. Сирах. ХI. 30. Читлĕхе (авăна) ленкне кайăк тухма май шыранă пек, усал çын сăтар тума май шыраса çӳрет. V. шăкăлькке.

авăр

(авы̆р), versari (de molis dicitur), moli (de frumento, quod molis frangitur), молоть (т. е. вертеться, о мельнице); молоться (о хлебе). Арман авăрать. Мельница мелет. Альш. Анчах ăнаймарĕ вăл арман та: мĕн лартнăранпах авăрсах каяймарĕ вăл. Однако и с этой мельницей не было удачи: начиная с того самого времени, как она была выстроена, на ней было мало помола. ЧП. Сĕве çинчи шыв арманĕ ялан тулăран тулă авăрать. Водяная мельница на реке Свияге все мелет пшеницу да пшеницу. Сан арманта камăн аврать? — Прашка Павăлин (Павы̆л’ин’) Чей хлеб мелется сейчас у тебя на мельнице? — Павла Прокопьева. Ib. Пирĕн арманта талăкра ик çĕр пăт тыр аврать. На нашей мельнице смалывается по 200 пуд. хлеба в сутки. Çеçмер. Ку арманта кон каçиччен алă пăт анчах авăрса тохать. Эта мельница мелет только 50 пуд. в день. Якей. Армана авăрмалла турăмăр. Мы привели мельницу в такое состояние, что стало возможно молоть. Ib. Паян арман конĕпех авăрчĕ. Сегодня мельница молола весь день. Trans. significat blaterare, garrire, nugari, ineptire, allucinari. Также говорить (нести) чепуху, болтать вздор. Ст. Чек. СТИК. Авăрса ларат. Болтает (i. q. кирлĕ-кирлĕ-мара каласа ларат), несет чепуху. Сбор. по мед. III. Лешсем, çук çынсем, епле те пулин пĕр-икĕ пус тупас тесе пурăнаканскерсем, мĕн те пулин авăрса (apud alios: авăрIса) яраççĕ вара. Те (йомзи), будучи бедняками, не имеющами у себя даже каких-нибудь двух копеек, нагородят ему (больному) какого-ннбудь вздора и с этим отпустят его домой. Ст. Чек. Тек авăрса ларат! Все болтает! (говорят шутливо тому, кто рассказывает о пустяках). Ib. Ан авăр! Не неси чепуху! (говорит тот, кому неприятно слушать, какую чепуху несет рассказчик). || Interdum est intellegere, percipere. Иногда значит понимать, смекать. Ст. Чек. Ку çын авăрат, ун умĕнче калаçма çук. Он смекает, о чем идет речь; при нем говорить нельзя. Ib. Авăраймас. Не понимает (башка не варит). || Aut deblaterare, foris effutire alqd. Также проболтаться. Ст. Чек. Авăрса ан пар. Не проболтайся кому-нибудь (о нашем секрете).

авăс

(авы̆с), grana in alveum, qui Taaaua dicitur, coniecta quassando venlilare, „полоть“ (веять), трясти на ночевках (такана çинче) семена или зерна растений для того, чтобы очистить их от пыли, шелухи и сора. ЧП. Кăçалхи вирсем пит выçă, авсаймарăм выççи тухиччен. Нынче просо очень тощее: сколько ни полол, никак не мог отполоть его, т. е. отвеять тощие зерна. Образ. † Кăçал вирсем пит выçă, авăсаймарăм выççи тухиччен. . Якей. Тосанлă тырра таканапа авăсаççĕ. Пыльный хлеб отпалывают на ночевках. Кудемер. Тăваттăн тĕвеççĕ, пĕри авăсат. (Лаша чупни). Четверо толкут, а пятый веет. (Загадка о лошадином беге). || Ad alias etiam res propter similitudinem refertur. Иногда употребляется и в др. случаях, в смысле качать, раскачивать. Чăвашсем. 1. Тата ачана такана çине вырттарса таканапа авăсат, ача ятне калат: „Кӳп тухтăр, тимĕр таканапа авăсса яратăп; çак такана епле, варкăштарса ярат, çавăн пек ача ăшĕнчен кӳп тухса кайтăр“, тет. Кроме того, она кладет ребенка на ночевки, качает его, называет его по имени и говорит: „Пусть опадет у него живот, я качаю его на железных ночевках. Как эти ночевки качают его, пусть так же выйдет из него болезнь, от которой у него пучит живот“. Сред. Юм. Тип пăрахутăн та шыври пăрахутăн та õралисĕне авăсса пыракан машшинĕ çаврать. Колеса паровоза и парохода приводятся в движение шатуном. ЧС. Насвусăн икĕ енне виçшер çын тăнă та пĕр чарăнмасăр авăсаççĕ. По обе стороны насоса стали по-трое и беспрерывно качали“.

авлан

(авлан), uxorem ducere, жениться. Ильмово Б. Авланатна? Хĕр тупса парам. Хочешь жениться? Я найду тебе невесту. Собран. 231. Авланмасăр ĕмĕре иртернĕ çынна çылăхлă теççĕ. Того, кто прожил вес век неженатый, считают за грешника. Ст. Чек. Авланман çын кĕтессе ларса çисен кăлава хĕрне илет. Если неженатый станет есть, севши в угол, то он, говорят, женится на дочери головы. Ib. Авланнă çын кĕтессе ларса çисен ун арăмĕ вилет. Если женатый станет есть в углу, то у него умрет жена. Авланнă çын, uxorem haliens, женатый; авланман çын, caelebs холостой. Cf. turc. [араб сăмахĕ] domus

авра

(авра), involvere, volvendo tegere, завертывать (во что). Аттик. Çăмарта илекенсем пĕр çăмартине те ватса çимерĕç, пурте киле исе кайса: выльăх-чĕрĕлĕх çак çăмарта пек тута пулччăр, тесе картана юпа тăрне: çын ан тупайтăр, тесе тутăрпа авраса хучĕç. Те, которые взяли яйца, не съели ни одного яйца: все они унесли их домой и положили их, завернув в платок, на столб в хлеве, где их никто не мог бы найти. Цель этого была та, чтобы их домашний скот был таким же сытым, как это положенное на столб яйцо. Hinc derivatum est aepan, se circumvolvere alicui rei, навиваться quod adhuc nusquam inveni, et аврантар (аврандар), circumvolverealicui rei, навивать. Шевле. Каната хăвăл çине аврантарса кĕскетеççĕ или (i. q. е) вăрăмлатаççĕ. Канат наматывагот (навивают) на дупло, и таким образом укорачивают, или же сматывают, и таким образом удлиняют.

автан сăри

(авдан с̚ы̆ϱиы), parentalia autumnalia, ita dicta, quia tunc temporis gallum mactare mos est. Осенний праздник по случаю помановения усопших. V. Магн. 179 sqq. || Т.-И.-Шем. „Автан сăри“ — ăна ĕç пĕтсен тăваççĕ. „Петушиное пиво“ — его совершают по окончании полевых работ. Ib. 206. Автан сăри йĕтем уйăхĕнче уйăх таврăнсан кĕçнерни-кун каç (эрне-каç) пулать. Унччен малтан сăра тăвса хатĕрлесе хураççĕ; сăрине тунă асли ĕлкĕрсен те, сăрине сĕрнĕ чух та малтан вилнĕ çынсене хываççĕ, унтан хăйсем астивеççĕ. Кĕçнерни-кун икерчĕ пĕçерсе, çимĕçсем пĕçерсе, эрек илсе хатĕрленсе тăраççĕ. Ăрама тухса автан пусаççĕ, автанин тĕкне-мамăкне ăрамах вĕçтерсе хăвараççĕ. Каç пулсан вара хăй çутас умĕн Мун-кунти пекех ăратнисене чĕнсе пуçтарса, алăк патне сĕтел лартса, çуртасем çутса (самодельные свечи), чĕреспе чашкă лартса вилнĕ çынсене хываççĕ. Кил хуçи сĕтел хушшине минтер çине улăхса вилнĕ çынсене кĕтсе ларать. Хывма Мун-кунти пекех хываççĕ; кашни хываканнĕ калать: „Умăнта пултăр, сĕт кӳлĕ пултăр; эпир асăнатпăр, эсир ан асăнăр“, тет. Хывса пĕтерсен хывнине тула хапха умне кăларса тăкаççĕ, унта камалсăрсене хывма виçĕ пĕчĕкçĕ икерчĕ, куркапа сăра е шыв илсе тухаççĕ, савăтсене чӳхесе тăкма витрепе таса шыв илсе тухаççĕ. Кĕнĕ чух савăчĕсене пăлтăра лартса хăвараççĕ, витрипе пӳрте пусăран шыв ăсса кĕреççĕ: „Çурт телейлĕ пултăр, тулли марри тулли пултăр“, тесе. Хывса кĕрсен вара кĕрекене сĕтел лартса ĕççĕ çиеççĕ те, тепĕр çын патне кайса çавăн пекех хывса ĕççĕ çиеççĕ. Çĕрĕпе, ĕрет тухичченех çапла хывса ĕççĕ-çисе çӳреççĕ. Обряд петушиное пиво справляют в месяце йĕтем уйăхĕ, после полнолуния, в четверг вечером. Перед этим заранее варят пиво. Как в то время, когда поспеет сусло для пива, так и тогда, когда процеживают пиво, сначала совершают возлияния (libationes) умершим, а потом пробуют сами. В четверг приготовляются к совершению обряда: пекут блины и другия кушанья и покупают водки. Выходят на улицу и колют петуха, при чем перья и пух его разбрасывают по воздуху тут же на улице. Когда завечереет, то перед тем, как зажигать огни, собирают, точь-в-точь как на Пасхе, всю родню, ставят у двери стол, засвечают самодельные свечи, ставят черяс и чашку и приносят жертву умершим. Хозяин дома садится за стол, на подушку, и ждет покойников. Самое жертвоприношение справляется совершенно так же, как и на Пасхе; каждый из участвующах в нем говорит: „Да будет это перед тобою, да будет молочным озером. Мы (вас) поминаем, а вы нас не поминайте“. По окончании обряда то, что принесено в жертву, выносится за ворота и здесь выбрасывается и выливается. Туда же выносят три маленьких блина и ковш пива или воды для принесения жертвы безродным покойникам, а также ведро с чистою водою для споласкивания посуды. Когда входят в избу, то посуду оставляют в сенях, а в ведре приносят в избу воды, почерпнутой в колодце. При этом говорят: „Пусть будет счастье в этом доме, и пусть неполное станет полным“. После принесения жертвы ставят в передний угол стол и пируют, а потом идут в другой дом, где привосят жертву покойникам и пируют так же, как и в первом. Таким образом они ходят по домам всю ночь, принося жертвы и пируя в каждом из них, до тех пор, пока не обойдут всю родню.

ак

(ак), акă (агы̆), adv. demonstr., quod res loquenti propiores ostendere solet. Указат. наречие, относяшееся к предметам более близким к говорящему: вот. V. ав, авă. Якей. Ак ман умран виç çын иртсе карĕç. Вот впереди меня перешли через дорогу трое. Ib. Ак эп те килтĕм. Вот и я пришел. Ib. Ак, ача, çаклантăн! Вот теперь ты, брат, попался! (напр., так скажут вору, застигнутому на месте преступления). Ib. Ак(ă) конта ик сорăх макăрса çӳрет, — сан мар-и? Вот здесь две овцы блеют, — не твои ли это? Ib. Ак эп сана (датив. функция)! — апуна каласа кăтартам-ха! Вот я тебе! — скажу матери! Якей. Ак çапла тăвас полать. Надо сделать вот так. || Ак çакă, ак çак, ак ку, hiс, вот этот. || In praepxopera rei demonstrationе ter, quater quinquiesque ponitur. Приторопливом указании на предмет, напр. при розысках, может утраиваться, учетверяться и упятеряться. Якей. Ак, ак, ак! Вот, вот, вот. || Interdum est refutantis aliquid vel redarguentis. Иногда выражает опровержение слов другого лица. Изаб. Т. Шел çамрăк çынна! Ĕмĕр пĕтнĕ пуль çав. — Ĕмĕрĕ пĕтсе ак! — шăнса пăсăлса вилчĕ. Ик эрне те асапланмарĕ. Жалко молодого человека! Должно быть, пришел конец его жизни (определенный судьбою). Какой там (или: вот уж и) конец! — простудился и умер. Двух недель не промучился. Ib. Те кусен ăрăвĕнче çивчĕ чĕлхелĕ? — Ăрăвĕнче ак! Качча килнĕренпе патак лекмен çавăнпа челхине янă. Или у них в роду все такие бойкие на язык? — Какое там в роду! С тех пор, как она вышла замуж, она еще палки не отведывала, — вот и распустила язык-то! || Aut minitantis. Иногда служит для выражения угрозы. Ст. Чек. Ак эп тухам-ха, тек ачана хĕнетĕн! Вот я выйду и покажу тебе, как то-и-дело бить ребенка! || Interdum est admirantis aut aliquid aegre ferentis. Иногда выражает удивление или недовольство. Якей. Ак, ача, вăл капла полассине эп кĕтменччĕ. Я, право, не ожидал, что он сделается таким! Ib. Ак топрăн япала! Неужели ты не мог найти ничего лучше? Ib. Ак топрăн калаçмалли япала! Вот нашел о чем говорит! || Etiam adhibetur, cum vult aliquis, ut verba sua attenie audianlur. Также употребляется для привлечения внимания к словам говорящего. Ак ĕнтĕ, ачамсем, сиртен хăшăр пуракăра малтан тултарат, çавна малтан качча паратаă. Вот что, дети: кто из вас скорее наберет полный бурак (ягод), ту я прежде других выдам замуж. || Eadem voce in narrando ad erigendos audientium animos utiinur, cum a rebus Ievioribus ad maiora transgrediendum est. Также употребляется в рассказе, для выражения перехода к более важному. Альш. Ларсан-ларсан, кăсем ларнă йывăç айне вырăссем килсе лараççĕ, тет. Акă вăсем укçа хисеплеççĕ, тет. Через некоторое время к тому дереву, на котором они сидели, пришли и сели русские. Вот они начали считать деньги.

ака

(ага; cf. v. hungaricam eke, quae aratrum s.) sive ака-пуç, sive йывăç ака, sive йăвăç акапуç, sive сапан, aratrum ligneum birotum, двуколый плуг, сабан. Ст. Чек. Ытларикун ака кăлармаççĕ. Шăмат-кун кăнтăрла иртсен ака кăларма тиркеççĕ. Во вторник не выезжают на пашню. После полудня в субботу не принято выезжать на пашню Т. VI 61. Ака шăхăрмасăр утмас. Без свиста плуг не двинется. (Послов.). ХЛБ. Çĕре сухалассине акапа та, чалăш сухапа та, ахаль сухапа та сухалаççĕ. Землю пашут плугом, косулею и простою сохою. † Альш. Сакăр утпа ака кăларакан, ут пуçĕтĕр (corrupturn est; lege: вут-пуççитĕр) унăн чĕрисем. У того, кто выезжает на пашню на восьми конях, наверное, пламенное сердце (т. е. он горячий, энергичный чел., чĕреллĕ çын). Ракова. † Çӳлĕ тусем çинче виç вĕрене; юраймĕ-ши аканăн каштине? На высоких горах три клена; не прегодятся ли они на грядиль для плуга? || Hoc loco omnium, quibus aratrum constat, partium nomina in litteram digestа posui, vocum aкa et aкa-пуç, in copulationibus adhibitarura nulla ratione habita. Сабан состоит из следующих частей, названия которых приводятся здесь в принятом мною алфавитном порядке, при чем слова „ака“ и „ака-пуç“, входящие в состав сложных наименований, в расчет не принимаются.

Тимĕр ака

Eadem vox (aка) etiam pro aratione atque satione vernali (KC et autumnali) accipitur. Также употребдяется для означения весенней ( КС и осенней) пахоты и сева. Череп. Акана тух, выходить на весеннюю пашшо. V. хыт сухана тух. Н. Седяк. Акана кайма лашасене кӳлсе тăратсан килти ватă ала çине хăмлапа тырă илсе лашасене хирĕç лашасем çинчен акать. „Ака тăвасси хăмла пек çăмăл пултăр, акнă тырă тути пултар, пĕр пĕрчĕрен пин пĕрчĕ пултăр“, теççĕ. Урамра ака умĕнчен çын каçармаççĕ. Когда запрятут лошадей, чтобы ехать на пашню и сев, старший в семье берет решето с хмелем и хлебом и, встав против лошадей, осыпает их хлебом (в хмелем?). Они делают это для того, чтобы пахота была такою же легкою, как хмель; чтобы зерно уродилось полное, и чтобы от одного зерна получить тысячу зерен. Когда едут с плугом по улице, то не дают никому перейти дорогу впереди плуга. Изамб. Т. Çĕр шит ытларах ирĕлсен чăвашсем акана тухаççĕ. Когда земля оттает несколько более, чем на четверть, чуваши выезжают на весеннюю пашню. Истор. Лешсем каланă: „Халĕ вăрçа кайса тăмалла-и? халăх паян-ыран акана тухас пек тăрать“, тенĕ. Те сказали: „Разве теперь время итти на войну? народ, не нынче — завтра, собирается папашню“. Изамб. Т. Ака пĕтсен хĕр-ачасемпе арçын-ачасем каçпала урамра пухăнса лараççĕ. По окончании пашни (под яровое и сева) девушки и парни собираются по вечерам сидеть на улице. Менч. Чист. Çур-кунне юр кайса пĕтсе çĕр шыв (ш̚ыв) типе пуçласассăн çĕр ĕçлесе пурăнакансем çурхи акана тухма хатĕрленеççĕ. Весною, когда сойдет снег и земля станет высыхать, земледельцы приготовляются выезжать на весеннюю пашню. Ч. С. Сĕрен пур ялăн та пĕр вăхăтра килмес: хăш ялта Мункунта тăваççĕ, хăш ялта акана тухас умĕн тăваççĕ. Сĕрен не во всех деревнях справляется одновременно: в однех его справляют на Пасхе, в других — перед пашней. ЧП. Сакăр лаша акара. Восемь лошадей пашут поле (или: запряжены в плуг). Сирах. 103. Санăн вăкăрусем акараччĕ. Твои волы пахали поле. Шурăм, 26. Атăл хĕрĕнчи чăвашсем аканне пĕр хутне-çеç тăвса парахнă, акма пуçламан-ха. Чуваши, живущие по берегу Волги, пахали только один раз, и еще не начали сеять. НАК. Çур аки пĕтерсессĕн вара, евĕчĕ çӳреме вĕреннĕ арăмсем etc. По окончании весенней пашни, женщины, привыкшие заниматься сватовством etc. Орау. Ака пĕтрĕ. Пашня и посев (весенние) окончены || Якей, „Ака“ — omne genus aratio, общее название всех родов пашни. Hinc derivata sunt: ыраш аки.

акăш

unde derivatum est: акăш-макăш (агы̆ш-магы̆ш), i. q. акшă-макшă. Forsitan a v originem traxerit, nomine eyeni, avis inauspicatissimae. Atque primum adverbii loco onitur iia, ut significet: admodum, valde, insolenter, mirum in modum; optime, pulchre; pessime. Vox ambigua. Чрезвычайно, очень, необыкновенно, странно, несуразно, прекрасно; очень дурно. Ст. Чек. Акăш-макăш усал, чрезвычайно злой, дурной; акăш макăш аван, чрезв. хороший; акăш-макăш илемлĕ, чрезвычайно красивый; акăш-макăш илемсĕр, пребезобразный; акăш-макăш ирсĕр, акăш-макăш йĕрĕнчĕк, прегадкий. Б. Ара. Акăш-макăш пуян (лайăх), очень богатый (хороший). Череп., СТИК. Акăш-макăш аван япала. Очень хорошая и нравящаяся вещь. Сред. Юм., Череп. Ытла пит акăш-макăш пысăк. Очень велик. Ср. Юм. Ытла пит акăш-макăш пысăккинех ан ил, мĕн тăвас õлă пит пысăккипе? Ты слишком большого не бери, на что он? Череп. Акăш-макăш тумланнă ку. Он одет чересчур нарядно (totus de capsula). Ст. Чек. Ах турă! ку епле акăш-макăш тумланнă! господи! Как он разнарядился (шутка или насмешка при виде плохо одетого). Ib. Пирĕн патăртан кайнăранпа ку епле акăш-макăш тумланса çӳре пуçларĕ! Как нарядно стал он одеваться с тех пор, как ушел от нас! (насмешка над плохо одетым. totus de capsula). Н. Карм. Пĕр ӳссĕр çын акăш-макăш хăтланса çӳрет (хăй мĕн тунине те пĕлмест, çаплкаланса çӳрет. Пьяный человек тычется из стороны в сторону и проделывает несуразные вещи, не отдавая себе отчета в том, что делает. Ib. Сурхурине карчăкпа старик пек тумланса пычĕç икĕ çын. Старикки шурă сухаллă, çăмлă çĕлĕк тăхăннă; карчăкки тем елес-мелес тăхăнса пĕтнĕ: курппун çын пек пулас тесе çурăмĕ хыçне тумтирĕ анне тем чăркаса чикнĕ, пуçне ал-шăлли пек хура туттăрсем чăркаса янă, пилĕкне алама кивĕ сарă çыхнă, аллине туя тытнă; шăлсăр çын пек калаçас тесе çăварне темĕскер хыпнă. Пырса кĕрсенех ташлама тытăнчĕç; темĕскер акăш-макăш хăтланса, чуп туса, ташласа тухса кайрĕç. На Овечью Ногу (святки) пришли двое, наряженных стариком и старухой. Старик — с белой бородой, в мохнатой шапке, в шубе, вывороченной на изнанку; старуха — в каком то стринном костюме, с горбом на спине, сделанным из какого-то свертка, который она подоткнула под одежду. На голову она навертела платков, грязных как утиральнак (утирка), вокруг пояса привязала старые сарă, в руках держала палку; чтобы ее речь походала на речь беззубой, она что-то взяла себе в рот. Как только они вошли в избу, они стали плясать, при чем выделывали разные (странные) штуки и целовались. С этим они и ушли. || Череп. Акăш-макăш калаçат. Expedite et commode loquitur. Говорит гладко, ловко. || Ст. Чек. Аннӳпе акăш-макăш (illiberaliter, inhumaniter) ан калаç (= хытă ан калаç), вăл сана çуратса ӳстернĕ. Ват çынпа акăш-макăш калаçмаççĕ, вăл санăн аçунтан та асла. Не говори грубо с своею матерью, она тебя родила и воспитала. С старым человеком не говорят грубо: он даже старше твоего отца. || Nonnunquam adiectivi vim habet (vocabulum anceps). Иногда имеет значение прилагательного. Нюш.-к. Акăш-макăш — „еккай (эккаj) вырнаçман, юравсăр япала!“ тени. „Еккай акăш-макăш япалу! (o rem ineptissimam!) ниçта вырнаçа пĕлмест!“. Агы̆ш-магы̆ш означает несуразвую вещь, которая нигде не может уместиться. „Экая несуразная вещь! нигде уместиться не может!“ Кубня. Акăш-макăш çын. 1. Vir praestantissimus. 2. Homo nequissimus. 1. Необыкновенно хорошай человек. 2. Никуда негодный человек. (Сообщ. Л. Марков. || Aut substantivi. Также существительного. Н. Карм. Чăвашăн акăш-макăшĕ (res ineptae), чӳкки-кĕлли пĕтмест ĕнтĕ унăн. У чувашина нет конца разным жертвоприношениям, молениям и всякой нелепице. Здесь чувашин пояснил выражение „акаш-макăш“ так: „алама ĕç туни“, т. е. дурные (плохие) дела. Сказ. и пред. 18. Акă кăвать хураççĕ акăш-макăш хăрăкран. Вот они кладут костер („sarmenta minutiora“) из разного сухого сброда. Хыр-к. Мĕн тумалла вăл вĕтĕ акăш-макăшпала? (de pisciculis minutis inutili-busque). Что, толку в этой мелюзге? (о мелкой рыбёшке). Ib. Çак хутиç çине акăш-макăш (res minutas, parvi pretii) тултартăм. Набрал (накупил) в этот мешок разной мелочи. Эльбор. Вăл тем акăш-макăш та пĕлет полĕ (de arte magica). Он, поди, и невесть что умеет (напр., колдовать). Ib. Çол çинче тем акăш-макăш та çакланĕ (de casu adverso). В дороге может все приключиться. Кубня. Унăн акăш-макăшĕ (insolentia, petulantia) пĕтес çук. Его шалостям, озорству, выходкам нет конца. (Сообщ. Л. Марков). || Haud raro in conviciis quoque dicitur, quo sensu usurpatum alia lingua reddi non potest. Иногда употребляется как бранное выражение. Шурăм. 6. Эрех пултăр — кӳпет вара! Ах, акăш-макăш! Была бы только водка — опиться готов! Ах, идол! Ib. Ах, акăш-макăш! кĕрлеминччĕ хуть! Хăй ӳсĕрне пĕлмест! Ах, идол! хоть бы не галдел! Не понимает, что сам пьян! (говорит апайка мужу). Можар. Анчах Макçăмран хăрани пур, пит вăйлă акăш-макăш. Только есть опасность со стороны Максама: уж очень он влиятелен, идол этакий! Йолаш. Акăш-макăш çĕлесе пĕтернĕ. Сшито плохо, несуразно. Ib. Акăш-макăш тус (тус. i. q. туса) пĕтернĕ. Сделано кое-как, безобразно. Янтик. Приккашчăк акăш-макăш вĕçтерсе иртсе кайрĕ. Приказчик промчался (на лошади) с шиком. Ib. Акăш-макăш пурна пуçларĕ çав. Он стал жить богато, по-барски, с шиком, в свое удовольствие. Ib. Акăш-макăш çунтарса (или: вĕçтерсе) çӳрет. Шикует. Абаш. Акăш-макăш тоянсах окçана пĕтертĕм. Я истратил деньги просто на приобретение разной дребедени (напр., купил заслонку, мази, сахару, огурцов). Ib. Вăл акăш-макăшсене халь хăварман (i. е. ĕлĕкхи йăласене пăрахман: чӳк тăвăть, йомăç пăхать). Он еще не оставил (всей этой) дребедени (т. е. старых обычаев: жертвоприношений, гадания через йомзей). Ib. Акăш-макăш чӳклесе, мăшкăлтатса (мŏшкŏлдатса), кĕрĕк (i. q. кирек) мĕне асăнкаласа ĕлĕкхи йĕркепе порăнакан çын ĕçĕ. Акăш-макăш — жертвоприношения, старинные обряды и молитвы разным (божествам), которые совершает человек, живущий по старине. Ib. Акăш-макăшсемпе халь те вăл хăтланăть. Он все еще занимается (этими) нелепицами, этой дребеденью (т. е. не оставил старинных суеверных обрядов) Ib. Акăш-макăшсем анчах чопкаласа çӳретчĕç. Бегала лишь одна мелюзга (т. е. дети, ребята).

аккăш

unde derivatum est (откуда): аккăш-маккăш (аккы̆ш-маккы̆ш), eiusdem originis esse videtur, atque акăш-макăш. Асан. Ай, аккăш-маккаш! О imperitissime! Эх, неклёка. (Так говорят тому, кго сделает что-нибудь неумело). || Insulsum quoque significat. Также о глуповатом. Ст. Чек. Аккăш-маккăш — ухмахрах çын, тăрăрах, пулса пĕтмен. Ib. Вăл аккăш-маккăшрах. Он глуповат.

Акчура

(Акч’ура), nom. vici Tschuv. in praef. Tscheboxarensi, назв, деревни Айдаровой, Воскр. вол., Чебокс. у. A quodam „Акчура“ nomen traxisse dicitur, qui huius vici auctor fuisse-existimatur. Айдар. Чăн малтан пирĕн ял вырăнче (i. q. вырăнĕнче) пĕр тĕне кĕмен Акчура ятлă çын пурăннă, çавăнпа пĕтĕм ялне те Акчура тенĕ. В самом начале на месте нашей деревни жил некрещеный человек Акчура, поэтому и вся деревня была названа по его имени. || Nom. amniculi atque montis prope vicum Marax praef. Buensis. Ст. Чек. Акчура (Акц’ура) — çырма ячĕ, ту ячĕ; унта çăварнире ярăнма каяççĕ. Матакра аслă çăварни кун лашапа тенкелсене тиесе Хăймалу енчи çырмана ярăнма каяççĕ. Çырма ячĕ — Акчура. Акчура — назв. речки и горы, куда на масляницу отправляются кататься. В Матаках, в прощеное воскресенне, накладут на воза скамеек (для катанья с горы) и едут кататься на речку, находящуюся в стороне деревни Хăймалу. Речка. называется Акчура. V. чура.

алапаш

(алабаш), fortasse e lingua tat. depromptum est. Neglegens, inscitus atque laevus. Non satis verecunda (de puellis dicitur). Может быть, от тат. „ала баш“. Небрежный, неловкий и не умеющий бережно и осторожно обращаться с вещами. Нескромный (в этом последнем смысле говорится о девушках). Употребл. как о женщинах, так и о мужчинах. Cf. тирпейсĕр. СПВВ. ФИ. Алапаш = шултăра çын: пĕр-пĕр япалана шыранă чухне ытти япаласене ытса ярса çĕмĕрекен çын, „Алапаш“ — человек, который, отыскивая какую-нибудь вещь, небрежно разбрасывает и разбивает (не намеренно) прочие вещи. Ст. Чек. Эх, алапаш! ку чей куркине те ĕнтĕ çĕмĕртĕн! Эх ты, уродина! и этот стакан разбил! Ст. Чек.? Ахтар! ку хĕр пит алапаш! Ах, какая бесстыдница эта девка! (т. е. с неприличными манерами).

алулмаш

(алулмаш, h. е. алă+улмаш), adv., operam suam ita commodando alicui, ut par pari referatur, помогая кому-либо своею работою так, чтобы и самому заплатилп тем-же. Ст. Чек. Алулмаш авăн çапма кайнă. Пошел в люди молотить, с тем, чтобы и ему отплатили тою же работою. Ib. Алулмаш кайнă пуль апла вырма. Вероятно, он пошел жать с тем, чтобы и ему отплатили тем-же. Ib. Алулмаш ĕçлеме кайсан хăй ĕçне те кайнă çĕртен кам та пулин ĕçленипе тавăрма пырат: мăн çынна хирĕç мăн çын, ачана хирĕç ача пырат, т. е. при подобнаго рода услугах за работу взрослого отплачивает взрослый, а за работу малолетнего — малолетний V. йыш.

алă

sive ал (алы̆, ал), 1) manus, 2) alter pedum priorum. 1) рука человена, 2) передняя лапа животного. N. „Алă çăвас пулĕ, тет.“. Он говорить: „Чай, надо руки вымыть“. N. Хускалтăм та, аллăм та урам та пулчĕ. Я сдвинулся с места, и опять стал владеть и руками и ногами. Тюрл. Алă шырăлса (i. q. шăйăрăлса) карĕ. (Я) натер себе руку. Альш. Аллисене каялла тытса пырать. Идет, держа руки назад. Сред. Юм. Алли токмак пик (i. q. пек). У него руки точно колотушки (большие). Артюш. 374. Икĕ аллине вишшер (i. q. виçшер) пĕрене хĕстерсе амăш; патне таврăнат. Он засунул себе подмышки по три бревна и возрашается к матери. Ст. Чек. Алли ĕçленине çийĕ çĕклĕ. Вăррăн алли илет те (вăрлат та), çийĕ çĕклет (ăна хĕнеççĕ); вăрă çинчен тата аллипе, вăйĕпе мĕн те пусан çĕмĕрнĕ çын çинчен çапла калаççĕ. За то, что сделаешь руками, придется расплатиться горбом. (Послов.). Вор ворует, и за это ему приходится расплачиваться (его бьют); эта пословица приводится тогда, когда говорят о воре или о человеке, который что-набудь разобьет. Заcтупл. 11. Вара икĕ ачине икĕ алла тытнă та çав утма-çулпа кайнă. Потом она взяла обоих детей в обе руки и пошла по тропинке. Хып., 07, 18. Алла алă çăвать, алă пите çăвать, теççĕ. Шaймурз. 391. Алă алла çăват, алă пите çăват. Рука руку моет, руки лицо моют. (Поcлов.). Сред. Юм. Кирак (к’ирак) кăçта пырсан та, (i. q. кирек ăçта пырсассăн та), ик алла пĕр ĕç. Куда ни придешь, везде для двух рук одно дело. (Послов.; т. е. без дела нигде не проживешь, везде надо работать). Собран. Алă тĕкĕнмесен алă çул выртать, теççĕ. Если не тронут руки, пятьдесят лет пролежят. (Послов.; т. е. если обходиться бережно, то вещи хватит надолго). Сунчел. † Аллăмри ал-çыххи аллă хут; „чĕн мерчен-и?“ тесе ыйтаççĕ. У меня на руках запястье в пятьдесят рядов. Меня спрашивают: „Это из настоящих кораллов?“ Собран. З55. † Икĕ алăра икĕ сулă, алă вĕçне шăнăçаймасть. На той и другой руке у меня два браслета, такой величины, что не умещаются на руках. Якей. Аллинче портă тытса тăрать. Держит в руке (в руках) топор. Шорк. Алă тăррĕн (алы̆ т̚ŏррӧн’) çӳрет. Ходит на руках. Сред. Юм. Хõласĕнче õлпõтсĕмпе (õлбõтсэ̆мбэ) майрасĕм алăрак тытăшса çӳреççĕ. В городах господа ходят с барынями под ручку. Б. Ара. Пур патне ал пырать. Если есть что-нибудь, то так и тянет (хочется) попользоваться им. (Послов. о сьестном, о деньгах и пр.). Собран. Ал тименни аллă çул выртнă, теççĕ. Если не трогать руками, то пятьдесят лет пролежит. (Послов.; см. выше). Якей. Ку ача алăран та кайма пĕлмеçт уш (или: ĕнт). Этот ребенок просто с рук не идет, т. е. все просится сидеть на руках. Ib. Ачая алла вĕрентнĕ. Ребенка навадили сидеть на руках. Ib. Вăл ман алла килешшĕн. Он (ребенок) просится ко мне на руки. Ib. Вăл он аллине пымаçть. Он (ребенок) не идет к нему на руки. Ib. Ачая алла ил. Возьми ребенка на руки. Ст. Чек. Аллупа пар та, урупа çӳре. Дай, да потом и ходи. (Послов. о неудобстве давать взаймы). Альш. Акă кунта пĕр упа аллисене тăратса акăрса килет, тет ку арăм патне. Вот идет к этой бабе с ревом медведь, поднявши передние лапы. Сред. Юм. Кăш (i. q. хăш) чõхне кõшак пĕчик пӳтексĕне малти õрипе питĕнчен çапать; çавна: „аллипе çõпать“, теççĕ. Иногда кошка бьет маленьких ягнят переднею лапою по мордочкам; тогда говорят, что кошка дает им лапкою пощечины (colaphizat, palma percutit). Якей. Йăтă алă парать. Собака подает лапку. То же и в Ст. Чек. Ст. Чек. Кушак аллипе питне çăват. Кошка умывается лапкой. || Тrans. В перен. см. Сред. Юм. Кин илсе те аллу кансах ан лартăр. Ман пõр õнта — каламасан, кõнĕпе те çыврĕ. Хоть и сноха будет в доме, а все не надейся, что совсем будешь свободна от работы. Вон у меня — если не скажешь, целый день проспит. Изамб. Т. 9. Ывăл ĕлкĕрчĕ ĕнтĕ, алăран суха-пуç карĕ ĕнтĕ. Сын вырос, теперь уж нет нужды пахать самому. Сред. Юм. Ним туни те çõк õн, пĕр-май ик аллине пĕр çĕре тытса ларать. Ничего не делает, сидит сложа руки (compressis, quod aiunt, manibus sedet). Якей. Она Йăван алли (аλλиы) турĕ. Это Иванова проделка (говоря о чем нибудь предосудительном). Ioannis consilio aut dolis factum est. Панклеи. Онтан ытти ват çынсам та Есрелĕ аллипе (Esreli opera) теминче çĕр çолхи асапран хăтăлчĕç. Потом и остальные старые люди избавились благодаря Эсрелю от вековых страданий. А. Прокоп. † Эпир илес хĕрсене каччă алли тиминччĕ. (i. q. тивминччĕ). О, если бы тех девушек, которых мы возьмем за себя (замуж), не коснулась рука юноши! (т. е. они были невинны; utinam illibata sit earum virginitas). Бугульм.? † Каччă алли тивсессĕн, пирĕн ача аллинче нухайкка. Если она окажется потерявшею девственность, то у нашего парня есть в руках нагайка. А. Сенчук. † Ял ялĕнчи хĕрĕсем каччă аллинче сарăхнă. Девушки других деревень пожелтели в руках юношей, т. е. утратили свою свежесть, расточая ласки юношам. Каша. † Кашасенĕн хĕрĕсем каччă курсан ялтăрат, каччă аллине ӳксессĕн сивĕ тытнă пек халтăрат. Девушка из деревни Елховоозерной сияют от радости, когда увидят юношей; когда же оне попадут в руки жениха, то как в лихорадке, трепещут (боясь возмездия за свою потерянную невинность). Синер. Мĕн алла кĕнĕ (= çакланнă, quod fors obtulerat), çавăнпа вата пуçларĕç, тет. Принялись бить чем попало. Кильд. Ш. Алла мĕн кĕнĕ, çавăнпа илсе çапнă ăна; алă айĕнче нимĕн те пулмасассăн сиксе тăрса урипе те пулин тапнă ăна. Бил его чем попало; если ничего не было под руками, то вскакивал и пинал его ногами. Чхĕйп. Чăваш халăхĕ Хусана вырăс патша çĕнтерсе туртса илсе хăй аллине илеччен тутар патша аллинче пурăннă. До завоевания Казани русским царем чуваши находились в подчинении у татарскаго хана („царя-татарина“) (in dicione regis Tatarorum fuerunt). Полт. Малороссия пĕтĕмпех поляксен аллине кайнă. Вся Малороссия подпала под власть поляков (sub imperium dicionemque Polonorum cessit). Чăваш халăхĕ вырăс патши аллине кĕнĕ. Чуваши подчинились русскому царю. Альш. Пирĕн алă çиелте. Мы одолели (в игре в мяч). Vicimus (ab iis dicitur, qui pila ludendo vicerint). Собран. 167, Ст. Чек. Аллăна пĕçерĕ, теççĕ. Руки обожжешь. (Послов.; т. е. заманчиво, но опасно). Сред. Юм. Ал киленеччин (i. q. килениччен) хĕненĕ. Отлупили (избили) как им только хотелось. Череп., Б. Ара. Алли кукăр. Furax est. Занимается мелким воровством. Сред. Юм. Аллине çыпăçать. Fur est. furatur. У него к рукам пристает, т. е. он крадет. Урож. год. † Ал ĕç патне пымарĕ. Не было времени заниматься этим делом. Ст. Чек. Алă пымасан ĕç тăвăнмас вĕт. Если не работать, то ведь дело не сделается само собою. Череп. Алли ĕç патне пымарĕ. Провел всю жизнь праздно. Сред. Юм. Ал айнерех пăрахăр. Ст. Чек. Алă айнерех хур. Положи (-те) поближе, чтобы при надобности можно было скоро достать. Истор. Çавăнпа вĕсем мулĕсене те ала айĕнче тытман, нумайĕшĕ çĕр айне алтса пытарнă. Поэтому они не держали при себе денег, а большею частью зарывали их в землю. Ст. Чек. Алă айĕнчен ачу-пăчуна ан яр. Не оставляй детей без присмотра. Якей. Аллине хыçалалла тытса анчах çӳрет. Слоняется без всякого дела. А. Прокоп. † Эпĕр пиллĕкĕн пĕр тăван, патша алли тиврĕ — уйăрчĕ. Нас пятеро единокровных, но разделила нас царская рука. || Litteras formandi modus singulis hominibus proprius, scriptura. Также обозначает почерк. Ст. Чек. Урăх çын алли пек çырать. Пишет чужим почерком. || Praeterea rei cuiusvis commoditatem significandi causa usurpatur. Также выражает удобство пользования какою-либо вещью. Ст. Чек. Ку лаша мана алă, илес-ха ăна. Эта лошадь для меня подходяща, надо ее купить. || Eodem nom. molarum, quas aптиркка dicimus, pars quaedam appellatur. Также часть обдирки (крупорушки). V. аптиркка.

алăура

, ал-ура, алура, (алура), manus et pedes, руки и ноги. СТИК. Аллу-уру хăртăр! Ачу-пăчу чăлах пултăр! Ватăлас кунта (лучше было бы: кунăнта) хутаçпа каймалла пултăр! Чтобы у тебя руки и ноги отсохли! Чтобы твои дети стали сухорукими! Чтобы тебе на старости пойти с нищенским кошелем! (Проклятия)! Тranslate. Переносно. Сред. Юм. Алли-õри тĕрĕс вит, амма ĕçлемес? Она çан чõл пысăклансан та çын тăрантса õсрамалла-и? Почему он не работает, ведь он здоров? Неужели его, такого большого (т. е. уже на возрасте), будут кормать другие? Ib. Ал-õра тĕрĕс-ха, хам та кайса илĕп. У меня и у самого есть руки и ноги (точнее: у меня и у самого нет физических недостатков), я и сам схожу и возьму. Якей. Алли-ори çыпăçать. Он искусный работник. Собр. 27. Ăста сыннăн савăлпа мăксăр ал-ура çавăрăнмасть, теççĕ. У мастера без клина и моха и дело не клеится. (Послов.). Сказ. и пред. 24. † Юманккапа юлташĕсем кунĕн-çĕрĕн утаççĕ, çапах алли-урисем пирĕнни пек ырмаççĕ. Юманка и его товарищи идут целые дни и целые ночи, и все-таки не испытывают, как мы, усталости. Альш.? „Уçăттăм та, аллăм-урам çук манăн“, тенĕ. Он сказал: „Я отворил бы тебе, но я не владею ни руками, ни ногами“. Собр. 349°. † Аллăнтан-урăнтан килсессĕн эсĕ те вĕрен çак юрра. Si potes, tu quoque hanc cantilenam memoriae trade. Если можешь, то и ты выучи эту песню. КС. Шăппăрçăн пĕр-ик курка сăрасăр алури (или: алли-ури) çавăрнмаçть. У пузырщика без одного или двух ковшей пива и дело на лад не идет.

алă валлли

, ал-валли, (алы̆ вал’л’и, ал-вал’л’и), partes parvae hostiae immolatae aliorumque ciborum, quibus diis res divina fieri solet, quae omnibus iis, qui sacrificio intersunt, distribuuntur et precatione facta ibidem religiosissime comeduntur. Стюх. Чув. 19. „Эти розданные по рукам присутствующих на молитве части от жертвенного мяса, вместе с частицею лепешки, называются по чувашски „ал-валли“, что значит: ручная часть или частица. После раздачи частиц глава семейства и прочие члены семьи встают на молитву. Молитву произносит только сам хозяин, а прочие стоят молча, но все, как сказано выше, должны быть в кафтане или в другом каком верхнем платье. По произнесении положенной на этот случай молитвы, все присаживаются на лавку в ряд, и с благоговением съедают частицы мяса и лепешки. При этом строго наблюдается, как бы не обронить крошек, так как это считается величайшим оскорблением для того божества, кому была принесена жертва“. V. Рекеев, V. 8. Альш. Пиçсен. Хурне кăларса тиркĕ çине хураççĕ, пĕчĕкçĕрех тиркĕпе пашалу. Вара хуранне пăттипе сĕтелĕн сылтăм енне лартать. Пиçнĕ хурне тир кĕпе алла тытать, сĕтел таврарах (умнерех) тăрса кĕл-тăвать. Кĕл-тунă хыççăн хура каскалать. Унтан хай каланă пек кăкăрĕ çинчи ашне, пакартине, пашалу; миçе çын, çавăн чухлĕ пай туса, алла тыттарать çав виçе япалана. „Алă валли“ теççĕ ăна. Ăна валеçсен пурте тăрса кĕл-тăваççĕ. „Паçăр пĕтĕмĕпеччĕ, халĕ ала валлипе; эпир çитерейменнине алă валли çитертĕр. Çырлахах, Мăн Кĕл-илен; савса панине савса ил; айван кĕллĕмĕре хапăл ил“, тет. Пуççапаççĕ (тайăлаççĕ-кăна) те çиеççĕ. Кашма сараççĕ çерем çине, ларса çиеççĕ пăттине те. Когда сварится. Вынимают гуся и кладут его на блюдо; (при этом бывает положена) на небольшом блюде лепешка. Потом он ставит котел и кашу по правую сторону стола, берет блюдо с вареным гусем в руки, становится поблаже к столу и произносит молитву. После молитвы он разрезывает гуся на части. Потом, как было сказано выше, он разделяет мясо с груди гуся, его желудок и лепешку на части, по числу присутствующих, и раздает каждому из них эти три предмета. Это называется ручными частями. После раздачи частиц все встают и молятся. Он говорит: „Давеча было (моление) целым гусем, теперь ручными частями. Пусть ручные части дополнят то, что нами было опущено. Помилуй. Великий Жертвоприимец [т. е. приниматель великой жертвы, приносимой от великаго душевнаго мучения (тарăхса)]! Прими с любовью то, что мы тебе с любовью приносим; прими нашу нескладную молитву!“ Они кланяются (не в землю) и начинают есть. Расстилают на лужайке кошму, садятся и едят также и кашу. Ib. Алă валли: 1) пэшалу, 2) ашĕ (кăкăрĕ çинчен), З) пакарти (хурăн) е пĕверĕ (пысăк выльăхăн). Ручные части (состоят из): 1) лепешки, 2) мяса (с груди), З) желудка (гуся) или печени (крупного животного). Эта последняя заметка в рукописи сначала написана, потом похерена. Менч. Чист. Çак кĕлле кĕл-туса пĕтерсессĕн чашăк çинчи çăкăра, чăкăта каскаласа ал-валли тăваççĕ. Вăл ал-валлисене пӳртри çынсене пурне те валеçсе параççĕ. Алă валли валеççĕ пĕтерсессĕн тата тепĕр хут пурте ура çине тăраççĕ те, ал-валлипе партак асăнаççĕ. Ал-валлипе асăнакан кĕлĕ ак çапла пуçланат: „Эй ырă туррă(м), ырă пӳлĕхĕм! сана ал валлипе асăнатпăр, витĕнетпĕр. После этой молитвы разрезывают хлеб и сыр, находящиея в чашке, и делают ручные части. Эти части раздают всем присутствующим в избе. После раздачи ручных частей все опять встают на ноги и творят краткую молитву с ручными частями. Молитва эта следующая: „О святый боже, о святой разделитель! мы поминаем тебя с ручными частями и к тебе прибегаем“! (Из обряда „ача ят хуни“). Чăв. кĕл. Çакă алă валли çитертĕр, çӳлти турра асăнатпăр. Пусть эти ручные, части дополнят (то, чего не достает); мы молимся небесному богу. (Из моления „Вăкăрпа учӳк“). Сиктер. Хĕвел тухăçнелле тăрса мĕн пур халăха алă-валли валеçсе пачĕç те, кĕлле ватти-вĕттипе тăчĕç. Обратились лицом к востоку, роздали всему народу ручные части, и все, старые и малые, стали на молитву. (Из „тырра пăр çапнăран ултă ялпа чӳктунă йĕрке“). „Алвалли“ — ломоть хлеба на кайăк чӳк в Ядр. у. Н. Лебеж. † Виç хĕл каçан такине алă-валли тумашкăн килтĕмĕр. Мы приехали, чтобы наделать ручных частей из их барана, которому исполнилось три зимы. (Из „саламалик“, речи которую произносил на свадьбе „мăн-кĕрӳ“]. Сиктер. Вара чӳклекен алă-валли аш касса илет, пĕчикçеççĕ татăксем: чĕрине, пĕверне, кăкăр ӳтне, пуçĕнчен, хӳре-чиккинчен (от репицы); вăл аш татăкĕсене пурне те кĕлĕ тунă чух алă çинче тытса тăма парать. Хăй вара çĕлĕкне хул хушшине хĕстерет те, çапла каласа кĕлĕ тума тытăнать еtс. V. Магн., 61.

алăлă

алăллă (алы̆лы̆, алы̆ллы̆), manum vel manus habens, имеющий руку (-и). Якей. Опăтя алăллă теççĕ. Говорят, что у обезьяны есть руки. N. Çӳçе йăвăр алăллă çын кассан час çатĕнмест. Если острижет волосы человек с тяжелой рукой, то они долго не выростут.

хăрнă алăлă

хăрнă алăллă (хы̆рны̆ алы̆лы̆, алыллы̆), mancus, manu captus сухорукий. Якей. Кĕçĕр пирн патра хăрнă алăллă (хы̃рны̃ алы̃ллы̃) çын выртрĕ. Сегодня у нас ночевал сухорукий.

алăран килет

к. с. plurimum refert, quis rem inchoaverit. De uniuscuiusque rei eventu dici potest bono aut malo, quia Tschuvaschi sic existimant alios tali esse ingenio (кăмăл), ut omnes res, quibus primi manus admoverint, prosperum habeant eventum (çăмăл алăллă çын), alios contra adeo infelices esse, ut, quamcunque inchoaverint rem, numquam bonum exitum habeat (йывăр алăллă çын), т. e. зависит от почина (йывăр алăллă çын), т. е. зависит от почина. Счастливый или несчастный исход дела зависит от того, кто первый сделал почин; если почин сделан человеком с легкой рукой (çăмăл алăллă çын), то дело пойдет на лад; а если он сделан тем, у кого тяжелая рука йывăр алăллă çыв), то удачи в деле не будет. Сред. Юм. , Нюш-к. || КС. Тытас-тăвасси алăран килет. In omni re sollertia plurimum valet. Всякое дело зависит от уменья.

ал татмалла выляни

(ал т̚атмала выл’аνиы), ludus puellarum, cuius ludendi causa in orbem consistunt. СТИК. „(В эту игру) играют в хороводах девки, стоя кругом и образуя кольцо“. || In Ст. Чек. еt Çĕнĕ-Кипек aliter luditur hoc modo. Ubi duo ludentium ordines iunctis manibus inter se contrarii constiterunt, facta sortitione, utri ludi initium faciant, singuli ex acie procurrunt, ut perrupto adversariorum ordine singulos eos quasi captivos secum abducant, quo suorum numerum augeant. В Ст. Чек. и Çĕн-Кипек играют иначе. Çĕн-Кип. Ал татмалла вылянă чухне пурте, кам выляс-тиекен, икĕ пай çине (lege: пая) уйăрлса тăраççĕ. Унтан çав икĕ пайсем икĕ çĕре, алран-ал тытса карталанса тăраççĕ. Унтан пĕр картинчен пĕр ачи тухать те, тепĕр картин икĕ çынăн тытăçса тăракан аллисем çине чупса каять. Унта вара вăл çав аллисене е уйăрса (татса) яриять, е лешсем хытă тытса тăнă пулсан, уйăрса яримаçть. Уйăрса ярсан, вăл хăйне пĕрле çав аллисене татса янă ачасенчен пĕрне çавăтса каять. Уйăрса яриман пулсан, хăй вĕсем хушшине тăрса юлать. Çапла вара вăййине пăрахачченех пĕр картинчен тепĕр картине чупса выляççĕ. Играющие разделяются на две партии, которые встают одна протав другой („в одно место“), схватившись руками и образуя два непрерывных ряда. Из одного ряда выходит мальчик и бежит, чтобы разорвать противоположную цепь. Если это ему удастся, он уводит с собою одного из тех, руки которых ему удалось разъединить; если же нет, то он сам встает между ними (в их цепь). Так играют, перебегая от ряда к ряду, пока не бросят игру. Ст. Чек. Çапла хире-хирĕç икĕ ĕрете алла-аллăн хытă тытăнса тăраççĕ. Укçапа е патакпа хăш ĕретĕ малтан чупмаллине пĕлсен ĕретĕн сылтăм енчи çынни чупат; вăл — хăне хирĕççипе ун çумĕнчи алла-аллăн тытăнса тăраççĕ, çавна татмалла. Тытсан татнă ĕретрен пĕрне илсе килет, татаймасан çав ĕрете хăй юлат. Таким образом (как будет показано на помещенном ниже чертеже) играющие встают в две цепи, одна против другой, крепко схватившись за руки. Когда бросят при помощи монеты или палки жребий о том, которому ряду бежать первому, бежит крайиий с правой стороны и старается разорвать цепь, образуемую рукою того, кто стоит насупротив (он будет крайним в противоположном ряду) и того, кто стоит рядом с последним. Если ему удастся сделать это, он уводит одного из цепи противников с собою, а если нет, то сам встает в их цепь. Ib. Хĕр-акасемпе ар-çын ачасем алăран алла тытăнса икĕ ĕрет хире-хирĕçĕн тăраççĕ. Хăш ĕретĕ вăйă пуçлассине пĕлме укçа пусан пĕр ĕретĕ ерул енне, тепĕр ĕретĕ ришкă енне йышăнат; укçа пулмасан патак, пĕр ĕретĕ патакăн пĕр пуçне, тепĕр ĕретĕ тепĕр пуçне йышăнат; укçанăн хăш майĕ çӳлелле, патак хăш пуçĕпе тăрăнса ӳкет, çав ĕретĕ вăйă пуçлат. Вăйă пуçлакан ĕретĕн сылтăм енче тăраканĕ алла-аллăн тытăнса тăракансенĕн аллисене татасшăн хытă чупса пырат. Аллисене татсан — алла-аллăн тытăшса тăракансем аллисене хытă тытса тăраççĕ — иккĕшĕнчен пĕрне хăй ĕретне илсе кайса сулахай енне тăратат. Аллисене татаймасассăн хăй çав ĕретĕн сылтăм енне кайса тăрат; вара ку ĕретрен чупма пуçлаççĕ, — татсан вăл чупакан ĕретренех чупмаллаччĕ. Çапла пурте чупса тухсан вăйă пĕтереççĕ. Девочки и мальчики берутся за руки и становятся в два ряда, из которых один стоит против другого. Чтобы решить, кому начинать игру, мечут жребий: если есть монета, то монетой, при чём один ряд мечет на орла, а другой на решетку (решку, плату), а если монеты не случится, то — палкой, и тогда один ряд берет себе одан, а другой — другой конец палки. Которою стороною упадет монета или которым концом ткнется брошенная палка, тому ряду и начинать. Тот, кто стоит на правом конце ряда, начинающего игру, старается разорвать с разбега противоположную цепь. Если ему удастся разорвать эту крепкую цепь, то одного из пары он уводит в свой ряд и ставит его на девую сторону; если же нет, то он сам встает на правую сторону этого ряда, и тогда бежит уже этот ряд. Если бы бегущему удалось разорвать цепь, то очередь бежать осталась бы за его рядом. Когда таким образом сбегают все, игра оканчивается.
[Ӳкерчĕк]
Стюх. † Айта, Марье, сар Марье, ал татмалла вялар-и? Пойдем, Марья, русая Марья, играть в игру ал татмалла?

ал тымарĕ

(т̚ымарэ̆, т̚ымар’), ал тымарри (ал т̚ымаϱϱиы), ал-тымар, arteria radialis. Pulsus arteriae radialis. Лучевая артерия. Пульс. Шихазан. Вара пĕр карчăккине анне аллине тыттарчĕ. Пăртак тытса тăчĕ-тăчĕ те: „Ах, тур, тăхлач! Ку ĕçе ал тымарĕнчен кăларас çук, юмăç паратăн пулĕ“, терĕ. Анне вара пĕр татăк çăккăра çиплĕ йĕппе тăрăнтарса пачĕ. Юмăç вара пăшăлтатса темĕн кала-кала юмăç мăклашкине сулантарчĕ-сулантарчĕ те пуçне пăркаласа: „Эх, тăхлач! сирĕн пурнăç малалла каясси темĕн; тухатмăш пит тĕплĕ пăснă сире!“ терĕ. Потом мать дала одной из старух руку. Та подержала ее и говорит: „Нет, сваха, это дело такое, что его по пульсу не узнаешь; лучше дай мне прибор для гадания“. Тогда мать взяла кусочек хлеба, насадила его на иголку с ниткой и подала старухе. Йомзя принялась гадать, шепча какие-то слова и качая прибор для гадания; потом она покачала головою и сказала: „Ах, сваха! не знаю, будет ли успех в вашей жизни; уж очень сильно испортили вас колдуны!“ Ib. Ал тымар тыткалама тĕшмĕртетре тен эсир? Может быть, вы умеете гадать по пульсу? Магн. 15. Алă тымар тытакан ăста, знающий значение пульса. Ib. Алă тымар тытса пĕлекен, мĕн малашне ырă-осал корассине, узнающий по пульсу о том, что придется испытать человеку в будущем, хорошем и дурном. Собран. 65°. Ал тымарри тапрансан çын вилет. теççĕ. Если пульс бьется не ритмично, то, говорят, человек умрет (Inter. Ст. Чек. Алă тымарĕ хăй вырăнĕнче мар, малалла та хыçалалла та улмаш-улмаш кайса тапат; çаван чухне вара çын вилет). Якей. Сан ал-тымарри ма хыт тапать? Почему у тебя так сильно бьется пульс?

алă тыт

(т̚ыт), prehendere alicuius dexiram, здороваться (или прощатьея) за руку, брать за руку. Ст. Чек. Алă тытса тухрăм. Я поздоровался со всеми за руку. БАБ. Пурте çĕлĕк илсе алă тытса тухрĕçĕ, тет. Все они сняли шапки и поздоровались с ним, один за другим, за руку. Альш. Юлташсемпе-пĕлĕшсемпе алă тытса уйăрăлтăмăр. Мы попрощались с товарищами и знакомыми за руку. Сбор. мед. Вăл çын пĕр пĕр сывă çынпа алă тытсассăн, унăн чирĕ сывă çыннăн алли çумне те çыпçăнса юлать. Если он поздороваетея за руку с здоровым человеком, то его болезнь пристанет и к руке последнего. Альш. Çĕнĕ çын „шыв пуçласа“ килсен çав ăсса килнĕ шывĕпе яшка çакса яшка пĕçерсе парать. Яшка пиçсен, антарсан аратнисемпе пуринпе те виçшер кашăк шӳрпе сыпать; „алă тытса пыр çиес“ теççĕ çавна. Когда молодая придет с речки, куда она пошла впервые за водой, она варит на этой воде похлебку. Когда похлебка поспеет и ее разольют, она выхлебывает с каждым из своих родственников по три ложки похлебки; это называется „поесть, подав друг другу руку“. (В другом месте рукописи о том же обряде сказано: „Çакна: алă тытса пыр çинĕ, теççĕ“.

алă хур

(алы̆ х̚ур, х̚ор), manum iniicere; probare; auctorem esse ut; nomen subscribere наложить, положить руку; подписываться, приложить руку; побить (кого). Изамб. Т. Качалова. „Сире валли лаша çук тесе калать“, тит; „пĕре пур та, сире юрăхлă мар; алла хурса пăхмасăр ан илĕр“. Он говорит: „Для вас лошадей нет; есть одна, но она вам неподходяща; не испытав ее, не покупайте“. Якей. Эп хачччен çын (с’ин) çине ал хоман. Я до сих пор не бил никого. || Ст. Чек. Вăл хĕре илмешкĕн эп алă хумастăп. Я не советую жениться на этой девушке.

алă хушши

(алы̆ х̚ушши, ал х̚ушши, ал х̚ошши, КС. , Питуш., Якей. и др.), agri aliquantulum, quod quamlibet ob causam inconsitum mansit, обсевок, пустое, не засеянное простравство, оставленное от неуменья или других причин между двумя рядами посеянных семян. КС. Алă хушши юлнă. Остался обсевок. Шурăм. 9. Тырă акнă чух ал-хушши юлсан ана хуçин пĕр çын вилет. Если при севе останется обсевок, то у хозяина загона кто-нибудь умрет. Можар. Чăвашсем ал-хушши юлсан лайăх мар, теççĕ. Чуваши думают, что, если на загоне останется обсевок, то это не к добру. См. лякка. Ст. Чек. Алă хушши ырра юлмас вăл. Обсевок не предвещает добра. || Etiam agri pauxillum aut ageilum parvulum significare posse videtur. Иногда, повидимому, означает небольшое количество земли. Дом. ссоры. Уйра пĕр ал хушши çĕр пулсан çăкăр та пур. Если в поле есть немножко земли, то есть и хлеб. V. infra икĕ алă хушши.

алла ӳкер

(алла ӳгэр, алла ӳг’эр), iniicere manus in aliquem, in suam potestatem redigere, завладеть, овладеть кем. Торп. Хăрхăн калать, тет: „Халĕ ĕнтĕ алла ӳкертĕм!“ тесе. Рабыня говорит: „Ну, теперь ты попалась!“ Альш. † Вуник салма пĕçертĕм, пĕрне вута ӳкертĕм; леш кассенĕн хĕрсене ахăр алла ӳкертĕм. Я сварил двенадцать кусочков салмы и один уронил в огонь; наконец то я забрал в свои руки девушек из той улицы. Суждение. ЗЗ. Хăйне хăй ытлашши юратакан çын... çынна кураймасть, çынна алла ӳкересшĕн тăрăшать. Себялюбивый человек... ненавидит других и старается подчинить их себе.

алли пыран

(п̚ыран), sollers, гораздый. || Universi, все. Альш. Çын кĕнĕ çĕрех лайăх кĕнеке хунă та, алли пыран тытса пăхать. У него при самом входе лежит интересная книга, и всякий (alias: кто горазд) берет ее и рассматривает. Ib. Алли пыран айтăрах: чăн хĕр-сăри çак пулĕ. Кто ловок и горазд? идите туда: это будет настоящее хĕр-сăри. Череп. Алли пыран ĕçлесен ĕç час полать. У того, кто горазд (или: если все работают. Сред. Юм.), работа быстро приходит к концу.

алăк тимĕрĕ

алăк тимĕрри, алăк тимĕри (алы̆к т’имэ̆рэ̆, — т’имэ̆рри, — т’имэ̆ри), 1) i. q. алăк петли (алăк тимĕри, КС., алăк тимĕрĕ, Çеçмер), 2) i. q. алăк хăлăпĕ. Вотлан. Пĕр çын тунине пин çын тытĕ. (Алăк тимĕр). За сделанное одним берется тысяча человек. (Загадка: железная скобка двери). В другой записи, сделанной там же, стоит: алăк тимри.

алăк хушши

(хушши), spatium, quod est inter valvanrr ianuae et postern, промежуток между полотвом двери и косяком. КС. Алăк хушши пăрланнă. В пазу косяка, к которому привешена дверь, намерзло (много) льда. Ib. Алла алăк хушшине турăм. Я придавил дверью руку. N. Ура алăк хушшине пулсан çын килет. Если прижмешь дверью ногу, то кто-нибудь придет. (Поверье).

аллă

(аллы̆), quinquaginta, пятьдесят. Hac forma utimur, cum dicimus aliquid absolute, nullo alio numero aut nomine addito; eadem in eorum, quos анатри appellamus, sermone in copulationi-busquoque verborum ponitur, itatamen, ut sequente vocali proаллă'> etiam '>аллă etiam алл dici possit, elisa ultima brevi, tametsi non in omnibus dialectic. Iu eorum vero, qui вир-ял appellantur, lingua (non omnium tamen) in iisdem verborum copulationibus aлă aut ал dicitur, illud ante consonantem, hoc ante vocalem aud sequeute л littera, quamquam hanc quoque legem non semper servare videntur, quippe cum et ante vocalem nonnunquam алă ponere soleant ambiguitatis evitandae causa, ut ab aliis vocibus, quae sirhilem aut eundem habeant sonum, facilius discerni possit, et ante consonantem , sed hoc rattus, praeterquam in numeralibus, ab uno ad decern, quibus additis semper ал dicitur, elisa altera syllaba. Эта форма числительного ставится тогда, когда за ним не следует название единиц или определяемого им существительного; она же употребляетея у низовых чуваш и в словосочетаниях, при чем в некоторых говорах конечная краткая гласная ă перед следующею гласною отпадает. У верховых чуваш (в некоторых говорах) форма аллă в сочетаниях с другими именами не ставится, и заменяется формою алă перед согласными и ал перед гласными звуками и л, хотя это правило и не всегда соблюдается, так как, во избежание подобозвучия, иногда и перед следующею гласною ставят алă, а перед согласною — ал; последнее — реже, исключая наименование единиц, перед которыми всегда ставится ал. Exempla. Примеры. Аллă, 50, аллă пĕр (Череп., Ишли и др.) ал пĕре (п̚э̆рэ, Çеçмер), алпĕр (ал,бэ̆р, с ударением, конечно, ва 1-м слоге, Абаш.), аллă пĕрре (Абаш., параллельно с алпĕр), 51, аллă иккĕ (аллы̆ иккэ̆) или: алликкĕ (аλλиыккэ̆, Череп.), алликкĕ ( КС.), алликкĕ (Абаш.), аликкĕ (аλиык’к’э̆м, ib.), аликкĕ (Çеçмер.), 52; аллă виççĕ (Череп., Л. Кошк. и др.), ал виççĕ (Çемçер., Абаш., но в последнем и аллă виççĕ), 53; аллă тăваттă (Череп., Л. Кошк. и др.), ал тăваттă (Çеçмер., Абаш., но в послед. и аллă тăваттă), 54; аллă пиллĕк (Череп., Л. Кошк. и др.), ал пилĕк (п̚ил’э̆к’, Çеçмер), ал пиллĕк (Абаш., но здесь и аллă пиллĕк), 55; аллă ултта (Череп., Л. Кошк.), алл улттă ( КС.), ал олттă (Çеçмер, Абаш.), 56; аллă çиччĕ (Череп. Л. Кошк. и др.), ал çиччĕ (Çеçмер), ал çиччĕ и аллă çиччĕ (Абаш ), 57; аллă саккăр (Л. Кошк., Череп.), ал саккăр (Çеçмĕр.), ал саккăр и аллă саккăр (Абаш.), 58; аллă тăххăр (Череп., Л. Кошк. и др.), ал тăххăр (Çеçмер), ал тăххăр и аллă тăххăр (Абаш.), 59. || Череп., Л. Кошк., КС. аллă çын, Çеçмер. алă çын, Абаш. ал çын, аллă çын, 50 человек; Череп., Л. Кошк., КС. аллă кĕнеке, Çеçмер. алă кĕнеке, Абаш. аллă кĕнеке, 50 книг; Череп., Л. Кошк., КС. аллă лаша, Çеçмер. ал лаша, Абаш. аллă лаша, 50 лошадей; Череп., Л. Кошк., аллă лавкка, КС. аллă лапка, Çеçмер. ал лапка, Абаш. аллă лапка, пятьдесят (торговых) лавок; Череп., Л. Кошк аллă ача, КС., Абаш. алл ача, Çеçмер. ал ача, пятьдесят чел. ребят; Череп., Л. Кошк. аллă ĕне, КС. Абаш. алл ĕне (алл э̆н’э), Çеçмер. ал ĕне, 50 коров; Череп., Л. Кошк. аллă ӳпре, КС., Абаш. алл ӳпре (алл ӳпрэ̆), Çеçмер. ал ӳпре, 50 мошек; Череп. аллă ура, Абаш. алл ора, Çеçмер. ал ора, 50 ног (ал-ора — руки и ноги); Череп. аллă ухмах, КС. алл ухмах, Çеçмер. ал охмах, 50 дураков; Абаш. ал ут, 50 лошадей; Л. Кошк., Череп. аллă упа, Çеçмер. ал опа, Абаш. алл опа, 50 медведей, Л. Кошк. аллă ĕйĕ, Абаш. алл и (алл и), алл ăй (ы̆j), Çеçмер. алă ыйă, 50 долот; Л. Кошк. аллă алă, Абаш. аллă ал (ал), Çеçмер. алă алă (алы̆ алы̆), 50 рук, (чтобы не смешать с алаллă, имеющий решето). Л. Кошк., Череп. аллă арçын, КС., Абаш. алл арçын, Çеçмер. алă арçын, 50 мужчин; Л. Кошк. аллă арăм, Абаш. алл арăм, Çеçмер. алă арăм или ал арăм, 50 жен (можно смешать с аларăм, я просеивал); Л. Кошк. аллă тенкĕ, Абаш. аллă тенкĕ и ал тенкĕ, Çеçмер. ал тенкĕ и алă тенкĕ, 50 рублей; Л. Кошк. аллă турат, Абаш. аллă торат, Çеçмер, алă торат, 50 ветвей; Л. Кошк., Абаш. аллă хĕр, Çеçмер. алă хĕр, 50 девиц; Л. Кошк. аллă пукан, Абаш. аллă покан, Çеçмер. алă покан, 50 стульев; Л. Кошк. аллă йывăç, Абаш. аллă йăвăç, Çеçмер. алă йăвăç, 50 дерев; Л. Кошк. аллă хула, Абаш. аллă хола, Çеçмер. алă хола, 50 городов: у низ. аллă çухрăм, Çеçмер. алă (или: ал) çохрăм, Абаш. Аллă çохрăм и ал çохрăм, КС. аллă çухрăм и ал çухрăм, 50 верст; у низ. аллă çул, Абаш. алă (ал) çол, Çеçмер. ал çол, 50 лет; Çеçмер. алă пус, алă пăт, алă пин. Абаш. алă пус, аллă пус, алă пăт, аллă пин, алă пин, низов. аллă пус, аллă пат, аллă пин, 50 копеек, 50 пулов, 50 тысяч; низов. аллă пĕр тенкĕ, Çеçмер. ал пĕр тенкĕ, 51 рубль; низов. аллă икĕ тенкĕ (аллă ик тенкĕ), аллă виçĕ тенкĕ (аллă виç тенкĕ), аллă тăватă тенкĕ (аллă тăват тенкĕ), аллă пилĕк (п̚ил’э̆к) тенкĕ, аллă ултă тенкĕ (аллă улт тенкĕ), аллă çичĕ тенкĕ (аллă çич тенкĕ), аллă сакăр (с̚агы̆р) тенкĕ, аллă тăхăр (т̚ы̆hы̆р) тенкĕ; Çеçмер. ал ик тенкĕ, ал виç тенкĕ, ал тăват тенкĕ, ал пилĕк тенкĕ, ал олт тенкĕ, ал çич тенкĕ, ал сакăр тенкĕ, ал тăхăр тенкĕ. Нюш-к. У аллă çын аллипе, хĕрĕх çын хӳттипе пурăнать, теççĕ; апла калани йăвăр ĕçе хăй тумас, çын çине нумай шанат пулсан та, аван пурăнать, тени пулать. Он живет руками пятилесяти человек, под защитою сорока человек. (Эта пословица имеет в виду человека, который живет хорошо, хотя сам и не работает тяжелой работы, а все надеется на других). Ст. Шай. † Тăваткăл-тăваткăл пураççĕ аллă çула илемшĕн. Рубят срубы, и все четырехугольной формы, чтобы было красиво, на пятьдесят лет. КС. Эпир аллăн. Нас пятьдесят (человек). Ib. Вăл ытла ватах мар, алла çитнĕ пулмалла. Он не очень стар; ему, должно быть, исполнилось пятьдесят лет („он достиг 50-ти лет“). Ib. Аллăран вăтăр кăларсан миçе юлать? Сколько будет, если из 50 вычесть 30? Ib. Миçере вăл? — Аллăра. Сколько ему лет? — Пятьдесят. Ib. Аллăпах пырса перĕнейман (i. q. перĕнеймĕн__) унта. Туда нечего и соваться с пятьюдесятью рублями („Только с 50 руб. туда не приступишься“). NЗ Абаш. Ал пымасан ал çол выртать, тет. Если не дотронутся руки, то пятьдесят дет пролежит. (Послов.).

аллăшар

(аллы̆жар), quinquageni, по пятилесяти. Ст. Чек. Кунсерен аллăшар çын çитеретпĕр. Каждый день кормим по пятилесяти человек. То же и Б. Араб. И мн. др. КС. Аллăшара илтĕмĕр. Мы купили по пятилесяти (т. е. рублей, а не копеек, ибо тогда чувашин сказал бы: çуршар тенкĕ“).

алмас

(алмас), adamas, алмаз. Килтĕш. † Сарă хăйăр пек тăванăмсем алмас пулас сасси пур. Слышно, что мои родные, волосы которых русы, как желтый песок, обратятся в алмазы. || Item est cognomen viri cuiusdam. Michaelis (Mихале) nomine, qui, cum fenestrarum specularia inserendo victum quaeritaret, ad vitrum secandum adamante utebatur. Прозвище мужчины. Чăвйпур. 10°. Кушкăра пĕр Михеле ятлă çын пур, Симун Якур Михели теççĕ ăна, тата Алмас Михели теççĕ. Алмас Михели тесе çавăнпа калаççĕ ăна: вăл кĕленче касса, чӳречесем лартса çӳрет. Перевод см. в Опыте чув. синт., З. Чăвйпур. 13. Мана Алмас хĕнерĕ, ĕнтĕ эпĕ вилетĕп. Алмас избил меня, я умираю. (Эти слова говорит отец Алмас Михели, избитый последним).

алпастă

(албасты̆), daemones mail, incuborurn genus, quorum nomina In Jncantationlbus commemorantur. Некоторые злые духи, имена которых упоминаются в наговорах. V. албасты in С. Максимов. Остатки язычества в современ. верованиях крещ. татар Казан. хуб. Казань, 1876 (Отд. оттиск из „Известий по Казан. енарх.“ за 1876 г., №№ 19 — 20), стр. 27 sqq. Ст. Чек. Албастă — çынна усал ерни е аçтаккă ерни. Хĕр патне каччă пулса, каччă патне хĕр пулса пырат, тет; кайнă чухне: „Ан кала никама та!“ тесе хĕнесе хăварат, тет. Албасты̆ — это злой дух или аçтаккă ([араб сăмахĕ])? пристающий к человеку. К юношам он является в образе девушки, а к девушкам — в образе юноши. Когда он уходит, то бьет человека и наказывает не говорить никому. Н. Седяк. „Куйкăрăш, алпастă — бес“. Ст. Ганьк. Усал чĕлхи е алпастă. Çын усалпа чирлесен шăм-шак сурат, алă-урана тапратмалла мар çывăрса каят, каç выртсан тĕлленсе аташса çывăрат. Çавăн пек чире çапла вĕреççĕ: „Çил алпасти, — мул алпасти, шыв алпасти, вутлă алпасти, вутлă хаяр, вутлă сехмет, вутлă усал çулăхнипе таврăнать. Йытă (scr. йытă) алпасти, чăхă алпасти, кайăк алпасти, мунча алпасти, çил вăпри, хĕвел вăпри, шыв вăпри, вил кил (scr. виль киль) кайăк вăпри (в друюм списке читаем: „вилĕ вăпри, кил вăпри, кайăк вăпри“), укçа вăпри, вутлă (scr. Вутлă) вăпăр, вутлă сехмет, вутлă хаяр, вутлă усал çулăхнипеле таврăнать. Питĕрпе Мускав хушшинче 12 çулхи хĕр пур, çавăнта кай; ан тавлаш, ан хирĕç. Наговор против злого духа или алпастă. Если человек захворает от злого духа, то у него ломит все кости; он засыпает так, что не может двивуть ни рукою ни ногою, и по ночам, во сне, бредит. Эту болезнь отчитывают так: „Возвращается назад (болезнь, случавшаяся) от встречи с алпастă ветра, с алпастă богатства, с алпастă воды, с огненным алпастă, с огненным лихом, с огненным недугои, с огнееным злым духом! Возвращается назад [т. е. болезнь, случившаяся] от встречи с собачьим алпастă, с куриным алпастă, с птичьим [или: звериным, т. к. кайăк означает вообще животных и птиц, не прирученных человеком, а в некоторых говорах — зайца] алпастă. с банным алластă, с вăпăр’ом ветра, с вăпăром солнечным, с водяным вăпăр’ом, с вăпăр’ом мертвеца, с птичьим [или: звернным; см. выше] вăпăром, с огненным недугом, с огненным лихом, с огненным нечистым духом. Между Питером и Москвой есть двенадцатилетняя девушка, — туда и ступай. Не спорь, не противься! [т. е. изгнанию]. И. К. Токмаков записал на своей родине ( Ст. Чек.) следующие татар поверья об алпастă. „Алпастă — усал, аçтаккă; йĕкĕт патне хĕр пулса пырат, хĕр патне каччă пулса пырат, тет; кайнă чух: никама та ан кала!“ тесе çапса хăварат, тет. „Эп кайнă чух ман хыçма (на мой зад) ан пăх“, тесе калат, тет. Хыçĕ хăйин ытла та ирсĕр (отвратительный) тет, умĕ (перёд) илемлĕ, тет. Вăл мĕн каланине итлемесен хĕнет, тет. „Другой татарин объяснял так. Албасты — дьявол, пугающий человека, когда он остается один или спит. Борется с сонным человеком: на спящего ложится, и ему бивает тяжело подняться, даже поднять руки: оне его не слушаются; слова молитвы не произносятся, крик никому не слышен. По-чувашски: вăпăр пуснă. Еще обьяснение. Албасты — шайтан, показывающийся людям в виде разнообразных предметов: скирда животных, людей и т. п. После захода (солнца?) албасты может явиться куда ему угодно и делать что ему угодно. После первого петуха уходит. „Шавгым суга“, (т. е.) чир ярат, искалечивает. Человек, одержимый албасты, дрожит. Выздоравливает вĕрсен (т. е. после отчитывания): алпастă вĕрсен каят. Албасты, обьяснение которого находится выше [не албасты, а], аçтаккă, диавол, соблазняющий молодых людей обоего пола половыми соблазнами по ночам: хĕр патне качă пулса пырат, каччă патне хĕр пулса... (см. выше). Аçтаккă пристает к нечистоплотным людям, особенно к невоздержным сладострастникам (-цам), и к очень чистоплотным“. Из этих обьяснений видно, что [араб сăмахĕ] и [араб сăмахĕ] в татарском представлении иногда смешиваются. Ср. „Я. Коблов. Миөология казанских татар“, 18 с, где слово албасты неправильно произведено от эл, рука, и басмаk, давить, или от алд (scr. алт), перед, и того же глагола. Ошаб. и г. Ме́záros, который в одн. сочинении производит это слово от ал, алый, и басты. || Translate de homine spurco, immundo, negligente dicitur. Переносно означает грязного, неряшливого человека. СПВВ. ЕХ. Алпастă — çӳçне-пуçне тирпейлемен çын, т. е. человек. который не приводит в порядок своих волос, растрепа. Уралка. Алпастă — неряха. СПВВ. ТМ. Алпастă — çӳçне турамасăр, питне çумасăр, начар тумтирпе çӳрекен çынна калаççĕ. Алпаста — называют человека, который не чешет головы, не умывается и ходит в плохом платье. || Item de homine stulto et petulanti. Также говорится о глупом, озорном человеке. П. Седяк. Алпастă — ухмах, шух, талпас çынна калаççĕ: „Алпастă пек эсĕ“, теççĕ. „Алпастă — называют глупого, озорного... человека.

алтăр

(алды̆р), trulla iignea magna, большой деревянный ковш (йывăçран тунă пысăк курка. СПВВ. ЕХ), употребляемый при пивоварении; им же насыпают хлеб и муку и наливают в корыто воду для мытья белья (кĕпе çунă чухне валашкана шыв яраççĕ). Сред. Юм. Куçĕ алтăр пик (пит пысăк, тõлта куçлă çын куçне калаççĕ). У него глаза величиною с „алтăр“ (говорят о человеке с очень большими глазами на выкате, по-рус. лупоглазый). Б. Бур. Тӳп-тӳп! утсем килеççĕ, сарă алтăр пек вĕсен чĕрнисем. Раздается топот приближающихся коней, копыта которых величиною с желтые „алтăр“, Т. II. Загадки. Урасăр, алăсăр алтор алтать. (Тумла юхни). Без ног и без рук „алтăр“ выдалбливает. (Загадка: капель). Раков. Алтăр урлă кăвак лаша? пăхать. (Çурăм-пуç килни). Через „алтăр“ смотрит сивая лошадь. (Загадка: приближение зари). По моему мнению, здесь ошибка: вм. „алтăр“ следует поставить Атăл, Волга. || Eodem nomine appellator infundibulum, h. e. vas illud minus suspensum maiori, guo molis frumentum subministratur. Также „лоток, сыпка, по которой зерно сыплется на жернов“. Н. Седяк, Череп., Б. Араб. Пĕрмерен алтăра тырă анат. Хлеб сыплется из ковша в корытце. || Nom. viri cuiusdam opulenti. Также имя одного богатого человека. Шихабулово, Цив.

амалантар

(амаландар), ita facere, ut augeatur, crescat, invalescat, exardescat, понудит. гл. от амалан. Сирах. 15. Хаяр чĕлхелĕ çынпа ан тавлаш, ун вучĕ çине вут хурса ан амалантар. Не спорь с человеком, дерзким на язык, и не подкладывай дров на огонь его. Ст. Чек. Кăмăрăка аранçах амалантар-ха. Раздуй-ка, чуточку угли. Сирах. бЗ. Çилĕлĕ çын вăрçу-хирĕçĕве амалантарса ярать. Раздражительный человек возжжет ссору.

амма

(амма), cur? quam ob causam? Сред. Юм. „Амма пит куйланатăр эсир?“ тесе ыйтать. Он спрашивает: „Почему вы так горюете?“ Ib. Пӳрте йõт ял çынни пырса кĕрсен: „Лайăх пõрнатра-ха?“ тет. — „Пõрнаппăр-ха. Айта, кил, тĕпелерех ирт!“ тет хуçи. — „Йõрать кõнта та, вырăн пõрте пĕрех мар-и õ?“ тет, йõт çынни. — „Еккей! Пõрте пĕрех полсан матка-çын илĕччĕç, амма эппин хĕр илеççĕ?“ тет хуçи. Кайран вара йõт çын çапах тĕпелерех иртсе ларать. Когда придет кто-нибудь из другой деревни, то спрашивает: „Как поживаете?“ Хозяин ему отвечает: „Пока ничего, живем. Иди, проходи вперед.“ Тот говорит: „Ладно и здесь; разве не все равно?“ — „Экий ты какой!“ возражает хозяин: „Если бы было все равно, то женились бы на бабах; почему же это женятся на девушках“. После этого посетитель уступает настоянию хозяина, проходит вперед и садится.

ан

(ан), descenders. Ds quolibet motu dicitur deorsum directo. Глагол, имеющий очень обширное значение и употребляющийся для означения всякого движения, направленного сверху вниз. По-рус. передается словами: спускаться, опускаться, сходить, слезать, съезжать, падать и т. п. Якей. Воç çанти çирмая анса шу ĕç. Сойди вон в тот овраг и напейся. Ib. Кошак кăмака (ă почта не слышится) çинчен анса тӳшек хыçне выртрĕ. Кошка слезла с печи и легла за периной. Ib. Çирмая аннă-анман пире чолпа пеме тапратрĕç. Не успели мы спуститься в овраг, как в нас стали кидать камнями. Ст. Чек. Анатсăн ан. Спустись (сойди, слезь), если хочешь. Альш. Сĕвен ку енни ялан та сĕвеккĕн анать. Ку енче Сĕвенелле унта-кунта çырмасем анаканнисем пур. Эта сторона Свияги всюду представляет покатость. На этой стороне, там и сям, в нее стекают речки. Завражная. Чăхсем кашта çинчен анчĕç. Куры слетели с насеста. Ib. Аптратса çитерчĕ, анма та пĕлмеçт. (Ita mulier queritur de viro suo nimis libidinoso). Ib. Сысна аçи пĕр хăпарсан анма та пĕлмеçт. Verres ubi semel ascendit ad descendendum tardissimus est. Сокращ. букв. 1908. Хурсем шыва аннă. Гуси сошли на воду. ЧП. Чупрăм та антăм эп аната. Я побежал и сбежал в низменность или: в нижний конец деревни (вообще в место, лежащее ниже того места, где был). Якей. Çирмаялла виçĕ ача анса карĕç. В овраг спустились трое малышей (или: парней). || Ire in loca inferiora. Также употребляется вообще вм. глагола итти, когда говорится о ком либо, идущем в более низкое место, нежели то, где он был. СТИК. Таркăнсем каçпа яла анса çăкăр илеççĕ, тет. Говорят, что беглые приходят вечером в деревню за хлебом. Ib. Кĕçĕр кашкăр аннă яла. Вечор в деревню приходил волк. Эти фразы относятся к селению, расположенному в ложбине речки, по обеим сторонам которой поднимаются отлогие холмы. Изамб. Т. Çынсем кăнтăрлана ана пуçласан ку лашине тăварчĕ те урапине кӳлсе киле ялсе тавăрăччĕ. Когда другие стали уходить домой полдничать, он выпряг лошадь, запряг ее в телегу и уехал домой. Ib. Тырă вырнă чухне кăнтăрлана чей ĕçме киле анаççĕ. Во время жнитва уходят в полдень домой, пить чай. || Также говорят: „пасара ан“ (aliquo ad mercatum ire), пойти на базар, поехать на базар. Якей. Эс килес пасара ан, вара мана çăмарта хакне калăн. Ты приходи (или: приезжай) на следующий базар, и тогда скажешь мне, почем продаются яйца. Абаш. Паян мăн-акка та пасара аннăччĕ. Сегодня и тетка (старш. сестра матери) ходила на базар. || Praeterea de feminis dicitur, quae ad fiumen descendunt lintea lavandi causa. Также говорится о женщинах, которые идут на речку мыть белье и пр. Ст. Чек. Пĕр арăм çырмана кĕпе çума аннă, тет. Одна женщина пришла на речку мыть белье. Срав. Ст. Чек. Шыв арманне антăм. Я ходил на водяную мельницу (или: пришел на мельницу). || Descendere de arbore, de vehiculo, ex equo. О слезании с дерева и пр. Пизип-Сорм. Ларсан-ларсан каç пулчĕ. Каç пулсан, чилай тăхтасан, çĕрле пулсан манăн пата çăка хăвăлне темĕскер анать çĕмĕрттерсе. Анса çите пуçласан эпĕ ала (алла?) тăсса пăхрăм та, манăн ала (алла?) кĕчĕ-карĕ темĕскер хӳри. Долго я сидел, наконец наступил вечер. Когда прошло довольно много времени и наступила ночь, ко мне, в дупло липы, стал кто-то („что-то“) слезать, производя сильный шум. Когда он уже был близко от меня, я протянул руку, и в моих руках очутился чей-то хвост. Яргейк. Вут эпĕ мĕнле асап куратăп! Чĕрнели аннă пулсассйн тата пĕтеретчĕç мана, тесе каларĕ, тет. Вот я как страдаю! Если бы слез тот, который с когтями, то они изуродовали бы меня еще больше, сказал он. Панклеи. Хĕр кӳме çинчен анчĕ те кальлях кĕрсе карĕ. Девушка вылезла из кибитки и опять вошла. Альш. Эпĕ урапа çинчен антăм. Я слез с телеги. Орау. Ан часрах лашу çинчен. Слезай скорее с лошади. || Secundo flumine proficisci aut eum locum versus iter facere, ubi in mare aiiudve fiumen se effundit. Также спускаться вниз по реке или из стран, лежащих в верховье реки, к ее низовью. Юрк. Чул-хуларан çав пырса çитнĕ кунех вутлă кимĕ çине ларса Шупашкар хулине антăм. В самый день приезда в Нижний я сел на пароход и уехал в Чебоксары. Истор. Днепрпа анса Древлянсене хăйне пăхăнтарнă. Спустился вниз по Днепру и покорил древлян. Собран. З20°. Питĕрпуртан аннă пикесен пушмакĕсем çӳлĕ кĕлелĕ. У барынь, приехавших из Петербурга, башмаки с высокими подборами (каблуками). Ст. Чек. Çырма тăрăх ут çулма антăм. Я спустился по оврагу, чтобы косить сено. || In altum descendere, mergi, submergi, hauriri (palude). Также сваливаться, проваливаться, увязать. Абыз. Темскер çĕмĕрĕлсе анса кайнă, пĕтĕм çĕр чĕтресе кайнă. Что-то провалилось с грохотом, так что задрожала вся земля. Алекс. Нев. Пăр çурăла-çурăла анса темĕн чухлĕ çын шыва кайса вилнĕ. Во многих местах провалился лед, и множество людей перетонуло. Бол. Ильш. Чупса пынă чухне шăтăка анса кая пачĕ, тет. Когда он бежал, то вдруг провалился в яму. N. Çак халăхсем саланса пĕтиччен эпĕ чăтса тăраймарăм, хурама хăвăлне анса кая патăм. Я не смог продержаться (вися в дупле) до тех пор, пока этот народ разошелся, и слетел (т. е. провалился) в дупло вяза. Торай. Пĕр ĕне лачакана анса кайнă. Одна корова утонула (погрузилась совсем) в топком месте. Ст. Чек. Шурă япала таçта ăнса кĕчĕ. Белый предмет куда-то провалился. || Delabi (in arvum). V. пут. Также о пище, воспринимаемой желудком. Альш. Апат çинĕ-çемĕн анать. Чем больше ешь, тем сильнее разыгрывается аппетит. L’ appetite vient en mangeant. (Послов). || Occidere (de sole). Также заходить, закатываться (о солнце). Изамб. Т. Ул пирĕн патăртан хĕвел аннă чухне тухса кайрĕ. Он вышел от нас на закате солнца. ЧС. Каç пуларахпа, хĕвел анас чух. Çумăр пĕлчĕсем тухкала пуçларĕç. К вечеру, около заката солнца, стали кое-где показываться дождевые облака. || In aenigmate quodam de lunae radiis dictum invenio, pro eo, quod est fundi. Также падать (о свете месяца). Шаймурз. З97°. Чӳречерен йăс кĕвентепе чышаççĕ. (Уйăх çути анни). В окошко тычут латунным коромыслом. (Загадка: падение лунных лучей). || Defluere, delabi, decurrere, effundi (de aqua dicitur, de lacrimis, de lacte ex uberibus manante). Также стекать (о воде, слезах, молоке кормилицы и пр.). Образцы, 61. † Хапхăр умне аннă юхăм шыв, хăмăш касса кĕпер хывас çук. Текучая вода залила все место перед вашими воротами, так что нельзя намостить моста, нарезав тростника. Сельск. хоз. р. II. Шыв çӳлтен аннă чух унăн çаранне пырса çапăнать. Когда вода стекает сверху, то ударяется в его луга. Альш. Хурăнварта типĕ çырма: çур-кунне-кăна хиртен шыв анать, çула шыв çук унта. В Березовом Долу сухой овраг: только весною стекает туда с полей вода, а летом там бывает сухо. Изамб. Т. 40°. Çапла каласан ку туй ачин икĕ куçĕнчен кус-çӳлĕ анчĕ. Когда он это сказал, этот парень, сопровождавший свадебный поезд, заплакал. Календ. 04. Сăмсаран анмасть-и? Нет ли у нее (у лошади) течи из носа? Череп. Ман темĕскер сĕт анмас (lac me deficit), ача выçă пулĕ. У меня что-то нет (в грудях) молока; ребенок, наверно, голоден. || Extra ripas diffluere, разлиться (о реке). Орау. Атăл шывĕ аннă. Rha flumen alveum excessit. Волга разлилась. Ib. Упнер шывĕ аннă, тет. Кушлавăша çул картланчĕ ĕнтĕ. Речка Упнер, говорят, разлилась: дороги в Кошлоуши уже нет. || Advolare (de hirundinibus dicitur, quae redeunte vere de caelo descendere putantur). Также прилетать, о ласточках, которыя, по мнению чуваш некоторых местностей, слетают весною с неба. N. Якури таврашĕнче чĕкеçсем анаççĕ. Около Егорьева дня прилетают ласточки. Ib. Чĕкеçсем анман-ха, ăшăтма тивĕç мар. Не должно быть теплу, так вак ласточки еще не прилетели. Можар. Якурирен малтан чĕкеç ансан (Череп. килсен) çу сивĕ килет, кайран ансан ăшă килет. Если ласточки прилетят раньше Егорья, то лето будет холодное, а если после, то — теплое. Однако скажут: куккук килнĕ, прилетели кукушки, хура-курак килнĕ, прилетели грачи, и пр. || Praeterea notandae sunt quaedam figurae verborum singulares. Также в некоторых чувашизмах. Якей. Ут орине сĕлĕ аннă. Ст. Чек. Лаша урине сĕлĕ аннă. Лошадь обезножела оттого, что ее разгоряченную накормили овсом. Avena intempestive data pedes equi corrupit. Изамб. Т. Лашан урине шыв ансан шывра тăратаççĕ. Если случится опоить лошадь, то (лечат ее тем, что) заставляют стоять в воде. (Si intempestive data potio equi pedes corruperit....). Чув-прим. о пог. 168. Каçпа ăшă ансассăн (si vespere tepidior fuerit aer) çăмăр пулать. Если вечером станет тепло, будет дождь. Завражная. Тин ăшă анчĕ. Лишь тогда (или: лишь сейчас) стало тепло (в избе). Ст. Чек. Кĕтӳ анчĕ. Стадо согнали в деревню. Grex domum rediit. Собран. З12. Анати, тăвати, вăй (scr. вăи) пĕтети килети. (Хутăр хутăрни). [Вероятно надо читать так: „Анать-и, тăвать-и; вăйă пĕтет-и, килет-и“. То спускается, то что (т. е. то поднимается); а когда игра кончится, приходит (домой). Загадка: мотание пряжи.].

анат

(анат), ita appellatur locus demissior alterius ei adiacentis loci ratione habita. Pars vici inferior. Casus eius nominativus non ponitur fere nisi in compositione. Низовье, низменность (в сравнении с прилегающими высотами). Нижняя часть селения. Орау. Анат — шыв юхса каякан ен. Низовье — та сторона, куда течет река (вода). Яргунь. Тепĕр çын ăна хирĕç анатран хупарать, тет. Другой человек поднимается ему навстречу снизу, вверх по течению. Раков. † Аната пĕве пĕверĕм хур-кăвакал хатришĕн. Я запрудил внизу (т. е. в нижней части селения) пруд, на радость гусям и уткам. Кив. ял, Сизов. † Аната пĕве пĕверĕм хур-кăвакал ӳстерме (чтобы выращивать гусей и уток). Микуш. † Хăпартăм та çӳлĕ ту çине, çаврăнтăм пăхрăм ял çине, анатпала туне пĕлмерĕм. Я взошел на высокую гору, оглянулся назад на деревню, и не мог разобрать, где у нее нижний конец и где верхний. Якей. Мĕлле, пасара анатран кайăпăр-и? Ну что, где поедем мы на базар? — низом (т. е. низменностью)? В этой фразе „анатран“ может также означать: нижним концом деревни. Бугульм. Анаталла пулсан пирĕн лаша хуть хăçан та (i. q. кирек хăçан та) сиккипе чупать. Под гору наша лошадь всегда бежит вскачь. N. † Анаталла-тăвалла, турăхпа çăкăр çимелле. Леш кассенĕн хĕрĕсене кĕпер кашти тумалла. Вниз и вверх, надо поесть кислого молока и хлеба (verba inania). Из девушек того конца деревни (или: околотка) надо понаделать перекладин для моста. Белая Гора. † Атьăр, каяр тăвансем, анаталла, улма сатне улма татмашкăн. Пойдемте, родные, на нижний конец деревни [или: (куда-то) ниже], в яблоновый сад, рвать яблоки. Микуш. † Анатра утсем шăвараççĕ, çинçе сассисемпе шăхăраççĕ. Сассисем акăш сасси пек, пĕвĕсем Атăлри сарă хăмăш пек. На нижнем конце (или: ниже того места, где я стою) поят лошадей и свищут своими тонкими голосами. Голоса их — точно голоса лебедей, стан их — как желтый волжский тростник. КС. Аната антăм (т. е. ялăн анат вĕçне). Я спустился на нижний конец деревни. Якей. Паян пасара анатран кайăпăр-и, туран кайăпăр-и? Мы сегодня поедем на базар через верхний конец деревни или через нижний? Ib. Эп она пасăр анатран хăпарнине кортăм. Я видел, как он давеча шел с нижнего конца деревни. N. † Анатран хĕвел тухат-çке сайра юман хушшипе. Восходит с низовьев (с востока? см. ниже) солнце из-за реденьких дубов. || Eadem appellatione significamus partem Rha fluminis inferlorem atque provincias Ufensem, Samarensem, Biarmiam regionesque trans montes Rhipheos sitas. Также назыв. низовье Волги и губернии: Уфимскую, Самарскую, Пермскую и Зауралье. Сред. Юм. Анат калама анат, куçма тапăнсан ай-ай пат хĕн! Только (легко) сказать, что низовье, а вздумай-ка туда переселиться, это не так-то легко! Ib. Анатри пик порнать. Живет в довольстве, имеет землю, лес, скот и пр. || In quibusdam dlalectis ita appellant plagam orientalem, Rha fluminis ratione habita, quod oriens ab occidente primo orientem versus decurrit. Отсюда в некот. говорах „анат“ означает вошок. Шорк. Анат ен, oriens, восток. V. хĕвел тухăçĕ, мал ен. || Nom. prati cuiusdam prope vicum Kaшa praef. Также название лугов около дер. Елховоозерной, Сюндюковской вол. Симбир. у. Анат. Вăл лап çĕрте, çавăнпа çапла каланă. (Эти луга) названы „Анат“, потому что лежат в низменности.

ане-е

(ан’э, э littera producta, где э произн. протяжно), а V. анне, mater; hinc Ане-е-Тõр, interj. admirantis cum indignatione. От „анне“, мать, употр. в восклицании удивл. „ане-е-Тõр!’’ Сред. Юм. Ане-е-Тõр! Кăçта çын пырса сăмахлатăр õнпа! „Сирн ачасĕм çапла ашкăнаççĕ, чар çавсĕне“, терĕм те, тем-те-пĕр каласа пĕтерчĕ! Матушки мои! Разве с нею можно говорить! Когда я сказала эй, что их ребята шалят, и попросила ее, чтобы она уняла их, так она мне чего-чего только не наговорила!

анăраш

(аны̆раш), submissa voce canere (cantilenam); coaxare (de ranarum grege); per somnum loqui, delirare. Мурлыкать (песню); квакать (хором); бредить. Череп. Мĕн анăрашса ларатăн? Что ты мурлычешь? (о пении). ППТ. Хăшĕ сĕрене хăвалама пуçлачченех сĕрĕн тăватпăр тесе хĕпĕртеннипе: „Айлай-кавар, айлим!“ тесе анраша пуçлаççĕ. Некоторые еще до начала обряда „сĕрен“, с радости, что они будут справлять „сĕрен“, начинают мурлыкать: „Айлай еtс.“ || Альш. Шалта, кӳллисенче, шапасем анăрашаççĕ. Дальше от берега, в озерцах, квакают (нестройным хором, во множестве) лягушки. || Ст. Чек. Çывăрнă чух çын анăрашат; анăрашма тытăнсан: „Ав анăраша пуçларĕ ĕнтĕ,“ теççĕ. Анăрашса çывăрат-тĕлĕкре çывăрнă чухне калаçат. Во сне человек бредит; когда он начнет бредить, говорят: „Вон он уже начал бредить.“ Спит и бредит = говорит во сне (что бывает напр. в горячке).

анăра

(аны̆ра), sive анра, ingcnii obtusi, туповатый и глуповатый. Сред. Юм. „Анра çын, человек нездравого ума“.

анкă-минкĕ

(аҥгы̆- миҥгэ̆, аҥгы̆- миҥг’э̆; Ст. Чек. ангы̆- мин’гэ̆), hebes sfupidus; attonitus, obstupefactus, идиот, глупец, глупый, бессознательный, беспамятный, шальной, обалделый. Зап. ВНО. Анкă-минкĕ пулса карĕ. Одурел, ошеломлен. Ст. Чек. Анкă-минкĕ пулнă пулнă пуль те, ача нимĕн те пĕлмес. Он ничего не понимает; должно быть, и в самом деле обеспамятел. (О побитом). Слепой. Поç çавăрнса кайрĕ, анкă-минкĕ полса кайрăм. Голова у меня закружилась, и я потерял соображение. Ib. Анкă-минкĕ полса çӳрет солăнкаласа (= антăраса). Ходит, пошатываясь, как шальной. Шорк. Ĕнер каçпа мана сĕрĕм хытă тиврĕ те, халĕ те анкă-минкĕ çӳретĕп. Вчера я сильно угорел, и до сих пор хожу как шальной. Н. Карм. Ĕнер эрех нумай ĕçрĕмĕр те, паян пуçăм анкă-минкĕ пулса тăрать. Вчера мы напились, и оттого сегодня у меня в голове какой-то туман. Ст. Чек. Хам та анкă-минкĕ пултăм, нимĕн те астуса илеймерĕм. Я и сам ошалел, ничего не мог сообразить (или: припомнить). Ib. Анкă-минкĕ пулнă-тăр, нимĕнте пĕлмес. Наверное, он ошалел: ничего не соображает. Ib. Анкă-минкĕ пулнă. (Испугался до того, что) ничего не сознает. СПВВ. ИФ. Анкă-минкĕ-ăнсăр çын. „Ĕнтĕ ытла анкă-минк (ita scriptum est) çын та пулат кам!“ теççĕ. Анкă-минкĕ — тупой человек. Говорят: „Ну, и бывают же олухи!“ Сред. Юм. Он пик анкă-минкĕскерпе мĕн тумалла? На что его, такого олуха? Изамб. Т. Мĕн калаçатăн кирлĕ маррине, анкă-минкĕ? Что ты болтаешь, олух? Альш. Темĕскерле ача, анкă-минкĕ япала! Не знаю, что за ребенок; какой-то несообразительный! Ib. Анкă-минкĕ сурăх, i. q. пуç çавăрнакан сурăх, больная овца, пораженная вертежом. Сказ. и пред. 21. † Анкă-минкĕ пуçĕнче çав шухăшсем çӳреççĕ. Такие думы бродят в его отуманенной голове.

ансат

vitiose positum est pro асат? Ошибка вм. асат? Альш. Вăл (h. е. ие) çапăннă çын ленчĕркке пулать: ăна ансат хуçать. Человек, пораженный духом „не“, бывает вялым, хилым, слабым: у него образуется искривленне позвоночника. V. асат.

ансух

(анзух), quod forsitan ансух scribe debeat (cf. анра-сухра), м. б., надо писать „ан-сух (ср. анра-сухра): hebes, obliviosus, беспамятный. Турх. Ансух (çын), беспамятный, забывчивый, туповатый человек.

анта

(анда), insidiari et observare, наметить, выслеживать подкарауливать. Чертаг. Япала çухалсассăн калать: „Вăт (вы̆т), тет, антаса (асăрхаса) тăнă сана çав çын!“ тет. Когда пропадет какая-либо вещь, (ее хозяину другой) говорит: „Вот этот человек подкарауливал, следил за тобою“, т. е. чтобы улучить время и украсть. Питушк. Вăрăсам çав лашасене ĕлĕкех антаса тăнă [i. q. apud аlios: сăнаса хунă). Воры давно наметили и подкарауливали этих лошадей. V. тĕсе, тĕлле.

антăх

(анды̆х), ), interclusa anima spirandi facultatem amittere, задохнуться КС., В. Олг. КС. Тĕтĕмпе антăхса карăм. Я задохнулся от дыма. Сред. Юм. Ӳсре-тăркачă антăхсах кайрăм. Я просто задохнулся от кашля. КС. Çăвара шыв кĕрсе антăхса карăм. Мне в рот налилась вода, и я захлебнулся. Б. Олг. Çын шуа кайсан антăхса кайса вилет. Утопающий захлебывается и умирает. Шибач. Антăхса кайрăм. Я захлебнулся. Якей. Якор шăва карĕ те антăхса карĕ. Пĕре антăхса кайнă çынна чертме йăвăртарах. Егор пошел на дно и захлебнулся. Если человек захлебнется, то отходить его трудновато. N. Шывра антăхса вилнĕ. Захлебнулся в воде и умер. Сред. Юм. Ах Тор! пит ӳсреп эпĕ: кас-кас антăхсах каятăп! Боже мой, как я кашляю! Иногда я просто задыхаюсь! СПВВ. КЕ. Çын пырне пулă шăмми ларать те, вĕçĕмрен пĕр чарăнмасăр ӳсĕрет; çав антăхни пулать. Человек подавится рыбьею костью и без перерыва кашляет; это называется „антăхни“ (задыхаться). СПВВ. Антăхса кайрĕ, сывлăш çавăраймасăр. Задохнулся, не будучи в состоянии перевести дыхание. Череп. Антăхса вилчĕ. Задохнулся и умер. Сказ. и пред. 81. † Çõнĕ кĕрӳ çумĕнче çичĕ юланут ташлать, пĕтĕм яла çĕмĕрсе çăвар карса антăхать. Около жениха гарцуют семь верховых и орут во всю глотку, на всю деревню, задыхаясь (от крика). || Quasi intermori (de parvulis dicitur, cum in vagiendo intercluso spiritu nullam vocem possunt emittere). Также говорится о маленьких детях, которые заходятея от плача. Ачи йĕре-тăркачă антăхсах кайрĕ. Ребенок зашелся от плача. Зап. ВНО. „Ача антăхса кайрĕ. Ребенок зашелся“. || Paene animo relinqui (intercluso spiritu). Также: почти обеспамятеть (от удара и т. п.) Шорк. Çын лаша çинчен ӳксен антăхса каять, çурăмран хытă çапсан та антăхса каять. Человек может обеспамятеть (скорее: у него перехватывает дух) [так и в Çеçмер]. Если упадет с лошади или если его сильно ударить по спине и пр. Н. Карм. Çӳлĕ çĕртен ӳкрĕм те, антăхса кайрăм (ыратнипе ним те пĕлмерĕм). Я упал с высокого места и (на момент) впал в беспамятство (ничего не сознавал от боли). Якей. Антăхса кайнă. Лишился (на момент?) сознания (напр. от удара по боку). || Rei alicuius inopia laborare. Также страдать от недостатка чего-либо. Янш.-Норв. Çырма шывĕпе антăхса пурăнччăр вĕсем. (Череп. Çырма шывне ĕçсе пус шывĕшĕн антăхса пурăнччăр). Пусть их маются с одной речной водой (не имея колодезной воды; слова вутăш). КС. Паян апатсăр шалт антăхрăм. Сегодня я просто измучился без еды. Чертаг. Шывсăр антăхса кайнă, чистă ĕçешшĕн çõнтарать лаша. Лошадь просто замаялась без питья, т. е. очень хочет пить, мучается от жажды. Хып., № 25, 06. Эпĕ ан сухалам, ан акам пурăнĕччĕç-ха антăхса! Вот я не стану ни пахать, ни сеять, тогда помучились бы! Алекс. Нев. Выçăпа антăхнăскерсем, нимĕне те пăхман Мучимые голодом, они не смотрели ни на что. Череп. Шывшăн антăхсă. Мучится жаждою. Ib. Эпĕ нихçан та укçаран антăхса пурăнман. Я никогда не испытывал недостатка в деньгах. Сирах. 109. Унăн хирти тырри-пуллине выçă антăхнисем çисе ярĕç, хăй валли арпи-улăмне анчах хăварĕç, унăн мĕн пур пурлăхне ăш хыпса антăхнисем çăтса ярĕç. Якей. Выльăхсам шушăн (т. е. шывшăн) антăхнă. Скот замучился от жажды. Ib. Чăххи-чĕппи çашшăн (= çиесшĕн) антăхнă. Куры и цыплята страшно проголодались. Ib. Ачасам çашшăн (i. q. çиесшĕн), хырăм выççа антăхнă. Дети проголодались. Сирах. 58. Юрлă çитмен пирки тертленсе пурăнать те, кайран та çукпах антăхать. Изамб. Т., Череп. Çимесĕр антăхса вилнĕ. Умер с голода. || Inhiare, avide appetere; maximam voluptatem percipere ex aliqua re. Также жадничать, жадно желать, жадно предаться чему-либо, жадно и с наслаждением делать что-либо. Ст. Чек. Çĕçĕ ларашшĕ (Череп. кĕрешшĕ) пырна! тек антăхса çӳрет! Ножик бы тебе в глотку, ненасытный! (говорят тому, кто очень прожорлив). Шибач. Сĕмсĕрленсе çать (с̚’ат’, i. q. çиет), антăхать. Ест с нахальной жадностью. О сохр. зд. Вăл вара пит антăхса çитет, мĕн панине-пĕрне çийсе пек тăрать. У него (отравившегося спорыньею) появляется сильный голод, и он готов съесть все, что ему ни дадут. Череп. Эй антăхнă хырăм! Эх ты, жадный! Полтава. † Юн ĕçесшен антăхать. Алчно жаждет крови (палач). Около Ракова. Антăхнă тесе нисĕпсĕр çынна калаççĕ. Жадным называют человека, который жадно вабрасывается на что-либо. Якей. Икерч корман-и-ке, антăхса çӳретĕн? Что-ты жадничаешь? неужели не видывал блинов-то? Ib. Йăваньнь (i. q. йăванăнни) пек антăхнă ача-пăча корман. Я не видывал таких жадных детей, как у Ивана. Зап. ВНО. Калмăк пек антăхса ларать. Жадначает как калмык. Ib. „Антăхас = кӳпес, жадничать“. Изамб. Т. Хăнана каясшăн антăхап та, тахçан каяс. Мне страшно хочется съездить в гости, но я не знаю, когда поехать. Б. Олг. Ме паян çаплах çуратăн конĕпех ихĕ (иh’э̆) çине антăхса! Что это ты спишь сегодня весь день, словно никогда не спал! Череп. Мĕн паян çывăратăн, ăйăхăшăн тек антăхан? Что ты сегодня все спишь и никак не можешь выспаться? Якей. Тутлă паломми çиса антăхса карĕ. С огромным наслаждением поел сладких яблоков. Ib. Ной нихçан та кон йӳшши япала корманскер кона ĕççĕ антăхсах карĕ. Ной, который никогда не видал ничего подобного, напился его (пива) с необыкновенным наслаждением. Зап. ВНО. Укçашăн антăхать. Алчет денег. Ib. Ачасем премĕкшĕн антăхаççĕ. Дети страшно хотят пряников. || De eo, qui diem totum stertit. Тюрлем. Эс мĕн паякăн яра-конĕпе çывратăн? Антăхса каятăн поль эс паякăн. Что это ты сегодня спишь весь день? Ты, пожалуй, совсем заспишься.

анчаххи

(анζ’аххи), i. q. анчах+и (eius), qua forma utimur in enuntiationibus, quae nominum loco ponuntur, форма от „анчах“, употребляющаяся в предложениях-именах (см. Оп. чув. синт. 540). Сборн. по мед. Кил-йышĕнче трахома ернĕ çын пĕрре анчаххи пит сайра. Бывает очень редко, чтобы в семье был только один больной трахомою.

апах мар

(абах мар), non nimis bonus (bene), не очень хороший, не очень хорошо. Тюрлем. Начартарах çав, апах мар çав. То то и есть, что плоховато; в том то и дело, что не очень хорошо. Сред. Юм. Çын патне пĕрех-май кĕрсе чăрмантарсан та пит апах мар çав. Если человека постоянно беспокоить посещениями, то это тоже не совсем хорошо.

апат

(абат), cibus. Pabulum. Пища, корм, как человека, так и животных. N. Старикĕнне хăвăртрах лашине тăварчĕç, тет, старике апат лартрĕç, тет. Они поскорее распрягли старикову лошадь и поставили перед стариком кушанья, т. е. дали ему поесть. N. Чĕр апат нумай çиме юрамаçть — вар-витти ерет. Сырую пищу нельзя употреблять в большом количестве, так как она вызывает понос. Прокоп. † Çăрттан-пулă пулса шыва чăмас-мĕн, ырă çын умне апат пулас-мĕн. Лучше бы мне тогда нырнуть щукою в реку и стать кушаньем для порядочного человека. Альш. Эрех апат антарать. Вино вызывает аппетат („заставляет пищу легче спускаться в желудок“). О сохр. зд. Çапла ĕнтĕ пĕр апата тепĕр апатпа хутăштарсан пит аван пулать. Если таким образом будут смешаны различные виды пищи, то это будет очень хорошо. Синер. Выльăхсене апат панă та, пӳрте кĕрсе апат çинă. Они дали корма скоту, вошли в избу и поели. КС. Лашан апачĕ пĕтнĕ. Лошадь весь корм съела. Ib. Вăсен выльăхĕсем апатран татăк тăмаççĕ. У них всегда есть корм для скота. Шугур. Ман анне арман хуçи патĕнче апат пĕçерсе пурăнатьчĕ (scr. пурăначчĕ). Моя мать жила у хозяина мельницы в стряпухах. КС. Апат тĕлешĕнчен (или: апатран-мĕнтен) уçă çав вăл. Действительно он щедр в отношении пищи, т. е. хорошо кормит. Ib. Апатран хăрăнса пурнаççĕ. Они очень плохо питаются. Ib. Апату-япалу! Ну тебя с твоим обедом! (недовольство). || lentaculum, prandium, сепа. Также означает завтрак, обед, ужин. Сельск.-хоз. р. II. Пĕрре кăнтăрла апат тăваççĕ те, ĕç пĕтерсен вара каçхи апат тăваççĕ. Раз едят часов в 12, а другой — вечером, когда окончат работу. КС. Мĕлле эсĕр паян ирех апата ларнă? Что это вы сегодня так рано вздумали завтракать? Изамб. Т. 110°. Праçшкре апатран вара ĕçлеççĕ. В праздник после обеда (после обедни) работают. Череп. Апатпа çӳрет. Привозит завтрак (в поле). Якей. Апат çисан пырăп сан пата. Я приду к тебе после еды. Чхĕйп. Апат çиса (scr. çыса) пуçтарсан. Когда поедят и уберут со стола. КС. Уйран тĕттĕм пулнă çĕре киле тавăрнтăмăр та апата лартăмăр. Вернувшись к ночи с поля домой, мы сели ужинать. Пшкрт. Если придет посторонний человек и застанет хозяев дома за обедом, то говорит: „Аβатра! („ови обедают!“); ему отвечают: „Аβатра, кил ӓс тӓ симӓ!“ („да, иди и ты обедать с нами!“). В ответ на это пришедший говорит: „Спас’с’иβӓ, с’ирӓк, ӓп хал’ анџак с’ирэ̆м“ („спасибо, обедайте, я только что пообедал“). Охотников. Чувашин, пред принятием пищи, произносит только про себя слова: „Пĕсмĕлле, турă ан пăрах!“ Ib. „Усаживались мы за два стола: за большой — мужчины, за маленький — женщины, отдельно. Последнее обстоятельство происходило, по всей вероятности, оттого, что сноха у чуваш не садится за один стол со свекром, из уважения к нему, т. е. сноха считает себя недостойной садиться с ним вместе за один стол. Если бы другие женщины сели с мужчинами, то сноха осталась бы одна, как бы заброшенная семейством. Чтобы этого не случилось, мужчины садятся за один стол, а женщины за другой. Но в тех домах, где нет снох, мужчины и женщины ужинают и обедают всегда за одним столом“. Ib. „У чуваш есть обычай сажать за стол всякого вошедшего в избу во время обеда или ужина“. Череп. Апат тутлă пултăр! — Эс каларĕш пек пултăр! Да будет вкусен ваш обед! — Да будет так, как ты сказал! Так отвечают пришедшему, если не хотят пригласить его пообедать. КС. Апат çима вăй патар! — Тавах, апата кил! Хлеб да соль! — Милости просим. Ср. Юм. Апат тутлă пултăр! — Апат çиме кил. Хлеб да соль! — Милости просим! (с нами пообедать)! || Ortus brumalis? Юго-восток? Хорачка. Тоj токны̆ чокн’а кэ̆з’э̆н кэ̆рӳ тємэ̆р вэ̆с’мэ̆ с’э̆мэ̆рӓн удат кы̆нды̆рлаjа или аβада. При выезде свадебного поезда младший дружка пускает на юг или юго-восток стрелу с железным наконечником. || Metaph. significat fidem. В переносном смысле означает надежность (о человеке). Ст. Чек. Ку çынта апат çук (или: кĕвелĕк çук). Inconstans, levis, infirmus est. Он ненадежный человек, т. е. слабый, и может по легкомыслию забыть свои обязанности или возложенное на него поручение, пропить по легкомыслию чужую вещь, проговориться и т. п. Череп. Санра апат пулмĕ! На тебя надёжа плохая! Ср. тат. ӓбӓт, рус. обед.

апла

(апла), hoc, quo ante dictum est, modo; hoc modo, isto modo. Так (так, как было сказано; указанным образом). М. Карачево. Ачасем! мĕнле-ха эсир пĕртте тăрăшмастăр? Апла юрамасть. Как это вы, дети, совсем не стараетесь? Так не годится? (нельзя). Ст. Чек. Мана апла пурăнма юрамас, тесе каларĕç. Мне сказали, что так жить нельзя. О сохр. зд. Сыввисен те чирлĕ çынсемпе пĕрле çывăрмалла мар, апла чир ерет. Здоровые не должны спать вместе с больными, так как таким образом пристает болезнь. Ст. Чек. Вăл пирĕн пата чупса килчĕ те, кунтан та аплах (Орау. çапла) чупса тухса карĕ. Он прибежал к нам бегом, и так же быстро убежал от нас. Орау. Эс апла ан çыр, ак çапла çыраççĕ ăна. Ты так не пиши, это пишут вот как. || Nonnumquam idem significat, quod апла пулсан. Иногда встречается эллиптически, вм. апла пулсан, если так, то. Изамб. Т. 31. Кама кайнă? — Çтаппан арăмин шăллĕне. — Апла начар тĕле кайман. За кого она вышла замуж? — За младшего брата жены Степана. — Если так, то она вышла не в плохие люди („место“). Ib. 4. Апла пит хуйхăрат пуль. Ачи пит матурччĕ. В таком случае (т. е. если у него утонул приёмыш) он, я думаю, сильно горюет. Парень был очень хороший. Орау. Апла намăсне-симĕсне те пĕлмерĕ пулать-и-ха вăл хĕр? тур çырлах! Господа! неужели (значит) эта девка не знала никакого стыда? || Eadem v. significare potest assensionem. Выражает согласие со словами собеседника. Ав кайăк куратна? тесе калать, тет. — Апла, ав вăрăм хӳрелĕ. Вон видишь птицу? говорит он. — Да, вон с длинным хвостом. || Eadem adhibetur in respondendo, cum aliquis novi aliquid audiverit. Ставится в ответах, когда говорящий указывает на то, что слышит нечто для себя новое. Хып., № 10, 06. Апла иккен! Ун çинче мĕншĕн çынсем пурăнмаççĕ терĕн-ха? Вон оно что! (или: вон, оказывается, как!) Почему, говоришь ты, на ней не живут люди? [Относительно разницы между апла, капла и çапла см. „çапла.“] || Praeterea pronominis loco positum significat lalem. Также употребляется в значении местоимения такой. Сказ. и пред. 86. † Эсĕ апла хĕр иккен, эсĕ апла Сетнерпе тарнă мĕн-ха вăрмана туйна тунă çĕртенех! Ты, оказывается, вон какая („такая“)! оказывается, ты вон как („так“) убежала с Сетнером в лес от своей свадьбы! Ст. Чек. Эп апла сынна курманччĕ, паян куртăм. Я такого человека до сих пор не видал, а сегодня пришлось увидеть. О сохр. зд. Апла мунчасенче кĕнĕ чухне сывлама пит йывăр пулать. Когда моешься в таких банях, трудно бывает дышать. Орау. Апласкер-и-ха вăл? Эпĕ лайăх çын тесе. Разве он такой? А я считал его хорошим человеком.

апла-капла

(апла-к̚апла), his (variis) modis, так и этак. СТИК. Апла-капла тумасан ĕç те пулмас вара. Если не сделать то-другое (т. е. если не выполнить различных отдельных частей того или другого дела, той или другой работы), то и самое дело не будет сделано. Ст. Чек. Апла-капла нимĕн те калаçмарĕç. Ничего подобного они не говорили. Альш. Елшелĕнче апла-капла çук. В Альшееве ничего подобного нет. || Haud raro significat rem aliquam malam, incdmmodam. Нередко употребляется для означения чего-либо плохого, дурного, неприятного. Ст. Чек. Эс апла-капла туман пусан эпĕр кунта килес çукчĕ. Если бы ты не сделал этого (т. е. чего-либо плохого, неуместного), то мы не пришли бы сюда. Сред. Юм. Иксĕмĕр хушăра ку таранччин апла-капла пõлман та-ха, малалла мĕн тõр хõшать. До сих пор между нами (двоими) не было никаких неприятностей; что же касается? будущего, то это — как бог велит. Орау. Вăл хĕр çинчен апла-капла илтĕнмен. Об этой девушке ничего подобного слышно не было. ЧС. Кунтан тата апла-капла пулсан ĕмĕр ӳпкене юлăпăр, терĕм. Я сказал: „Если еще от этого (т. е. от распахивания земли, çерем, принадлежащий киремети) произойдет какая-либо неприятность (т. е. если мы навлечем на себя гнев божества), то мы будем вечно каяться. Альш. Апла-капла туйăнмас: эпир кайнă та унта... Мы были там, но ничего подобного не обнаружили („не кажется так“). Беседа чув. З. Халĕ, турра шĕкĕр (шэ̆гэ̆р), апла-капла çук та-ха. Теперь, слава богу, ничего подобного пока нет. Сред. Юм. Апла-капла çын мар õ. Он человек не кой-какой, а основательный, верный. Орау. Кунта мана апла-капла çын ăрăвĕнчи çын тесе шухăшламаççĕ. Здесь меня не считают за человека плохого происхождения. Ст. Шайм. Апла-капла çынни мар. (Я) не дурной (improbus) человек. || Апла-капла чух, in tali re, в таких случаях. Орау. Апла-капла чух лашана малтанах хытă хăвалама юрамаçть. В таких случаях лошадь нельзя гнать сразу.

аптăра

(апты̆ра, brevissima ы̆ littera, с очень коротким ы̆), a mente deseri, perturbari; quid agas, nescire; in discrimen adduci; animo concidere; in angustias adduci; obstupere, не знать, что делать; растеряться; почувствовать себя в критическом положении; оробеть; одуреть; прийти в совершенное недоумение. Тоскай. Аптăранă кăвакал кутăн чăмнă, теççĕ. Не зная, что делать, утка нырнула задом. Ст. Чек. Аптаранă амăшне тапăннă. Qui in summas angustias adductus est, matrem salit. (Prov.) Ст. Чек. Аптăранă кăвакал амăшне тапăннă. Anas masubi ad incitas redactus est (h. e. feminarum inopia), matrem salit. (Prov.). Вино-яд. Инкек-сиен е хуйхă-мĕн килсен эсĕ аптăраса ӳкместĕнччĕ. В горе и несчастии ты не терял головы. Панклеи. Тепĕр холара çичĕ çол шусăр аптăраса порнаççĕ. В другом городе (жители) семь лет страдают от отсутствия воды (или: маются без воды). Кильд. Я. Йăлтах аптăрарăмăр, нимĕн тума та çук. Мы просто потеряли голову — не знаем, что нам делать. Изамб. Т. Эпĕ укçаçăр аптăрарăм. Я испытываю крайнюю нужду в деньгах. Аөин. 1904, 99. Çав енче пит йывăр выçлăх пулнă, ку аптăра пуçланă. В этой стороне был голод, и его положение сделалось весьма тяжелым (критическим). Орау. Аптăранипе = нимĕн тума çуккипе, çуклăхпа еtc. Якей. Эп сорхори тĕлĕнче тырăсăр аптрасах çитсеччĕ; Микколай вонă пăт пач (= пачĕ) те, сӳлĕш (= сывлăш) çавăртăм вара. Около Рождества („овечьей ноги“) я, не имея хлеба, попал было в крайне затруднительное положение, но Николай дал мне 10 пудов, и я вздохнул (свободнее). Чăвйпур. 17. Вăл „мукка“ тени мĕн-ши? тесе шат аптăранă. Он никак не мог понять (точнее: был в совершенном недоумении), что означает (русское) слово „мукá“ (farina). || Cum excessivo. С исх. пад. Пурте йăлтах аптăрарĕç, анчах Г. çыннисем шывран аптăрамарĕç. Все очутились в критическом положении, только жители Г. не испытывали недостатка в воде. Якей. Валтан акнă калчасам (кал’џ̌азам) аптрамаççĕ те, каран акнисем япăх. Более ранние посевы в хорошем состоянии, но более поздние плохи. || Tentari (corripi, implicari) morbo; frangi dolore, succumbere dolori; exanimari. Также страдать от болезни; заболеть; лишиться сознания. ЧС. Ахаль пуç ыратнипе аптăраççĕ пулĕ те, ăна вара çын çилли çакăнчĕ, тесе калаççĕ пулĕ, теттĕм. Я думал, что они просто страдают от головной боли, но объясняют ее тем, что их поразил чей-либо гнев (по мнению чуваш, встреча с сердитым или злобным человеком может причинить болезнь). Вăсен асламăш час-часах пуçпа аптрать. Их бабушка (мать отца) часто страдает головною болью. Ib. Çтаппан пичче çăпанпа аптранă. Дядя Степан замучился с чирьем. Ib. Эп пĕлтĕр çăпанпа аптранăччĕ. В прошлом годе я замаялся с чирьем. ЧС. Каçпала киле таврăнтăм та, анне ĕлĕкхинчен те хытăрах аптăранă. Вечером я вернулся домой (и увидал, что) матери стало еще хуже, т. е. ее болезненное состояние ухудшилось. Шибач. Вара амăшĕ те аптăраса çитнĕ: вилес патне çитет ĕнтĕ. Потом и мать его стала совсем плоха, так что уже была почти при смерти. О сохр. зд. Кĕрсессĕн çын кӳкĕрт шăршипе (пăчланса) аптраса кайса вилет. Если человек войдет в избу, то от запаха серы лишится сознания и умрет. Календ. 06. Сĕрĕмпе аптăранă çын, человек, который угорел. Ib. Чĕрепе аптăракан çын, человек, страдающий от сердцебиения или болезни сердца. Орау. Паян Якур арăмĕ аптăранă, тет. Ывăл тăвать-и, хĕр тăвать-и ĕнт? Сегодня у жены Егора говорят, начались сильные схватки. (Не знаю) уж, сына-ли родит или дочь. || Заметим еще своеобразные обороты: аптăранă енне, реrturbato animo etc. будучи в растерянности, не зная что делать и т. п.; нимĕн тума аптранă енне, id.; нимĕн тума та аптăра, nescire, quid sit agendum, не знать, что делать; растеряться и т. п.; нимĕн калама та аптăра, nescire, quid dicas, не знать, что сказать; ниçтан тупма та аптăра, nescire, unde petas, не знать, где найти, и т. д. Истор. 78. Хăраса нимĕн тума аптăранă енне Владимирти аслă княç патне ярса çарă ыйттарнă. От страха, не зная, что делать, он послал (послов) к великому князю владимирскому просить войска. Орау. Вара аптăранă енне ун патне кайнă. Тогда, не зная, что делать, он отправился к нему. Нимĕн калама та аптăрарĕ. Не знал (был в недоумении, не мог), что сказать. ЧС. Вара эпĕ нимĕн калама та аптăраттăм. Тогда я был (точнее: бывал) не в состоянви что-либо ответить или: не знал, что сказать. Орау. Никама яма аптрарăм. Не мог найти, кого послать. СЧЧ. Çемьесем вăл ачана нимĕн тума та аптрарĕçĕ. Семейные не знали, что делать с (заболевшим) ребенком. ЧС. Мĕн тăвас ĕнтĕ? ним тума та аптăранă. Что делать? положение было безвыходное. Сред. Юм. Ашшĕпе амăшĕ хавасланнипе ним тума та аптăранă. Их родители от радости не знали, что делать, т. е. страшно обрадовались. Собран. Халăха пухсассăн (çăмартине) никама та памасăр аптрарĕ, тет, мĕшĕн тесен Йӳрĕкĕ килте пулнă. Когда он собрал народ, то не знал, кому дать яйцо, так как Юрик (тогда) был дома. № 47 Истор. 13. Салтакĕсем нимĕн çиме аптăраса çывăхри ялсене çаратма çӳре пуçланă. Солдаты, не имея, что есть, стали грабить ближние селения. || Также заметим обороты: ĕççĕр аптăраса, ad tempus fallendum, от скуки (точнее: не зная, что предпринять от безделья), ним тума аптăраса, languens (-tes) otio; otii consumendi causa; ad tempus fallendum; impatientia morae; urgente moerore, томясь от безделья; для провождения времени; в нетерпении; от тоски и т. п. Юрк. Чисти ĕççĕр (ĕçсĕр) аптăраса тăнă чухне. В часы томительного безделья. Орау. Ним тума аптраса тухса суллантăм вара ăрам тăрăх. Не зная, что делать (или: не зная, как убить время, или: не зная, чем заглушить тоску), я вышел и поплелся по улице. N. Вара пит аптăраса туя каймах пухăнаççĕ каяллах каччă патне. Тогда, горя нетерпением, они снова собираются у жениха, чтобы уже отправиться за невестой.

ара çит

(ара с̚’ит’, с’ит ), sive ар пул, puberem fieri, прийти в совершенный возраст (когда мужчина может жениться; о мужч.). КС., Череп., Тоганаш. Ара çитнĕ çын. Человек, пришедший в соверш. возраст. Ст. Чек. Арçын ача вун-çичче, вун-саккăралла çитсессĕн ара çитĕнет. Юноша, достигший 17 — 18 л., становится взрослым. Çĕн-Кипек. Ара çитрĕн, авлантăн — ватă çын ĕретне кĕр. Пришел в совершенный возраст, женился — держи себя как подобает пожилому человеку. Ib. † Яштин-ваштин (jашт’ин’-ваштин’) ӳсрĕмĕр, ара çитсе пер(ĕ)нтĕмĕр, патша ывăл, пултăмăр. Мы выросли стройными юношами, достигли совершенного возраста и стали царскими детьми. (Солд. п.).

арлă-арăмлă

(арлы̆-ары̆млы̆), vir et uxor, муж и жена, муж с женою. Изамб. Т. 40. Вĕсем сăра ĕçсе (с попойки) тавăрăннă чухне арлă-арăмлă çул çинче вилнĕ. Альш. Çапла вара кĕсем иккĕш арлă-арăмлă пулаççĕ. Таким образом они стали супругами, т. е. вступили в брак, образовали супружескую пару. Юркин. Арлă-арăмлă иккĕн калаçса лараççĕ. Сидят вдвоем, муж с женою, и разговаривают. || Coniugaliter, connubialiter. Иногда употребляется и в виде наречия: в брачном состоянии. Изамб. 25. Пĕр ялта Микуç ятлă çын арлă-арăмлă пурăннă, тет. В одной деревне жил, говорят, один женатый человек, по имени Мигусь, т. е. Николай (точнее: жил вбрачном состоянии). Ст. Чек. Вĕсем икĕшĕ те арлă-арăмлă пулнă. Они оба были женаты.

арлă-арăмлă çын

(с̚’ын), vir et uxor, супружеская пара, чета, Собран. Арлă-арăмлă çыннăн пĕр çăвара сурса пурăнас пулат. Муж и жена должны плевать в один рот, т. е. жить согласно. (Послов.). N. Ĕлĕк пĕр вăхăтра пĕр ялта арлă-арăмлă çын пурăннă; вĕсем пит пуян çынсем пулман, мĕскĕн çынсем пулнă вĕсем. В прежнее время в одной деревне жила супружеская чета. Эти люди не были богаты, они были бедняки. БАБ Ĕлĕк арлă-арăмлă пĕр çын пурăннă, тет; вăсенĕн пĕр ывăл пулнă, тет. В прежнее время жила одна супружеская чета, у которой был один сын.

арлă-йышлă

(jышлы̆), quae virum et liberos habet, имеющая мужа и детей. Ст. Чек. Туя каймалла пусассăн та, хăнана (каймалла пусассăн та): „Арсăр арăм хурланат, арлă-йышлă хурланмас“, теççĕ. Когда приходится ехать на свадьбу или же в гости, то говорят: „Горюет только безмужняя, а семейная не горюет“ Ib. Арлă-йышлă çын = упăшкалă-арăмлă. i. е. coniuges, муж с женой — (по мн. Угандеева = семейство).

ар-çури

ар-çори, ар-çурри, ар-çӳри (арз’удиы, арз’оϱиы, арз’уϱϱиы, арз’ӳри). i. e. quasi vir? Cf. ама çурри. Ita appellator daemonum silvestrium genus, capite permagno, oculis vero minutissimis, ut qui grani millii magnitudinem non excedant, qui viatores per silvosa loca iter facientes insectari creduntur identidem ciamantes, ut denticulos suos sibi comedendos praebeant; quos consecuti titillando interimere, dentesque eorum evulsos avidissime devorare dicuntur. Ex hominibus sepulcro carentibus fieri atque in varias formas transfigurari posse putantur. Ignem, aquam, salem, canem reformidare dicuntur. Quibusdam locis quasi in deorum numero habentur, sacrificiisque modicis honorantur. De his narrantur fabulae permultae, quas omnes hoc quidem loco recensere a proposito nostro alienum est. Alii (хиртисем) feminam esse volunt mammosam, inusitata magnitudine, quae ostendens genitalia cum risu impudentissimo viatores ad se vocare soleat; alii, omissa impudentia, pueros ab ea duos dorso portari dicunt, qui mammas eius ad tergum reiectas sugant. V. Paasonen H. Csuvas Szójegyzе́k, 51., Mе́szaros Gyula, A csuvas ӧsvallás emlе́kei, 51, 52 || Название лесного духа. Рекеев. У чуваш есть предание, что в старину в лесах жили арçурри — род обезьян, которые старались встретиться в лесу с человеком. Они очень любили полакомиться человеческими зубами, для чего щекотали человека, вырывали у него все зубы и глотали (их?). Арçурри отыскивал человека ло голосу, обманно отвечая на крик человека. Арçурри очень боялся рек, ключей и вообще воды. Приближаясь к человеку, он спрашивал: „Шыв вирелле каятна, шыв юхалла каят-на?“ (ты идешь против течения или по течению?). На что догадливые чуваши отвечали: „Юхалла, юхалла (по течению), чем и спасались от арçурри. Дело в том, что говорить: „шыв вирелле“ (против течения) нельзя было, потому что арçурри живо обежит исток или начало ключа или речёнки и живо явится к человеку; а если ответить ему: „шыв юхалла“, то он знает, что устье реки обойти невозможно, и оставляет человека в покое.“ || Говорят, что в прежнее время был обычай уводить в лес и умерщвлять больных, старых и увечных; души их, бродившие с криком по лесу, назывались ар-çури. || Якей. „Арçури — души убитых и не получивших напутствия (кĕл тутармасăр çапса пăрахнă çынсен чонĕсем). Шорк. Ар-çори — дух, обитающий в лесу; его можно видеть в разных видах. Он очень громко кричит, и если человек заплутается в лесу, то ар-çори откликается на его крик, сам зовет (его) и таким ооразом завлекает в самую глубь леса; иногда же сам гонится за человеком, зовет его по имени и хохочет. Избавиться от него можно крестом, вырезанным из земли. Ст. Чек. Арçури принимает разные формы, знает имя человека, щекочет его, и человек умирает. Нюш-к. Хĕр ача тăвса вăрмана кайса пăрахса витмесĕр хăварсан ултав ачи арçури пулать. Если девушка родит ребенка и бросит его в лесу, не прикрывши (землею?) то пригулыш обращается в арçури. V. Магн. 194. Ib. Çын шăмми те тăпра айне кĕмесен арçури пулать. Также если кости человека не будут зарыты в землю, то они обращаются в арçури. Ib. Арçури шăмă хышлакан кайăкран тарса çӳрет. Арçури убегает от зверя, который гложет кости. С. Хочашево. Арçорри тона-шăннинчен полать. Арçорри происходит из берцовой кости. Собран. Арçури вăл качча кайман хĕртен çуралнă, тет. Ăна çав хĕр çуратсанах сĕм вăрмана кайса пăрахнă, тет. Вăл вара ӳсе-ӳсе питĕ пысăк çын пулса виçĕ юман тăррине улăхса ларнă, тет. Унăн сăнĕ тĕм-хура, çӳçĕ вăрăм, тăват куçлă, тет; куçĕсем иккĕшĕ малта, иккĕшĕ хыçалта, тет. Виçĕ алăллă, виçĕ ураллă, тет. Çав ар-çури вăрманта хăй патĕнчен çын иртсе каякана çынăн ячĕпех кăшкăрат, тет; çынни те ăна хирĕç кăшкăрсан ун патне вăрмана шатăртаттарса пырат, тет те, тытса çисе ярат, тет. Говорят, что арçури родился от (незамужней) девушки. Мать, родив его, тотчас же отнесла новорожденного в дремучий лес и там его забросила. После этого он стал рости, и наконец обратился в огромного человека и засел на вершинах трех дубов. У ар-çури совсем черное лицо, длинные волосы и четыре глаза: два спереди и два сзади. У него три руки и три ноги. Человека, который проходит лесом мимо него, он кличет по имени, и если тот откликнется на зов, то арçури подбегает к нему, поднимая треск по лесу, схватывает его и съедает. Чуратч. Ц. Арçӳри вăрманта пурăнать. Вăл хĕр ачасем арçын-ачасемпе вылясассăн пулнă ачаран пулать. Хĕр ача çуратсан, çынсенчен намăс тесе, час-часах ачине вĕлерсе, çынсем сисеччен, пĕр-пĕр çырмана пăрахаççĕ. Хыпаланса вĕсем ачи çине пĕр тăпра пĕрчи те пăрахмаççĕ. Çавăнпа вара: тăпра сапманшăн, кĕлтумасăр вилнĕшĕн, тата хăй ачине хăй вĕлернĕшĕн, çав ача вăрмана кайса арçӳри пулат. Хăйне пăрахнă кун çав арçӳри кăçкăрса çӳрет, тет. Ар-çӳри живет в лесу. В арçӳри обращается ребенок, который родится в том случае, если девушки играют с юношами. Когда девушка родит, то, из стыда перед другими, часто убивает ребенка и бросает его тайком куда-нибудь в овраг. Второпях девушки (оставляют ребенка), не бросив на него ни одной порошинки земли: Поэтому ребенок, так как его не посыпали землею и не отпели, и так как мать убила свое родное дитя, уходит в лес и обращается в ар-çӳри. Говорят, что в тот день, в который его бросили, ар-çӳри ходит и кричит. СТИК. Чăвашсем каланă тăрăх (руссицизм) арçурри çынна питĕ кăтăклат: хăй ахăлтатат, хăй кăтăклат. Арçуррие вĕлерсен ун пĕр тумлам юнĕнчен тата арçурри пулса тăрат. Арçурри вăрманта пурăнат. Пĕрре пĕр çын арçуррие каçпа уйăх çутипе вăрман тăрринче çăпата туса ларнине курнă. Ун аллинче пĕр турат, тет, шĕшлĕ вырăнне. По словам чуваш, арçурри щекочет людей: сам хохочет, а сам щекочет. Если убить арçурри, то из каждой капли его крови нарождается новый. Арçурри живет в лесу. Однажды один человек видел вечером, при свете месяца, как арçурри сидел на дереве и плел лапти. В руке у него был, вместо кочедыка, сучек. Собран. Тата пысăк вăрмансенче ар-çурри пур, теççĕ. Вăл тĕклĕ, тет. Унăн пуçĕ пысăк, теççĕ, куçĕ вир пĕрчи пек кăна, теççĕ. Вăл çынна курсан: „Катьтя пар!“ тесе чупат, теççĕ. Вăл вăрманпа тан, тет. Еще говорят, что в больших лесах есть арçурри. Он покрыт шерстью. Голова у него большая, а глаза лишь с просяное зернышко. Говорят, что если он завидит человека, то бежит к нему и кричит: „Дай мне твои зубки!“ По своему росту он, будто бы, ровен с лесом. Арçури вăл вăрманта пурăнать тата вахăчĕ-вăхăчĕпе вăл лупашкара пурăнать. Вăл этем е пĕччен çĕрте пит аптăратать, вăл йытăран пит хăрать. Ăна йытăпа хăвалаттарсан вăл çине (i. е. çынне?) пит йăлăнса чарма хушать. Арçури живёт в лесу, а иногда и в овраге. Он очень одолевает человека, когда последний один, но очень боится собаки. Если станешь травить его собакой, то он начинает умолять человека, чтобы тот отозвал (унял) собаку назад. Якей. Ар-çури вăл хĕсепсĕр вилнĕ çынсенчен полать; вăсам вăрманта порнаççĕ. Вăрманăн тăват кĕтессинчен тăваттăн тохса кăçкăрса пĕр çĕре похăнаççĕ. Вăсам „онта кама, хăçан, хăш вырăнта хăратмаллине шотлаççĕ. Арçури çынна вĕлермест, анчах хытă хăратать. Люди, умершие неестественною (чувашин перевел: „ненормальною“) смертью обращаются в арçури; они живут в лесу. Четверо их выходят из чеырех углов леса и с криком сходятся на одном месте. Там они совещаются о том, кого, когда и в каком месте пугать. Арçури не убивает человека, а только очень пугает. Шерче-к. Арчури (ita tribus locis scr.) вăл питĕ хăратакан япала. Вăл усал сывлăш. Вăл сарăмсăр вăрманта пачăшка умăнче çылăхине каçарттармасăр, турă юнне сыпмасăр вилнĕ çынтан пулать, теççĕ. Тата калаççĕ: мĕлле майпа вилнĕ, çавăн пек курăнса хăратать, теççĕ: хĕлле сивĕпе шăнса вилнисем çулла та кĕрĕкпе... (hic non lrgitur) çунапа çӳреççĕ, теççĕ; йăвăç айне пулса вилни пĕрех-маях кăçкăрать, теççĕ; йăвăç каснă чух йăвăç çинчен ӳксе вилни йăвăçсене касса, çĕмĕрсе çӳрет теççĕ. Тата хăш-хăшĕ иртсе пыракан çын ятне каласа хыçран чупать, теççĕ. Ар-çури очень пугает людей. Он — злой дух. Говорят, что он происходит из человека, неожиданно погибшего в лесу, без покаяния и причащения. Говорят еще, что он появляется и пугает людей в том самом виде, в каком погиб: те, которые замерзли зимою, ездят и летом в шубе... и на санях; тот, кого задавило деревом, все время кричит; тот, кто, во время рубки, упал с дерева и разбился на смерть, рубит и ломает деревья. Некоторые бегут за прохожими и кличут их по имени. Ib. Çавăн пек виçĕ-тăватă хут тăварса ячĕ ман лашана арчури. Вара эпĕ шукăшласа илтĕм те ĕлĕкхи аслаттесен сăмахисене, кӳлтĕм лашана сулахая, вара киле тул çутăлнă çĕре лăп çитрĕм. Таким образом ар-çури распрягал у меня лошадь раза четыре. Тогда я вспомнил старинные дедовские рассказы, запряг лошадь на левую сторону, и к рассвету доехал до дома. ЩС. Хĕрсем, арăмсем хăйсен ачисене вĕлерсе упашкана пăрахсассăн вăсем ар çӳри пулаççĕ, тет. Если женщина или девушка убьет своего ребенка и забросит его в овраг, то он обращается в ар-çӳри. Собран. 195°. Ар-çури вăрманта пурăнать, теççĕ. Вăл арçури хĕр ача çуратса пăрахнăстерĕнчен (i. q. пăрахнăскерĕнчен) пулать, теççĕ. Вăрманта арçури кăчкăрнипе илтсессĕн хирĕç кăчкăрма юрамаçть: хирĕç кăчкăрсассăн килсе çисе ярать. Кăчкăрсассăн та тăват-пиллĕк хуччен кăчкăрас пулать, вара ар-çури: „Этем ывăлĕ-хĕрĕ мăшкăлать“, тесе пымаçть, теççĕ. Ар-çури живет в лесу. Говорят, что в ар-çури превращается ребенок, рожденный и брошенный девушкою. Если услышишь в лесу крик ар-çури, то на него нельзя откликаться, иначе он подойдет и съест. Если же откликнешься, то надо сделать это четыре или пять раз; тогда ар-çури скажет: „Это люди передразнивают меня“, и не подойдет. Собран. З77. Ар-çурие шыва май тесен пырат, тет, шыва хирĕç, тесен тарат, тет. Говорят, что если ответишь арçури: „По течению“, то он подойдет, а если скажешь: „Против течения“, то он убежит. (Это неверно, см. выше). Ямбулат. Вăл тата йытăран, вут-кăвартан, тăвартан питĕ хăрать, теççĕ. Говорят, что он (ар-çури) очень боится собак, огня и соли. Перв. Тувси. Арçури кӳлнĕ лашана тăварса ярать, теççĕ. Говорят, что ар-çури распрягает у проезжего запряженную лошадь. Ib. Чăвашсем: ар-çури çыпăçсан çăкăр татăки ун енелле утас (= ывăтас) пулать, теççĕ. Чуваши говорят, что если привяжется (на дороге) ар-çури, то надо бросить в него („в его сторону“) куском хлеба. N. Тăпра çын çине лекмесен ар-çури (scr. ара çури) полать. Если на умершего не попадет земли, он обращается в ар-çури. Сред. Юм. Ар-çӳрин тõмтир пõлать, тет; çав тõмтире тõпса тăхăнсан çынна никам та кõраймас, тет, õ вара таçта япала кĕрсе илме те пõлтарать, тет, пĕр пус õкçа тӳлемесĕрех. Çавăн пик пĕр çын вăт чăртнă (i. q. чĕртнĕ), тет те, çывăрма выртнă, тет. Хăй выртнă чõхне пĕр ар-çӳри пычĕ, тет, ăшăнма, тõмтирне астумасăр хăварнă, тет. Кõ çын çав тõмтире тăхăнса темле макаçăнсĕнчен кĕрсе тавар илсе тõхса тем пик пуйса кайнă, тет. Тулккĕ (тул’к’к’э̆) хывса пăрахма йорамас, тет, õ тõмтире. Çав çын пĕре хõларан таврăннă чõхне пит ăшă пõлса õрапа çине хывса хõнă, тет те, çавра çил пычĕ, тет, вĕçтерсе те, ар-çӳри тõмтирне вĕçтерерчĕ кайрĕ, тет. Çавăнтан вара ĕнтĕ халь никам та топаймас, тет, çав тõмтире. Говорят, что ар-çӳри носит одежду, и если кто-нибудь найдет ее и наденет на себя, то сделается для всех невидимым и тогда может всюду входить и брать товар, не заплатив за него ни копейки. Рассказывают, что однажды один человек разложил костер и лег спать. Пока он спал, к огню подошел погреться ар-çӳри, и ушел, позабыв у костра свою одежду. После этого тот человек заходил в самые лучшие магазины, забирал там товары и страшно разботател. Только, говорят, эту одежду снимать нельзя. Однажды, когда этот человек возвращался из города, было очень жарко, и он снял с себя одежду, оставленную ему арçӳри и положил на телегу. Вдруг поднялся вихрь и унес одежду. С тех пор, говорят, никто не может ее найти. Ib. Ар-çӳри çапăннă. Ар-çӳри çапăнса çынна чирлеттерет, тет. Леший натолкнулся. Говорят, что если на человека натолкнется леший, то человек захворает. V. Магн. 247, 112. С. Богатыр., Ядр. Пошăт каснă чох çак çынсен çывăхĕнчех ар-çори кăшкăрма поçларĕ, тет. Кăшкăрать, тет, хăй этем пек, анчах темиçе тĕслĕ саспа та, тет. Когда они рубили лыки, совсем близко от них стал кричать ар-çори. Он, будто бы, кричит по-человечьи, но на разные голоса. Ib. Пĕрре пĕр çын Шопашкара сотăпа кайнă, тет. Пер вăрмана çитсен каç полчĕ, тет. Пĕр çырма патне çитсен лаша омĕнче арçори шори! кăшкăрса ячĕ, тет те, лаша топах тăчĕ, тет, нимскер тусан та каймасть, тет, малалла. „Чим-ха, эпĕ илтнĕччĕ мĕн тумаллине“, тесе каларĕ, тет, çын. Вара йоман патак касрĕ, тет те, ăна çорса çурăкне савăл çапса лартрĕ, тет. Вара арçори: „Ай-ай, ай-ай!“ тесе кăшкăрма поçларĕ, тет. Унтан вара çын савăлне кăларчĕ, тет те, арçори тарчĕ, тет. Как-то раз один человек поехал в Чебоксары продавать хлеб. Доехал он до леса, и наступил вечер. На краю одного оврага вдруг впереди лошади раздался пронзительный крик арçори. Лошадь остановилась, как вкопанная, и ни за что не хотела итти вперед. „Постой-ка!“ сказал человек: „я слышал, что тут надо сделать!“ Он вырубил дубовую палку, расщепнул ее (с конца) и забил в расщеп клин. Как только он это сделал, арçори закричал: „Ай-ай! ай-ай!“ Тогда человек вынул клин, и арçури обратился в бегство. Панклеи. Ар-çури вăл вăрманта çапса пăрахнă çынсанчен полать, тет. Говорят что в „арçури“ обращаются люди, убитые в лесу. Хорачк. Арз’уϱи вы̆л п̚олны̆ без время (siс!) вилнэ̆ с̚ын. Арз’уϱиы полза. С’олда лы̆кра хы̆н’џа вилнэ̆ ҕон т̚оҕат. Арçури — человек, умерший безвременно (т. е. неестеств. смертью). Он обратился в арçури. Ежегодно, в день своей смерти, он показывается (на свет божий). — У М. Ваçильева ар-çури указывается в числе божеств 7-го разряда. || Convicium est in puellam non satis verecundam. Переносно „ар-çури“ означает женщину, похожую в своем поведении на мужчину, нескромную. Череп. Ку хĕр чисти ар-çурри! Эта девка большая безобразница! (ведет себя без скромности, свойственной ее полу). СТИК. Ахтар! арçурри-ĕçке çав! Ах, какая безобразница! || Сред. Юм. Ар-çӳри пик çõхрать. Кричит как „арçӳри“. Так говорят о том, кто очень кричит (пит çõхракан çынна калаççĕ). Абыз. Ар-çури пек сиккелесе çӳрет. Прыгает, как ар-çури (говорят об отчаянном. Çĕн-Кипек. „Вăл (хĕр-ача) арçури пек (арçын ача пек), тĕр тума та пĕлмеçть.“ Она (девушка), как ар-çури (как парень), и вышивать-то не умет. Некоторые говорят, что ар-çури — женщина, высокая, с большими грудями, с волосами до земли. Cf. Paasonen, Csuvas Szójegyzе́k, 5. Ст. Чек. Пăхрăм çул çине. Темĕскер çӳлĕ те хулăн çул çинче тăрат. Хĕр-арăм евĕрлĕ, пĕвĕ ман икĕ пӳ чухлĕ, хыçĕпе ман енелле тăрат, çӳçĕ ура тупанĕ таранчченех. Эпĕ вăл тăнă тĕле çитесси пĕр вунă хăлаçа яхăн юлса чарăнтăм. Мана хай япала ятпа чĕне пуçларĕ. Сасси хăйин ман салтакра вилнĕ юлташ сасси пек. Эпĕ чĕнмерĕм. Виçĕ хуччен чĕнчĕ. Унтан ман еннелле çаврăнчĕ те, ман патмалла ута пуçларĕ. Чĕччисем пăтавкка пек. Эпĕ турра асăнтăм та, виçĕ хут сăх-сăхрăм та яра патăм патакпа. Вăрман шăттăр-шаттăр, шăттăр-паттăр тăват; йывăçсем ӳксе пыраççĕ. Хай япала йывăçсене хирсе вăрман ăшне кĕрсе карĕ. Нумайччен шăттăр-шаттăр, шăттар-паттăр туни илтĕнчĕ. Эпĕ турра сăх-сăхрам та, виçĕ çухрăм вăрмантан тухачченех чупрăм. Хам курнинчен хам тĕлĕнетĕп. Çав арçури мар-им ĕнтĕ? Я посмотрел на дорогу. На дороге стояло что-то высокое и толстое. [Это существо] было похоже на женщину; ростом оно было выше меня вдвое; оно стояло ко мне спиною, и его волосы доходили до пят („до подошв“). Когда между мною и им оставалось около десяти сажен, я остановился. Существо стало звать меня по имени. Голос его был похож на голос моего товарища, умершего в солдатах. Я молчал. Оно назвало меня трижды. Потом (женщина) обернулась ко мне (лицом) и пошла ко мне. Груди у нее с пуловку (малёнку). Я помянул имя божие, перекрестился трижды, да как швырну палкой. Лес затрещал, деревья стали ломаться и падать. Существо скрылось в лесу, ломая (на пути) деревья. Долго слышен был треск по лесу. Я перекрестился и пустился бежать. Бежал я З версты, до тех пор, пока не выбежал из леса. Я и сам дивлюсь тому, что мне (пришлось) увидеть. Неужели это не ар-çури? Ib. Пĕр çын вăрмана лашине кайса янă, тет. Вăрманта çиме пит аван пулнă, тет. Çын килелле кайсанах вăрмантан арçури тухнă, тет те, лашана утланса кустарса çӳренĕ, тет. Лаша каçхине хап-хура шыва ӳксе тавăрăннă, тет. Хырăмĕ çатан (или: кĕççĕ) пек пĕрĕннĕ, тет. Çын тепĕр кунта çавăнтах кайса янă, тет, анчах хăй вăрман (йывăç) айне выртса лапшне куçласа тăнă, тет. Пычĕ, тет, лаша патне арçури. Утланчĕ, тет те, лаша çине, ну кустарса çӳрет, тет. Çын лашине вăрмана хăварса киле тавăрăнчĕ, тет те, ват çынсене каласа пачĕ, тет. Ват çынсем ăна лашин утланакан вырăнне сăмалапа сĕрсе яма шухăш пачĕç, тет. Тепĕр кун çын лашин утланакан çĕрне сăмалапа сĕрсе ярат. Арçури малтанхи пекех лаша çине утланчĕ, тет те, кустарса çӳрерĕ, тет. Каç пулсан арçури лаша çинчен анма пикенчĕ, тет, анчах кучĕ çыпăçса кайнă, тет. Лаша килелле ута пуçларĕ, тет. Хире тухрĕç, тет. Арçури çул тăрăх: „Хире тухсан хир кулли, яла кĕрсен ял кулли!“ тесе макăрат, тет. Арçури макăрнине итлеме пĕтĕм ял пухăнчĕ, тет. Лаша хуçи, лаши карташне кĕрсен, арçурие лаша çурăмĕ çинчен антарчĕ, тет те, хӳринчен тытса тикĕтленĕ пушăпа кутĕнчен: „Ан утлан! ан утлан ӳлĕмрен лаша çине!“ тесе каласа, çаптарчĕ, тет. Арçури çавăнтан вара лаша çине утлану пулмарĕ, тет. Один человек пустил в лес лошадь. Корм в лесу был хороший. Как только человек ушел домой, из леса вышла арçури, села на лошадь и пустилась на ней скакать. Вечером лошадь пришла домой вес в поту. Брюхо у нее до того сморщилось, что стало похоже на плетенку (или: на войлок). На другой день человек пустил лошадь туда же, но только сам лег под деревом и смотрел за лошадью. Пришла к лошади арçури, села на нее верхом, и ну скакать. Человек оставил лошадь в лесу, воротился домой и рассказал (о случившемся) старикам. Старики научили его намазать то место у лошади, где садятся верхом, смолою. На другой день он так и сделал. Арçури попрежнему села верхом на лошадь и пустилась скакать. Когда наступил вечер, арçури стала слезать с лошада, [но не могла], потому что задница пристала к лошади. Лошадь пошла домой. Выехали в поле. Арçури едет и плачет: „В поле выехала — посмешище полю, в деревню въеду — посмешище деревне!“ Вьехали в деревню. Арçури и здесь плачет и приговаривает: „В поле выехала посмешище полю, в деревню въехала посмешище деревне!“ Вся деревня собралась послушать, как плачет арçури. Когда лошадь вошла во двор, хозяин ее стащил арçури с лошади, схватил за хвост, взял намазанный дегтем кнут и давай пороть! Сам порет, а сам приговаривает: „Вперед не езди верхом! Вперед не езди верхом!“ С этой поры ар-çури перестала садиться верхом на лошадей. Ст. Чек. Арçурри чĕччисем мишук пек вăрăм, тет, çӳçĕ ура тупанĕнченех, тет. Чупса кайнă чухне ланк, ланк, ланк, ланк (scr. ланк, ланк, ланк, ланк) туса пырат, тет. Йăт-качăкаран, пушăран арçурри вăл хăрат, тет; пĕрре хĕнесе е касса тумлаттарнă тумлам юнĕнчен темĕн чухлĕ пулать, тет. Ята пĕлет. Шыва хирĕç çын патне пымас, шыва май пусан (= пулсан) час çитет. Çынна тытсан кăтăкласа вĕлерет те, шăлĕ малтине (Iеgе: малти шăлĕсене) кăларса илет. — Шыва хирĕç-и, шыва май-и? — Шыва хирĕç, шыва хирĕç! Груди у ар-çурри длинные, как мешки, а волосы до подошв. Когда она бежит, то груди так и болтаются. Ар-çурри боитоя собак и кнута; если ее прибить или порезать, так чтобы капнула капля крови, то, говорят, из одной капли сделается несметное множество (ар çурри). Она знает имя (человека). Она не подходит к человеку против течения, а если случится по течению, то настигает его очень скоро. Поймав человека, она щекочет его до тех пор, пока тот не умрет, и вынимает у него передние зубы. [Арçурри спрашивает:] „Против воды или по воде?“ [Человек должен отвечать:] “Против воды, против воды!“ Ib. Каттине пар! Дай зубки! [говорит ар-çурри]. Ib. Çăмкка! йăтту пур-и? пушу пур-и? — Пур, пур! Кил-ха кунта, ак парса ярап! Семён! есть у тебя собака и кнуг? — Есть, есть! Иде-ка сюда, я вот тебе дам!

ара

(ара). Coniunctio adversativa: at. Союз, выражаюший возражение, полное несогласие говорящего с тем, что ему пришлось услышать от своего собеседника, а также несоответствие наблюдаемого явления с тем, чего ожидали или хотели, или с тем, что должно было быть, или же с теми воззрениями, какие имел на тот или иной предмет говорящий. Нередко „ара“ начинает собою предложение, в котором высказывается указание ни некоторую как бы неуместность вопроса, заданного собеседником, причем самое дело выставляется настолько простым, что как бы не нуждается в разъяснениях; или же ставится в начале слов, которыми указывают на неуместность поступка или заявления, а также на отсутствие для него разумных оснований. Иногда союз „ара“ сообщает речи оттенок удивления, недоумения и вообще делает речь более оживленною. Букв., 1908, 19. Акка! ĕне пăрулама выртнă, кĕвелĕк парса яр-ха мана, тесе ыйтать, тет. — Ара, те пăрулама выртна халĕ вăл, те ахал, выртнă. Сестрица! (так обращается чувашка к женщине старше себя возрастом, если они обе выросли в одной деревне) у меня хочет телиться корова, дай-ка мне немножко закваски [сметаны (йӳç хăйма) или турăх, чтобы заквасить молоко]. — А неизвество еще, хочет ли она телиться, или просто так легла. В. Олг. Воç кĕпе çапат ара; кĕпе çумалла-и паян?! Да (ды̆) вон она белье колотит; разве сегодня моют („следует мыть“) белье?! N. Ара ăна çĕртен илнĕ, çĕре пытарса пăхам-ха. Да (что же я раздумываю-то) ведь это взято от земли, попробую-ка я зарыть его в землю Reguly, 521. Вăл исе кайни (i. е. кайнă-и) ара, эс она ятлатăн? Вăл исе кайман. Да разве это он взял? Зачем ты бранишь его? Он не брал („не уносил“). Ib. 524. Ара мен полĕ онта кайнăшăн? А что будет, если туда сходить? („за хождение туда“), т. е. не будет никакого наказания. Ib. 524. Ара айта кайăпăр, мĕн полĕ. Ну так что же? Идём, что будет. Ib. 522. Ара ма тавăрнтăн? Что же это ты вернулся? (или: зачем же ты вернулся?). В. Олг. Ара, кона хопма та астуман эпĕ! Смотри-ка (или: представьте), я даже забыла („не припомнила“) ее затворить! КС. Ара, эпех каларăм пать-и-ха (= пулать-и-ха)? Неужели действительно я сказал (это)? [букв.: „А что („и-ха“), неужели („ара“) выходит так, что („пать“) действительно („ех“) я сказал?“] (недоумение). Ib. Кам арă апла сăтăр турĕ пулать-ха ăна? Кому же это нужно было повредить его („кто же это, выходит, так повредил его?“) (недоумение). Ib. Ара çаннуна чĕртĕн тем! Да (ды̆) ты, я вижу, разорвал себе рукав! (неожиданность). В. Олг. Ста ара мĕнĕ, сăкманĕ? Где же это тот, как бишь его, кафтан-то? (сказал человек, ища кафтан и не находя его). Тоганаш. Эс мĕскерле çын ара? Что ты за человек? (т. е. странный чел.). Ходар. Ара эсĕ мĕскерле çын?! Мĕн хăтлантăн капла? Что ты за человек?! Зачем ты это сделал? Подгорное Ц. Ара, Иван, ма каласа (калаза) итлеместĕн-ха эсĕ? Что же это ты, Иван, не слушаешься? Микуш. Вара пĕри астуса каларĕ, тет: „Ара пирĕн чĕреп юлнă вĕт; атьăр-хă, ăна кайса чĕнер.“ Тогда один из них вспомнил и сказал: Да ведь у нас (еще) остался еж; идемте-ка, призовемте его.“ — Череп. Эпĕ ăна чĕннĕччĕ-çке ара! Да ведь я его звал (и мне непонятно, почему он не пришел). КС. Кĕнекене шырарăм-шырарăм, тупаймарăм. — Çантах пулĕ ара, шыраса пăх-ха татах. Я искал, искал книгу, и не нашел. — Да (ды̆) она, чай, тут же; поищи-ка еще. Ib. Ма чармарăн эсĕ ăна? — Ара асăрхаймарăм-çке эп ăна! Почему ты его не остановил? — Да ведь я его не заметил! Ib. Ара хăçан каларăм эп сана: „Ан кай“, тесе? Когда же [или: да (ды̆) когда же] я говорил тебе, чтобы ты не ходил? Ib. Эс мĕшĕн ăна вун-çичĕ пус анчах патăн? — Ара хамăн пулмарĕ-çке манăн! Почему ты дал ему только 5 коп. (17 коп. на ассигн.)? — Да (ды̆) у меня у самого не случилось (денег)! Ib. Çтан ара ăна асăрхаса çитеретĕн! Да (ды̆) где все эта заметишь! Ib. Паян хăнасам пурте килчĕç, кĕрӳсем килмерĕç; хытă каланăччĕ-çке-ха ара вăсене! Нынче все гости приехали, а зять (с женою) не приехал; а ведь, смотри, я им крепко наказывал (чтобы приезжали). Ib. Кунта-ç ара кăсам! Да (ды̆) вот где они! Ib.? Вăсем вырсарни-кон та ĕçлеççĕ тем ара! Да (ды̆) они, оказывается, и по воскресеньям работают! Ib. Санăн укçу-тенкӳ пур, тытăн сут тума. — Çапла та ара, тытăнма хăрап çав! у тебя деньги есть, примись торговать. — Да (ды̆) это так, но дело в том, что я боюсь приняться (за торговлю). Ib. Ухмах та ара апла тăвас çук. Да (ды̆) так (т. е. этого) и дурак не сделает! Ib. Ма суятăн? пурччĕ-ç ара! Да (ды̆) ведь было ([араб сăмахĕ]), что ты врешь, (что не было)? Ib. Ара, манах айăпа кăларатăр тем! Да (ды̆) вы, кажется, действительно меня обвиняете! (или: да вы как же это, неужели меня обвиняете?). Ib. Эпĕ урăх çĕре кайнă пулĕ, тесе; кунтах тем ара. Я думал, что он ушел (куда-нибудь) в другое место, а он, оказывается, здесь же. Ib. Эп: халăх саланнă пулĕ, тесе; саланман тем ара. Я думал, что народ уже разошелся, а он, оказывается, еще не разошелся (удивление). Унтан çиме тесе, (ашне) илнĕ, тет те, шăмми анчах, тет. „Ара ку тĕлĕкре çинипеле те пĕтет-ĕçке“, тесе тĕлĕнчĕç, тет, вара вырăспала тутар. Потом они взяли мясо, чтобы поесть его, но от него остались только кости. Русский и татарин удивились и сказали: „Представьте, оно исчезает даже и оттого, если его едят во сне!“ N. Ку ларчĕ, тет те, каларĕ, тет: „Часрах уçăр хапхана!“ тесе каларĕ, тет. Пичĕшĕсем калаççĕ, тет: „Ара, ухмах, лашасăр çуна каять-и?“ тесе калаççĕ, тет. Он сел (в незапряженные сани) и сказал: „Отворите поскорее ворота!“ Его старшие братья говорят ему: „Что ты, дурак! разве сани поедут одни, без лошадей? Микуш. Çапла пĕр çуртра çĕрле ĕçлесе ларнă, тет, пĕр карчăк анчах çывăрать, тет. Ларсан-ларсан ку карчăк тапратрĕ, тет, мĕкĕрме. Пурте шартах сикрĕç, тет. Нумай та мĕкĕрмерĕ, тет, вăранчĕ, тет. — „Ара мĕп пулчĕ сана!“ тесе ыйтрĕç, тет ларакансем. Однажды таким образом в одном доме сидели ночью и работали; спала только одна старуха. Сидели, они сидели, вдруг старуха принялась мычать. Все вскочили в страхе. Старуха мычала недолго, и проснулась. Сидевшие в избе спросили ее: „Что ты, что с тобою сделалось?“ Ашшĕ каларĕ тет: „Ара, ачам, кăна кама çиме илсе килтĕн эсĕ? ара ку пĕтĕмпе шăна кăмпи-çиç. Отец сказал ему: „Что ты, сынок! кому ты принес их (т. е. эти грибы)? ведь это одни мухоморы!“ Ара эсĕ намăсă та пĕлместĕн тем! Да (ды̆) ты, повидимому, и стыда не знаешь! Ib. Ара, ачам мĕн хăтланатăн эсĕ. Что ты делаещь, дитя мое? (говорят детям, когда он делают что-нибудь предосудительное и пр.). Сред. Юм. Ара õ, Йаппун паши, çĕмрет те çĕмрет-çке (= çĕмĕрет-çке) õ! Смотри-ка ты, что он японский-то царь, делает: бьет да бьетI (Удивление и страх). || In quaestionibus quoque ponitur. cum de re aliqua parum nota plura volunt cognoscere. В вопросах также выражает желание получить более точные сведение о предмете или ближе ознакомиться с предметом. КС. Паян пĕр хĕре Йăванккă хĕрĕ тесе кăтарттăрĕç те, çавах-ши ара вăл? Сегодня мне показали одну девушку и сказали, что это дочь Иванки; но действительно-ли она эта самая? („ши“ выражает здесь сомнение, неуверенность, колебание при разрешении вопроса). Ib. Паян уччиттĕл çĕре хĕвел тавра çавăрнать тесе каласа кăтарттăр те, çаплах-ши ара вăл? Сегодня учитель рассказывал о земле, что она вертится вокруг солнца; но действительно-ли это так? Ib. Паян ман аккасам патне карăм-ха эп. = Пурте сывах-чи (т. е. -чĕ-и) ара? Сегодня я ходил к тетке (см. мăн-акка; см. Оп. чув. синт., I, 66). Ну, что (или: а что). все-ли (там) в полном здоровьи („были вполне здоровы“) Ib. Йăван çĕвĕç çак ялта пурнать, терĕç те, çак ялтах-ши ара вăл? Сказали, что портной Иван живет в этой деревне, но действительно-ли он в этой деревне? Череп. Кунта пулă пур-и? Есть-ли здесь рыба? Ib. Кунта пулă пур-и ара? А что, здесь есть рыба? (т. е., я не знаю, разъясни мне; так спросят, напр., когда подходят к озеру и желают ближе познакомиться с его свойствами, или когда видят человека, который ставит на озере рыболовные снасти). КС. Кунта пулă пур-ши ара? А что, здесь есть рыба? Так спросят, напр., когда ловят рыбу в неизвестном месте, при чем вопрос может заключать в себе: 1) неуверенность в начале ловли, 2) сомнение, 3) недоумение (если рыба не ловится). Ib. Кашкăр куртăм! Кашкăр куртăм! — Тĕсĕ кăвак-и ара? Я видел волка! Я видел волка! — А что, шерсть („масть“)-то у него серая? В этом вопросе, смотря по интонации, может заключаться или недоверие, или насмешка, или простое желание получить более подробные сведения о предмете, который видело другое лицо. Ib. Майри чăвашран пулнăскер, тет. — Чăвашла пĕлет-и ара. У него жена-то, говорят, из чуваш (т. е. чувашка, переделавшаяся на русскую стать). — А знает-ли она по-чувашски (или: а что...). Череп. Аçу Чĕмпĕре каят-ши. Разве твой отец поедет в Симбирск? („ши“ указывает на то, что поездка представляется говорящему сомнительной, невероятной). Ib. Аçу Чĕмпĕре каятах-и ара? Разве твой отец действительно едет (или: решил ехать) в Симбирск? Чире ертним (= ертĕн-им) ара? Ты что же, разве болезнь получил? Ма эсĕ апла сурчăкпа чуста çăратăн? сирĕн шыв çук-и-мĕн ара? тенĕ. Он спросил: „Что это ты месишь тесто на слюнях? а разве у вас воды-то нет“? Б. Олг. „Эп пĕлмен“, тет, „инки“, тет, „той полассине. Камăн ара?“ тет. „Я, тетенька, не знала, что будет свадьба. У кого же это?“ спрашивает она. В. Олг. Хоçи пор-и? — Пор. — Ста ара? — Лаçра. Хозяин дома („есть“)? — Дома. — Где же? — В лачуге. Тоганаш. Минчен ара çавсам? А сколько их? (т. е. этих людей). Ib. Кам ара онта? Кто это там? Çав çын вăл пулчĕ-и ара? Разве это был он? Тоганаш. Çав çын полмари (i. q. полмарĕ-и) ара вăл? Разве это был не он? || luncta imperativo stomachum quendam significare solet. С повел. накл. выражает досаду, недовольство. Б. Олг. Хакне пĕр ластăк пăрахсам ара, эп вара пĕр-икĕ пăт илетĕп паранкăна. Да (ды̆) ты (или: а ты) уступи малость, тогда я у тебя куплю пулика два картошки-то. КС. Атясам ара! А ты идем! (досада на медлительность). Ib. Ан тивсем ара! Да ты не трогай. Ib. Тухсам ара! Да ты выйди! Ib. Килсем ара! Да ты иди сюда!
Во всех вышеприведенных примерах в Ст. Чек. и окружающих селениях употребляется „вара“. || Eadem particula in responses quoque adhiberi solet, quibus praecedentis quaestionis sententia confirmatur. Иногда выражает подтверждение того, что содержится в предыдущем вопросе. Ходар. Эсĕ çара-çунапа çта (ста, шта) каятăн? вăрмана каятни? — Ара. Ты куда едешь на дровнях? в лес? — Да. Ib. Вăрмана аçу каять-и? — Ара. В лес поедет твой отец (est-ce ton pere qui etc)? — Да. Ib. Аçу вăрмана ыран каять-и? — Ара. Твой отец поедет в лес завтра (est-ce demain que etc.)? — Да. Череп. Ара, çапла пулмасăр, çапла çав. Конечно так.

арăм

(ары̆м), mulier, замужняя женщина. Ст. Тек. Çавăн чухне пĕр арăм урамра кăшкăрса йĕрсе çӳренине куртăм. Тогда я видел женщину, которая ходила по улице и плакала. Якей. Микколай арĕм (арэ̆м) пек ялта чипер арăм çок. Во всей деревне нет такой красивой бабы, как Николаева жена. Именево. Арăм çук-парăм çук, хуньăм çук-хуйхăм çук. Нет жены — нет и долгов, нет тестя — нет и забот. || Uxor. Также означает жену. Изамб. Т. 24°. Арăмăран (i. q. арăмран) хампа пĕрле ултă çулхи хĕр ача юлчĕ. При мне осталась от жены шестилетняя дочь. Якей. Старикăн ĕлĕкхи арăмĕнчен пĕр ачапа пĕр хĕр полнă. У старика было двое детей от прежней жены: сын и дочь. С.-Iанькина. † Икĕ çĕр манитпе мĕн тăван? — Икĕ арăм илмешкĕн. — Икĕ арăмпа мĕн тăван? — Пĕри вырăн сармашкăн, тепри ура салтмашкăн. На что тебе двести рублей? — Чтобы купить двух жен. — На что тебе две жены? — Одна — постилать постель, другая — разувать. Якей. † Пирн те килте арăм пор, масмак çок та сорпан çок. И у меня есть дома жена, но у нее нет ни масмака, ни сурбана, т. е. варли пор, есть любовница, подруга. Шорк. Манăн арăм тени халь те толта тăрать-ха. Моя женешка все еще на дворе стоит. Ст. Чек. Манăн аттен ĕлĕххи арăмĕнчен пĕр тетепе икĕ-акка пур. От прежней жены отца у меня есть один брат и две-сестры, все старше меня. Йăвăр çын арăм, беременная женщина. V. матка.

арăш-пирĕш

(ары̆ш-пирэ̆ш), oblique, in obliquum; perperam, perverse, криво, неправильво. КС. Арăш-пирĕш кайнă. (Соха) пошла неправильно (во время пашни). Алдиарово Цив. Арăш-пирĕш йăмахлакан çын тесе кайран малтан мĕн пулассине, мĕн килессине кĕлмесĕр, шухăшламасăр йăмахлакан çынна калаççĕ. „Он — человек, рассуждающий вкривь и вкось“ — говорят о том, кто говорит, не задумываясь о последствиях. Л. Кошки. Арăш-пирĕш выртат. Лежит (что-либо) в беспорядке. Пшкрт. кэ̆лдӓзӓн’ӓ ары̆ш-пирэ̆ш ан п̚ы̆рак. Не разбрасывай снопы. || In jmnes partes. Также: в разные стороны? Собран. Алтрăм-алтрăм, амаль тунрăм, алăтса çитсен кĕмĕл тупрăм, арăш-пирĕш парне патăм. (Тăмла юхса пăр çине алтăр пек туни). Рыл я, рыл, и нашёл средство, а когда дорылся, нашел серебро; в разные стороны роздал подарки. (Углубление в виде болыпого ковша, сделанное во льду капелью). || Inconcinne, sine ordine, inepte. Также: несвязно, беспоридочно, без смысла. КС. Икково. „Вăл арăш-пирĕш попле кирлĕ мар сăмахсене калать (от нечего делать)“, т. е. говорит о пустяках. Арăш-пирĕш калаçать. Несет околёсицу, т. е. говорит вздор. Çеçмер. Арăш-пирĕш откалать. Идет нетвердым шагом (о пьяном). || Levis, mobilis, temerarius, легкомысленный, непостоянный, невдумчивый („пустельга“, „легонький умок“). N. Арăш-пирĕш çын — ни унталла, ни кунталла шухăшлат, калаçа-кула пĕлмест, çын ăçта, вăл та унта шухăшлат, каласан çиленет, тĕллĕ-ĕретлĕ çиленме пĕлмест, т. е. непостоянен, как флюгер; не умеет ни поговорить, ни пошутить; куда другие, туда и он; если ему скажешь, то он рассердится; сердится без толку. V. Яппар. || Loquax, facetus, iocosus. Affabilis. Балясник, шутник. Симпатичный. Сред. Юм. Пит арăш-пирĕш çын õлă (õлы̆), онпа тем йăмахласан та, хирĕç сăмах тõпса каламасăр тăмĕ õлă. Он уж больно речист; что ты ему ни скажи, он за словом в карман не полезет. Нюш-к. Арăш-пирĕш çын тесе култармалла юмахлакан çынна калаççĕ. Сăмаха пит выльлятакан çынна та арăш-пирĕш теççĕ. Словом „арăш-пирĕш“ обозначают человека, который рассказывает смешные вещи, а также шутника и краснобая. || Nugator, болтун. Янтиково. Ун пек арăш-пирĕше çын тытать-и, ĕçлеме те пĕлмес вит у (вид’у)! Разве кто будет у себя держать (или: нанимать) такого болтушку; ведь он и работать-то не умеет! V. арăс-пирĕс, артăш-пиртĕш.

арăш-пирĕшлен

(-л’эн’), арăш-пирĕш ту, nugari, говорить о пустяках. Икково. Ку çын тек посттой арăш-пирĕшленсе ларать ним тума аптраса кирлĕ мар сăмахсене калаççа ларать, т. е. этот человек (от безделья) все болтает о пустяках. Вурман-к. (Цивил. вол.). Кӳрĕшсем хĕлле полсан арăш-пирĕш тума пĕр-тĕрин патне поçтарнаççĕ. Зимою соседа собираются друг у друга, чтобы поболтать о вcякой всячине.

аркă

(аргы̆), ora, extrema pars vestimenfi, подол, пола, край одежды. Ст. Чек. Аркă тытнă шур кĕпенне. К белой рубахе пришили оборку. Н. Карм. Тумтир тăхăннă чух тумăр арки таврăнсан сăйланмалла, теççĕ. Если, когда одеваешься, завернется пола платья, то это означает, что тебя угостят. N. Тумтир арки тавăрăнсан çын вăрçать. Если завернется пола у одежды, то, значит, будет ссора. Н. Карм. Кил хамăн аркă çине. Иди ко мне на колени (говорят детям). Альш. Ашшĕ арки çинче ларнă чух. Когда сидел на коленях у отца. Нов. Якуш. Пĕвĕрсем çинче, сăнăр хĕрлĕ, кам аркисем çинче ӳснĕ-ши? У вас тонкая талия и румяное лицо, на чьих это коленях вы росли? Букв. 04. Анне мана арки çине тытса ларчĕ. Мать села, взяв меня к себе на колени. † Ларма килнĕ хĕрсене аркăм çинче çӳретрĕм. С девушками, которые приезжали погостить (см. ларма хĕрĕ), я играл, сажая их на свои колени (или: оказывал им большое внимание). † Пирĕн те пур сарă ача, хĕрсен аркине сарекек. У нас есть русый парень, заворачавающий подолы у девушек. Ахаль тăриччен кĕрĕк аркине те пулин йăвала, теççĕ. Чем быть без дела, по крайней мере хоть разминай полу шубы. (Послов.). Халлап. 21. Çынсем аркăпа укçа тултарнине куртăм. Я видел, как люди насыпали в подолы деньги. Альш. Хура вăрмана юр çунă, арки вĕçне юр тивнĕ. В большом лесу выпал снег, который пристал к краям подола. || Radix montis, подошва горы. Н. Карм. † Çӳлĕ тусем çӳлĕ, арки аслă, ун аркине эпир ларас çук. Высоки высокие горы, и широки их подошвы, но нам не придется на них сидеть.

кай

(каj), итти, пойти; уйти; ехать; бежать; катиться; подвигаться вперед. К.-Кушки. Ăçта каятăн (ăçта каян)? Куда идешь? IЬ. Ăçта кайрăн? Куда ты ходил? (Откуда ты идешь?). СТИК. Ăçта кайнă-ши ку? Куда это он ходил? IЬ. Ăçта кайнă иккен ку! Куда, чай, он ходил! Бур. † Хĕл-хĕл кайăк хĕл кайăк, хĕл хĕллесе кайсари, ылттăн-кĕмĕл çăмарти йăвине тăрса юлсари. (Сарана). Шурăм-п. № 18. Чăнах та тыр вырма каясшăннисем (желающие итти жать) нумай тупăнчĕç. Сред. Юм. Каятсăн, кай. Если хочешь итти, то иди. Янтик. † Тăваллах та каяр каймаллипе (т. е. быстрее), Кай(ă)ксар хăвине çитмелле. Сред. Юм. Кайсарĕ, кайсарăн, кайсарăр, кайсарĕç. (Различные формы от слова «кай», оставшиеся невыясненными). Янтик. Тем шырать ун патĕнче, кая тăрать ун патне (то и дело к нему бегает). N. Сторовă! Ан кай-ха (постой, остановись), лар çуна çине, калаçăпăр кăштах, терĕ. N. Эпĕр хамăр та çавнашкал — кĕр кайсах, çур килĕпĕр. || О неодушевленных предметах. Альш. Малалла вара тутар ялĕсем каяççĕ унта, Пăвана çитиччен. А потом все идут татарские деревни, вплоть до Буинска. Альш. † Пурт çумĕпе йĕр кайнă, епле маттур хĕр кайнă? || Итти по швам, распускаться (о шве), рваться. К.-Кушки. Сăкманăн çĕвви кайнă. Ст. Чек. Пасар таварĕ, пĕр çĕтĕлме тытăнин, лăй-лай каят вара (рвется). || Убираться, уходить. Ау 67. Кай, кай (араgite), юрру та аван мар иккен, кирлĕ мар! Сред. Юм. Эп кăвак кĕпе илес теп-ха. — Кай, çав кăвак кĕпене, тĕс каяканскере, çын илмĕ. («Кай» здесь показывает не отстранение от себя, а несогласие). || Выражает недоверие. N. Епле сывă çӳретчĕ, вилчĕ. — Кам? Крушша. — Кай! Вăл та вилни? || Притти в движение. Изамб. Т. Чул çĕклекеннипе (регулятор) армана хытă кайсан пусараççĕ. || Длиться. N. Çĕре, уйăрса илсе, сутма ирĕк парсан, нумаях каймĕ (такой порядок продержится недолго), каллех пĕтăм çĕре пуянсем ярса илĕç. || Сторониться. Цив. Кукша: кайăр унтан (сторонись!), тесе, вилес пек кăçкăрса пырат, тет. || Быть потрачену, быть употребляему. Çĕнтерчĕ З6. Емелĕ те ытларах кайрĕ пулас. || Остаться в памяти, в сердце. Самар. † Атьăр, аппа, выляма сивĕ çăл пуçне; сирĕнпелен пĕрле вылясан, каять ĕмĕр тăрăшшĕне. || Прославиться (на далекое расстояние). Юрк. † Çакă эпир выляни-кулни, каяймĕ-ши çичĕ ял урлă? || Иметь сбыт. Н. Яхушк. Ман тавар каймасть-çке-ха (не продается). М. Яуш. Япаласам кайса пĕтсессĕн (если бы распродались), çĕр сум парăтăмччĕ те.. || Проникать. О сохр. здор. Хушăсем тăррине авантарах тума тăрăшас пулать, унсăрăн çăмăр каять унта. || Войти в моду. Альш. Ку чухне хĕрлĕ-çутă кайнă ĕнтĕ кирек кама та. Теперь вошло в моду ярко-красное (о платье). || Быть в обращении. ССО. Вăл кайман укçа мар, каякан укçа, тенĕ. || Сыпаться (об искрах). Ск. и пред. 84. Ун çилĕлĕ куçĕнчен йăлтăр-ялтăр вут кайрĕ. || Умереть. Сред. Юм. Кайнă: 1) ушел; 2) помер (гов. в насмешку). || Полететь. Имен. Иван каларĕ: ман ухă питĕ хытă сасăпа карĕ, тет. || Обратиться. Альш. † Савнăях та тăванăмсене эп чуп-турăм: сурчăкăмсем кайрĕçĕ пыл пулса. IЬ. Ĕлĕк вăл Каша тутарĕсем тĕне кĕнĕ пулни, тет иккен те, унтан тата, пĕр вăтăр-хĕрĕх çул çапла çĕнĕ йĕркепе пурăнсан-пурăнсан, каялла тутара каяççĕ, тет. || Сходить (о снеге. пыли и т. п.). Юрк. † Хусан çулĕ, хура çул, хура тусан тăраят, пирĕн пит çумне çыпăçат, ĕмĕр питрен каяс çук, куçран куççӳлли типес çук, алăран тутăр каяс çук. Торх. Рамра юр кайсах пырать. На улице всё тает. || Линять. Пшкрт. Ку каякан йышши некак. Эта (материя), кажется, линяет. || Вскрываться (о реке, весной). Толст. Вазузă çуркунне ир тулса, ир каять. N. Ун чухне-ха çуркунне, шыв кайни те пĕр-икĕ кун анчах. || Гоняться. Толст. Эпир вĕсен хыççăн каяймăпăр. || Упасть пропасть, провалиться. N. † Çĕррĕм кайрĕ Сĕвене, тутăхмасăр ан илĕр. Мое кольцо упало в Свиягу; пока оно не заржавеет, не доставайте. Лашм. † Аслă шывсем тăрăх эп çӳрерĕм, сар туяçăм карĕ авăра (попала в омут). || Проходить (о болезни). О сохр. здор. Вăл чир (чесотка) час каять (при лечении). Трахома çакланасси вăл часах, каясса анчах час каймасть. || Гореть (о пожаре). Трхбл. Ял каять. Деревня горит. Ib. Ăшша кайнă çынсем, погорельцы. Якейк. Кĕçĕр хĕвеланăçăнче пĕр ял карĕ (был пожар). Сюгал-Яуш. Пĕтĕмпеле пилĕк кил карĕ ун чухне. Всего сгорело тогда пять дворов. || Разгораться. N. Кайрĕ. (Огонь в самоваре) начал разгораться. Альш. Каллах вăйлă кайнă. Каллах çӳле кайнă. (Лампа) опять разгорелась. || Выходить замуж. ЧП. Лупашкари вĕт турпас сикет, сикет — тухаймасть: леш кассенĕн хĕрĕсем каять, каять — каяймасть. Альш. Качча кайиччен (до выхода замуж) иккĕ-виççĕ каяяççĕ-и вара (едва ли побывают) хĕрсем хĕр-сăрие. Зап. ВНО. Каякан хĕртен шăпăр пытаннă. (Послов.). Сĕт-к. Каймалли хĕр, девушка, которая должна скоро выйти замуж. || Пропадать, исчезать. N . Унăн тутăхни кайса пĕтмен. С него не сошла ржавчина. О сохр. здор. Лайăх юн тĕсĕ кайичченех пĕçерес пулать (мясо). Н. Карм. † Ашăм çуннисем, ай, каймарĕ (жажда не утомилась). Изванк. Тата кĕлте кӳнĕ вăхăтра: тыррăн перекет кайтăр, тесе (чтобы пропало изобилие), капан çине кĕмĕл укçа пырса чикеççĕ. || Выстрелить (о ружье). N. Пăшал каймарĕ. Ружье дало осечку. || Раздаваться (о звуке). Чув. пр. о пог. 88. Чан сасси уçă (ясно) кайсан, уяр пулать, тет. || Употребляется в некоторых чувашизмах. Изамб. Т. † Хăй ятне хăй яракан кайрĕ ĕмĕр тăрăшне (т. е. ославился на век). Ст. Айб. † Хĕрсем пĕве кайнă чух (во время роста) сивĕ куçпа ан пăхĕр. N. Мишуткан яшки ун кăмăлне майнă. || В качестве вспомог, гл. Çĕнтерчĕ 35. Çапăнса кайса, сăвлăшсăр пулса хăрлатса выртать. Альш. † Приюм алăк — кĕленче ăлак, ан хуп хытă — çĕмрĕлет. Çĕмĕрĕлме кай, çунсах кайтăр, манăн çамрак пуç çухалат. Якейк. Паян библиотекăра ларарах карăм (засиделся). См. Оп. иссл. чуваш. синт. II, 46, 64 — 67.

кай

(каj), зад. || Задница. Нюш-к. Хайхи çын, çăмăр çăвакан енелле кайне уçса, аслатие йĕкĕлтесе аллине кайне çăт-çăт-çăт! çапса ларать.

каяла

каялла (каjала, каjала), назад, обратно. Пшкрт, Каяла, каялак, обратно. Ст. Чек. Каялла тавăранат. Возвращается назад. КС. Килме ерçӳ çук пулсан та, каялла хыпар яр (пиши ответ). N. Çак çырăва илсенех, каялла çырса яр. По получении этого письма тотчас напиши ответ. Торп-к. Хĕвел аннă чух каялла пăхсассăн (если оно выглядывает своею нижнею частью из-за облака?), çăмăр пулат, теççĕ. В. Буян. † Укçа паман пиччене турă ятар каялла (т. е. пусть обеднеет). Яргуньк. Каялла кĕлеллĕ атă (стоптанные?). Сĕт-к. † Йот çын çони каялла кот, ларса пыма шанчăксăр. || Задом наперед. Якейк. Кĕпине каялла тăхăннă. Надел рубашку задом наперед. || ЧС. Каялла — опять, снова. См. калле.

кайри-хурăнташ

кровная родня женщины, оставшаяся там, где эта женщина жила до замужества. Изванк. Кайри хурăнташри ăсхакăлсене пăрах. (Наставление молодушке во время «çĕн-çын яшки»).

каюк

неизв. сл. ЧП. Каюк, каюк картара. || Фамильное прозвище. Нюш-к. Енĕш-пуçĕнче Каюк хушаматлă çын пурăннă.

кайăкра çӳре

охотиться. N. Пĕр кайăкра çӳрекен çын, охотник. (Сказка).

кайăк чĕрелĕ

жестокий, злой. Ст. Чек. † Кайăк чĕрелĕ çынпа калаçмашкăн чĕкеç чĕлхелĕ (япшар) çынсем те кирлĕ уна. Богдашк. † Çил çунатлă ута тыткалама кайăк чĕрелĕ ача кирлĕ ăна, кайăк чĕреле ачапа калаçма чĕкеç чĕлхелĕ хĕр кирлĕ ăна. Упа 708. † Çичĕ ютта юрама кайăк чĕрелле çын кирлĕ.

Кавал

яз. имя мужч. Рекеев. || Назв. селений, напр. д. Ковалей, б. Алькеевск. в. Тег. у. и др. N. Кавалăн йытти те мана кукка пулат. Все ковалинцы мне дядья по матери потому что моя мать из Ковалей). || Назв. сел. Ковалей, Урмар. р. (По преданию, так звали брата Тупах’а, основателя этого села). N. Кавалпа Тупах çинчен ваттисем ак мĕн калаççĕ: ĕлĕкех пирĕн ял панчи вăрманта пĕр çын пурăннă. Унăн Кавалпа Тупах ятлă ывăлĕ пулнă. Тата усрама илнĕ Вăрмар ятлă ача пулнă. Вăрмар ку çынна каткасем, пичĕкесем тусă пулăшса пурăннă. Ăва Кавалпа Тупах, кураймасăр, усал тунă. Ашшĕ ăна пĕлнĕ те, ывăлĕсене ылханнă, Вармара пиллесе хăварнă. Тупаха: эсĕ пĕртеле-пĕрех юлăн, санăн ăру ни ӳсмĕ, ни сахалланмĕ; Кавала: санăн ару Тупахăнвинчен йышлăрах та, чаплăрах та пулĕ, тенĕ. Вăрмарне: санăй ăру пит ... (конца нет). Изамб. Т. Кавал, Кавал каптăрми, тиркĕ-çăпали хуп татти. (Насмешка над ковалинцами).

кавар

(кавар), уговор. Орау. Пĕр кавар пулчĕç. Уговорились (или: каварланчĕç). Шумш. Чи, чи, чăкăлта, чăкăлта! Чакăлта кавар (уговор) пĕр кавар, пĕр кавар. Йăптăх-йăптăх хархантăр, хăрхантăр. Тимĕр, тимĕр картинче, эс чипер те эп чипер, чăн чиперри çак ача. Городище. Çын каварне килмес. Не поддается совету людей. Ib. Кавара килмес. Не поддается совету. Ib. Аран кавар кӳтĕмĕр. Мы насилу уговорили. Кильд. Вăл аплине апла, анчах эпир унпала акă çапла кавар турăмăр (угозорились). Якейк. Кавар пол, сговориться. Ib. Порте пĕр кавар полса, она çапса прахнă.

кавлем

рот (в загадке). Собр. Кавлем, кавлем, кавлем çинче нарат, нарат çинче кӳлли, кӳлли хыçĕнче хăваллăх, хăва çинче хура вăрман. (Çын пуçĕ).

какăр

(кагы̆р), рыгать. Б. Олг. Ме какăратăн конта, килĕшет-и çын унче? айккалла какăрас мар-и! Хурамал. Çимесен те, какăрса тăр халĕ! (Говорят голодному человеку с гневом). Хорачка. Вот хальă какăрса ларат, çимелли-ĕçмелли пĕтрĕ. Ст. Чек. Тăрансан, какăраççĕ. Сред. Юм. Какраччин çинĕ тесе, нăмай тăраначчинех çисен калаççĕ. Зап. ВНО. Какăриччен çырăм çырлана. СПВВ. Какăрас, какăрать, выçă какăрат. ПИТ. Таварăннă чухне каллах: ей-ай-ай! Хамăр та çавăнта каяс пулат-ĕçке (умереть), хамăр (чит. хамăра) çапла хываçин, хисеплĕçин, юрĕччĕ те, темĕн çав; хăш чухнехи ача-пăча ваттисенĕн сăмахĕсене ӳкĕте кĕрекен мар, вара какăрса выртас (лежать голодными) пулат, тесе калаççĕ. Сред. Юм. Паян пит нăмай çисе толтарнă та, какра (= какăра) тăрап (все рыгаю). Орау. Тутарпа чăваш, тата тепĕр вырăс таçта пĕрле апат çиме кĕнĕ, тет те, апат çийиччен калаççа лараççĕ, тет. Чăвашĕ: эпĕ, тăрансан, какăратăп, эпĕ тăраннине çавăнтан пĕлмелле, тесе калать, тет. || Нюш-к. Шăпăр какăрат (когда не перебирают пальцами, то он издает однообразный звук). || В перен. см. Тюрл. Какăрса выртрĕ ĕнтĕ, умер. См. какăрăл.

кала

говорить, сказать, рассказать. В. Олг. Мĕн калатăн? Что скажешь? К.-Кушки. Хăш чух ик-виç сăмах калан та, пĕтсе те ларат. Скажешь иной раз два-три слова, и конец. Хурамал. Манран каласа пултăр, килме каларĕç: каятни, каймастни. Мое дело только сказать: велели притти, пойдешь или нет (это меня не касается). N. Он пек каламаççĕ пирĕн. Этого оборота у нас (в нашем говоре) нет. N. Эс апла никçан та ан кала (не скажи, не употребляй этого слова; «эс апла никçан та ан калаç», значило бы: «не говори в этом духе»). Юрк. Калама та çук (нечего говорить, что...; разумеется), ку вырăна часах çакланма (попасть) ĕмĕт тăвас çук (нельзя). Ib. † Сарă ачапа выля-выля, аллăм çыххи татăлчĕ. Аннене курсан, ан калăр. Калăсăр, калăсăр, калике (пусть вы скажете), манит парăп, хăтăлăп (избавлюсь от наказания). Трхбл. Пĕрре, иккĕ, вуниккĕ; кам каларĕ вуниккĕ? — Эп каларăм вуниккĕ. N. Эпĕ вĕсем Д. çĕрне каяс тесе каланине (как они говорили о том, что отправятся) илтсеттĕм. Якейк. Эс тем те калăн! Ты скажешь! (т. е. ты выдумаешь не знаю что). Сред. Юм. Калама тытăннă сăмаха каламас, вилме выртсан, час вилмес, тет. (Поговорка). Юрк. Çыруçă, вырăс çырăвĕнче ун пек паллăсене калама вĕреннĕскер, лешсем: «бзав», тесе калама хушсан, малтан ку, вăтанса, каламасăр тăрать (молчит). Изамб. Т. Унăн суккăр арăмĕ ултă ачипе тепле пурăнĕ. — Ан кала та (что и говорить)! ун пек ачасемпе юлакан арăмсĕм нумай пулĕç. N. Ăна паçăрах каламалаччĕ те... Это надо было сказать еще давеча. Сред. Юм. Ман çинчен: о çапла çӳрет (поступает, ведет себя), тесе кала пĕрех (попробуй-ка сказать про меня...), вара туйянан ху валли йыт çимен патакка. Ib. Ман çинчен он пик каланă пол (попробуй-ка сказать так про меня), çӳçна (= çӳçне) пĕр пĕрчĕ йолмиччен çăлса пĕтерĕп! Ib. Калас-калас тенĕ сăмахсĕм порччĕ, тăта çапах чарнса тăтăм. У меня были такие вещи («слова»), которые я непременно хотел высказать, но я удержался. N. Иван эсĕ мана Хусанта пурăнма хăварасшăн маррине килсе каларĕ. Иван сообщил мне, что ты не желаешь, чтобы я оставался в Казани. Регули 517. Вал каларĕ: килеп, тесе. Он сказал, что придет. N. Каласан та, ĕненес çук; вăл çапах та суя мар, чăн пулнă. Трудно этому поверить, и все-таки это правда! N. Уна каласси те çук. Об этом нечего и говорить, сеIаvа sansdire. Качал. Хай сысна тухрĕ ятлаçма: халĕ çатăп (= çиетĕп) сана; миçе калас сана: ан яр, тесе? (сколько раз тебе говорить, чтобы ты не пускал сюда коров?). N. Эп вунçичĕ пус укçа тупрăм! — Ан кала, пуйрăн! N. Кун пек вăрçă пулнине каламаççĕ. Не слышно, чтобы когда-либо была такая война. Карм. † Утçăм анмасть тарăн çырмана, чун тӳсеймест хытă (грубо) каласан. || Велеть, повелеть; советовать. Регули 11. Эп ăна килме каларăм. Я ему велел притти. Ст. Чек. Эп нумай калаçмастăп: пĕрре каласа тунă пултăр. Я долго не разговариваю: раз сказано (приказано), и должно быть сделано. Альш. Никамран ыйтмас-тумас вăл кун, никам каласса пăхмас (девушка): Микула кунĕ кĕвĕ каламала, тет те, утат. N. Епле торах каларĕ-ши мана пор çĕре те çитме! Регули 1069. Апай илме каланăшăн (каланăран) илтĕм. Т. Ку тĕттĕмре малала кайма каламăттăм эпĕ сана. В такую темь я не советовал бы тебе итти (ехать) дальше. Байгул. † Атте каларĕ хĕр пăхма, саррине те, вăрăммине, çӳç хĕрри кăтрине; ури çине пус, терĕ, хĕрне намăс ту, терĕ. Якейк. Тор ан калатăр (не приведи бог) онта порăнма! || Называть; упоминать. Утăм 1928, 76. Чăвашсем те япалана (предметы) пĕр пек каламаççĕ. Николаев. Çулăн пĕр енне калакан вырăн тăваççĕ. Çав вырăнта тăракан ушкăн тепĕр ушкăнтан кама тытмаллине канашласа хурат. Унтан тытма(л)ла ача ятне калаççĕ те, хăвалама тытăнаççĕ. N. Çав çын эпир калакан вырăнта пулнă. || Поучать, насталять. О сохр. здор. Ăна каласа вĕрентекен çук. Его некому научить, на ум наставить. || Полагать, предполагать. Ау 9°. Мана мĕншĕн кун патне илсе килтĕн? эпĕ ху валли тĕр, тесе каларăм, тесе калать, тет. || Играть на музыкальчом инструменте. Собр. † Тăмра илтĕм калама; тăмра кала пуçларĕ, инкесем ташлама пуçларĕç. Альш. Тата тепĕрне калакан шăпăр (под музык. инстр.) пиллесе хăварат, тет (старик, умирая, оставил в наследство третьему сыну...). Богдашк. † Купăс купăс калас пур, пĕр хĕлĕхне татас пур. || Играть т. е. издавать звук (о музык. инструменте). Бугульм. † Кали-калами купăсна калаттарсам лайăхрах. Поиграй-ка получше на твоей кое-как играющей скрипчонке. || Петь (в хороводах). Яптик. † Хурăн-варта хур пусрăм, вăрă тесе ан калăр; вăй пуçласа каларăм, шухă тесе ан калăр. Якейк. Тăхлач, йорлам, мĕн паран? Хреслĕ тенкĕ паратни? Эп илесшĕн каламас (= каламастăп). Альш. † Калăр, хĕрсем, хытăрах, вăй иртесси инçе мар. || Причитать, приговаривать. Макт З4. Качча каякан хĕр каласа йĕрекен сăмахсем. Шинар-п. Акă хăйсем мĕн кала-кала хуйхараççĕ, тет. || Обещать. Хуратл. См. ункай. || Отвечать (урок). Орау. Паян эп арихмеччик каларăм (отвечал). || Быть достаточным, доставать. В. Олг. Тата ху (положи) пĕр ластăк (немножко), каламаст-ха (не хватает на всех). || Стать достаточным (о вкусе). ЧП. Пирĕн сăра пит аван, пĕчĕкçĕ хăмла каламан (в ней маловато хмеля). Актай. Сĕт ямасăр шурă, тет, çу ямасăр тутлă, тет, тăвар ямасăр калат (и без соли солоно), тет. Сорм-Вар. Ку шӳрпене тăвар каламан (не досолена). СПВВ. Астивсе пăх яшкана, тăвар калать-и? К.-Кушки. † Пирĕн яшка пит аван, пĕчĕкçĕ тăвар калайман. || Отзываться (на вкус или на запах). Вирйал. † Пĕрне (один из калачей) çисе пăхрăм та, шерепет тути каларĕ. N. Шу тути калать. Имеет водянистый вкус. Ст. Айб. † Кăшт тутанса пăхрăм та, шерпет тути каларĕ (мед); кăшт чуп туса пăхрăм та, тути тутлă каларĕ (у парня). Юрк. Тĕтĕм тути каламас. Не отзывается дымом. N. † Çырлисем калĕç çĕр тути. (будут отзываться землею), пирĕн тăван калĕ пыл тути.

каласа хур

предупредить; сказать кстати; заметить, возразить. Орау. Ыран кĕтӳ апачĕ Якурсем параççĕ пуль (пожалуй, пастуха придется кормить Егору), кĕçĕрех каласа хурас (предупредить заранее, что завтра их очередь кормить пастуха). Ib. Сăмах майĕпе каласа хур-ха, мĕн май калаçать: парас пек калаçать-и, çук-и? Ты кстати закинь словцо, что он скажет думает-ли он отдать (напр. деньги или девку) или нет? N. Пĕр çын кăна хирĕç каласа хучĕ: ну, сăмахна та пĕр шухăшламасăр калатăн иккен эсĕ, Якур, вара эпир выльăхсене ăçта çитерĕпĕр? терĕ вăл.

калаç

(калас’), разговаривать, беседовать; сговориться, поговорить. N. Эсĕ унпа пĕртте калаçмăсăнччĕ, тетĕп эпĕ. — Мне было бы желательно, чтобы ты не говорил с ним. Артюшк. Кусем (утки) пĕр йăвара ӳснĕ пек калаçаççĕ, тет. Ала 81. Çĕлен çăварне уçрĕ, тет те, калаççа ячĕ (заговорил), тет: килях, старик! тесе каларĕ, тет. Нюш-к. Калаçман калаç пулнă, тет, чĕнмен чĕкеç пулнă, тет. (Совет молчать. Послов.). Т. Григорьева. Чĕлхе вĕç кĕçĕтсен, калаçман çынпа калаçат, теççĕ. (Примета). Якейк. † Калаçмасăр-тумасăр ĕмĕр иртмест, теттĕр-и? Альш. Çӳлти касра та, Армань кассинче, лайăх пусă (колодец) пурринех калаçмаççĕ (не слыхать чтобы был.). Перев. Çав сăмахсене кашкăр калаçса тăнă чух... Ашшĕ-амăшне. Лисахви ĕненмесĕр: ай, ан калаç! (не может быть), тесе кăна хунă. Орау. Санпа мĕн калаçан, санпа калаçмалли çук, эс ăçта! (про тебя и в Москве «в кулак свищут»!). СЧУШ. Чăххăн çуркуннехи чи малтанхи çăмартине ытла нумай калаçакан çынна çитерсен, чăхă нумай çăмарта тăват. Регули 768. Калаçаççĕ: ыран салтаксам конта килеççĕ, тесе. N. Кам мĕн пĕлет, çавăн çинчен калаçса ларать. N. Кашни хăйăнне калаçса ларать. Альш. Тумтир те, чĕлхе те, калани-кулни те пĕрех (те же самые). Орау. Кунтах юлас тен (хочешь) пулсан, эп калаçса пăхăп (попробую попросить). N. Эпĕ пĕр вăхăтрах темиçе тĕслĕ чĕлхепе калаçма пултараймастăп, пĕр тĕслĕ чĕлхепе калаçма пултарап. Я не могу говорить сразу по-всячески, а говорить на одном языке могу. Якейк. Мари лешеккинчи унтрипе мăн-контанпа калаçса порнать (любезничает). Ib. Вăл онпа калаçать. || Договариваться, уславливаться, торговаться, рядиться. Чăв. й. пур. 26. Халĕ те хăй çăкăрне çимест; хĕлле, вак касса, çăкăр пухмалла калаçать те, ялан çавна, пĕчĕкçĕн-пĕчĕкçĕн пухса, çисе пурăнать. Янтик. Эпир çак лашана калаçаппăр та, ытла хаклă ыйтать хуçи. — Унпа пит лайăх калаçса илес пулать (поторговаться), вĕсем пит хаклă ыйтаççĕ. Альш. Сăмавар лавкки умне пырать те, калаçать сăмавар (торгует самовар). М. Тув. † Манăн савни ял урлă, калаçасси çын урлă. Якейк. † Йори калаçрăм хора хĕрпе — утсам панче çăвăрма (= çывăрма). Ашшĕ-амăшне. Калаçнă укçана хăна тытса юлмарăн, йăлан вăхăтĕнче тӳлесе тăтăн. Хурамал. Çаран калаçма килтĕмĕр (торговаться). Ib. Çаран калаçса килтĕм (= çарăн илсе килтĕм). Я, сторговал луга. Шибач. Пошăт калаçма килтĕмĕр (торговать лыки). Такмак. Пирĕн (Иван) пичче ывăл авлантарать. Пуян (Микки) хăта хĕр парать: сумасăр укçа панă, виçмесĕр пыл калаçнă. Ягудар. Калаçмаст. Не рядится. || Выговаривать. Юрк. Тăла вăл-ку таврашĕнчен сăпăн тума пустав-тăла та пĕр вунпилĕк аршăн калаçаççĕ (выговаривают). || Сватать невесту. N. Калаçса яр, просватать; калаçса кай, калаçса кил, засватать. Кильд. Çапла вара Иван, чипер Евгение манса, урăх хĕр калаçнă, тет.

калашне

по словам. Собр. Вара вăл кайнă та, çав çын калашне, шыва кĕнĕ.

Калук

имя мужч. Н. Уз. Айдар. Калук ятлă çын, мужчина, по имеии Калук.

Калоккасси

Калуккасси, назв. дер. Марпосад. р. (ее основал, «тĕне кĕмен Калук ятлă çын»).

каллах

опять. См. каллех. Чуратч. Ц. Хĕрĕ çын пулчĕ (обратилась в человека), ачине шывран каллах ача турĕ, тет. ЧС. Унтан вара эпĕ каллах çуннă çĕре кайрăм. Потом я опять пошел на пожар.

каллĕ-маллĕ

то же, что каялла-малалла. Шел. II. 28. Ак Шупашкар халăхĕ тухать каçпа бульвара, каллĕ-маллĕ утмашкăн. Сала. † Хура вăрман мĕншĕн хумханать? — Каллĕ-маллĕ вĕрнĕрен. Ст. Чек. Каллĕ-маллĕ тек çӳрет уткаласа. Ib. Каллĕ-маллĕ пилĕк çухрăм пур унта. БАБ. Ку хай, халиччен ниçта тухманскер, савăнса вăрманта каллĕ-маллĕ уткаласа çӳре пуçларĕ, тет. || N. Вĕсене çапла каллĕ-маллĕ калаçнăшăн (за неустойчивость в речах) çиленсе çитнĕ. НИП. Каллĕ-маллĕ çын, человек, неустойчивый в своих решениях. || Особая соха. КС. Если нет отвала, то называется «каллĕ-маллĕ».

капмантай

(калмандаj), фамильное прозвище. Ст. Чек. || Назв. села (в б. Хвалынск. у. Сарат., г.). Макка 50. Пирĕн ял вырăнĕнче ĕлĕкех калмăксенĕн часанийĕ пулнă, çавăнпа Калмантай теççĕ. Вăл ял пуçлани пит нумай вăхăт иртнĕ. Пирĕн халĕ пусăсем алтнă чух çын шăммисем тупаççĕ. Пирĕн юхан шыв Калмантай теççĕ. || Назв. речки. (Там же).

калтăр

(калды̆р), подр. довольно сильному, но глухому звуку. Изамб. Т. Арман чулĕ калтăр-калтăр! тăват. || Подр. крику индюка (пырина). СТИК. Кăркка аçи, шăхăрсан: калтăр, калтăрр! тăват, унтан панк (паҥк)! тутарса янăраса каят. Сред. Юм. Калтăр-калтăр. || В зн. глагола? БАБ. Çавăлтен вара çав çын, çумăр çума тытăнсанах, çав вутлă урапи çине ларат, тет те, калтăрса (надо: калтăртаттарса?) çӳрет.

калттак

(калттак), бедняга, жалкий (человек). Альш. Вăйĕ çук, çапах йăташшăн тертленет, калттак! (малосильный бедняк). Ib. Паянах Хусана ларса кайĕччĕ, калттак — укçи çук! СПВВ. ФИ. Япалана нимĕне пăхмасăр ĕç тунине: ĕçлет, калттак, теççĕ. Рак. Çын пĕр-пĕр пулмас ĕçшĕн асапланса çӳресен: эй, мĕн хытланса çӳрет-ши çука, калттак? теççĕ.

кам

(кам), кто (изредка относится и к животным). N. Ку йывăçа кам кăшланă? Кто грыз это дерево? N. Ман улăма кам çисе янă? Мою солому кто сожрал? N. Вăл сирĕн (санăн) кам пулать? Кто он вам? Вăл унăн кам пулат? Кто он ему? Янтик. Кам илет ăна! Кто его возьмет! Ib. Кам калатăр ăна: халех килет, тесе? Кто может сказать, что он вскоре придет? Ib. Кам шухăшлатăр ăна халех вилет, тесе? Кто может подумать, что он скоро умрет? Капк. Кам-ши çĕр хута? тетĕп. Кто это (идет) ночью? говорю я. Орау. Çта каять-ши ку? — Кам мур (мур’) пĕлет ăна! Кам шуйтань пĕлет ăна! (чорт его знает). Ib. Камсамах хăтланнă-ши кăна капла?! Ай-яй-яй! Пулаççĕ-кам çынна курайман этемсем. Янтик. Кам мур кăшкăрать çанта? Кто это там орет? Регули 962. Кам пĕлекенне пар. Отдай знающему. N. Тинĕс хăйăрне кам суса кăларас, çумăр тумламне кам хисеплесе тухас? N. Пĕр-кун камччĕ вăл сирĕн патăрта? Кто это был у вас намедни? КС. Кама хывнă эсĕ? В кого ты уродился? Кан. Кама (надо: камăнне) шалу чакармалла, кама вăрман памалла, тата çавăн пек ытти ыйтусем те сӳтсе яваççĕ (обсуждают). Юрк. Кам усалĕ вĕсене кунта хирсе (уничтожая) пĕтерсе çӳренĕ-ши? N. Кам килет унта? Кто это идет? — Кам туртать кунта? Кто это тут (здесь) курит? Орау. Паян кама-кама куртăн? — Паян эп нумай çын курман. Кого и кого ты сегодня видел? — Я сегодня видел немногих («мало людей»). N. Кам арки çине вут ӳкет, çав çунат. (Послов.). Изамб. Т. Кама кам пулмасть (почему не помочь другому). Иваново. Кам у пирĕн чӳречене ватни? Кто это разбил наше окно? N. Миколайсам тырă вырма карĕç-и? — Кам пĕлет, те кайнă тем. Пошла ли Николаева семья жать? — Кто знает, может быть, и пошла. Тораево. Амăшĕ каланă (ему): сан ухмах ăсу тăрăх кам хăни пухăнать (какие еще там гости), тенĕ. Сред. Юм. Кам çăви (какой чорт) çохрать çавăнта? (Кам çохăрнине пĕлмесен калаççĕ) N. Эсĕ хисеплемесĕр, ăна кам хисеплемелле тата? КС. Кам чирĕ (кам мурĕ) кăшкăрать унта? Кто это там орет? Ib. Кам чирĕ пуçа кайса чикет унта? Кто (какой шут) туда пойдет? Ст. Шаймурз. † Халиччен шурă хурăн кам каснă? — ывăнтарать сылтăм хулсене; халиччен савнă туспа кам пурăннă? — çыхлантарать иккен чĕлхесене. Артюшк. Кам сирĕн ача тăвать, çавна качча илеп, тет. N. Кам таврашĕ вăл? Он из какой фамилии? Толст. Ку кĕреплене кунта кам ухмахĕ (какой дурак) пăрахнă! N. Эй, атте, кам çав (что ты за человек?), пĕр кĕреçине те пулин лайăхрах пехиллесе памарĕ-ĕçке! (не завещал хорошей лопаты): вăл та пулин хуçăлса кайрĕ. || Частица заключительного удивления или неожиданного заключения, или убеждения: «Оказывается», «ну, и»... (иногда передается и иначе). Орау. Пулать-кам çын та! Бывают же такие люди! Ib. Пирĕн тавар пĕртте каймарĕ-кам (не продался)! Ib. Ну, хытă та утать-кам! Ну, и шагает же! Ib. Çармăс еннех куçрĕ-кам! Ib. Кайрипченех (от киремети, что на задах) тертленеп-кам (мучаюсь). Ib. Каламасть-кам! Как это он не скажет?! (т. е. скажет; пустяки, что не скажет). Сред. Юм. Полат-кам он пик çын та! Ну, и бывают же люди! Орау. Ай-ай! Хырăма та кĕрет-кам: пĕр кӳренке кулача нумай хăвармасп (доедаю). К.-Кушки. † Пирĕн лаша та ухмах-кам: йĕрсĕр çĕре йĕр тăват! Альш. † Аслă çулта такăр-кям: урапа йĕрĕ палăрмаст. Елшел хĕрĕ те сатур-кам, сиксе утни палармаст. Тюрл. Эх, алтанĕ алтать те-кам! Ну и поет же петух-то! Хурамал. † Пĕр лап çырла тĕл пултăм, тĕл пултăм; татап-татап, пĕтмеç-кам, пĕтмеç-кам, киле таврăнас килет-кам, килет-кам! Ск. и пред. 63. Хĕр кăларма кайнă та, хай пуçне пĕтернĕ-ĕç-кам мăнтарăн ачи.

камалсăр виле

камалсăр вилĕ, кто умер не вступив в брак. ТММ. Камалсăр виле — çитĕнсе, качча каймасăр е авланмасăр вилнĕ çын. Стюх. «Камалсăр виле — безродный труп». См. Магн. М. 188.

камансăр

то же, что камалсăр. Ст. Чек. Камансăр, 1) безродный покойник; 2) хĕр-камансăр, девушка, умершая до выхода в замужество. СПВВ. МА. Камансăр = тăлăх, пĕччен çын. Тюрл. Камансăр та пиллетĕр! (Гов. на поминках). || Бездетный. Ст. Яха-к. Тата камансăрсем валли (камансăр тесе, ача-пăча çуралман çынна калаççĕ) пĕр курка сăра, виçĕ икерч илсе тухса пăрахаççĕ [во время libatio (хывни) покойникам в сĕрен].

камантай

одинокий, как перст; бобыль. СПВВ. ФВ. Камантай çын — тăлăх çыня калаççĕ, унăн ни ашшĕ-амăшĕ çук, ни ывăл-хĕрĕ çук, ни арăмĕ çук, хăй пĕччен анчах пурăнакана калаççĕ. || СПВВ. МА. «Камантай = капар çын».

кан

описка вм. кантăр? Н. Сунар. † Кан пир (кантăр пирĕ?) шупăр тăхăнакан хăнча ыр çын пулни пур?

канк

(каҥк), издохнуть. СТИК. Çав çын канкнă, теççĕ няк («çын вилнине илтсен калаççĕ; отношение не особенно благожелательное, даже враждебное»). Ст. Чек. Канкнă, умер.

канлĕх

(-л’э̆х’), спокойствие, покой; беззаботность. Аттик. Ырă кун-çулне пар; каç выртсан та, канлĕхне пар, ир тăрсан, çăмăллăхне пар. (Моленье). Чхĕйп. Уна та (т. е. обряд напутствования больного): чунĕ-çăланса, канлĕхе кĕтĕр, тесе, тутарман, тулĕк (-только) çын кĕл-тумасăр вилсен, патшан закон хытă пулнă, çавăнпа анчах хăраса кĕл-тутарнă. Ib. Çăмăр çуман типĕ вырăнта курăк ĕнсе каять, чăвашсам та пуçлăхсенчен канлĕх куриман. МПП. Канлĕх, место отдыха.

кансĕр

(кан’зэ̆р), беспокойный, трудный, тяжелый. Трхбл. Пурăнма кансĕр. Трудно жить. Ст. Чек. Кансĕр çын, человек не дающий покоя. Юрк. Таса мар алă-шăллипе пите-куçа шăлсан, куç пăсăлат, çын суккăр пулат; суккăр пулсан, тертленсе пурăнас пулат, ĕçлеме кансĕр (трудно работать). См. Рааs. 57.

кантăк

(канды̆к), окно. См. чӳрече. Мартынова. Кантăк çинче кĕмĕл çĕрĕ выртать. Кугеева. Кантăк анинче ларан. Ты сидишь на окне. Якейк. † Шăпăр-шăпăр çăмар çăвать, кантăк виттĕр корăнать. Коракыш. Йăмăкĕ ĕçес вырĕнне (так!) кантăкран кăларса тăкнă (вылила в окно). Сред. Юм. Кантăк, 1) окно, 2) стекло. N. Кантăк тарласан, йĕпе пулат, теççĕ. Если вспотеет стекло (окно), то это, говорят, к дождю. N. † Кашни каçах кантăк умне, анне, ан лар макăрса. Кожар. Яла кĕнĕ те, вăл çын кантăки петне пынă та: хăваттер яратăр-и? тенĕ. Шурăм-п. № 26. Пĕр кантăкĕ пур. Бай. Кĕçĕр çĕрле пĕр çын: хваттер яр, тесе, килсе шаккарĕ те кантăкран, эпĕ ăна ямарăм. КАЯ. Эпĕ çав шухăшсене шухăшланă вăхăтра пĕр хуралăç кантăкран (в окно пырса кăçкăрса каларĕ. Торх. Кантăк виттĕр (или: куссуй виттĕр), в окно. СПВВ. Кантăк — карăнтăк. || Стекло; стекло оконное. Сохрон-й. и др. Шăна чирсем сарать. 5. Микорскопа ак çапла тунă: йăс (= йĕс) кĕпçе, ун ăшне темиçе пысăклатакан кантăк кӳртсе лартнă. Ib. 20. Вĕсене кантăк хупăллă шкап ăшне (в шкап со стеклами) хурас пулать. || Оконная рама со стеклами. См. хашака, харшака.

кантăр

(канды̆р), конопель, конопля. См. пуса. Цив. † И, кив кантăр, кив кантăр, сыппи таран çĕн(ĕ) кантăр; кунтан вăйă иртсессĕн, арăмсенĕн чун кантăр. Изамб. Т. Пукрав вăхăтĕнче шыва кантăр хутаççĕ (мочат). Ала 106°. † Анат Явăш (деревня) хĕрĕсем, хĕрĕсем кантăр ăшĕнче чопаççĕ. Упнер. Чувашин, говоря о прежнем еловом лесе, сказал что он «Кантăр пак ларатьчĕ» (т. е. был очень густ). Сред. Юм. Кантăра татса çапсан, шывва (так!) кайса хотаççĕ, вара о пĕр виç эрнерен полат («смягчается и белеет самая кудель»). Изамб. Т. Арçынсем кĕлте кӳртнĕ чухне хĕрарăмсем кантăр татаççĕ. Питушк. Кантăр: варĕ, вăтамми, лапрашки. Пшкрт. Различные сорта кантăр: 1) лапрашки, 2) вы̆дам, З) кочы̆βос, 4) варбос. Сĕнтĕр вăрри. Чăваш халăхĕ тырă-пулă акса тума пуçласан, çав вăхăтрах сӳс-кантăр та акса тума пуçланă. Кантăр, тата йĕтĕн акса ӳстерес çĕрте çурхи тырпа шутланса тăрат. Кантăра çуркунне, çурхи тырра акса пĕтерсен тин, акаççĕ, майăн 20-мĕш кун телнелле, мĕншĕн тесен, иртерех аксан, кантăра сивĕ лекме пултарат. Кантăр валли ытти тыр пек мар, питĕ çемçе ана кирлĕ, çавăнпа кантăр валли ăрасна ананăн пĕр пуçне тислĕк ытларах тăкса çемĕçтерсе акаççĕ. Кантăр вырăнне пурте пĕр еннелле тума тăрăшаççĕ, мĕншĕн тесен кантăра çуртри вырса пĕтерсен тин татаççĕ те, сапаланчăк пулсан, кӳтӳ (?) ватса пĕтерет, теççĕ. Кантăра аксанах, çерçисем питĕ çинипе, ани çине хăратмаллисем туса лартаççĕ: ан çитĕр, тесе. Çапла кантăр пĕр виçĕ уйăх хушши ӳсет. Çемçе вырăнлă çĕрте çынран та çӳлĕрех пулат, хытăрах çĕрте кĕске пулат. Ӳссе çитерехпе кантăртан пуса уйăрăлат (пуса — вăрăсăр). Пусана ыраш вырса пĕтерсен татаççĕ. ЬIраш ир пулман чух, ыраш выриччен татаççĕ. Кантăра çуртри вырса пĕтерсен тин татаççĕ. Кантăра та, пусана та, татсан, ани çинчех тымарне пуртăпа татаççĕ, вара киле анкартине тиесе кĕреççĕ. Анкартинче кантăра купа туса хураççĕ, çапиччен: пуçĕ шантăр, тесе. Кантăра пĕр-ик-виç хут çапаççĕ. Малтанхи хут çаппипех кантăр кипенки ӳксе пĕтмеçт. Çапса пĕтерсен, кантăра та, пусана та, йĕтĕне те, икшер ывăшăн тытса, мунчалапала е улăмпа çыхаççĕ. Çыхса пĕтерсен, кантăра та, пусана та, йĕтĕне те, сулă туса, кӳлле кайса хутаççĕ. Сулă тунă чух кантăрне ăрасна, пусине ăрасна, тата йĕтĕнне те ăрасна тăваççĕ, мĕншĕн тесен кантăрĕ пусапа танах пулса çитмеçт, йĕтĕнĕ тата шывра иртерех пулат. Чылайĕшĕ йĕтĕне, тата пусана шыва хутмаççĕ, мĕншĕн тесен йĕтĕн часах çĕрсе кайма та пултарат. Шыва хутман чух йĕтĕне те, пусана та курăк çине анкартине е улăха сарса пăрахаççĕ те, çăмăр çунипе çавăнтах етĕн пулса выртат. Кантăр шывра З — 4 эрнене яхăн выртать, пуса 2 — 3 эрнерен мала (больше) выртмаçт. Кантăра та, пусана та, йĕтĕне те хутсан, шыва лайăх путарма тăрăшаççĕ, мĕншĕн тесен, шыв илмесен, çелти (çиелти) пулмасăр тăрса юлса, тикĕс пулмаçть. Шывран кăларсанах, пуса-кантăра шывĕ сăрхăнма купа туса хураççĕ. Пĕр-икĕ эрне иртсен, киле турттарса каяççĕ. Килте, кашта туса, кашта çине анкартине çакса яраççĕ те, хĕл каçиччен çакăнсах тăрат. Мункун иртсессĕн, çимĕк çитиччен хĕр-арăмсем кантăр тылама пуçлаççĕ. Кантăр пусана, тата йĕтĕне малтан хĕвел çине сарса хураççĕ те, типсе çитсен тылаççĕ. Кантăр, пуса, йĕтĕнсене çакăн майлă тылăпа тылаççĕ. Тыласан, пилĕкшер çурăмăн çыхса хураççĕ; ă тем теççĕ. Чухăн пурнакансем кĕркуннех, арлама сӳс çукки пирки, мунчара типĕтсе, тыласа арлаççĕ. Кĕркунне авăн çапса пĕтерсен, пухрав (так!) вăхăтĕнче сӳс тӳме пуçлаççĕ. Хăш-хăш çуркуннех тӳсе хураççĕ. Сӳсе тăватшарăн, тата пилĕкшерĕн кисĕппе тĕвеççĕ. Сӳс тӳмелли кил (килĕ) — йывăçран тунăскер, çӳлĕшĕ пĕр метр тăрăш пур. Ĕлĕкрех кисĕппе тĕвиччен катмакпа тӳнĕ, теççĕ ваттисем. Сӳсе, тӳсе пĕтерсен, шăртлаççĕ. Шăрт — сысна шăртăнчен тунăскер çакăн пек формăлă. Сӳсе мĕн пурĕ, З хут шăртлаççĕ. Малтанхи хут шăртласан, пысăкки тухать (сӳсĕн çелти пысăк сӳсĕ). Иккĕмĕш хут шăртласан, çинçи теççĕ. Вăл питĕ лайăххи, унтан лайăххи урăх çук. Сӳс тӳсе пĕтерсен, ноябĕр уйăхĕнчен пуçласа, çăварни иртиччен, кĕнчеле арлама пуçлаççĕ. Пĕчик хĕрачасем, пĕр çичĕ çула çитсен, кĕнчеле арлама пуçлаççĕ. Малтанах пĕчик хĕр-ачасене пысăккине арлаттараççĕ. Çемьере хĕр-ачасем пулмасан, арçын-ачасене те арлаттараççĕ. Арçынсем ĕлĕкрех нумай арланă. Вĕсем хĕрсем пекех, килĕрен ларма кайса пĕр-пĕрин патне, авăрланă (так!). Хальхи вăхăтра арçынсем сахал авăрлаççĕ. Авăрланă çипписене хутăр-йывăççи çине (на мотовило) хутăраççĕ. Хутăр-йывăççи пĕр метр çурă тăрăшшĕ, икĕ вĕçĕнче урлă пĕр-ик шитлĕ патакран тунăскер. Хутăр хутăрнă чух мĕн чул пулнине шутлаççĕ, ăна ӳкĕм теççĕ. Ӳкĕме тăватшар пĕрчĕн çирĕме çитиччен шутлаççĕ. Пĕр хутăрта çакăн пек ӳкĕмсем: пысăкрах çиппе 5 — 7 ӳкĕм тăваççĕ; çинчереххине 10 — 18 ӳкĕм тăваççĕ. Çакăн пек хутăрсем хĕл каçиччен лайăх арлакан 30 хутăр таран авăрлат, начартарăххи 15 — 20 хутăр, пĕчĕк хĕрачасем 7 — 10 хутăр. Чăваш хĕрарăмĕсем хĕллехи кунсене пĕрмай кĕнчеле авăрласа иртереççĕ. Пĕр каçра З — 4 йĕке авăрлаççĕ. Çăварни çитме пуçласан (çăварни ир килмен чух, çăварни умĕн, çăварни иртерех килнĕ чух, çăварни хыççăн) çип çума пуçлаççĕ. Малтанах çиппе тăршыпа кивсе чӳхесе тăкаççĕ сурчăкĕ тухма; ăна çип сурчăкĕ кăларни теççĕ. Вара, пĕртик типсе çитсен, йăрхах çине пĕр пуçне хутăра тăхăнтараççĕ те, туртаççĕ чăсма. Ун хыççăн пит çăра кĕл шывĕ туса хатĕрлеççĕ те, çав кĕл шывĕ çине чиксе кăларса кантăра çине хураççĕ. Пурне те чиксе кăлараççĕ те (пĕр 15 — 20 хутăр пĕр кăмакана), вара кăмакана хываççĕ. Çунса каясран, вут хутса çунтарсан, ялан çăкăр пĕçереççĕ. Çăкăр тухсан, кăмакана пăртак улăм йĕпетсе хураççĕ кĕтессисене, çип çунса каясран, вара çипе хываççĕ. Çип кăмакара пĕр талăк выртат, тепĕр кун тин кăлараççĕ. Çип хывнă кун, çип хывакан çын патне хора çын пырсан: çип пиçмест, тиеççĕ. Сарă çын пырсан: сарă çын пек пиçет, теççĕ. Çипе хывнă вăхăтра яланах: çип хыватăп, çип хыватăп, шурă пул, шурă пул, акăшсем килнĕ, вĕçсе çӳреççĕ, хуларан çын килнĕ, шур хăмачĕ çиппи çӳретет, тесе калаççĕ. Тепĕр кун çума каяççĕ. Çунă чухне лайăх кĕлне çуса ямасан, тĕртнĕ чух канчĕр; çавăнпа лаях çума тăрăшаççĕ. Çиппине çусан, типĕтиччен хутаççĕ: тĕртнĕ чух яка, лайăх пултăр, тесе. Хутасса çапла хутаççĕ: пĕр витре шыв çине çăмартапа тата сĕт яраççĕ те, çав шыв çине чике-чике кăлараççĕ. Ăна тепĕр тĕрлĕ çип çемĕçтерни теççĕ. Çиппе çемĕçтерсен типĕтеççĕ. Типсен, çăмхалама пуçлаççĕ. Хутăр çăмхаламалли ярăн-йывăççи. Хутăра кăшкар çине çăмхалаççĕ. Çăмхаласа пĕтерсен, çак çипсемпе пир кумма пуçлаççĕ. Пир куммалли сӳрекке, пĕр 8 аршăн тăршшĕ, икĕ вĕçне шăлсем лартнă, пĕр вунă шăла çитиччен. Кумасса икшер çипĕн, е тăватшарăн кумаççĕ, мĕншĕн тесен икшер çипĕн уйăрса çилине тăхăнтараççĕ. Кумса пĕтерсен, çилине çыхса лартаççĕ те, кунча тума пуçлаççĕ. Кунчаласа пĕтерсен, пир витĕрме пуçлаççĕ. Пир сăтанĕ пирĕн патăрта хальхи вăхăтра икĕ тĕслĕ, анчах иккĕшĕ те пĕр майлă. Виççĕмĕш сăтан ĕлĕкин пĕк (!) пĕр вырăна пăта çапса шăтарса лартмалла; анчах ку аванах мар, мĕншĕн тесен пĕр вырăнтан тепĕр вырăна сиктермелле). Пир витĕресси, тата тепĕр тĕслĕ пир кăнтарасси теççĕ. Уна малтан çилинчен ĕретпе мăшăрăн илсе пырса кĕр витĕр илеççĕ. Кĕр витĕр илнĕ чухне пĕрер çипĕн илеççĕ, пĕр мăшăра пĕр çиппине малти кĕртен, тепĕр çиппине кайри кĕртен илеççĕ те, мăшрипе вĕçĕнчен çыхса лартаççĕ. Вара хĕç витĕр илеççĕ те, хăйă çине тăхăнтарса, хивсерен çиппе çыхса лартаççĕ те, тĕртме пуçлаççĕ. Лайăх тĕртекен хĕрарăм кунне пĕр 12 аршăн тĕртет, тепĕр тĕслĕ каласан: икĕ хутăр та çурă, иккĕ тĕртеççĕ. Çавăн пекех тĕртеççĕ ăратнене те, анчах унта тăват ура пусси, тăват кĕр. Ыттисене пурне те çавăн пекех тăваççĕ. Тĕртсе пĕтерсен шуратма пуçлаççĕ. (Сообщ. А. Максимова). || Фамильное прозвище в с. Альменеве, б. Асакас. в.

кап

подр. хватанию. Альш. Сред. Юм. Хыçалтан ерипе пытăм та, сорăха кап! ярса тытрăм. Орау. Пулать-кам мăн çăварлă çын! Çăмартана кап! хыпрĕ те, пĕр чăмламасăрах çăтса ячĕ. Чăв. й. пур. 37°. Ачана шăтăка яра пуçласанах, сыхлакансем кап! пырса тытнă. || Подр. неожиданному появленню. N. Хосăкпа паранк кăларса пынă çĕртех пĕр пилĕк пуслăх пăхăр окçа кап! сиксе тохрĕ. || Подр. капанию! Сред. Юм. Смавар, вĕресе тоха пуçласан, кап-кап (с лабиальными а) тăвать. || Подр. звуку от щелкания пальцем по вскипевшему самовару. КС. Вĕренĕ сăмавара пӳрнепе шаккасан каплатать [кап-кап (кåп-кåп) тăвать]. || Подр. удару рукой, стуку. Подр. звуку, получающемуся при стучаньи пальцем по боку кабинетного стола. ГТТ.

капай

хвальбишка. СПВВ. Капай — пулмасса калаçакан çын. См. каппай.

капалаш

пытаться, стараться, стремиться, добиваться, норовить. Йӳç такăнт. 53. Хĕрарăма йытă вырăнне шутлама капалашакан çын.

капан

(кабан, Пшкрт: каβан) стог; скирда, скирд. Трхбл. Пĕр капана пилĕк ĕне туртат. (Çăм авăрлани). N. Капан пăссан, авăн хурсан, авăн перекетне пар. (Моленье). Календ. 1904. Капан пек пысăк, хулăн, хура пĕлĕтсем. Орау. Каçпала хĕвеланăç енчен капан пек (крупные, конусообразные) пĕлĕтсем хăпара пуçларĕç. Н. Карм. † Анкарти пĕр хĕрĕнче эп ут çултăм, улт уралă капан эп лартрăм. Пазух. Укăльчаран тухрăм, утă çултăм, улт ураллă капан ларттартăм. Тораево. Тепĕр хут кайса, типĕтсе, капан туса лартрĕç, тет. Ск. и пред. 1З. Унăн ашшĕ Уланки ял пуçĕ те, пĕр пуян, паттăрăн пек кĕлетки, çӳренĕ, тет, пĕр капан. КАХ. Унта пĕр капан вырăнĕ пек (плошадью со стоговище) таса ыраш улăмĕ сараççĕ. Пшкрт: каβан ты̆ҕас = лардас = туас. Коракыш. Тĕпсĕр (без подстожья) каян айĕнчен пĕри утă туртатĕ. (Кăнчала арлани). Собр. † Аллă капан айĕнчен арăм туса тухар-и? Ib. Анкартине кӳртсен (хлеба с поля), мăн капан тăвăпăр. (Моленье). Сред. Юм. Капана аялтан парать. (Капан хывна чохне аялтан çĕклесе паракана калаççĕ.) Ib. Капансĕм хĕвелтохăç еннелле тайăлсан, çитес çура тыр полать, тет; хĕвеланăçнелле тайлсан (так!), тыр полмас, тет. (Народное поверье). Ib. Капан тăвать. (Капан хывнă чохне çӳлте тӳрлетсе тăракана калаççĕ). Чертаг. Капансене вăт лайăх тунă, алли ури çирĕп, тураш-тытрăш лайăх çавăн. Трхбл. Çын капанне сенĕкпе анкăтарт. СТИК. Капан çинчи мĕлке, чучело (подобие человека, которое ставят на копну хлеба). Ib. Ах, капан çинчи мĕлке! мĕн ĕренкĕсĕрленем? (Говорят, когда кто-нибудь из детей наденет одежду большого. Здесь конечное «м» не ошибка).

капан шăл

(ш̚ы̆л), неправильно вышедший в сторону зуб. Тюрл. А. Турх. Капан шăл: зубу надо бы выпасть, а он не падает (у детей) и рядом с ним выростает другой, кривой, который и зовут «капан-шăл». Сред. Юм. Капан-шăл; так называют человека, у которого зубы не в ряд. Ib. Капан шăллă çын. Ятман. Кăпан-шăл — йĕкĕр шăл (неправильно выросший зуб).

капар

(кабар), обжора, жадный. Тюрл. Капар сорăх, жадная овца (бросается неудержимо и жадно ест). Ib. Капар çын нихçан та тăрана пĕлмес. СПВВ. МА. Капар — эсĕ пит капар илетĕн (хыпаланса илекен çынна). Сĕт-к. † Килти хĕр пек капар мар. Сред. Юм. Капар çын тесе, пор япалана та хăй аллине ярса илесшĕн тăрăшакан çынна калаççĕ.

капаш

(кабаш), форма; подобие. N. Ĕç капаш(ĕ), работёшка(?). Рекеев. Манăн тулта арăм-капаш (женёшка) пурччĕ-ха. Изамб. Т. Лаша-капаш (лошадёнка) пирĕн пĕрре. Ib. Сирĕн ĕне-капаш миçе? Н. М. Кедров. Ку мĕнле капаш! Что за штука! Изамб. Т. Çын капашне кĕре пуçларĕ (о ребенке: стал понимать). Абыз. Улман капашĕ килнĕ. (Молодой) картофель уже стал более или менее пригодным к употреблению. Ib. Çăкăрăн нимĕн капашĕ те çук. Хлеб (плохо пропечен) и почти совсем негоден к употреблению. Ib. Унăн ĕçленин капашĕ те çук. Его работа никуда не годится. || Фанфарон, хвальбишка. Бахшиярово. Эй, капаш! (презрит.). || «Ленивый». Сунч. † Тăсăлса выртса çӳрекен арçын капаш (наян) мар-ши çав! || Строй, порядок. МПП.

капашсăрлан

сделаться беспорядочным. МПП. Капашсăрланса кайнă = йĕркесĕрленсе кайнă (усал сăмах калаçакан çын).

капăркка

хвастун, хвальбишка. || Бесцельно торопливый. Пустой говорун. МПП. Ст.Чек. Капăркка: 1) тĕлсĕр васкакан çын, 2) ытла калаçакан çын (говорит много, но без толку).

капăрчăк

(кабы̆рџ̌ы̆к, кабы̆рζ’ы̆к), щёголь, форсун, хвастун. А. Турх. Капăрчăк, хвальбишка. СПВВ. ЕС. Капăрчăк = мухтанчăк, çук япалипе мухтанакан çын. Сĕт-к. Капăрчăк, франт.

каплет

заикнуться о чем-нибудь, сделать намек. Сред. Юм. Пăртак çиç каплетсе илчĕ, çавăншăн çын вăрçĕ-ши?

каптеш

(каптэш), воскл. испугавшегося. N. Çын, астумасăр, пĕр-пĕр япала ӳкерет, хăраса кайса калат: каптеш! мĕн турăм! Ib. Çавă сан çинчен каласа парас тет-ха. — Каптеш! пĕтерчĕ вара вăл мана! тет хăраса ӳкнĕ çын.

каркаланчăк

безрассудный на речи. СТИК. Каркаланчăк — çăварне мĕн килнĕ, çавна персе яран (намăс сăмахсем калаçакан çынна калаççĕ). Ib. Каркаланчăк çăвару! Ăçта каяссине пĕлместĕн, çăварна мĕн килет, çавна персе яратăн! || Неряха. Сред. Юм. Каркаланчăк — хăйне хăй чипер пуçтарса витсе çӳремен çын. См. ейкеленчĕк.

карап

корабль. Ст. Шаймурз. Орау. Акăлчансен пĕр Тийтеник ятлă чаплă пысăк карап путса, пин те ултă çĕр çын пĕтнĕ, тет. Якейк. Ной пор кайăксене, выльăхсене карап çине кӳртрĕ. || Флот. Б. Олг. Аслă олпут, окружной ĕнерал, орма поçларĕ, пере (= пире) утлă çара, пеххотта, карап çине.

карăн

(кары̆н), вытягиваться, растягиваться; потягиваться. Зап. ВНО. Каран, потянуться. Пшкрт. Асту, эп сана пырса карăнсарак çапса ерĕп-тĕк, таста кайса ӳкĕн! N. † Карта тулли çӳрен ут, карăнса пăхса юлаççĕ. Образцы 84. Карташ чулли лашаçăм, карăна пăха юлать-çке. Альш. † Кашкăр килет карăнса, каç пулнине хĕрĕнсе. Юрк. Кăмака хыçĕсене те карăнса пăхат, çӳлелле те астăват, хыпаласа та пăхат, нимĕн тăва пĕлмес. N. Хыпаланса, унта-кунта тăрса, карăнса пăхкаласа илет те, ниçта курăнмасан: манăн та чăматанăм çук, кам илсе тухнине курмарăр-а? тесе ыйтат хăйпе пĕрле ларса пыракансенчен (других пассажиров). Батыр. † Кайăк хурсем килет карăнса, икĕ çунаттипе сарăлса. К.-Кушки. Темĕскер ман паян ялан карăнас килет. Меня нынче что-то потягота берет. О сохр. здор. Унăк ĕçлесси килмест, яланах выртасшăнах тăрать, пит карăнас килет (одолевает потягота). Собр. Çын çинелле йытă карăнсан, хăна килет, теççĕ. Капк. Темиçе хутчен кушакла тутлăн карăнса илсен... Ст. Чек. Çын карăнат, потягивается. Чув. пр. о пог. 178. Асамат (сĕвек) кĕперри çӳлелле карăнсан, уяр пулат. Если радуга протянулась высоко, будет ясно. Ала 108°. † Хорăн тăрăнчи хор хорчкки (так!) хорсăм çине ялт! Кар(ă)нать. || Делаться тугим. КС. Ача ĕмĕртекен арăмăн кăккăри карăнать, сăвакан ĕненĕн çилли карăнат (= тулать). Ст. Чек. Чĕччи карăнман тет-ха (= сĕт тулман). Ib. Кăккăр карăнат (чрезвычайное накопление в груди молока у женщины после родов, при, котором болит грудь). О сохр. здор. Эсир сехетсерен апат çинĕрен, вăл çинĕ апат хырăмра çĕрсе ĕлкĕреймест; çавăнпа хырăм карăнса каять те, вар ырата пуçлать; тата ытти чирсем те ереççĕ. || Околеть. Якейк. Карăнман пуçна! Карăнашшĕ! («сильная ругань»). Ib. Карăнса выртманскер! (ругань). Сред. Юм. Карăнса вилешшĕ! (пит çиленнĕ çынна: ăмма вилмес-ши тессине калаççĕ). Чтобы ему околеть!

карклат

(карклат), кричать, каркать. Сала. Çăхан çурт çине пырса ларса карклатсан, çав çуртра çын вилет, теççĕ. Н. Карм. Хайхи çăхан çăварне карнă та, мĕн пур вăйĕпе карклатса (кранклатса) янă. См. карăклат.

карма-çăвар

(с’ы̆вар), горлодёр; сквернослов; пустомеля. Якейк. Карма-çăвар, 1) зевло, зевластый; 2) крикун. Изамб. Т. Карма-çăвар — крикун. Ib. Карма-çăварлисем паллă тăрăх хушаматнĕ калаççĕ. Тайба. † Сирĕн яшкăр, тăванăм, тăварлă иккен, эсир пурте карма-çăвар иккен. Янтик. Карма-çăвар (так!), человек, который то и дело ругается матерски, и вообще говорит неприличные вещи. Сред. Юм. Карма-çăвар (пит çохракан çын; «так называют человека, который не может держать слово в секрете, а также и крикуна»). Ст. Чек. Карма-çăвар, человек, который много кричит и говорит неприличные вещи.

картлат

каркать. Юрк. Çурт çине çăхан ларса картлатсан, çын вилет. Т. IV. Çурт çине çăхан ларса картлатсан çын вилессе, теççĕ. || О коростеле. Ск. и пред. 98. Сайраран çеç катаран, карăш сасси илтĕнет, вăл та, пăртак картлатсан, чарăнать те тĕлĕрет.

картсăр

(-сы̆р), без зарубок, гладкий. || Забывчивый от старости. Изамб. Т. Картсăр çын, забывчивый от старости. || СПВВ. Картсăр = тăрлавсăр.

карта

(карда), изгородь, загородь. КАЯ. Выляса çуресен-çӳресен, эпĕр тата картасем çинче (на изгородях) выляма шухăшларăмăр. N. Йĕри-тавра карта тытса çавăрнă. N. Ху тытса тăракан çĕршыв тавра йĕплĕ хулăран карта çавăрса ларт. Якейк. Сат картине чолпа çавăрнă. Сад огорожен каменной стеной. Ib. Эс итла уя тохса ларнă (построился), кĕт картуна (забор) куçарас полать. Орау. Вăсен çăварне карта тытман вĕт (у них рот не заткнут); мĕн килчĕ, ăна персе яраççĕ; сăмаха яланах мĕн пулнине пĕлсе калаçмаççĕ. Богдашк. † Вăштăр, вăштăр çил вĕрет, карта айĕнчен вĕрет вăл. Тюрл. Онăн сăмахĕпелен çӳресессĕн, карта хошшине те хĕснĕн (= хĕсĕнĕн). Чăв. ист. Картари выльăха тытнă пек тытса тăрат. Микушк. † Вуникĕ капан карти юнашар, укăльча тытсан та, çитмелле. Шорк. Карта, вообще загородка, кроме забора. Яншльд. Карта витĕр куç парăп. (Юр кĕртĕ). || Хлев (не бревенчатый). Вомбу-к. Карта — выльăх карти. Вăл сарай майлах, аслăкла витни те пор. (Тӳрĕ витнине аслăкла витнĕ теççĕ). N. † Пуян карти витĕр эпĕ тухрăм, пуян хĕрĕ юлчĕ хурланса. СТИК. Карта — хлев без сруба и без крыши, только загороженный частоколом с четырех сторон. Карта может быть приделана к какому-нибудь строению, но может быть и на гумне. N. † Çул тăваткалĕнче çук пулсан (если меня не будет), карта хыçне тухса тăр. Тоскаево. Картана тухма та хĕллехи тумтир çук. Тархашшĕн ан прахсамăр, ырă çын. || Ряд снопов, сложенных для сушки. КС. Тырă кĕлтисене карта туса хутăмăр. ХЛБ. Çăлса пĕтернĕ курăка салатмасăр, картапах типме хăварас пулать. Юрк. Тырă вырнă вăхăтра пулат:... карта. Якейк. Тыр вырнă чох ир кĕлтесене карта туса хорса пыраççĕ; валтан пĕр кĕлте хораççĕ, он çине, хĕреслĕ, тата тăват кĕлте хораççĕ; е пилĕк кĕлтее йонашар тăррисене посмасăр парахаççĕ. Шурăм-п. Халĕ тырă выракансем тĕмĕ тума пуçланă, карта тума пăрахнă. Сред. Юм. Тыр типеймен полсан, çăмăр хыçĕнчен вырнине-пĕрне: çилпе типтĕр, тесе, пĕрне аяла хорса, ыттисĕн пуçне кĕлте кочĕ çине хорса пыраççĕ, ăна вара карта теççĕ. || Круг. N. Уйăх карталансан, тăман тухат. Карти пĕчĕккĕ пулсан, час тăман тухат; карти пысăк пулсан, тăман час тухмаст. Митушк. † Уйăх карти пысăк карта, вунă çăлтăр ларса тулас çук. Чув. пр. о пог. 47. Хĕвел карти çывăхра пулсассăн, йĕпе пулмаст. Если круг этот близок к солнцу, ненастья не будет. || Магический круг. Хорачка. Пăри вотпала йĕри-тара çӧрет: карта туатăп, тет. Осал ан кĕртĕр, теччĕ (= теççĕ). Каран тăраччă та, чӧклеччĕ. (Моленье в поле). Ск. и пред. 99. Унтан пилеш хуппипе вут тумтире йĕри-тавра карта туса çавăрчĕ. || Вереница. N. Вĕçен кайăксем карталанса вĕçеççĕ. ЧП. Кайăк хурсем кайĕç картипе. Ib. Карти-карти килет кайăк хур. Сала 77°. † Карти-карти иртет кайăк хур. Янтик. † Кайăк хур каять картипе, йăви юлат пăрăнса (в стороне). N. † Çӳлелле пăхрăм — тĕлĕнтĕм хор-кайăк карта çавăрнинчен; аялалла пăхрăм — тĕлĕнтĕм пĕчикрен пусăк полнинчен. || Ловушка для птиц. Макка 114. Кайăк тытан карти пур. Ала 57. † Карăш карти картара, карăш пычĕ çакланчĕ. N. Тилли, тилли, тилли пур, тилĕ тытан йытти пур, тытан кайăк (siс!) карти пур. || Стан для ковки лошадей. Шибач. || Покос? Сред. Юм. † Утмăл та карта ут çултăм. Утмăл та карта утине (вар. уттинчен) йĕкĕр те капан (вар. икĕ капан) ут хыврăм. Ib. Пĕр карта утă çăлса тохрăм (çавапа пĕр расчин çăлса тохсан калаççĕ). Ib. Карта айне хăварса пырат. (Утă çăлнă чохне, хăй картине лайăх кастарса кăлараймасан калаççĕ). Ib. Карта таврас; утă çăлнă чохне утă карта полса пырать, çав картан çиелти типсен, ăна тавраççĕ. Изамб. Т. Пухнă чухне (сено) малтан карти-картипе пухаççĕ, унтан валем-валем пухаççĕ; вара купа туçа уйăраççĕ (сено). Ib. Малтанхи кун çарана валеçсе, карти-картипе çулаççĕ (рядами). Вир-йал. † Тăваткăл çаран варинче утмăл карта утă çăлтăм. || Паутина. Чув. пр. о пог. 260. Ерешмен карта нумай тусан, çăмăр пулать. Если паук сделает много паутин, будет дождь. Юрк. † Атьăр пурçăн карти карар-и? Пурçăн картисене мен ярар? Хура чĕкеç тытса ярар! || В перен. знач. N. Картине кĕрсен, юрать. Как бы ни сказать, только было бы понятно. (Так во мн. гов.). СТИК. Эй, пирĕн картине кĕрсен юрат! (т. е. нам нечего заботится о правильности речи; вырăсла калаçа пĕлейменнисем, вăсен(е) урăх çын: апла мар, ак çапла каламалла, тесен, вăсем çак сăмаха каласа хураççĕ). Чăв. ист. 11. Вырăссем «ведро» теççĕ, чăвашсем те ăна çав ятпах калаççĕ: хайсенĕн чĕлхи картине кӳртсе, кăшт çеç урăхлатса: витре, теççĕ. Сред. Юм. Пăртак самахлама картине кĕме хытланать халь те. СПВВ. МС. Эсĕ тата ытла картаран тухса каятăн (переходишь границы дозволенного), çапла çын выльăхне çаптараççи (бьют)?

картлашка

ступенька (у лестницы). МПП., ЩС. Орау. Пусма картлашки çинче пĕр хĕрарăмпа çамрăкрах çын темскер-темскер калаçса лараççĕ. Сред. Юм. Картлашка, ступени лестницы. Календ. 1906. Тайлăк вырăна (на склоне) пусма картлашки пек ката-ката илсе, хĕррисене çатан тытас пулать. Цив. Хăйĕн те вара патша хĕрĕ патне çитесси виç картлашка çиç юлчĕ. (Из сказки). Хорачка. Пӧрт-ом картлашки — приступки. N. † Виç картлашки посмине эпир посмасан, кам посас? || Лестница. || Выступ, образуемый двумя зарубками. Стюх. † Çул картлашкисенчен шывсем юхать, те çумăрсем хытă юхнăран. N. Тусан пылчăк пулса çăрăлса выртнă чухне, çĕр картлашкисем çыпçăнса выртнă чухне... Когда пыль обращается в грязь и глыбы слипаются... || Начерт. 100. Картлашка — морщины на лбу. || Полка? СПВВ. ФН. Картлашка = шăкап. См. ульпучи.

кас

(кас), резать, рубить, пилить. Янтик. Кассан, юн тухмĕ унтан (так говорят про скупого человека). Сред. Юм. Кассан та, йон тохас çок (очень скупой). Чураль-к. Касман пир чăрки айĕнче çĕр утмăл мулкачă. (Купăста пуçĕ). N. Кĕсем, пошăт касассу-япалу!... тарнă, тет. N. Тыр вырнă чухне, касса-касса пынă майĕпе кашлинче кас-пăрах! (срезая хлеб вдруг...). Ала 56. Чăнах та ман мăй патне (до моей шеи) касса çите пуçларĕç (начали допиливать). ТММ. Вунă хут виç пĕрре кас. (Послов.). Изамб. Т. Сарнă чухне пур кĕлтесене те касаççĕ (во время аштарни). Богдашк. † Хĕреслĕ, хĕреслĕ касатпăр аслă урама илемшĕн. Упа 764. Икĕ çын вăрмана йывăç касма кайнă. Два человека пошли в лес рубить деревья. Т. Григорьева. Пуçа кассан, çĕлĕк тăхăн, алла кассан, алса тăхăн, теççĕ. (Послов.) N. † Касса хонă йоманне тĕнĕл тума полмарĕ. N. Вăрманне касса илмелле сутнă (на сруб). N. † Шурă хăва каснă çукчĕ, ывăнтарчĕ хулсене. Рак. Хăйсен алăкне те таçтан каснă — ĕмĕрте те кайса кĕрес çук, тесе вăрçаççĕ арăмсем. Ала 87. Çав чула хĕçпе кас. КС. Вăрçăра темĕн чухлĕ салтак касса пăрахаççĕ. Вĕлле-хурчĕ. Кĕрĕкунне, пыл пуçтарас вăхăт çитсен, чиерех çынсем хăйсенне çеç мар, çынсенне, ют паллă пулсан та, вăрттăн пылсене каса каса илсе, хуçисене ахаль тăратса хăвара пуçланă. Орау. Кăçал тырă лайăх пулчĕ, касса та уçăлмасть (густой, и крупные колосья; хороший налив). Шел. 21. Урпасемпе пăрисем касса уçăлми пулатьчĕç. N. Малтан йĕри-тавăра çеремне касса тухатăн. N. Хĕрарăмсем ку вăхăтра хăшĕ йĕтем касаççĕ. Скотолеч. 28. Чĕрнесене касса якатас пулать (ногги). || О костюме. ЧП. Пурçăн пиçиххи пилĕке касать (режет, жмет поясницу). КС. Енчĕк кант(д)ри мăя касать. || О рези. Б. Олг. Ой, вар касса кайрĕ, чăрр! вар касса кайрĕ! Утăм № 1, 26. Нумай йĕтĕн чĕрӳне касса, тĕл пулмарăн сунан ĕмĕте, илтеймерĕн ирĕклĕ сасса, килĕшмерĕ сана ват тĕнче. || Клевать. Якейк. Корак касман пĕрчĕк çок (все ягоды у рябины исклеваны). || Грызть. N. Хутаççа шăши каснă (продырявили). N. † Пире укçа памасан, шăши кастăр енчĕкне. Сала 97. † Çав укçана памасан, шăрши кастăр енчĕкне. || Кроить. Шишкин. † Шор сăхман ăма осал? — Сак çине хорса каснăран. Чершаг. Ман ачанне сăхман касрăн-и? (скроил-ли?) || Стричь. Яргуньк. † Инке маншăн ма макăран? — Сурăх, тесе, касас çук, сăхман туса, тăхăнас çук. КС. Паян сурăхсене касса ятăм (остриг). N. Хăлха таврашне ытла кĕске касрăн-çке эсĕ? Ты уж слишком коротко остриг волосы около ушей! N. Ачасем çӳç(ĕ)сене эп яланах хам касап, çынна кастармастăп. || Рубнуть. Кан. Вăл тӳрех çывăракан старик патне пырса, ăна пуçĕнчен каснă (рубнул). || Оперировать. Юрк. Унта каснă хыççăн (после операции) вилет (умер). Кан. Пульнитсара пуринчен ытла касса тӳрлетмелле чирсемпе выртаççĕ. || Анатомировать, вскрывать. Чхĕйп. Вилнĕ çынна лекĕрсем каснă (вскрывали). || Легчить, castrare. В. Олг. Мăкăр кас. Вотлан. Нӳхрепре касман така çӳрĕ? (Шăрши). || Ударить передними ногами. Орау. Чуттах хăйне касатьчĕ. Лошадь чуть не ударила его передними ногами (встав на дыбы). || Проедать, промывать (о воде). Орау. Шыв çул хыттине касса кайнă та, çул хĕрринче шĕл-кĕшленсе (т. е. юрпа хутăш) тăракан шывсем юхса кайнă. || Ударить, бить. Орау. Çĕннисем (те, кто стоял за передел) ватса вĕлернĕ, теччĕр, тесе, Терентюкĕ лешĕ (т. е. Шăрши) вилсен, пĕкĕпе пырса каснă, тет. Ib. Ачана касрăмăр. Мы отдубасили, отколотили парня. N. Унтан касат, касат чăпăрккăпа, арăмĕ тăраймас. Тогач. Пĕр каска урлă икĕ алтан пахаççĕ, икĕш те пĕр-пĕрне касаймаççĕ. (Куç). Ала 6°. Сикнĕ чух, эсĕ манăн купарчаран кас. ТММ. Пĕр ута (лашана) касни пин ута çитет. || Убить. Юрк. Пăшал пенине леш енчисем илтсен, эпир ăçта тăнине пĕлсе, çĕрле çывăрсан, хамăра касса пĕтерсе кайĕç тесе, хăраса... || Губить. Сборн. по мед. Пирĕн хура-халăха, сывлăхлă пурăнас тесен те, çав пĕлменниех (невежество) касать. Чхĕйп. Сымар çынĕ чĕрĕлмесен, вилсен: çук, пирĕн çына хăш киремечĕ те пулсан касса карĕ, тенĕ (говорили). Юрк. Укçа çукки касат (безденежье донимает). Кан. Анчах лапка прикашчăкĕ путсĕр çын пулни касрĕ. || Сред. Юм. Касать, очень нужно. || Бойко говорить. КС. Вăсам вырăсла касаççĕ анчах! Они хорошо говорят по-русски. N. Чĕлхи çĕлен сăнни пек касать шуйттанăн. || Изьездить, исходить. Орау. Виттĕр каснăç эппин эс Хусана! Ты, значит, всю Казань изъездил (напр., переезжая с квартиры на квартиру). Ib. Хусан кĕпĕрнине виттĕр каснă ĕнтĕ вăл. Рак. Лутра вырăс ял касать. (Укçа). Бюрг. Тĕнчене касса çитнĕ (обошел, видел весь свет; нехороший отзыв). Утăм. Çавăнпа эп халь тĕнче касап. Альш. Хула касса çӳрерĕмĕр. Мы ходили по городу. Шел. 88. Тĕнче касса çӳресех пĕтеретĕн пурлăха. || Очень хотеть. Якейк. Ман йорра вĕренесшĕн касатьчĕç анчах хĕрсем (очень хотели). Кильд. Кам апла аскăншăн кассах çӳрекен пур. Кан. Пĕтĕ ĕне вăкăршăн касмаст. || О пронзительном ветре. Орау. Çил виттĕр каса пуçларĕ. Ветер, крепчает. N. Çурçĕр енчен, витĕр касса, сивĕ çил вĕрнĕ. Н. Лебеж. † Ман çийĕмре йĕтĕн пир кĕпи, мĕн касмин те, çил касать. || Полтава. Ак сасартăк çын сасси, вăйлă саспа кăшкăрни хаяр касса илтĕнчĕ («вдруг восклицанье раздалось»). || Тюрл. Сăкман лайăх çипçассăн: касса тăрать, теççĕ.

каскала

учащ. ф. от гл. кас. Альш. Каскала-каскала лартаççĕ хай Елшелсем хăйсене валли пӳр-çуртсем (после пожара). К.-Кушки. Манăн пĕтĕм ăш-чикĕ каскаласа кайрĕ. Синьял. Унта пĕр кайăк пычĕ, тет те, каскаласа (клюет) улмисене тăкалать, тет. || Плотничать, строить. Хĕн-хур. Пĕрре Петĕр икĕ хутлă пӳрт каскаланă (рубил, строил). N. Çавăн пекех йывăç каскалакан та, чул каскалакан та, çĕре кăнтăр кунĕ пек ĕçлесе ирттерет. N. Çав каскалакан çын каланă тет: манăн вăхăт çук халĕ, часрах пура пурамалла, тесе каларĕ, тет. || Придавать вкус? ЧС. Пултăранпа вĕлтĕрен тип яшкана каскалат. || Сред. Юм. Выç варла эрех ĕçрĕм те, чĕрене каскаласа кайрĕ. [Выраж особое. ощущение, если человек выпьет натощак рюмку (чарку) вина].

касамат

(казамат), тюрьма, темница. Панклеи. Касаматра çирĕм çын лараççĕ. С.-Устье. Çынсем пĕлсен, ача амăшне тытса, вунпилĕк çуллăх (у др. çуллăха) касамата хуптарнă.

касă

то же, что кас. N. Çиен пур-и, вылян пур-и — атьăр кассипе туя! (Такмак). Пазух. Тусăм касси витĕр эп тухнă чух, тусăм, курса, йĕре, ай, пуçларĕ. СТИК. Пирте ялсем темиçе касса уйăрăлаççĕ. Касă тени — вăл пĕр çĕрте çумлăн-çумлăн ларан килĕсем пулат. Кашни касăри çын хăй кассинчисене çывăхрах. Пирĕн, темле, хăш касса хаяр теççĕ, хăшне йăваш теççĕ. Хурăнташсем пĕр касра лараççĕ. Пĕр пĕчĕкçĕрех касăра пĕтĕмпех пĕр-пĕринпе хурăнташлă çынсем лараççĕ. Альш. Унтан тата çавăн пекех вăл вăйя тухан хĕрпе каччă час-часах тăрăхлакаласа, кулкаласа касă-касă хĕрне, ял-ялĕ хĕрĕсене юрлаççĕ. ЧП. Пирĕн касă ачисем.

каскалăх

место, где много кряжей. Мусир. † Ют çын килкарти каскалăх, каскалăхра çĕленлĕх. Цив. † Çичĕ-ют картиш (вар. карташ) каскалăх, каскалăхра çĕленлĕх. ЧП. Аслă çул хĕрри каскалăх.

каскăн

(каскы̆н), бродяга. Орау. Зап. ВНО. Каскăн, шатающийся; пройдоха. Ib. † Ялттын-ялттын сикрĕмĕр, ял каскăнне тытрăмăр. Ib. Ял каскăнĕ пулăн çав, ачам; мĕншĕн пĕрмаях ял тăрăх чупатăн-ши? (тет ашшĕ-амăшĕ ачине) Ib. Ял каскăнĕ, ялти сăраран юлмастăн! А. Турх. «Каскăн = çивĕчĕ çын, развитой» (так!). Ib. Пит каскăн япала (его не проведешь). Ib. Каскăн вăрă — пронырливый вор; его не поймаешь, а он всё ворует. Икково. Мĕн каскăнра çӳретĕн? — Мĕн каскăнра чопатăн? Что ты не сидишь дома? (Так говорят детям, любящим слоняться по деревне и пр.). Слакбаш. Каскăн — пур çĕре те çӳрекен çын. || Бойкий, отбивающийся от стада (о животном). Собр. Каскăн ĕненне турă мăйрака ӳстермен, тет. (Послов.). Изамб. Т. Каскăн йытă (везде бегающая). Шевле. Тараска ĕни пит каскăн: кашни çĕр, карта ватса, пахчана кĕрет. Шурăм-п. № 8. Пĕр каскăн сурах таçта тарма пуçларĕ. Сред. Юм. Каскăн выльăх таçта та çĕмĕрсе кĕрĕ ôлă; пирн ĕлĕк çавăн пик пĕр каскăн ине пôрчĕ те пôс-картисĕн орлă ярнайса сиксе каçатьчĕ.

каçтар

понуд. ф. от гл. каç. Альш. † Каçмăп, терĕм, шыв урлă, каçтарчĕçĕ (заставили переехать) сулăпа. Ib. Çын ури урлă каçсан, каçтаракан ӳсмест, теççĕ. (От гл. каçар этот гл. отличается большею выпуклостью оттенка принуждения или допущения).

каçса кай

зайтись (от плача, от боли, от смеха). Хурамал. Ача сак çинчен çĕре ӳксен: ача каçса кайрĕ, теççĕ (хытă макăрнине калаççĕ). Шарбаш. Каçса кайса ĕсĕрет (заходится, при кашле). КС. Чавса пĕрене çумне перĕнчĕ те каçсах карăм. Юрк. Вăл çапла каланине ытти хăнисем илтсен, тусеймесĕр каçса кайса кула пуçлаççĕ. N. Ачасем пурте кулса каçса каяççĕ. N. Ача вĕсене каçса кайса итленĕ. СЧЧ. Мирон пичче: вăл (тот) чӳкленинчен ун хыçĕнче каçса кайса кулса тăратăп, тет.. || Кан. Ĕçкĕшĕн каçсах каять... Ĕçкĕшĕн (ради выпивки) пуçне пама хатĕр. N. Ытла каçса кайсах савăнни эпĕ? Çутт. 112. Авă пĕр чăххи çăмарта тунă та: кăт-кăт-кăтик! тесе, йăвинчен вĕçсе анать. Ун майĕпе, автанĕ те каçса кайсах (= во всю) кăтиклет. Ib. 144. Пыл тесен, эпĕ каçсах каятăп. N. Хăшĕ çын япалишĕн каçса каяççĕ, çын укçипе пуйма юратаççĕ. N. Халĕ тупăк ăшне кĕрсе выртас пулсан, вĕсем савăнса ӳкĕччĕç, хĕпĕртесе каçса кайĕччĕç.

каç

(кас’), вечер, ночь. Хурамал. Каç каçрах выр тăр та, ирхине иртерех тăрăр. Вечером ложитесь поздно и утром вставайте раньше. N. Каç пуларахпа (к вечеру) хурăнташсене, пĕлĕшсене чĕнме ячĕç. Т. VII. Ун чухне каç пулса килет (близится, наступает вечер), тет. N. Çав каç вĕсем нимĕн те тытайман. В тот вечер они ничего не поймали. N. Ыр каç полтăр! Добрый вечер! ЧП. Ирех тухрăм, каçа юлтăм. N. † Каç пуласса кĕтсе тăр. Б. Олг. Çурнă чох калат: торă, ыр каç ту. Регули 298. Каç поларах (поларахпа) килет. Ib. 1377. Каç поларахпа килтĕм. Изамб. N. Чирккӳлĕ яла каçах (еще с вечера) кĕлле килнĕ çын пулат. Ст. Айб. Каç пулса, çывăрма выртсассăн, таркăн патне тĕлĕкре татах икĕ кайăк пырса... Ишек. Каç каçалла килет. Хĕвел анать. Тим. † Кĕске çĕрĕн ăйхи тутлă, тесе, ытла каçах выртса ан çывăрăр. Юрк. Лутра шĕшкĕ, сарă мăйăр, каçса çитеймесĕр (надо: катса çиеймесĕр) каç турăм. N. Çав хĕрĕх кунччен чăвашсем питĕ хăраççĕ: каç вилнĕ çын каç чĕрĕлсе килет, тесе, чăвашсем вилнĕ çынтан питĕ хăраççĕ. Чуратч. Ц. Тепĕр кун каç ачана тата тепĕр ĕç пачĕ, тет. Сред. Юм. Каç полса пырать (= каç полса килет). День клонится к вечеру. («Здесь показывается не только время, но рисуется и картина»). Ib. Каç пола пырать. День клонится к вечеру. («Здесь показывается только время, а не рисуется картина»), Т. Григорьева. Каç калаçнă сăмаха чăхă сысать, теççĕ. Янш.-Норв. Ăна (орехи) ката-ката каç турăм. N. Каç пулсах кайман та-ха, пуласшăн çав ĕнтĕ! Еще не совсем наступил вечер, но уже скоро наступит. Якейк. Ыр каç полтăр! — Çăвăрса кай (переночуй)! Ху çăвăрса йол! N. Икĕ каç карăм. Юрк. Епле апла, акă епле: кунĕпе ачасемпе асапланатăп, каç çывăрма выртатăп. Скотолеч. 6. Каç тăма (на ночь) сăсăл анчах парсан, тата лайăх (лошади). Ib. 4. Каç тăма апат панă чухне (лошади). N. Каç выртма юлнă ачасем. Чуратч. Ц. Каç выртмаллах кайна çаксем. Пошли с тем, чтобы там ночевать, с ночевкой. N. Ăратнисем килĕсене саланмаççĕ, ĕçсе-çисе çавăлтех каçа юлаççĕ. Макка 160. † Сарă ачана тус турăм, уяв каçне калаçма. Якейк. Ăшă каçсам (в теплые вечера) ăрамра çӳреме лайăх. Байгл. † Каç тĕттĕмсем пулса халь килет-çке, пире кайма вăхăт çитет-çке. || Канун, накануне. Ильм. Мункун иртсен виçĕ эрнерен вырăсэрни каç пумилкке тăваççĕ. БАБ. Вырăсэрни каç, эрне каçсенче пирĕн пата кӳршшĕсем пĕр арăм пырат. Туй. Туй пулас каç. Юрк. Мункун каç пĕлĕтлĕ пулсан, ырă çул пулат. ЧС. Пĕрре эпĕ вырсарникун каç ачасемпе выртма карăм. Альш. Хăят каçĕ вара, Хăят кунĕ (16 июня по ст. ст.) каçпа, тин хай кĕвĕ каласси чарăнат: уяв пĕтет. N. Мăнкон каç, тесен, мăнкон ыран теме те йорат, тепĕр конне (мăнкон), кĕлĕрен тохсан, каç полсан та, мăнкон каçах теççĕ (т. е.. выраж. «мăнкон каç» имеет двоякое значение). Шăмат каç [йон-каç]= или «в субботу вечером», или «в пятницу вечером». Альш. Кунта праçник каçĕсенче кĕлĕ пулат. Ала 27. Эсĕ кунта мĕн туса тăратăн? Эпĕ сана: каçах (еще с вечера, т. е. вчера) карĕ пулĕ, тесе каларăм (думала что ты...). Цив. Эпĕ каç çĕрĕпех сыхласа лартăм, çывăрмарăм.

каçа хирĕç

к вечеру, vesperascente caelo. Рус. Çта каятăн халь каçа хирĕç? Якейк. † Авиç пырать халь ача, — тытăр хупăр витене; каçа хирĕç ан ярăр, кашкăр кулли ан тăвăр. Чума. Каçа хирĕç çын пушшах йывăрланса каять. N. Эпир каçа хирĕç тухса карăмăр та, çулса хăпартăмăр. Альш. Апат хыççăн, каçа хирĕçерех, эпир виççĕн татах кайрăмăр: ял курмалла, (чтобы посмотреть деревню) çӳреме, тесе. Собр. Каçа хирĕç алтан алтсан, çăмăр пулат, теççĕ. Альш. Хĕвел каçа хирĕç кайрĕ ĕнтĕ (миновал полдень, свернуло с полдён).

каçалăк

(каз’алы̆к), полоса, взятая для жатвы, поперек или вдоль загона. ТММ. Каçалăк, часть полосы, которая жнется артельно (если взять поперек, а в др. местах-и вдоль). В нек. местах такая продольная полоса наз. хӳре, а поперечная — каçалăк. Ст. Чек. Ман каçалăкра ан выр. Тюрл. Каçалăк (во время жатвы). Ib. Пĕрер каçалăклăх çеç йолчĕ. Çутт. 20. Хăй ман каçалăк умĕнчи пуçахсене пуçтарса çӳрет. Тяптя. Вĕсенĕн уйра тулă пулнă, çав тула кашнă каç пĕр каçалăк çисе кайнă (кто-то). Сĕт-к. Пĕр каçалăк вырса илтĕмĕр. Н. Седяк. Каçалăк — каçас тенĕ сăмахран тухать: мĕн чухлĕ çын, çавăн чухлĕ анана татса вырса каçаççĕ, çавна каçалăк теççĕ. Шел. II. 69. Каçалăк умне канма ларнă. ТММ. Вырнă чухне пĕрев выраканпа унăн каçалăкĕ хушшинчен тухсан: алă витĕр тухрĕ, теççĕ. Алă витĕр тухсан, каçалăка выракан аллине çурлапа касат, тет, çавăнпа алă витĕр тухма хушмаççĕ. Упа 616. Вырса пĕтерт мен каçалăк. Сред. Юм. Каçалăк = ôм. Ib. Хăй вырса пыракан тĕле ман каçалăк теççĕ.

каçăрăл

(каз’ы̆ры̆л), выпрямляться, выпятить грудь и откинуть голову назад. Юрк. Çын выртат:... каçăрăлса... (выпрямившись). Ст. Чек. Каçăрăлса выртат (закинув назад голову). Якейк. Каçăрлса каялла кайса ӳкрĕ.

каççак

(кас’с’ак), косяк; степная лошадь из косяка. Образцы 93. Пирĕн ялăн кĕтĕвĕнче пурте каççак тьыхисем. Орау. Каççак пек, пĕре килтен тухса кайсан, нимпе те киле тавăрăнасшăн мар. Пулать-кам, киле манакан çын (жена ругает мужа). Рак. Каççакиа кӳл-ха пĕре (или: каççакна кӳлсе çӳреме вĕрентместĕн-и-ха)? Так говорят в насмешку про плохую лошадь, или про плохого жеребеика. Еще прим. см. в вут кăларттар.

каççăр

(кас’с’ы̆р), то же, что каçăр. Хурамал. Каççăр пуçI Каçăрăлса çӳрет (ходит и смотрит по верхам, верхогляд). П. И. Орл. Каççар пичче кĕрĕк аркине тавăрнă. (Качака хӳри). Кан. Чуллă, каççăр пуçлă, мăн кăмăллă сăрт. КС. Хăйĕн каççăр пуçлă ывăлĕпе мухтанать! Питушк. Каççăр (çын) — пуçне ытла каçăртать. СПВВ. ГЕ. Каççăр — каçарăлса çӳрекен çын.

кат

(кат), откалывать, отламывать, отбивать. Ст. Чек. Пĕрне (в одной лесине) пĕр пуçĕнчен иййипе (долотом) катса кăлараççĕ (выдалбдивают выемку), варринчен, икĕ енчен, икĕ мăйракă пек (как бы два рога, т. е. развилки) хăвараççĕ. Абаш. Конта пăрне (лёд-то) катаç полать (сколоть; катса тăкас — если его раскидать; катса илес — если убрать). Ib. Кӳлĕрен пăр катса илеççĕ. Ердово. Çынсем, килхушшинчи юрсене катса, урама кăлараççĕ. Бес. чув. 5. Вăрăм тимĕрсем ката-ката панă. Орау. Тутине катнă, мур ачи, тенкел çинчен ӳксе! || Грызть орехи. КС. Мăйăр катса шăлсам ыратакан пулчĕç. Трхбл. † Аçтăркан мăйăрне тĕл пултăм; атя иккĕн катар, тĕш тăвар, ĕмĕр уйăрлмасса тус тăвар. Альш. † Пирĕн кас хĕрĕ пике пек: икĕ пичĕ чие пек, катса (надо: татса) çиес çырла пек. ||Вычитать, выверстывать (из суммы, напр. çавăнтан); скашивать, уступать. N. Аллă пусне катса йолчĕ (не додал). Б. Олг. Ах, тет, кашнă аршăнтан вон çичшер пус катат! Ах, исен те йорат полĕ кона, йоратмалла тăла! Çынна ĕçленĕшĕн парас хакне катса панăшăн... N. Тарçука памалла (у др. памалли) укçана катса памарăн-и? N. Нумайтарах илсен тенкĕрен 20 е 25 пус катаççĕ (уступают). Истор. Аслă княçа ямалли укçаран хăйсем валли катса юлкаланă (удерживали). N. Аллă пус катса пачĕ. N. Эсĕ ыра çынах мар иккен. Çав ĕçсем пирки эсĕ çын чунсене те катни-тен? || Недосыпать, меньше спать. Орау. Эп, айăха катмастп-им? Разве я сплю все столько же?

катăк

(кады̆к), кусок, обломок, осколок. Изванк. Çапла вара кĕл туса пĕтерсен, пурте пĕрер катăк чăкăт çиеççĕ. N. Çĕмĕрĕк чӳлмек катăкĕ. Сала 77. † Катăк, катăк пĕлĕт юхать, пирĕн пуçри çавра çĕлĕк пек. Якейк. Шӳрпешăнче çу катăксем ярăнса çӳреççĕ. По супу плавают кружочки (блёстки) масла. N. † Тумпарласен хĕрĕсем катăк-пăсăк тухлан пек. || Недочёт, нехватка. КС. Шушчĕк укçине суса пăххăрĕ, тет те, укçи катăк туххăрĕ, тет. ЧС. Çак ĕçкĕ тĕлĕшĕнчен пирĕн ялăн та катăк пур — ятсăр. Çавăнпа пирĕн ялсен ĕçке çуллен пĕр вăхăтра тумаççĕ. ЧП. Пирĕн тăвансем йĕреççĕ, мĕншĕн йĕнине пĕлместĕп, пĕр тăван катăк пулнăран-тăр. N. † Пирĕн тăван йĕрет, куçне шăлат; мĕшĕн йĕнине пĕлмерĕм, пĕр тăванăмăр катăк пулнăран пуль. КС. Унăн ыттинчен пурăнăçĕ лайăх та, анчах ывăл-хĕртен катăк (нет детей, не рождались дети). N. Катăк польчĕ. Умерла (дочь). Кильд. † Кунтан эпир пĕр кайсассăн, пирĕн вырăн катăк юлмĕ-ши? || С отбитым краем. ЧП. Катăк пуртă (щербатый). N. Катăк чашăк — чашка с отбитым краем. Кан. Катăк хĕриллĕ чукун. Бел. Гора. † Хĕреслĕ тенкĕн хĕрри катăк, пирĕн йыснанăн шăлĕ катăк. КС. Катăк шăллă çын пулать. N. Катак çăвар Иван. Иван, по прозванию катăк çăвар. В. Олг. Катăк сăмса, нос, одна часть которого утрачена. N. Чĕкеçĕн хӳри çавăнпа хайчă пек катăк, тет. Юрк. «Катăк — расколото». || Зубы. Хорачка! ман ачан кады̆ҕы̆ тохса (прорезались зубы); || Меньше. N. Пĕр тенкĕрен виçĕ пус катăк (= 99 коп.). Завражн. Ултă лаша катăк. На 6 лошадей меньше. П. М. Мих. Çиччĕ воннăран виççĕ катăк. 7 меньше 10 на З. || Хуже. Шел. II. 62. Тĕррисемпе пысăккăшсемпе те, çӳçи-шерписемпе те, пур енĕпе те муçейрисем (платки) катăк тăраççĕ. Ib. 60. Ман туйран юлас халĕ? Эпĕр çынран катăк-им? N. Спасибо еще çын çинче катăк çӳреймерĕр. (Письмо). || Глупый. Сред. Юм. Тĕрĕс çын-и мĕн ô? катăкрах вит ô. (глуповат). Синьял. † Ачасем эсйр катăкрах, куç хĕснине пĕлместĕр (не понимаете, не замечаете)!

катăл

(кады̆л), отломаться, отбиться, отколоться. || Убывать. КС. Пирĕн кил-йыш пит йышлăччĕ, халь нуммай катăлчĕ. N. † Аттин йышĕ катăлчĕ, çич йот йышĕ хошăнчĕ. Шибач. Ĕçмели-çимали мĕн кирлĕ вăлсане порте пор, никçан та катăлмасть. Лартрĕ (посадила) çимашкăн: çи, тет. Б. Янгильд. Кун вăрăмлансах пырать, çĕр катăлса пырать. Юрк. Чӳлмексене эсĕ пит начар тăватăн, час катăлаççĕ. Ядр. Тата çапла тĕрĕслесе çырнăран, çĕршыв хурплăнĕ е катăлĕ, тесе те шухăшлама юрамасть. Токшик. Юр куненех катăлса пырать (тает). || Ущербаться. П. И. Орл. Карлачă уйăхĕ кăçал вăл çĕн-çула катăлчĕ. || Умирать. Изванк. Унтан вара киле тавăрăнтăмăр та, урапасене ăрамах тăварчĕç, састопсене, кĕреçесене те урапасем çинех хурса хăварчĕç. Киле илсе кĕрсен, аван мар, çын катăлать, теççĕ. Виç кун çитсен, вăл урапасене тин илсе кĕреççĕ. (Похороны). Собр. Мачча пĕрени шартлатсан, чун катăлать, теççĕ. (Звук).

ката

(када), 1) кустарник (Чебокс., Цив.), 2) небольшая роща из крупных деревьев. Сред. Юм. Ката — 1) небольшой молодой лес, 2) кустарник. Ib. Ката тесе, каснă çĕртен шатса полнă пĕчик çамрăк вăрмана, тăта (= тата) пĕр тĕпрен темиçе йывăç шăтса тохнă полсан, калаççĕ. Имен. Ката — кĕçĕн вăрман, роща. Сиктер. † Çуркунне çурланă куян çури хăш катана кайса кĕрĕ-ши? Зап. ВНО. Ката, мелкий лесок, кустарник. Нюш-к. Ката — кустарник (ореховый и пр.) Н. Тахтала. Ката, крупный лиственный лес, без хвойных пород и березы. ЧС. Ачасем, айтăр, катана умма татма каяр. (Здесь «умма» раньше в рассказе названо «йывăç умми»). ЧП. Çеçен хирте икĕ ката. ЧП. Вĕт катара хурăн çырли. Ib. Кайрăм Ката хĕррипе. Яргуньк. Хĕре катана кайса лартнă (посадили в лес? в сторону?). N. Выртать, тет, çул урлă пĕр çĕлен; пĕр вĕçĕ пĕр катара, тет, тепĕр вĕçе тепĕр катара, тет. Т. П. Загадки. Катаран ката вăрман, патне çитсен беда вăрман. (Кантăр.) Сиктер. Сăмса айĕнчи курăнман, тет, ката хĕрринчи курăннă, теççĕ. (Послов.). Никит. Вăл ката урлă анчах пулнă. N. Пирĕн ялпа вăсен ялĕ хушшинче ката пур. Чуратч. Ц. Эпĕ, атте пĕр-ик кас сухаласа çавăрнсан, унтан ыйтрăм: катана каям-и, унта упа çук-и? тесе. N. Акара лашасем кӳлĕпĕр, катара кĕтӳсем кĕтĕпĕр. Тюрл. Катана çырлана кайрăмăр. Ходили за ягодами в рощу. Ib. Ката котне ларса кан (под куст). Ib. Лаша катана (в кустарник) кĕрсе кайнă. Чуратч. Ц. Пирĕн хамăр ката патĕнчех ана пур. Альш. Çын катана кĕчĕ, тет те, мишукпа икĕ кайăк (мулкач) тытса килчĕ, тет. Букв. 1904. Пирĕн ял çывăхĕнче пысăк вăрман та, пĕчик катасем те нумай. Н. Лебеж. † Касман ката кӳтĕмĕр, ăна кĕрĕве патăмăр, кĕрӳ касса пăрахрĕ. Ала 85°. Ву пĕр çулпа кайнă-кайнă, кайнă-кайнă та, пĕр вĕт катана пырса кĕнĕ. Собр. † Пĕчикçĕ ката карта пек, чечек пекех илемлĕ. Ой-к.-Йавăш. Калех пирĕн ялтан инçе мар ката пур, вăл катара халĕ те киремет пăрахнă укçасем тупаççĕ. || Так наз. углы (мысы) леса, образующиеся по обеим сторонам поляны, вдавшейся в лес. Н. Уз. См. тĕпек.

каталла

то же, что каялла, назад, наоборот. || Сĕт-к. Санашкал (такого, как ты) каталла çын корман эп (все делает наоборот).

катĕр

(кадэ̆р), почет; нега. К.-Шемяк. Катĕрте пурăнакан çын.

катĕркаç

то же, что катăркаç. Сред. Юм. Катĕркаç — вăрманта каталлă ӳсекен йывăç. Ун çинче çын ӳтне кĕрсе ларакан кайăк, сус (клещ) пурăнать.

Катя кӳлли

назв. озера (кӳлĕ), в 1 км. от Аслă-Аксу. Макка 120. Катя кӳлли. Вăл кӳлле ĕлĕк пĕр Катя ятлă çын кайса вилнĕ, тет.

Катюк

(кадук, кад’ук), яз. имя мужч. Питушк. Рысайк. || Яз. имя женщ. Т.-И.-Шем. || Хр. имя мужч., Касьян. Тувси. (Цив.) Альш. Катюк упи. Чертаг. Катюк (çын ячĕ) çулĕ речĕ, место в поле, называемом Çăвалуй. || Ласковое обращение, обыкновенно к малолетним. Зап. ВНО. Ядр. Пар, шăлăм, çитмĕл пус! — Ил, катюк, укçине. Тиханьк. Катьок (кад’ок), ласковое обращение к детям, лет до 12. N. Тух, такмак! тесе, ан кала, катюк! Ты, милая (говорит девушке), не говори: (ногайка), «вылезай из сумки!» (Сказка). [Ib. Анчах туххăр, тит: тух, такмак! тесе каларĕ, тит. Такмакран саламат туххăр, тит те, ватах пуçларĕ, тит]. || Иронически — ласковое обращение к непостоянному, хотя и взрослому человеку. Кайраклă. Якейк. Эх, катток, эс порнăç порăнса корман-ха, апла полсан! Ib. Тата ашшĕ е амăшĕ, ачисем çине хыт çиленсен: эп сана чарăп, катьок! тет.||Шорк. Катьок — девушка неодобрительного поведения, но в то же время изнеженная. || Тиханьк. Катьок — называет старшая сестра младшую.

качча пыр

выйти замуж (туда). Дик. леб. 30. Патшанăн çĕнĕ арăмĕ усал çын пулнă: качча пырсанах, вăл тăлăх ачасене курайми пулнă. N. Эс мана качча пыратна? Пойдешь ли ты за меня замуж?

кахал

(каhал), ленивый; лентяй; лень. Макка 181. Кахал каларăшпе, 77 тинĕс уттинче пăхăр вăрман, кахал каларăшпе, сасан-пулă каларăшпе (по веленью сазана). Ст. Чек., СПВВ. ЛП. Кахал = наян. СПВВ. ЕХ. Кахал — ӳркенекен çын. СПВВ. НН. Кахал — наян çын. СПВВ. КС. Кахал — ĕç хушсан, ĕç итлемен, наян çын. Ib. Ĕлĕк кахалпа юлхав улма йăвăç айне кĕрсе выртнă, тет те, çӳлтен улма татăлса ӳкнĕ, тет. Юлхавĕ: ма çăвара ӳкмерĕ-ши? терĕ, тет. Кахалĕ: ăна та калама ӳркенмест, терĕ, тет. Регули 4. Вăл кахал ĕçлеме. Он работать ленив. КС. Кахал çыннăн пурăнăçĕ çитмест. || Леность. Яргейк. Хам кахала хам калап. Гаворю о своей лени. Хир-б. Хайĕн кахалĕ те пурччĕ, курнать — вăрмана ĕçлеме кайнине курман.

кашăлтат

(кажы̆лдат), шуметь. Хурамал. Ачасем каç вăйя кайнă чух кашăлтатса пыраççĕ (= шумят. КС. Понимает это так: «ушкăнĕпе пыраççĕ, идут дружно, вместе, в большом количестве»). Сред. Юм. Эп тин, пăртак выртса çыврам-ха, тесе, выртнăчĕ, пĕри алăкран ерипе кашăлтатса кĕрет те; йот çын килчĕ поль (тесе), сиксе тăтăм. Ib. Пĕрмаях мĕн кашăлтатса томтир çăтса (= çĕтсе) çӳрен эсĕ онта! || Итти гурьбою. Юрк. Ман патма анкартне кашăлтатса пычĕçĕ (гурьбою). КС. Пĕр карта хур кашалтатса пыраççĕ (идут массою). Ib. Халăх кашăлтатса карĕ. Ib. Халăх кашăлтатса килчĕ. Ib. Хур ӳшканĕ кашăлтатса çитрĕ. («Не звук, а дружный приход»). Кан. Пĕр пулккă сурăх кашăлтатса каяççĕ. Етрух. Çавăн патне пурте кашăлтатса кĕнĕ (толпою).

кашкăр шăнăрĕ

волчье сухожилие. Ст. Чек. Япала çухалсан, кам çине те пулсан кашкăр шăнăрĕ турттарсан, вăл çын кукленсе вилет. N. Кашкăр шăнăрĕ (служит для порчи).

кашней

то же, что кашни. Бюртли-Шигали. Пирĕн патра, атте патне вара кашней кун тенĕ пек пилĕкшер-ултшар çын пыратьчĕç.

кеврен

(к’эврэн’), зажиточный. Орау. Кеврен çын — вăйлă пурăнакан пур çын.

Кепе-хăрпа

(чит. хăрпан), назв. двух божеств. СПВВ. МС. Кепе-хăрна — аслă киреметсем; çын сăх (= сыхă?) йĕркипе, пăричак çисан, тупăшсассăн анчах чӳклеççĕ вăлсене.

Керим

(кэрим), яз. имя мужч. Т.-И.-Шем., САСС., М. Рус. Орау. Керим знаменитый вор; отсюда нарицательное — отъявленный ворище. || Укрыватель краденого. Хир-б. Керим-вăрă япалисене вырнаçтарса тăракан çын. Ib. Керим — самый отчаянный вор. См. карак, хора-карак.

кервен

хороший, замечательный. СПВВ. Лаша кервен; вăрман кервенччĕ ĕлĕк. Керве = аван Ib. Кервен = тĕреклĕ. Ib. Ку çын кервен; çурт кĕрвен. СПВВ. КС. Кервен — пит лайăх, чаплă япала. Стюх. Кервен, хороший, дюжий. См. Рааs. 62.

киккен

(чит. кикӓн), то же, что кикен.Пшкрт. Киккен тымари. Çын тӳсе тортсассăн, ĕсĕрсе вилес полат онпала. Она тастан исе килеччĕ. Вольăксаня параччă: ăшчикке тасатат, теччĕ; нумай пама йорамаст.

кил

(к’ил’), итти, ехать, прийти, приехать, прилетать (сюда, в направлении сюда). Альш. Килтĕмĕр, килтĕмĕр те, уччилние çитрĕмĕр хайхи çавăрăнса (шли, шли, и, наконец, вернулись к школе). Ib. † Хуçи: кил, кил! тесессĕн, сĕтел умĕнчи çын эпир; хуçи: килех (прошу пожаловать)! темесен, алăк панчи çын эпир. Ib. Килех, хăта, килехи аван çитрĕн-е (хорошо ли доехал)? тесе калаççĕ. Ib. † Килмесĕр (вар. килмесĕр те) килнĕ çак киле, ытла (вар. ыттах) тĕлĕнтерсе хăварас мар. (Застольн. песня). Бюрг. † Килмесĕр те килтĕм çак тăвансем патне, ухатам килчĕ юрлама. Якейк. Ку карттуса вăл мана сан пата килме анчах пачĕ. Ib. Килĕçин килччĕр (или: килĕç. Если желают, пусть придут... Ib. † Пичи патне килесси (трудно), килессинчен каясси. Ib. Эс Хосана хальччен килмен-и? Халь килнисĕр пуçне эс нихçан та Хосана килмен-и? Ты первый раз в Казани? Ib. Килсен килĕ. Что же, ладно, пусть уж придет, что ли. ГТТ. Маншăн пулсан, вăл кунта пĕртте ан килтĕрччĕ. Я совсем не хотел бы, чтобы он приехал сюда. Изамб. Т. † Ăсатса яр, тăван, ăсатса яр, улма пахчи витĕр кăларса яр. Хăçан килессине каласа яр. Ала 94°. † Кинçĕм те лайăх Хĕвекле, килнĕ те кайнă вăхăтра, хирĕç те чупса тухинччĕ; хирĕç те чупса тухмасан, ăшă та сăмах пулинччĕ. Орау. Пĕр-ик-виççĕ киле-киле кайăп-ха эп (т. е. приеду или приду). Ib. Кашни кун киле киле чӳречĕнтен шаккăп. Буду, приходя каждый день, стучать тебе в окно. Ib. Килме çиле майлă пулчĕ те, аван пулчĕ. Ехать было по направлению ветра, поэтому хорошо. N. Тутар хĕрĕсем, тутар арăмĕсем çуркуннепе киле-киле пир-авăр тĕртмелли иле-иле каяççĕ. Тюрл. Вăл килмелле мар кайнă. Он ушел с тем, чтобы более не возвращаться. N. Килнĕ чухне атă илсе кил. Когда придешь, захвати с собою сапоги. Чув. пр. о пог. 171. Аслати пĕр çĕртен тепĕр çĕре килсе куçсан... Если гром переходит с места на место... Юрк. Куллен уччилнике кил, çырăва вĕренме ан ӳркен. Ib. Килессӳ пулсан (если думаешь приехать), часрах килме тăрăш. Ib. Эпĕ ун патне килсеттĕм, кала халĕ ăна, кунта ман патма тухтăр, тет. Янорс. Пăртак тăрсан тата темиçе пăрохот киле-киле карĕç, хăшĕ темиçе парăш кăкарнă. Шинер-п. Пирĕн пата ан килтĕр, тесе, картисене сӳтсе тăкрăç. Ст. Шаймурз. † Çакăях тăвансем пулмасан, килеймен пулăттăм эпĕ çак киле. Трхбл. Яшкана васкасах ан çак-ха, килерех паччăр (напр. сухаран, вăрмантан). Шурăм-п. № 26. Эпĕ алăкран кĕрсен çĕлĕке илсе, асаттесен йăлипе: ман килес! терĕм. Регули 22. Килмессерен килте çок вăл. Ib. З47. Вăл çомăр çăвиччен килсеччĕ. Ib. 1451. Эп чĕнтĕм она, вăл килчĕ; вăл каламарĕ тума, эп тумарăм. Ib. 17. Исе килмесĕр ма килтĕн? Шорк. Никам та килнĕ палли çук. Нет следов того, чтобы кто нибудь приходил. Ст. Чек. Вĕсем виççĕн килчĕç-и? — Виççĕн кăна-и вĕсем (какое втроем), вунпиллĕк çынна яхăнччĕ! N. Паçăр ман патма пĕр çын килчĕ те: аçу вилчĕ, терĕ (умер отец того, к кому пришел человек). N. Паçăр ман патма пĕр çын килчĕ те, сан аçу вилни çинчен пĕлтерчĕ. N. Паçăр пĕр çын килчĕ те: атте вилчĕ, терĕ (умер его отец). СППВ. ТА. Кил токко = кил халь. Икково. Ача алла килесшĕн. Ребенок просится на руки. Ib. Вăл ача ман алла килмест. Тот ребенок не идет ко мне на руки. N. † Хам тăванçăм килет, асăнса, хура лаши килет ыткăнса, ылттăн пĕкки килет çутăлса, хурама турти килет авăнса, чĕн тилкепи килет туртăнса. Едет нарочно ко мне мой родимый; его вороная лошадь мчится (стрелою), золотая дуга блестит, загибаются вязовые оглобли, (туго) натянуты ременные вожжи. Кан. Эрнере иккĕ килмеллескер, пĕр хут çеç килет. Альш. Сивĕ çĕрсем (ночи) киле пуçларĕç. Ib. † Сарă хăмăш тĕпне шыв килсен, çурккуне пулнине çавăнтан пĕл. N. Мĕн полат-килет! Что будет! (или: что будет, то будет!). || Прийти за... Орау. Кĕрĕкне илме килчĕ. Кĕрĕк ыйтма килчĕ. Пришел за шубой. || Вернуться, возвратиться. Бел. Эпĕ каяс çĕре утрăм, усем килелле килчĕç. Я пошла своей дорогой (в гости, в другую деревню), а они вернулись домой. (Они были из той деревни, что и рассказчица). Альш. Тимĕрçĕн ачи выляма кайнă, тет. Выляса килет, тет те, тимĕрçĕпе арăмĕ йĕрсе лараççĕ, тет. Ib. Киле килме тухрăмăр вăрмантан. Килсен, килсен, çул çинче манăн алса укнĕ-юлнă. Регули 177. Атти киличчен кĕтсе тăтăм. Ib. 318. Вăл киличчен кӳлсеттĕмчĕ. Ib. З51. Эп киличчен тăрнă вăлсам. Ib. 262. Утсам кĕтĕве ярмасăр килмерĕ. N. Атте пасартан киле пырать пулĕ (уже возвращается). || О запахе. Кратк. расск. Çăварĕнчен хăйĕн пит йывăр шăршă килнĕ. || О выигрыше. Яргуньк. Тата çĕр тенкĕ хучĕ, тет те, татах Ивана килчĕ, тет (Иван выиграл) N. Çапла ĕнтĕ хресченсенĕн тупăш çулталăкне З50 — 400 т. яхăн килет. || Зависеть; происходить. ХЛБ. Тырă-пулли пуринчен ытла сухаланинчен килет (зависит). N. Вăл ĕç пĕр пиртен анчах килмест (не от нас только зависит). Малт. шк. вĕр. фиç. 114. Анчах çавăн пек суя ĕнĕнӳсем пирĕн тĕттĕмлĕхрен килет. || Уродиться, удаваться. Çук, тулăсем кăçал килмерĕç (пшеница не уродилась). N. Хĕвел хытă хĕртсе типĕтсе янипе Египетре халĕ те тырă акни нимĕне те килес çук. || Сходиться. Собр. † Санпа манăн сăмах пит килет, те ĕлĕкрен пĕрле тăнăран. || Возникать (о желании). N. Курас килекен пула пуçларĕ (пулчĕ?). Стало хотеться увидать. О сохр. здор. Тăвассу килтĕр; тăвассу килсен, тума пулать ăна (это). Орау. Тул тухасран тухас килет. КС. Нихçан та кун пек ĕçес килсе ĕçмен пулĕ (т. е. эпĕ). N. Çырас килсе çырмастăп. Янорс. Манăн вара хот (грамоте) вĕренме каяс килекен полчĕ (захотелось итти учиться). N. Ку ача çул çинче пĕр утă лавĕ тĕл пулать те, çиес килнĕ майĕпе çăтат-ярать, тет. СЧЧ. Пăтти вара пĕтĕмпе çу кăна пулат (страшно масленая), çиес килмен çĕртен те çимелле (и не хочешь так явится аппетит). Юрк. Вĕренес килекенсем манăн авă вĕренеççĕ, нихăшĕ те ку вăхăтра киле кайма ыйтмаççĕ. N. Вара вĕсем мана: питĕ каясах килсессĕн, каях, ачам, терĕç. Регули 562. Мăнăн исе килес килет (килмеçт) конта. N. Манăн ăна вăл пӳрте пĕртте ларттарас килмес (не хочу, чтобы он строил). Сред. Юм. Чашăк çăвас килмесен, вăник кошак осрас полать. (Поговорка. Вăник кошак пĕр чашăк çулласа тасатаççĕ, тет). N. Укçа паракан çын хăй укçи выçă çынсене çитессине (дойдут ли) пĕлмесен, укçа парасси те килмест. К.-Кушки. Ăна курсанах, çилĕ килсе каят. Когда на него смотришь, зло берет. N. † Икĕ йӳллĕ çул пырат, пĕр юпĕпе хĕр пырат, çавна тытса, чуптусан, çамрăк пуçа вăй килет. || Приходиться, случаться. О земл. Ана çине навус тăкнă пулсан, çав 100 пăт хакне ĕçлесе тупма килмен пулĕччĕ. Толст. Мана пĕр золотника (= мăскала) 5835 пĕрчĕ килнĕччĕ (эпĕ вĕсене юриех суса пăхрăм, т. е. яйца шелкопряда). ЧС. Мĕн тăвас, пĕрре çапла килчĕ те, ларасах пулать çав. ХЛБ. Ана çине тирĕслĕке тăкнă чух епле килнĕ çапла (= кое-как) тăкас пулмасть. Альш. † Мĕскер пулмĕ, мĕскер килмĕ пирĕн çамрăк пуçсене! || Проявить то или другое качество. Ала 99. Хĕл ăшă килсен, çу сивĕ килет, тиççĕ. Изамб. Т. Кăçал çуркунне сиввĕ килчĕ (весна была холодная). ТХКА. З. Çанталăк пĕр килмест çав. N. Чăнах та, ыйтса пăхсан, Кĕркури пичче: самана çапла килчĕ, терĕ. О земл. Пурăнăç (жизнь) йывăртан йывăр килет. || Означать. Трхбл. Аптăранă тени вырăсла мĕн сăмаха килет-ха вăл? Какому русскому слову соответствует слово «аптăранă»? Альш. Вăл сăмахсем мĕне килнине (что означают) пĕлеймеççĕ. ГТТ. Çак сăмах (слово вирт «палы») мĕне-те-пулин килмĕ и тата? (не имеет ли связи с чем-либо). || Заниматься (о заре). N. Çурăмпуç килет. Занимается заря. || Относиться. N. Вĕсем пĕтĕм патшалăха килекен ĕçсене туса тăраççĕ. || Настраиваться (об инструменте). К.-Кушки. Купăс килмен. || О пении. Альш. Каллах пурте калаççĕ (поют) пĕр сасса килсе, пĕтĕм яла янăратса! Ст. Шаймурз. † Тавай, тантăшсем, иккĕн юрлар, ĕнтĕ килет пулсан кĕввĕмĕр. || Быть подходящим, пригодиться. Орау. Сăмаха килмен япала çинчен мĕн калаçса ларан? Ĕçе килмен япалапа, мĕн тăвас унпа, вырттăр хăй вырăнче. N. Апла килмест вăл. (Это выражение) и верно, не идет, не подходит. Батыр. Ташла пĕлмен çынна кĕвĕ килмен, тет. (Послов.). Ашшĕ-амăшне. Килменнине ан калаç. Не говори того, чего не следует. Ст. Чек. Улталани те манăн вĕт килет (т. е. складно, умело обманываю?). О земл. Икĕ хут сухалама килмесен... || Быть принятой (о жертве?). ЧС. Халь çĕнĕрен пĕçерсе чуклемелле, тата çĕнĕрен чӳклесе килмесессĕн, эсĕ пĕтĕм выльăх-чĕрлĕхе вĕлеретĕн вара (будешь виной смерти..). || Быть к лицу (о костюме). Икĕ талир пĕр манир; ăçта çаксан, килĕ-ши? I| Быть привезенным. Тораево. Тата арча килнĕ, арчи ăшăнче хĕç (меч) пулнă. || Вытекать. Орау. Ача умĕ («воды») килчĕ. См. ача умĕ. || Выходить замуж. Образцы 99. Тата пĕр çул кĕтĕттĕм, килмĕ çавă вăл мана. Я подождал бы еще годик, но дело в том, что она за меня не пойдет. || В чувашизмах. Сред. Юм. Онтан нăмай та порнаймарĕ, тет, карчăк ача килсе те çоратрĕ (неожиданно родила), тет. Йӳç. такăнт. 34. Улюн кальт тутине йĕпетсе. Ах, килех, кил, пулмастех! (Здесь кил в значении русск «прими пожалуйста» при вежливом обращении. Так, при угощении, напр., пивом, угощаемый, попив немного, возвращая поданный стакан или ковш угошающему на руки, говорит ему: кил). || В качестве вспомогательного глагола. Кан. Çул çинче ниçта кĕрсе чей ĕçме тупмасăр, çул тăрăшшĕпех юр çисе килтĕмĕр (всю дорогу ели снег). Якейк. Пасара кайса килме кĕрĕк пар-ха. Дай мне шубы, сходить на базар. ЧС. Атăр, çавна курса килер-ха (сходим и посмотрим), терĕç. N. Тилли кунтă тĕпне шăтарат, тет те, пуллисене çул тăрăх тăкса килет, тет. N. Манăн кун-çул кĕскелсе килчĕ ĕнтĕ. N. Пурăнас кун çулă (= кун-çулу) пĕтсе килсессĕн... ЧП. Вăйă иртсе килет-çке, пирĕн ăшсем çунçаçĕ-çке. Сунар. Унта çу çинче пĕр ылтан çыпçăнса килнине курнă (червонец пристал к весам, которые брали в соседи). Альш. Çырмасем типсе килеççĕ (после разлива). Ib. Тырра хиртен пуçтарса килеççĕ. Ib. Чапăрлăсене, халĕ ĕнтĕ вĕсене: тăват пилĕк килĕрен те ытла мар, теççĕ Мертлĕре, пĕтсе килеççĕ, тет, вĕсем. Ib. Чапăрлă çапла кĕçĕн ял пулса тăрат-тăрат та, пĕтĕмпе пекех пĕтсе килет. Ib. Тул çуталса килет (светает), пушара сӳнтерсе килеççĕ (возвращаются, потушив пожар). Ib. Кунсем лайăх тăраççĕ-ха. Çу уйăхĕ çитсе килет. Ib. Каçпа вара çынсем тухса килнĕ чух ӳсĕр выртат Мишка. Ib. Вăл тайлăмра (в ложбине по течению реки) вара ялсем килнĕ ларса. Ib. Килсе килчĕç вуникĕ вăрă. Синерь. Патша ывăлĕ кайăка хӳринчен тытрĕ, тет те, хӳри тухса килчĕ (оторвался), тет. Хора-к. Çанталăк питĕ тĕттĕ(м)ленсе килчĕ. Ib. Мункун çитсе килчĕ, ĕçме-çиме пĕтсе килчĕ. Якейк. Пӳрте кĕрес тесе, алăк хăлăпĕнчен тытрăм та, алăк халăпĕ хуçăлса килчĕ (отломилась). С. Дув. † Çӳлĕ ту çине улăхнă чух пĕр ял килет курăнса. Толст. Уйăх шуралса киле пуçланă, сывлăм ӳкнĕ, тул çутăлса килнĕ. Регули 225. Пол тытса килет; пол тытнă çĕртен килет. Ib. 1272. Копан-копан тияса килтĕм. Капанĕпе (копипе, копипех) тияса килнĕ. Орау. Тĕнче пĕтсе килет; ăйăх пусса килет. Ib. Мункун çитсе килет. — Тул çутăлса килет. — Каç пулса килет. Ib. Кăнтăрла çитсе килет, эпĕр, вырса, ана пуçĕнчен уйăрлман, ялкулли! КС. Аслати алтса килет. N. Суйлав вăхăтĕ çитсе килет.

килен-каян

посетители. N. Килен-каян пит нумай пулнă. Юрк. Чарăнаççĕ вĕсем килен-каянсем кĕрекен çурта (т, е. в гостинице). Ib. Вăсен хушамачĕсене килен-каян çынсене çыракан хăма çине çырса хураççĕ. N. † Хур-кăвакал ӳстертĕм те, килен-каян алтытать. (Хăлăп). Сред. Юм. Сот-тăвакан çын кăçта кашни килен-каяна (всякого приходящего) апат лартса çитертĕр! ТММ. Килен-каян алă тытать. (Алăк хăлăпĕ).

килӳлĕ-каюлă

inconstans, неустойчивый в решениях. Ст. Чек. Килӳлĕ-каюлă çын.

килнĕ

красивый, статный. Ст. Чек. Килнĕ çын, статный, стройный человек.

кил

(кил’, к’ил’), жилище (двор), дом. Зап. ВНО. Аран-аран киле çитрĕм. Альш. Ун пеккисене ыттисенчен ытларах асăнаççĕ ялан та кил тенĕ çĕрте. Ib. Васкаса утаççĕ килĕсенелле (домой, ко дворам). Истор. 152. Псковран виççĕр кил Мускав çĕрне куçарнă. N. Пĕрер килĕн (подомно) çĕр кастарса парас марччĕ. О сохр. здор. Çав чир пур киле кам та пулин пырсассăн, вăл çын пĕр эрнерен, е икĕ эрнерен чирлет. Орау. Унта пурăнма кĕрсен, малтан эпир хваттерте пурăннă, унчан, пурăнсан-пурăнсан, хамăр кил турăмăр. Хыр-к. Вăлсем çулла çĕр ĕçлесе пурăннă, хĕлле кил таврашĕнче выльăхсем пăхса пуранатчĕç. Байтеряк. Çимĕк кунĕ, ирхине, пурин килĕнче те пĕçереççĕ икерчĕ. В. Олг. Кил (или: кил ăшне) шăл; мести избу. Изамб. Т. Хĕрĕн ялĕнчи ăратнисенчен (родня невесты) пĕри çĕнĕ кил (ново-выстроенный и пр.) пулсан, малтан çавăнта кĕреççĕ. Б. Хирлепы. † Кил варинче ват çĕмĕрт. N. Пилĕк килĕ çуннă. Сгорело пять дворов. Юрк. Эсир халĕ килĕре (домой) тавăрăнăр. N. Хĕрĕн юлташĕсем (товарищи) килнелле тарнă. Байгул. Кил теннинче (= тенинче) тирĕк-чашăк шăлтăртатмасăр пулмас, теççĕ. Трхбл. † Эпирех те килтĕмĕр, ай, кил пулчĕ, сирĕн кăмăлăрсĕм тин тулчĕ. N. Эпĕр уйпа пĕр килти çын пек пурăнатпăр. || Подворье. Конст. Чăв. Одессăра Пантелеймон монастырĕ килĕнче (в подворье) вĕсем çĕр каçнă.

киле

домой. Абыз. Апай киле килсе (итти домой и) çима каларĕ. N. Килелле килнĕ чух, по пути домой. Альш. † Эпир çын патĕнче (в гостях) пит аван, киле килсессĕн епле-ши? N. Киле каясси (до отьезда домой) пĕр ик-виç уйăх çих юлчĕ ĕнтĕ. Бугурусл. Киле çитрĕмĕр: инкек çине инкекех çав — пирĕн алăка питĕрнĕ хунă! Сред. Юм. Паян ирхĕнех килтен тохса кайнă та, çавăнтанпа киле лексе корман-ха (не бывал) ко таранччин. N. Упи кайсан, хĕрĕ килелле тарма пуçланă (побежала).

кил-йыш

семья. Пазух. † Атăк хĕрĕ кӳрмеклĕ, кил-йыш тума юрамасть. БАБ. Унтан пĕтĕм кил йышпе, вите урай варрине хуран тавра ларса, çие пуçларăмăр. Т. VI 54. Пур чунăмпа, килĕм-йышăмпа асăнатăп, витĕнетĕп. Кан. Кил-йышра çичĕ çын, вĕсенчен ĕçе юрăхли пĕр хĕрарăм çеç. Пшкрт. Кил-йыш, семья [в тв. пад. кил-йышпа и кил-йышыпа (-βа)].

киллĕ-çуртлă

киллĕ-çортлă, живущий своим домом. Якейк. Киллĕ-çортлă çын ташта кайса çапкаланса çӳремест. Человек живущий своим домом, не шатается на стороне. Изванк. Авланса, ачаллă-пăчаллă, кинлĕ - хĕрлĕ, хуртлă-хăнăрлă выльăхлă-чĕрлĕхлĕ, киллĕ-çуртлă пулма пар ăна. (Моленье). Уравăш З. Киллĕ-çуртлă пурăнать.

килпех пĕт

погибнуть всем домом? Сред. Юм. Килпех пĕтет-мĕн кô çын: ĕлĕк аслашшĕ те çапа çӳрерĕ, ашшĕ те çавах пôльчĕ, кô ачи каллах çавсĕм пикех.

кил-çортлă

оседлый. Разг. С. Мих. 39. Кил-çортлă çын тарать-и-мĕн ста?

килĕш

(к’ил’э̆ш), то же, что кил-йыш, семейство. Ходар. Чӳклемере ятлаçу-вăрçу пулсан, тепĕр чӳклемеччен килĕшре пĕр çын вилет, теççĕ. Ib. Чипер тырра-пулла алла илнĕ йĕркепе сана, турă, ачи-пăчипе, ывăлĕ-хĕрĕпе, пĕтĕм килĕшпе пуççапас, тет (хозяин дома), çырлах! («Чӳклеме»). С. Алг. Килĕшпе чӳклетпĕр пăтă. Спаççипă турра-пӳлĕхе, лайăх алла тырра-пулла илтĕмĕр, тепĕр кĕркуннеччен лайăх ырлăх-сывлăх пар. Çырлах, амин. С. Дув. † Эпĕ пырас килĕше элек парса тултарнă. (Хĕр йĕрри). N. Хăй килĕшпе, со своей семьей. Çĕнтерчĕ 18. Эсир килĕшĕпе, çакă манăн сурчăка (плевка) тăмастăр! Сиктер. Килĕшпе, çуртăм-йĕрĕмпе, ачам-пăчампа, çемьемпе, тĕрĕс-тĕкел тăма пар. Ib. Килĕшпе хĕрт-сута (так!) чӳк тăваççĕ Шептак. Акун килĕшпех лайăх порначчĕ (= порнаççĕ), сана пысăк салам яраччĕ. КАЯ. Тфу... Сире урнă йăтă туллани-мĕн? Е килшĕртине (так!) туллани?

килĕш

(кил’э̆ш), соглашаться, договариваться, уговориться. Юрк. Пуринпе те (во всех отношениях?) çапла икĕ енчен те килĕшсен... Ib. Кĕсем те мĕн пурĕпе килĕшсен, евчи чăпăркка пăрахат. N. Канаш туса килĕшнисене хăшне-пĕрне земски собранисене параççĕ. || Торговаться, столковаться. Чем люди живы. Пăртак тăрсан, Симун çак арăмпа хакне килĕше пуçланă. N. Вăл кĕрĕшекенсемпе кунне пĕрер динарипе килĕшнĕ. Юрк. † Пӳлмĕрсем тулли тырă пур, хакне килĕшмесĕр ан сутăр. Ау 17°. Шуйттан ачи тухрĕ, тет те: этем ! ытти япалапа килĕш, çурт кучĕ йывăр, теççĕ, (терĕ, тет). КС. Эпир унпа килĕшеймарăмăр. Мы с ним не могли столковаться (или: сторговаться). Альш. Çарансем килĕшеççĕ. Юрк. Хай айăра илес текенсем виçĕ çĕр тенке килĕшсе укçа парсан, ăйăра илсе те каяççĕ. Ст. Чек. Вăл ун лашине килĕшмен (не сторговал) || Сосватать. Килĕшсе çураçни. К.-Кушки. † Килĕшнĕренпе йĕре-йĕре хĕрлĕ чĕре шуралчĕ. N. Хĕрĕ килĕшсен (кунсан), Мариам, тавăрăнса, хăй амăшне чĕнсе пынă. Образцы 99. Пĕр чӳрече, ик чӳрече, атте, мана хĕр килĕш. Атте, санăн кинĕ (сноха) пулĕ, манăн кăмăлăм тулĕ. || Понравиться. Никит. Çак сăмахсем пĕтĕм çынна питĕ килĕшрĕç (пришлись по сердцу, понравились). Альш. † Çак тăвансем патне килсессĕн, сăмах килĕшеймесрен хăратăп. Кан. Кăмăла килĕшрĕ пулмалла старикĕ. Н. Якушк. † Эпĕ каяс килĕре çын килĕшмест, теççĕ, эпĕ епле килĕшĕп-ши? (Хĕр йĕрри). || Помириться. Чăв. й. пур. 9. Леш Микка ялан ӳкĕтле-ӳкĕтле йăпатнă, ку йăпатнă тăрăх вара лешсем пĕтĕмпех килĕшнĕ. || Быть удачным, годным. N. Кунĕ те килĕштĕр, çынни те килĕштĕр. (Из наговора: «Ăш ыратсан, вĕрекен кĕлĕ»). N. Вĕсем (знахарки, лекарки) куçа килĕшмен япаласем ярса, пушшех пăсса пăрахаççĕ. О сохр. здор. 51. Çапах та вĕсем пит аван апат, вĕсене пурин те çиес пулать, анчах сывмар çынсене питех килĕшмест. Ст. Чек. Кунти çĕр-шыв мана килĕшмен (не подходящий климат). N. Эпĕ халĕ вар-виттипе хупланап-ха: те кунта килни килĕшмерĕ темĕскер мана. Орау. Мана пур апат та килĕшмест. Янш.-Норв. Телейсĕрсенĕн вăрласа кайсан та (невесту) килĕшмест: е вĕсене çул çинче тытса, укçасем илеççĕ, е курайман çынсем вăрланă чухне çӳсмен пăявне касса татаççĕ. || О согласии в речах. ЧП. Сирĕнпеле сăмах пит килĕшет. Ст. Шаймурз. † Сирĕнпе сăмах пит килĕшет, те кĕçĕнрен пĕрле ӳснĕрен. || Быть угодным, итти в прок. Ст. Чек. Манăн парне килĕшмен (жертва не принята). Ib. Кĕлле кайни килĕшмен (хождение в церковь оказалось неугодным). ДФФ. Çинĕ чухне, хул калек шăмăсене (= шăммисене) хышласа тасатсан, çутă çĕрелле тытса, витĕр пăхатьчĕç: вăл шăмсем таса пулсан, чӳк килĕшнĕ, тетчĕç, — таса мар пулсан, хура йĕрĕсем курăнсан: чӳк туни вырнаçуллах мар, тесе калатьчĕç. ЧС. Çын-мĕн кĕрсен, чӳклени килĕшмест (неудачно), терĕ. Ib. Пĕр-пĕр вĕçен-кайăк йăва çавăрма киле илсе килсен (пух жертвенных птиц) Куслав килĕшмест, тет те, вара нихçан та килĕшмест, тет. Арçури. Киремете килĕшмен, çырмаранах çырлахман. ЧС. Сирĕн хăйматлăхсене сурăх парне пани килĕшмен, унăн алли йăвăр пулса, сурăхусем çавăнпа вилсе пĕтнĕ. Шурăм-п. 9. Çав вите хуçи лаша çилхиие йăваласа муталать пулсан, лаша киле килĕшет (ко двору). || Быть приличным. Ст. Чек. Килĕшменне хытланан! Якейк. † Ай аки Мари пор, хĕр чох çӳрени килĕшет (когда выйдет замуж, гулянья прекращаются). N. Килнĕ çыннăн кайни килĕшет. || Быть к лицу. N. † Çĕнĕ çапата, шур чăлха хĕр уринче килĕшет; хура сăкман, йăс тӳмме каччă çинче килĕшет. Г. А. Отрыв. † Хамăр хура пулсан та, савни сарă килĕшет.

килĕшӳлĕ

килĕшӳллĕ, пристойный, приличный. N. Килĕшӳлĕ ĕç хорошее, доброе дело. Хурамал. Халĕ те пулсан выльăх чӳкне ватăсем хушнă, ăна пăрахма юрамасть, тесе, пит чăнласа, сыхланса пит килĕшӳллĕ чӳклеççĕ. N. Хирте выртакан чул та санпала канашлă пулĕ, хирти тискер кайăксем те санпа килĕшӳлĕ пурăнĕç (будут жить согласно). Ст. Чек. Ун пек килĕшӳлĕ юрлакан çук. N. Вăл пит ырă, килĕшӳллĕ çынччĕ. КС. Килĕшӳллĕ çын (по наружности — видный, по характеру — толковый). Ib. Унăн упăшки пит килĕшӳллĕ çын.

килĕштер

понуд. ф. от гл. килĕш. || Уживаться, дружить. Дружно жить. КС. Ашшĕпе ывăлĕ килĕштеримарĕç (не могли ужиться). Батыр. Кӳршĕрен кушак илсе ӳстерсен, кӳршĕпе килĕштерсе пурăнмалла мар, тет. Шибач. Йăван арăмпеле акăш килĕштеримаççĕ. || Соглашаться. N. Хĕрĕ, ашшĕсем килĕштерсен, килĕштерет-и, тен те, ашшĕсем тем хăтланĕç. Ала 9. Пĕр пĕрне юратса, пĕр-пĕрин халапне килĕштерсе пурăннă. Болезни. Вĕсене ĕç ĕçлесе парас вырăнне картла выляса ларма часрах килĕштермĕлле. || Приводить к согласию. N. Тутарсем, пирвай килĕшмен пек пулса, чăркăшса тăчĕç. Тăрсан-тăрсан, пĕр тутарĕ килĕштерсех пăрахрĕ. ППТ. Шавласа тăраççĕ, тăраççĕ те, вăйçа епле те пулин килĕштереççĕ. || Чувствовать взаимную симпатию. N. Иванпа Маре тахçантампах килĕштереççĕ ĕнтĕ вĕсем. || Облюбовать, наметить. ТХКА 30. Ĕлĕк эпĕ салтакра — Варшшавра слушпăра тăнă чухне, пĕр поляк хĕрне килĕштернĕччĕ. Оксанă ятлаччĕ вăл хĕр. N. Суйланă чухне хăйсем кама килĕштернĕ, çавна суйлас пулать, çын каланине итлес пулмасть. ЧС. Кушил çĕклекене килĕштерсенех (как только выберут?), ачасем анат вĕçĕнчи çурта чупса каяççĕ. || Примирить. Бес. чув. Арăмĕ ачисем темĕн килĕштереймесĕр йĕре пуçланăскерсене килĕштерчĕ те, вăл сĕтел хушшине ларчĕ. || Умилостивлять. ГТТ. Тӳркĕллисене килĕштерес пулат. Надо умилостивить (уладить) духов. || Настроить (инструмент)? || Найти подходящим, рrodare.

килкĕн

(гэ̆н’), пришелец. N. Кил кунта, килкĕн, çиме хатĕрлесе хур, аллăнти çимӳне хама пар. СПВВ. Килкĕн = килсе ерсе çын патĕнче пурăнакан, пришлец, бездомный. || Мужчина, «вошедший в дом» (киле кĕнĕ арçын). Кр. Чет. Хĕрарăм патне опăшка полма кĕрекен çын килкĕн полать. Кто входит в дом к женщине в качестве ее мужа, назыв. «килкĕн».

кайкăн-килкĕн

(-гы̆н), человек без определенного места жительства, без постоянных занятий и намеченной цели; бродяга. Ст. Арабоси. Петĕр вăл кайкăн-килкĕн çын, унтан пурнăç нихçан та пулас çук (не сумеет жить, т. е. вести хозяйство).

килпеклĕ

красивый, приличный. Ст. Чек. Килпеклĕ = илемлĕ, тирпейлĕ, килнĕ çын. Срв. килпет.

кимнаçи

(удар. на «а»), гимназия. Юрк. Вăл Чĕмпĕрте кимнаçире вĕреннĕ çын. Эпир çур. çĕр-шыв 25. Ib. Çав урамра хĕр-ачасен кимнаçийĕ, тата хула пахчийĕ пур.

кинемей

(-эj), жена старшего брата моего отца. Старак. Ирĕксĕр контан кинемей. «На безрыбьи и рак рыба» (Послов,). Вомбу-к. Кинемей, кинеми (вăталаххин ачисем мучин арăмне калаççĕ). Ст. Чек. Кинемей, 1) мăн асятте арăмĕ (жена деда отца), 2) асаттепе пĕр тăванин арăмĕ (жена брата «асатте»). Шорк. Кинемей — женщина, которая вышла замуж в данную деревню из чужой, но не землячка матери. Карсун. Кинемей — жена пысăк тете (пысăк тете (муччей). СПВВ. КМ. Кинемей = ват инке. || Почтительное обращение к старой женщине. СТИК . Кинемей, старая старуха, бедная. Ib. Эй, кинемей-карчăк = неряха. || N. «Кинемей (аскăн çын?)».

кирелĕ

(-л’э̆), 'киреллĕ', нужный, годный. Баран. 119. Астăвăр, вăрман час çитĕнсе çитмест; кирелĕ йывăç пуличчен нумай çул кĕтес пулать. N. Ку йывăçа касса ан пăс, вăл кирелĕ йывăç. Изамб. Т. Кирелĕ япала, нужная, годная вещь. Ib. Ку кирелĕ япалана ма пăсрăн? Образцы 73. И, вут та (дрова) памăп, пĕр кирелĕ кунта (в нужное время) эп пулмăп. Шугур. Киреллĕ этем, сговорчивый человек (киресĕр — упрямый). Тюрл. Киреллĕ (çын), милостивый (человек). Чебокс. «Киреллĕ çын — ссорится и скоро мирится». Рааs. Киреллĕ — пригодный, хороший, послушный, услужливый. Моркар. Киреллĕ — канаша кĕрекен ырă кăмăллă çын.

киресĕр

негодный, упрямый. Якейк. И, киресĕр! — Эсĕ те питех киреллĕ мар. (Перебранка). Чебокс. «Киресĕр çын (не мирится, злится»). Зап. ВНО. Киресĕр — юрăхсăр. Ib. Çав киресĕр япалана мĕн усрап! Ib. Пулать киресĕр çын: ним каласан та кĕршмест! В. Олг. Киресĕрскере исе кисе. Принес ненужную вещь. Чĕр. чун. йап. й-к. пур. 17. Такам та ăна (богомола) ниме киресĕр, тĕссĕр япала, темелле. Альш. † Утмăл тĕслĕ кун çинче пĕр киресĕр кун килĕ. СПВВ. ЕХ. Киресĕр — каласа мая килмен çын. Моргар. Киресĕр — каласа канаша кĕре пĕлмен çын. Стюх. Киресĕр — капризный. || ГТТ. Йĕршер Паймит сăртĕнче (около с. Тюрлемы) ĕлĕк тĕне кĕмен киресĕр çынсене пытарнă, тет.

киревсĕр

негодный, злой, упрямый, неприступный. СПВВ. МС. Ку киревсĕр выльăха мĕн туртса уçран? Урож. год. Тĕрлĕ путăк-шăтăка, ним киревсĕр сăртсене картасемпе çавăрар, йывăç лартса тултарар. N. Киревсĕр (бранные слова) калаçма вĕреннĕ çын ĕмĕрне те йĕркене кĕреймест. ППТ. Киревсĕр çапмаççĕ. См. питти. СТИК. Киревсĕр, капризный, своенравный. Сред. Юм. Киревсĕр тесе, пит йĕрекен, йăпатса та чарăнман ачана (капризника) калаççĕ. N. Киревсĕр (негодный) ача-пăчашăн: йышлă пулччăр, тесе, ан хапăлла (не желай), йĕркесĕр ывăлу-хĕрӳшĕн ан савăн. Собр. Кунне кун çук, киревсĕре вилĕм çук, теççĕ. (Послов.). N. Куç хыçĕнче тути-çăварне ейсе виртлĕ сана, эсĕ каланă сăмахна пăсса, киревсĕрĕ кăларĕ («в словах твоих откроет соблазн»). || В наречн. знач. СТИК. Сăмаха килмен (непослушный) çăмăлкка ачасене, хĕрсене ытла киревсĕр хăтланать-ĕçке, курас килмест, теççĕ. || Брань. Торпк. Киревсĕр!

киремет

(кирэмэт, к’ирэмэт’, Пшкрт: кєр’ємєт), киреметь (как свящ. место; от араб. кирамӓт). Охотн. Разные места около деревни и в самой деревне чуваш усеяны киреметями. Даже люди, близко стоящие к чувашам, часто ошибаются, понимая под слозом «киреметь» самих злых богов. «Киреметь», собственно, есть место, где пребывает злой дух, напр. дух какого-нибудь известного, некогда жившего на этом месте, чувашина, представляющего собою героя. У нас, напр., около деревни лежит прекрасное возвышенное пустсе место, имеющее форму полуострова, так как оно окружено с трех сторон двумя реками, соединяющимися в одну. На этом месте, помню, несколько лет тому назад росла старая, старая береза. Место около березы, а нередко и самую березу чуваши называют «утлас киремечĕ» — киреметь Утласа. По преданию чуваш, всем этим полуостровом владел когда-то богатый мужественный чувашин по именн Утлас. Находясь на высоком месте, откуда виднеется окрестность, и в то же время защищенном реками от нападения неприятелей, и владея домом с подземными кодами, ои умел всегда искусно и мужественно охранять себя и свое имущество от воров и разбойников и держать в страхе и покорности жителей нашей деревни. Утлас сам давным давно умер, но не умер его дух; он живет под березой, посаженной Утласом в своем саду. Дух его и теперь держит чуваш в страхе. Ни один чувашин не осмеливается выразить свою непочтительность к березе, где живет он, в противном случае дух Утласа наказывает его продолжительными телесными болезнями, для избавления от которых существует единственное средство — просить прощение в молении перед березою и зарыть в землю около нее медную монету, двухкопесчного или трехкопеечного достоинства. (Признаки жилища. Утласа до сего времени сохранились). «Киремети» имеют и другое происхождение. Место, где раньше совершали в продолжение столетий общественные моления высшим богам, нередко впоследствии были оставляемы, так как с течением времени условия жизни изменились, и чуваши, находя неудобным молиться на том месте, выбрали другое место для молений. Но уважение к прежнему месту молений сохраняется. Они и после изредка ходят туда молиться. Затем йомзи, затрудненные в обьяснении причины болезни чувашина, обращавшегося к ним за советом, говорили, что болезнь могла произойти лишь от неблагопристойного поведения его около известного места. Так постепенно чуваши приходили к убеждению, что на этом месте обитает злой бог, который и посылает нм болезни. Отсюда произошли новые «киремети» чуваш. Например, в нашей деревне, на берегу речки, есть место, куда собирались некогда для совершения общественных молений; оставлено было оно, по всей вероятности, когда поселились на противоположном берегу русские. Присутствие их мешало им молиться, так как те позволяли себе смеяться над их религиозными обрядами. Чуваши для молений выбрали другое место, а прежнее обратилось в «киреметь» (Авăр-кӳл киремечĕ). Сюда, в день совершения общественных млений, приходит старик, выбранный обществом, подметает небольшое место и, незаметно зарыв в землю медную монетку, отправляется домой. Этим выражается уважение к священному месту и память о молениях в старину своим высшим божествам. Чуваши чрезвычайно боятся киреметей и положительно разоряются на жертвоприношения им, особенно при продолжительной болезни. Дети еще с малолетства запугиваются «киреметью». Я помню, как нам было страшно проходить мимо «киремети»: мы опасались даже говорить между собою, чтобы как-нибудь не проронить оскорбительного для «киремети» слова. Как-то невольно слово застывало на языке. Никит. Киремет место — место, где приносят жертву киреметю. N. Ĕлĕк чăвашсем киремет патне укçа пăрахнă, халь нухрат пăрахаççĕ. Акă вăл мĕшĕн: халь киремет ашшĕ вилнĕ, теççĕ, аслă ывăлĕ уйăрлса тухнă, вăталăхĕ салтак(р)а, кĕçĕнан ухмах, теççĕ; çавăнпа ăна халĕ, укçа вырăнне нухратпа улталаççĕ. Собр. Умма татас вăхăт çитиччен, киремет патне умма татса еçсе пăрахсан, киремете аçа çапса çунтарса ярать, теççĕ. Çапла тусан та тармасан, сысна пуçĕ кайса чикеççĕ, тет те, вара тарать, теççĕ. N. Вăл мăн чӳк тенине киремет ăшăнче тумаççĕ, пĕр таса çерем çине тухса парне кӳреççĕ. Шурăм-п. Кунта ĕлĕк киремет пулнă, тет. N. Вăл киремет тени — йăри-тавра йăвăç; çав йăвăçсан йăри-тавра карта тытнă, çав карта ăшне пĕтĕм ватă çынсен (так!) пуçтарăнса кĕл-тăваççĕ. И. Тахтала. Киреметре ан вăрçăр, унта вăрçакан вилет. Никит. Çав киреметре час-часах çынсене киремет тытать. Начерт. 104. «Киремет» и «киреллĕ», место чувашского богослужения. Бгтр. † Пирĕн ял çине пăхсассăн, Шупашкарăн туйăнат, çак ял çине пăхсассăн, киреметĕн туйăнать. Панкми. Чĕке ту киремет, Мăн киремет, Çĕн киремет. Чăвашсем 13. Чăвашсем, килте пĕр-пĕр çын чирлесен, юмăç патне каяççĕ те, вăл вăсене мĕн-те-пулин каласа ярат. Е пĕр-пĕр ыр сăмах калат (киремете), ырă сăмах каласан вара часрах тума хăтленеççĕ. Хăш киремете, вăл юмăç мĕнпе чӳклеме калат: пăтăпа-и, хур-кăвакалпа-и. Пăтă юсманпа ак çапла тăваççĕ: пилĕк тиркĕлĕх юсман тăваççĕ те, унтан пăтă пĕçереççĕ; пиçсен вара, кайса хăш ырăсем каманине чӳклеççĕ. Пырсан, пăттине юсманне лартат та, асăнат: е пĕсмĕлле, тав тăватăп, пуççапатăп, çырлах, мана хĕнне асапне ан пар, тесе. Хамăр айванлăхне пуççапса каçарттарма килтĕм, çырлах, ан пăрах, тет. Çак сан таврашăнта ытлашши сăмах калаçнă пулин те, вылянă-кулнă пулин те. Çырлах, тунă кĕллĕме хапăл ил, эпĕ хуранлă пăттăмпа, тиркĕлĕ юсманăмпа асăнатăп, витĕнетĕп, мана (чит. ман) айван кĕллине хапăл ил, эпĕ хам айванлăхăмпа йăнăшрăм, çырлах, тунă чӳкĕм-кĕллĕм вырăнлă пултăр, тет. Вара виç хут ӳксе пуççапат та, тата укçа хурат вара, миçе пус та пулин. Ун пек киреметсем пирĕн çĕрте пилĕк тĕлте. Ак ăçта: пĕрремĕш — Шăхран тулĕнчи ырсем, вăл варман хĕрринче, çырмара, Киштек хирĕпе хамăр хир хушшинче; иккĕмĕш — Киштекри ырсем теççĕ, вăл çирма ялта, вăрман хĕрринче; виççĕмĕш киремет вăрмантан пăртак аяккарах, унта ĕлĕк пит шултăра вăрман пулнă, пит вăйлă вăрман пулнă, çĕмĕрт пит нумай пулнă; анчах вăл киремет пит хаярччĕ, тет, вăл; унта никам та пырса кĕреймесчĕ, тет; вăл вăрмана вара уделни вăхăтĕнче кирпĕç тума кастарнă, тет; ăна кастарма килекен старшина вара пĕр уйăхранах вилнĕ, тет. Тата пĕр Киштек вырăсĕ çав киремет тĕлĕнчен иртсе пынă чух, ун тĕлне çитсен, мăшкăлласа, ларса сыснă, тет те, хăй вара пĕр эрнеренех вилнĕ, тет; пит усалччĕ тет, çав киремет. Çавăнпа унтан халĕ те пит хăраççĕ. Халь анчах йывăç сахал юлнă ĕнтĕ: саккăр-и, тăххăр-и анчах юлнă ĕнтĕ. Тăваттăмĕш киремет — Тарăнварта, вăл Салмалав хирĕпе хамăр хир хушшинче. Пиллĕкмĕш киремет — Хула ăшĕнче, Ахтапана кайнă çĕрте, çӳлĕ çыран хĕрринче. Тата тепĕр киремет Кăнна урлă, Таяпа енче, тĕме çинче; унта пĕр хурăн ларат халĕ. Çак киреметсем пурте пĕр пек мар: хăшĕ ытларах та хаяр, хăшĕ аплах мар, тет. Тата хир-йĕнче, Раккассипе Елшел хушшинче, пĕр киремет пур, тет, çавна çитес хаяр киремет çук (такого злого киреметя, как он, нет), тет, вара. Ун тĕлĕнчен иртсе кайнă чух калаçма та юрамаст, тет, кулма та юрамаст, тет. Вăл киремет вырăнĕ çултан инçе мар, çултан çĕр хăлаç анчах, тĕме çинче, таврашĕнче йывăçсем ӳснĕ, çавăн енне çавăрăнса пăхма та юрамаст, тет. Пĕлтĕр пирĕн ялсем улатимир Аçтап(п)анĕ Миххайла праçникĕнче Раккассине йыхрава кайнă. Унта вăл ĕçкеленĕ, каç пулсан тин тухнă, хăй ӳсĕр пулнă; çав киремет тĕлне çитсен, аташнă вара, аташса çаврăнкаласа çӳресе шат супнă вара. Унтан çав киремет тĕми çине пырса кĕнĕ те, унтах лашине тăварса, çуни çумне кăкарса, выртнă вара. Вăл, çывăрсан, пит усал тĕлĕк курнă вара. Тухнă, тет, салтак çарри, пурте пăшалпа, тет, унтан кăна та шурă кĕпе-йĕм тăхăнтарса пăшал парса, салтакла вылятнă, тет. Унтан ирхине, тул çутăлсан, киле тавăрăннă вара; киле тавăрăнсан, мĕн пулнине пурне те каласа кăтартнă вара. Унтан вара хăй пĕр эрнеренех чирленĕ те, тăватă уйăх асапланса(н), вилчĕ вара. Нимскер туса та мая килмерĕ. Хăй виличченех пĕтĕмпе çĕрсе кайнă. Сред. Юм. Кашни киреметĕн хăйăн хуçи пôр, теççĕ. Çав хуçин çитĕнсе хĕр качча кайсан, çав хĕрĕн ô киремете хăйпе пĕрле илсе каяс пôлать, тет; хăйне илсе каймасан, киремет темле чирпе те чирлеттерет, тет, çав хĕре. Чирлесе аптрасан, хĕр вара киремете хăйпе пĕрле илсе каять, тет; ăна илсе каяс пôлсан, ак çапла тăваççĕ, тет: пĕчик пӳкçни (= пукане) тăваç, тет, тôтăр таткисĕнчен чӳркекелесе те: çак пӳкенипе пĕрле киремет пытăр, тесе, хăй качча кайнă яла илсе кайса, орам варрине пăрахса хăварать. Вара çав пӳкени пăрахса хăварнă çĕрте киремет полать, тет; он хуçи вара çав пӳкени илсе пыраканнисĕм полаççĕ, тет. Çапла вара пĕр киреметрен икĕ киремет полать, тет: пĕри çав ĕлĕк полнă çĕрте, тепри пӳкенипе илсе кайнă çĕрте. КАЯ. Хăшĕ-хăшĕ чӳк хыççĕн (после моленья) киле кайма лай(ă)х мар, тесе, киреметсене кайса, укçа парахса кĕл-тусан, тин тавăрнаççĕ. М. Васильев № 3, 4. Çав хорама котне кайса янă çынна чăвашсем киремет тее пуçланă, киремет хăй çих полман-мĕн, онăн çемьи те полнă. Собр. Пуринчен ытла чăвашсем киремете пуççапаççĕ, ăна вăсем хурăнсенче, ăвăссенче, çеремсем çинче, е хурамасенче, юмансенче пурнать, теççĕ. Пĕр пĕр çын халсăр выртсассăн, часрах: е арăмĕ, е амăшĕ, е аппăшĕ, юмăç карчăкĕ патне чупса каять. Вăл пырсассăн, вара юмăç карчăкĕ хăйĕн пĕр тӳмме пек юмăç пăхмаллине енчĕкĕнчен туртса кăларат те, тути патне еçсе, тута тавра çавăркаласа: çав киремет тытман-и? ку киремет тытман-и? тесе, тӳммине ярать те, çиппе сулкалама тытăнать. Тӳмми сулкалансан: çав киремет тытнă, теççĕ; тӳмми сулкаланмасан: урăх киремет тытнă, теççĕ, вара тата пăхма тытăнаççĕ. Çапла вара юмăç пăхтарма пыракана суйса яраççĕ. Юмăç пăхтарса килсессĕн, киремете пăтăпа, юсманпа чӳклеççĕ. Шăматкун пасара пĕр икĕ пăт ыраш е сĕлĕ нухрат илсе парса яраççĕ. Килте вăл вăхăтра тайăн сăра тăваççĕ. Тайăн сăра тусассăн, пасартан нухрат исе килеççĕ те, пăтăпала, юсманпала киремете чӳклеççĕ; чӳкленĕ чухне юсманне пĕртак чĕпĕтсе илеççĕ те, нухратпа пĕрле уя, ăçта киремет пур, çав вырăна, пăрахаççĕ. Вырсарникун çитсессĕн, ир ирех киремет сăрине, ĕстел çине çăкăр хурса, чӳклеççĕ те, пĕрне часавай патне турра çурта лартма яраççĕ. Часавай патне çитсе, кулач исе чӳклесен, пĕр татăк киремете: çытăр, тесе, пăрахаççĕ. Çав пăрахнă кулача пĕр-пĕр ула-курак е çăхан çисассăн, киремет çиленет, теççĕ. Кайран тата халсăр выртсассăн, тата тӳрлетеççĕ. Ib. Чăвашсем киремете туррăн шăллĕ (в ориг. «шăлĕ») теççĕ. Т. VI. 54. Тата ĕçленĕ чухне те: вăрçса те ятлаçса çӳретпĕр пулĕ, киреметсем, çырлахăр, тет, турамăшĕ! НАК. Сырлан киремечĕ, Хура-Кĕсрери киремет, Саланчăкри киремет, тăлăп ăшĕнчи киремет! Пурăр та çырлахăр, пиртен урăх ан ыйтăр; кама мĕн кирли аçăвăртан ыйтар (см. ,,сĕмĕле»), эпир ăна сирĕ(н) тӳпĕре те патăмăр (дали и на вашу долю). БАБ. Ахаль те пирĕн хирте киремет нуммай, мĕн пурĕ пилĕк киремет: Аслă киремет, Кĕçĕн киремет, Пулат киремечĕ, Явка ялĕ, пиллĕкĕмĕшĕ — çичĕ çырма пуçĕ. Ib. Вăл аннен ала тымарне тытрĕ те, калама пуçларĕ: а! сире тăшман киремет ячĕпе пăсса пĕтернĕ. Янш.-Норв. Йĕкĕр-чуллă, аçаллă-амаллă киремет! Карăш пурчĕ (чит. пурчĕ?) киремет, уй пуçĕ киремет, Алăк умĕ киремет, Кивĕ-çурчĕ киремет! пурăр та çырлахар, пиртен ытлашшине ан ыйтăр, мĕн кирлине аçăвăртан ыйтар, эпир ăна сирĕн валли те патăмăр. (Уй чук туни; молитва к киреметям). ЧС. Кăна, сирĕн ĕнене, киремет тытнă; пĕр кавакал памасăр çырлахас çук, тенĕ (сказала старуха-йомзя), N. Вăл туррине те, киреметне те ĕненмест. N. Киремет тытрĕ: алă-ура чист хутланса кĕчĕ (киремет прогневался и послал болезнь). Нюш-к. Вырăслайра пĕлтĕр пăру кĕтӳçне, пĕчик ачана, машшин курăннă, тет. Шуркут Ярмулли (ватă çын) уна илтсен: киремет вырăн шырать пуль, тет. Çавах мана кĕлел тавра иртнĕ çăвла ут кĕтӳ кĕтнĕ чух... (здесь пропуск). Халь киремет пĕр çынна та тытнине каламаççĕ çак, тесен ак çапла каларĕ: халĕ киремет йăвашланчĕ, ĕлĕк питĕ хаярччĕ; эпĕ унтан 2 сум вунă пус парса (пăрахса) аран хăтăлтăм, арăм чут вилсе каятьчĕ. М. Васильев. Киремет тесе, çынна тытса хутлакан турра (так!) каланă. Вăл пит усал пулнă; ăна, тул çăнăхĕнчен сар çупа çăрса, юсман туса панă. Шурăм-п. Атте мана шăппăн каларĕ: ку киремет мар, ку арçури; киремет вăл куçа курăнмаст (терĕ). N. Киремете парнене кӳрекен выльăхсем: хур, путек, така, вăкăр, тына тăваççĕ (приносят в жертву), урăх пĕр япала та тумаççĕ. Чхейп. Вара сымар выртакан çынĕ чĕрĕлсен: киреметсем çырла(х)хăрçĕ ĕнтĕ, тесе хĕпĕртенĕ; сымар çын çаплах чĕрĕлмесен, киреметсене тата ытларах тăрăшса тăва пуçланă. Татах сымар çын чĕрĕлмесен, каланă вара: çук, пирĕн киреметсене кам-та-пулсан пирĕн çиран (на нас) елеклерĕçĕ пуль, тенĕ, çавăнпа çырлахмаççĕ пире киреметсем, тенĕ. Курм. Киремете валли: пашалу, вĕтĕ йăва, пăтă пĕçерсе, турăшсене кутăн тăрса, алăк янаххисем çине, çтенасем çине, йĕркипе, çуртасем çутса, чăркуçланса ларса, пуçĕсене чиксе, темĕскер пăшăлтатса кĕл-тăватчĕç. Ib. Пирĕн аттесем киреметсене салат, хăмла, çпичкă, тата укçа пăрахатчĕç: на сана, киремет, сăра туса, ĕç-çи, савăн; малашне пире ан тив, тетчĕç. Байг. Тата манăн аттепе анне тĕрĕс чăн тĕнпе пурăннă: тĕрлĕрен киремете, хĕрт-сурта чӳк туман, тата юмăç патне те ăс ыйтма çӳремен. Ст. Чек. Киремет вăл аван улталанă, шур сухаллă старик пулса, çынсене курăнса вăл каланă: эсĕр мана çапла-çапла асăнсассăн, хĕн-хур ямăп, тенĕ; чир-чĕр ямăп, тенĕ, выльăх-чĕрлĕх-хĕре айăп тумăп, тенĕ; асăнмасан, хур туса пĕтерĕп, тенĕ. Иванова. Пирĕн ялти тĕне кĕмен чăвашсем: питĕ усал киремет, тесе, çаксене шутлаççĕ: Хăмăл ятлă киремете, çиçтĕпе, тата ял вĕçĕнчи пĕр пысăк хыра. Сюгал-Яуш. Ĕлĕк киремечĕ хут пĕлнĕ. Хут пĕлнĕ те, ăна нимĕнпе те улталайман, укçах (так!) парсах пынă. Вăл аччи-пăччисене (так!) хут вĕрентмен. Çавăн пирки, хĕç тимĕртен касса, тенкĕ пек туса пăрахсах улталаççĕ. Шинар-б. Пирĕн хамăр патра пĕр çыран хĕринче пĕр çӳлĕ ту пур, унта пурте: киремет пур, тесе, пуççапнă, укçасем пăрахнă. Халĕ ĕнтĕ пирĕн вăл киремет сăрчĕсене сухаласа пĕтерчĕç. Ăна пурте сухапама хăранă. Виçе кассинче пĕр Иван Гаврилыч ятлă çын пулнă, вăл вара çав киремет сăрчĕсене, йӳнĕ хакпа илсе, акса пурăннă. Çапла вара пирĕн патра киреметсене пĕтернĕ. Собр. Киремете вĕсем турăран те аслă, теççĕ. Чирлесен, ăна: е хур, е кăвакал памалла, теççĕ; хур та, кăвакал та памасан, вăл вилет, теççĕ, мĕшĕн тесен ăна киремет: нуммай вăхăт иртернĕ, тесе, вĕлерет, теççĕ. Юрк. † Çӳлĕ ту çинчи киремет, начарланнă шеремет; шурă такапа чӳк тусан, самайланнă киремет. Çĕнĕ ялсенĕн хĕрĕсем начарланнă шеремет, Кивĕ-ялăн каччисем, чуп-тусан, самайланнă шеремет. КАЯ. Çавăрăнсан-çавăрăнсан (хлеб при гадании), хай мăн килемей аннене укçа çине кăтартса каларĕ: пăх, кин, пăх, тулĕк сан куçа те курнать тем, укçа çине пĕр пĕчĕк улпут сиксе тухрĕ. Вăл улпут Сурăм киремеч ывăлĕ. Унăн çăварĕ кĕмĕл, чĕлхи ылттăн, кĕçĕн чĕлхи (uvula) пăхăр; вăл икĕ чĕлхе ак мĕн калать: Апрам таврашĕ (пирĕн йăх ячĕ) ĕлĕк ман асаттене, вырăсла пулнă чух, пĕр тиха паман, халь çавăншăн ачине урнă йăтă туллаттартăм, ун ачи урса вилĕ!.. НТЧ. Хĕрлĕ çыр киреметĕнчен... N. Кайри (киремет?). N. Киремет пӳрчĕн никĕсĕ. См. Шĕнер киремечĕ, Рекеев III, 5, Магн. М. 121. || Приносимое в жертву киремети. Макка 53. Пирĕн ял патĕнчех хурăн çул пур, çав хурăн çул çинче киремет прахаççĕ. || Бранное обзывание. Ст. Чек. Ку киремет ста карĕ? Куда это он поехал? || Назв. местностей. НАК. Пĕрре кайăк хыççăн Хура Кĕсрери киреметре çӳренĕ чух, кӳлĕре пĕр кăвакал куртăм. Елаур. Киремет. Вăл Маликасси хыçĕнче, çӳлĕ ту айĕнче. Ĕлĕк унта киремете чӳк тунă. Унта малтан сĕм-тĕттĕм вăрман пулнă. Бел. Гора, Ст. Ганьк. Киремет, назв. урочища. Янших. Б. Пирĕн ял укăлчи тулашĕнче виçĕ хырă йывăççи пур. Çав хырăсем патĕнче ĕлĕк суя тĕнлĕ çынсем ку киремете пуççапнă, çавăнпа вăл вырăна Киремет, тенĕ. || Назв. оврага (тип çырма) около д. Дуваневой, б. Буинск. у. («унта ĕлĕк учук тăваччĕç»). || Назв. горы около д. В. Байгуловой, Козлов. р. Эпитеты «выртакан», «выртан», встречающиеся в названиях духов, повидимому, также свидетельствуют о том, что культ киреметей возник у чуваш из почитания умерших, слившегося впоследствии с культом мусульманских святых, на что указывают и сл. киремет, мăчавăр, мамале. См. Оп. иссл. чув. синт. II, 270.

киремете пар

приносить жертву киремети. Никит. Хай çын, киремете парсан, чăнахах чĕрĕлчĕ. Ib. Юмăç: киремет тытнă, киремете памалла, тесе, вĕрентсе ячĕ.

кирли

как и следовало ожидать; естественно (конечно). Юрк. Пасарти çынсем хутлăхĕнче çӳренĕ чухне пĕр чыкан арăмĕ, кăна курсан, хăй упăшки-тĕр тесе, пĕлсе, кирли, ун хыçĕнчен хыпаланса ута пуçлат. Халапсем. Вĕсене хирĕç ку та: сурăх ашне пĕçерме вутă çитмерĕ, эпĕ çавăнпа сирĕн тумтирĕрсене хуран айне хурса çунтарса пĕтертĕм, тет. Лешсем, кирли, йĕре пуçлаççĕ. N. Шыв арманĕнчен тинкĕле çăнăхĕ авăртса таврăннă чухне, пĕр вак курса, кирли, çав вакра тинкĕле юрма тытĕнчĕç, тет. Собр. † Шурă курница чул кăмака, кирлĕ марччĕ, кирли, сăрлама; çаккăн чухлĕ ырă çын умĕнче кирлĕ марччĕ, кирли, юрлама. АПП. † Сирĕн пек лайăх çын умĕнче кирлĕ марччĕ, кирли (вар. пире), юрлама.

кирлĕ-кирлĕ мар

неподходящий, бесполезный, пустой. СВТ. Кирлĕ-кирлĕ мар апат-çимĕç парса çитерме юрамасть. N. Выльăхсене нихăçан та кирлĕ-кирлĕ маршăн (из-за пустяка) ан хĕнĕр. Ст. Чек. Ухмаха ернĕ çын çапкаланать, çынна çулăхат, кирлĕ кирлĕ мар сăмах калаçать. N. Чăвашсен хушшинче кирлĕ-кирлĕ мар йăласем нумай. Сборн. по мед. Вĕсене тĕрлĕ кирлĕ-кирлĕ мар япала çитере пуçлаççĕ.

кирлĕшĕн

ради нужды. Баран. 122. Йывăçа кирлĕшĕн касса çын айăпа юлмаст.

кисепе

попусту. Регули 1294. Ахаль (таклух, кисепе), килнĕ вăл, ĕçсĕр. || Ненужный? Регули 1281. Вăл кисепе çын, кирлĕ мар.

кистен

(кистэн), гроб. В. Олг. СПВВ. Т. Кистен тупăк тени пулать. СПВВ. ТМ. Кистен — пысăк çын тупăкĕ. Панклеи. Эсрелĕ кĕрсе выртать (= лёг) кистен ăшне. Регули 645. Отмăл çолхи çын инче мар кистенрен.

китĕх

неизв. сл. N. Унтан ку çын трахтире карĕ, тет; унта çĕмĕрĕлнĕ çĕре китĕх кирпĕчĕ хучĕ, тет.

кичем

(к’иџ̌эм, киζ’эм в Пшкрт. киџӓм), скучно; неприятно, горько. конфузно, жутко, дико, странно. N. Уйăрăлса каясси ăна пит кичем пулнă. Расставаться ему было горько. Юрк. Кăмăлăма тепле кичем, хама хам нимĕн тума пĕлместĕп. Стюх. Кичем — неприятный. Ib. Кичем пăхать. Смотрит антипатично, неприветливо. Хурамал. Кичем туйăнчĕ — лайăх пулмерĕ. Баран. 6. Кичем вăхăт çитсе пырать; ноябĕр уйăхĕ çитсе килет. N. † Çак пӳртре мĕн кичем? (Кĕл кичем). Пшкрт. Эп вăлсам пӧртне кĕместĕп, вăлсамăн пӧрчĕ (чэ̆) кичем (в ней мертво, неприятно). Ib. Кичем çын, мрачный, недобрый человек, неприятный по виду. Юрк. Тепле пăхса тăма та куçа кичем туйăнат. Букв. 1886. Эпĕ нимĕн чĕнейместĕп, кичем (= горько?) пек пулчĕ, йĕтĕм-ятăм. Альш. Килте ырă пулманни кичем пек туйăнат, чуна хуçат (болит душа). Тюрл. † Ай хай, маллахай, сӳсмен пăяв суллахай! Матка çукки кичем пек, матка пурри самаях. Сред. Юм. Ват çын пĕчик ача пик сăмахлани кичем пик туйнать. N. Унăн сăмахĕнчен кичеме ӳкесси çук (не будут недоверчивы) Ск. и пред. 107. Ылттăн хĕвел тӳперен сăрт хыçнĕ анса ларсан, тĕнче хăйне кичемрен тĕтрене карса ярсан... N. Пĕтĕм çын уйра ĕçленĕ чухне ялта пĕччен ларма питĕ кичем («скучно, жутко»). Шел. 138. Упăте пырса çавă хăвăлăн (дуплистой колоды) икĕ пуçне те çаврăнса пăхса: ха, кичем, кичем! Халĕ пĕр кичем, кун пек ик кутлă çын та пулĕ мĕн? тесе, тĕлĕнсе, аллисемпеле икĕ пĕççине шарт! шарт! çупрĕ, тет. Никит. Пĕтĕм тӳресем вăтанса хĕрелсе кайрĕç; вĕсем, кичем пек пулса, пĕр шарламасăр ларчĕç. N. Кичем пек пул, обижаться. Хурамал. Мана кунта пурăнма кичем (скучно, сиротливо, стеснительно). Чуратч.-Ц. Карачăмăн пĕччен выллямасăр тăни кичем пулнă курнат. Янтик. Ытла кичем унта пĕччен ларма (скучно и жутко). Орау. Ай-яй-яй! Арман хуçи кукаçи, арăм çук та, кичем пек. (Говорится так себе, когда нечего больше говорить). КС. Пӳртре пĕччен ларма кичем (скучно). Ib. Пĕччен ларма ним кичем. Ib. Çакă пӳртре ним кичем. Е. Орлова. Кичем — скучно. Н. Уз. Пĕччен пурăнасси пĕр кичем (скучно и пр.). Кан. Кичем ан пултăр, тесен, «Капкăн» илмелле.

кичемле

дико, неприятно, обидно. Сред. Юм. Чăваш чăвашла сăмахла пĕлменни пит кичемле туйнать (кажется диким). Ib. Ват çын ташларĕ те, кичемле çиç пик туйăнчĕ. Ib. Пĕчик ачана олма патăм та, пит хавасланчĕ; котăн (назад) илтĕм те, кичемле çиç полчĕ. Конст. чăв. Хăй чăвашла темĕскер е кичемле, начар калаçать.

ку

ко (ку, ко), этот. Моркар. Ах, салтак тос, мĕн ко сан?! Чăв. й. пур, 21. Ытти арăмсене каланă: ку тырра (этот хлеб) кăсем епле выраççĕ-ши? Тогаево. Эй сăват! ста искаян (= илсе каян) эсĕ ко кошака? тет. СТИК. Ку купăса эсĕ мĕшĕн хĕлĕх хуман? Почему ты не натянул струн на эту скрипку? Ib. Ку çын пуласла мар. Из него не выйдет порядочного человека. Альш. Ку икĕ сăмах пĕрех килеймеççĕ, сăмахпа сăмахăн уйрăмĕ пур. Ст. Чек. Ку сăмаха ниçта хума та çук. Нимĕне те килмес ку сăмах (не употребляется). Самар. Кам ку? тесе ыйтат. Регули 331. Вăл тарçă; ку арман; ку çăнăх; ку манăн. Ib. 78. Ку кĕпере тăвас. Орау. Ку мĕн (показывая кулак?) Ответ может быть: — «Чăмăр». Çак мĕн? (показывая кулак и спрашивая, что в нем зажато). Сред. Юм. Ко тавара эсĕ таçта çӳресен те контан йӳне (дешевле этого) илейместĕн. Эльбарус. Анчах ĕсенкĕсен ывăлĕ, охмах пиркипе, çта пынă онта, çынсене хăй антрипе тĕлĕнтерсе çӳренĕ. Изамб. Т. Ма вĕрет (лает) ку? тетпĕр. Бюрганский. Эпĕ сантан пĕр сăмах ыйтас тенĕччĕ: ку вилсессĕн, эпĕ хам упăшкамма (так!), Иакова (так!), курăп-ши? || В качестве указ. частицы. К.-Кушки. Ку кам килет? Кто это идет? Ib. Ку мĕн çунат? Чте это горит? Ib. Ку шывне, витрене (чӳлмеке) тултарса лартăр. Воду-то налейте в ведро (в горшок). Альш. Санăн карчăку ытла хăрушă чирленĕ ку. Изамб. Т. Ах турă! ку çумăр пулманни! Пĕтĕм тырă типсе кайрĕ. Ib. Ку ăна çав арăмне хĕненишĕн турă тавăрчĕ. N. Чиперех урампа пыраттăмччĕ ку, кĕç таçта трупасампа кăçкăрта пуçларĕç. Иду я по улице, и слышу — трубят.

куйкăрăш

(куjы̆ры̆ш), сказочная птичка, обогащаюшая человека. Хурамал. Куйкăрăш пек тултать (о воре: не попадается) Ib. Куйкăрăш илешрĕ пулĕ кунта, çав тултать пулĕ (когда все в доме пропадает). Н. Седяк. «Куйкăрăш, алпастă — бес». СПВВ. ИА. «Куйкăрăш пăрахса кайрĕ те, ырă пурăнăç хĕсĕнчĕ». — Чăвашсем телейлĕ килте çынна пуйтаракан кайăк пур, теççĕ. Вăлсем çав кайăка куйкăраш, теççĕ. Чăвашсем 17. Çынна пуйтараканни куйкăрăш пулат, тет, анчах вăл пит сайра çĕрте пулат, тет. Чыслă, йăваш, тирпейлĕ, вăрçăсăр килте анчах пулат, тет. Кăшт мăкăр-макăр тăвакан килте пурăнмаст, тет, вара вăл. Куйкăрăш вăл хăй пит пĕчĕкçĕ вĕçен кайăк, тет; вăл чипер тирпейлĕ килте пулсан, пит пултарат, тет, вара. Вăл япала тултат, тет: укçа килчĕ — укçа, мĕн килчĕ ăна тултат, тет. Вăл хăй пĕчĕкçĕ пулин те, выйлă, тет, пит. Вăл куйкăрăш пырса ернĕ кил пит чиксĕр пуйса каят, тет, вара. Анчах вăл вăрçа пĕрте юратмаст, тет. Вăл пупленĕ чут ытлашши сăмах калаçма та юратмаст, тет. Ăнсăртран мĕнпе те пулин кашт шăкăр-макăр калаçа пуçласанах, вăл вара хăй пуйтарнисене каялла тулта пуçласан, вара пĕр япала та хăвармаст, тет. Вăл киле вара пĕтĕмпе тĕп тăват, тет; ĕлĕххинчен те усал, тет, вара. Ăна, пуйса çитсен, маларах сисме кирлĕ, тет; маларах сиссен, хăйне пĕрте систермесĕр, тытса пусма кирлĕ, тет. Мехер пусас тесе шухăшланине те пĕлет, тет, вăл. Вăл куйкăрăш пĕчикçĕ çерçи пек анчах, тет. Шурăлă-хĕрлĕ чăпар, тет. Вăл куйкăраш автан çăмартинчен пулат, тет. Автан çичĕ çула çитсен, çăмарта тăват, тет, виçĕ çăмарта анчах. Вăл çăмартасене чăхă айне хурса кăларсан вара, пĕр çăмартинчен йытă, тĕпринчен çĕлен, тепринчен куйкăрăш пулат, тет. Чиерех çынсем çавна ӳстерсе тăваççĕ, тет. Ăна вара апат вир пăтти анчак кирлĕ, тет, урăх япала нимĕн те çимест, тет, вăл. Слакбаш. Куйкăрăш — «ду , привязывающийся к обоим полам». || Змея из яйца птицы?). Тюрл. || СПВВ. Т. Куйкăрăш лăпкă çын тенни (= тени) пулат.

кукаçи

кокаçи (когоз’и), то же, что кукаçей. В. Олг. Кокаçи, кокаçу, кокашшĕ. N. Кокаçи — дед по матери и хыйматлăх (матери?). Вомбу-к. Кукаçи (аннен ашшĕ — апайăн ашшĕ). Ал. цв. 22. Эсĕ ватă çын пулсассăн, манăн кукаçийĕм пул.

кукăль

кокăль (кугы̆л’, когыл’), пирог. Вомбу-к. Кокăль — çĕр-улмирен, сухантан, йывăç улминчен, купăстаран, ашран тăваççĕ. Никит. † Инке кукăль пĕçернĕ чух кукăль вăтти татаймарăм, эп инкене юраймарăм. (Солд. п.). N. Çын аллинчи кукăль пысăккăн туйăннă. Толст. Анне кукăль тулĕ çăрчĕ. || Тюрл. Пăрçа çапнă чохне, çапсан-çапсан, кокăль туса çапаççĕ (собирают стебли в толстый ряд, чтобы кучка его была выше, иначе он «саланса каять»). Сред. Юм. Ясмăк, пăрçа çапнă чохне аяккалла сирпĕнсе кайнă авăрсĕне пуçтарса кокăль туса çапаççĕ. || Сunnus. Тюрл.

кукăркалат

сделать кривым, покривить. Кукăр кур, некстати критиковать. Сред. Юм. Кукăр курать тесе, çын тунă япалана, хăй тума пĕлмесĕн (= пĕлмесен) те: ун пек тумастăн, тенине калаççĕ.

кул

(кул), кол, смеяться; насмехаться, издеваться. Ст. Чек. Эпир кулатпăр та, вăл та кулат; çынсем кулсассăн аяккинчен тĕрт, тесе калаччĕ, тет. Альш. † Эй тăвансем, чунăмсем! Тапайăр та сикейĕр, выляйăр та кулайăр. Ст. Айб. † Вĕсем кулнипе, чăтаймасăр эпĕ те кул-яр (возьми да и рассмейся). Юрк. † Хура вăрман хĕрри хурамалăх, авмасăрах авăнса тăрат-çке: ай-хай, милай, савнă сарă хĕр, кулмасăрах кулса тăрат-çке. Ib. Кайран хăйсенчен хăйсем каçса кайса кулаççĕ. N. Эпĕр ӳксе колтăмăр. Мы смеялись до упаду. Шорк. Малтан манпала чиперех калаçатчĕ; пăртак тăрсан пăхатăп — вăл эп ĕçленинчен кула тăрать. Сначала он говорил со мной хорошо, потом смотрю — оказывается, он смеется, смотря как я работаю. («Выражается недоумение по поводу данного факта, неожиданность»). Янтик. † Кăпăрт-кăпăрт пусмашкăн, хăма çинче мар эпир; пиртен кулса лармашкăн, хĕрпе каччă мар эпир. Шурăм-п. Кулин култăр, тетĕп, ăна мĕн пăхатăн, ухмах çеç çынтан кулать. N. Çук, тетĕп, эсир чăваша лайăх пĕлместĕр, ахаль кулса иртерсе калатăр, тетĕп вырăса. Ск. и пред. 14. Хĕвел кулса çутатать, çулнă ута типĕтет. Тораево. Улпут: çав пупран кулмали (повод к смеху) туп-ха, тесе каларĕ, тет, Сохрона. Регули 750. Колмаллаччĕ каласа кăтартнă чох. Ib. 749. Колмалла, лепле каласа кăтартрĕ! Сред. Юм. Кам пит алхастарнă çавсĕне, кĕçĕр çĕрĕпе те çывра пĕлмеççĕ. (Колмалла япала каласа парсан калаççĕ). Толст. Ăна кулма анчах çырнă-и-тен? (на смех). Орау. Апла тусан; аван мар. — Пулин (пусть), кулма аван мар-и? Ib. † Хăнасем илтмеççĕ, кулаймаççĕ ĕнтĕ. N. Çынтан кулакан çын ыр çын мар, теççĕ. (Послов.).

кулă

колă, кул, смех; насмешник; посмешище; добыча. N. Спектаккăль вăхăтĕнче пурте кулăпа антăхнă. N. Кулă мар, ачасем, чăннипех каласа парăр-ха. Я говорю это серьезно; пожалуйста, объясните мне, в чем дело. ТХКА 7. Кулă мар вĕт вăл, ачасене амантнă пулсан, тет анне. Ала 31. † Атти улĕ виççĕччĕ, виç ул кулли эп пултăм. (Солд. п.). Юрк. Чăваш ячĕ ытти çынсемшĕн кулă пула пуçланă. Ib. † Пилĕкри пиçиххи, кăвак пиçиххи, Чул-хулана çитсессĕн, сутăç кулли пулат пулĕ. Янорс. Кушака кул, шăшие йĕр, теççĕ ваттисем. N. Корак-чакак колли полчĕ. Çĕнтерчĕ 16 Ib. Санăн куллу тăвас çук! N. † Ай, хăтаçăм (ятне кала)! Ан мухтансам хĕрĕпе, каччă кулли пулайĕ. Б. Хирлепы. † Кашкăр кулли ан тăвăр (в добычу волку не отдавайте). АПП. † Кĕске сăхман тăхăнас мар, усламçăсем кулли пулса çӳрес мар. Орау. Атте-анне пур çинчен çын куллиех пулмăп-ха. N. Хурт-кăпшанкă кулли пулать. ЙФН. Хĕр кĕлетки пек кĕлеткемччĕ, салтак шенел кулли пулчĕ (досталась на посмеяние солдатской шинели). Собр. Кулă пите çыпăçать, теççĕ. (Послов.). Шибач. † Шĕшкĕ лартрăм, сат турăм, мыри (= мăйрĕ) полчĕ шоп-шорă, хĕрсем колли вăл полчĕ. НС. Эпĕ, алăк патне пĕре пăхсан, хăраса каятăп, тепре пăхатăп та, кулла та чармалла мар. Чураль-к. † Умлуççи лартрăм, сат турăм, умли пулчĕ шап-шурă, татимарăм — каç пулчĕ, ачасем кулли вăл пулчĕ. Шĕшкĕ лартрăм, сат турăм, татимарăм — каç пулчĕ, сар хĕрсем кулли вăл пулчĕ. N. Каçхи ĕç — ир кулли, теççĕ. (Послов.) Сиктер. Калмаксем, чăваш хĕрне вăрласа, Атăлпа пынă чух, шăп (как раз) Атăл варрине çитсен, хĕрĕ: калмăк кулли пуличчен, Атăл кулли пулаяс! тесе, йĕрсе пĕтерчĕ, тет те Атăла сике пачĕ, тет. Шел. З9. Ку тĕслĕ те пулĕ-мĕн тĕнче кулли пурăнăç! N. Ял-йыш кулли ан пул. || Трхбл. Кулă! Смешно!

кулăшла

смешно; смешной. Орау. Çĕре пĕр кулăшла ирттереççĕ çав. Проводят ночь замечательно весело, интересно, смешно. Букв. 1908. Аслаçу кăмака çине улăхайманни кулăшла мар, эсĕ ухмаххи кулăшла, тенĕ. ГТТ. Питне куçне темĕскерле кулăшла (кулăшула) туса янă. Изамб. Т. Кулăшла çын, смешной человек. КС. Пит кулăшла вăл çын.

Шывлă кулк(к)а

или Ехвин кулк(к)и, назв. киремети. Микушк. Шывлă кулк(к)ара ĕлĕк Ехвин ятлă çын пит вăйлă пулнă. тет. Вăл, çынсене улталаса, вăсенчен вăрттăн укçа илсе пурăннă, тет.

куллян

(кул’л’ан), то же, что куллен. Якейк. † Ыр çын ăвăлне кайтăр-и, хунями хаяр полтăр-и, куллян котран таптăр-и. Ib. † Çиччĕр (= çич çĕр) килĕ Яккошкань, куллян çич туй тăватпăр.

кульник

(кул’н’ик), кутник (лавка). Толст. Унтан, салтăнса, кульник çине кайса ларчĕ. N. Мĕн пулнă сана? тесе ыйтрĕ пĕр çын, кульник çинчен анса. Альш. Кульник — алăкран кĕрсенех сарлака урлă сак. Унта çуркуннеллĕ-мĕнлĕ пусса ларан чăх-чĕп, хур-кăвакал лартаççĕ. Кульник çумĕнче тăрăх сак. Унтан тĕпелте, урам енче, урлă сак. Кăмака умĕнче сунтăх: унта кашăк-тирĕк хураççĕ ăшне. Тĕпелте урлă сак çине хĕрарăма лартаççĕ, карташ енне, тăрăх сак çине арçынсене лартаççĕ чăвашсем, хăнана-мĕне пырсан, кӳрше-кӳппе тухçан.

кум

(кум), кум. Альш. Çич сакăр çухрăма ăçтан ик-виç çын тиесе çӳрен? Пăрăнтăка каят та, кайсан: кĕме çын пултăр, тесе, вырăса кум тăват: «вырăс кум.», «кума-майра» тет Пăрăнтăк майрине, Пăрăнтăк вырăсне. N. Çырăва кумсене парса яратăп. Вомбу-к. Кум (хĕреснашшĕне калаççĕ). К.-Кушки. † Ай-хай, пĕр кумаçăм пĕр кумçăм! сирĕн кивĕ уйăхра тунă сăрăрсем, икĕ питме çапрĕç хĕрлисем! См. кума.

кун

кон (кун, кон), день. Б. 13. Пĕр-кун каяс тесессĕн, çичĕ кунлăх çăкăр ил, теççĕ. Хурамал. Кунтан кун ырри пар, çĕртен çĕр ырри пар. Пшкрт: ыр ҕон п̚олды̆р! (Говорят при входе в дом). Чуратч. Ц. Ваçкă: виçĕ куна сăрук пар (дай три дня сроку), тесе, каларĕ, тет. Шугур. Ватман кун та иртмесчĕ. Не проходило дня, чтобы не били. Ивановка. Вара уччиттĕл ман ята ыйтса çырчĕ те, çав кунех (в этот же день) молебĕн тунă çĕре пыма хушса, тухса кайрĕ. Чист. Праçник виç кун тесен (за три дня до п.), хатĕрленме тытăнаççĕ. СПВВ. Тепĕр кунчех (вместо «тепĕр кунах»); тепĕр кунче, тепĕр кун, тепĕр кунхине. Ib. Çапла туман кун иртмен. N. Хăш кун хăш-хăш çыннăн килĕшнĕ кунĕ пулат: юмăç калат: сан çав кун телейлĕ, çав кун телейсĕр, тет. Холера 2. Пĕрре касса пилĕк кун иртсен. Через 5 дней после первой прививки. Ала 9З°. Икĕ кун иртсессĕн, виçĕ кун çине кайсассăн, çавă кайранхи ама çори амăшин хĕрĕ пĕр татăк çăкăр ыттисем куриччен (тайком от других) панă. Моркар. Тата пĕр виç кон тапак пураккинче осранă полсан, Есрелĕ вилеччĕ, паян кон та пĕр çын вилмесчĕ. Собр. Юнкун, эрнекун, шамăткун — çăмăл кун, теççĕ. Якейк. Çоха тума, утă çолма тыр вырма тунтикон е йонкон тохаççĕ; ытти консам тохсах каймаççĕ. Кĕтӳ те тунтиконпа йонкон кăлараççĕ. Регули 1207. Ик кон иртсен, кил. Приходи через 2 дня. Альш. † Уйăх тури (= турĕ-и), кун (солнце?) тури, саланас кун тин тури. Саланас кун тăвиччен, пухăнас кун тăвас-мĕн. Пазух. Ăмăрт-кайăк вĕçет шыв тăрăх, çамрăк ĕмĕр иртет кун тăрăх. Скотолеч. 12. Ăна (это) кунне виççĕ (трижды) памалла. N. 9 кон вăрçă тăрчă, 9 коншăнче нимĕч кайăлла чакрĕ. N. Покрав кон (-к̚он) киле çитрĕм. Орау. Пĕр кун урлă, пĕр кун урлă (через день) киче-киле каятьчĕ. Ib. Виç кунтан (через каждые три дня) хурал тăраççĕ. Менча Ч. Пĕр-пĕр пушă кунĕ, е праçник кунĕ (в свободное время, или в праздник). ЧС. Çав кун (при погребении) пит ăшăччĕ, çавăнпа пирĕн аттене (умершего); аван çын, терĕç. Кун усал пулсан: усал çын вилнĕ пулĕ, теççĕ. Ib. Сĕрен кунĕ ачасем ирех хатĕрленеççĕ. Кан. Июнĕн 12-мĕш кунĕсенелле (приблизительно около 12 июня) хăмла пахчисене симĕс хурт ерчĕ. N. Уяр кунсам ероплансам кураппăр. N. Вăрмана кайсан, кашни кунах куратпăр эпĕр ăна. К.-Кушки. Вăл вилес кун ыран тесен, Чĕмпĕре тухса кайрăм. Я выехал накануне его смерти в Симбирск. ЧС . Вара вăл куна кунĕпех ĕçсе çирĕç. N. Пĕр кунтан тепĕр куна хăварса ан пыр. Не откладывай дела в долгий ящик. Карсун. Эпĕ ялта пурăннă чухне, хир ӳчӳкĕ тепĕр кунĕ тесен (накануне полевого моленья), мана асанне каларĕ... В. Олг. При входе в дом (в будни обыкн.) говорят: «Манăн килес, ыр кон полтар!» Отвечают: «Килех конталла, торă полăштăр! Юрк. Çăв уйăхийĕн пилĕккĕш хунĕнче (5-го мая). N. Çапла вăл ана çинче ирхи куна каçчен пуçтарса çӳренĕ (колосья). N. Пĕр кунччен, икĕ кунччен хăй тайăнĕпе макăр уншăн (об умершем). Юрк. Авă çав тĕпне пирĕн чăвашсем çак куна çитернĕ. Ib. Хĕлле кун таврăнат, çула çĕр. N. Вăл ĕç пулни ĕнтĕ паян виççĕмĕш кун. Регули 391. Ик контан холара полăп. Орау. Кунĕсем пăрмаях вăрăмланса пыраççĕ. N. † Атте-анне пире тупман пулсан, ăçтачĕ пире çутă кун. Ашшĕ-амăшне. Ак калаç ĕнтĕ пĕр иртсе кайнă япала çинчен. Иртнĕ кунăн çутти çук. Пазух. Вăрăмах ĕмĕре, кĕске куна, ырлăхпа иртерсе ярар-и? Ст. Яха-к. Çынсем мункун тепĕр кунне те ĕлĕкхи кун (накануне) пекех, ирех килĕнче апатсем çикаласан, пĕлĕштантăшĕсемпе пухăнса сăра ĕçме пуçлаççĕ. N. Пасар контанпа (со дня базара). Çутт. 153. Систермесĕр, тăхтамасăр иртрĕç карĕç çу кунсем, йăвăçсенĕн пĕр чăрлавсăр вĕçрĕç-пĕтрĕç çулçисем. Кан. Ах, те кунĕ килĕшмерĕ! — Характеристику дней недели см. Магн. М. 23, 21. || Погода. N. Кун (çанталăк) ăшăтса карĕ, кун сивĕтсе карĕ. Хурамал. Тĕлĕкре пулă курсан, кун сивĕтет, теççĕ. Юрк. Хĕвел хĕрелсе тухсан, кун пăсăлат. Сред. Юм. Ко яхăнта пĕр те латлă кон полмарĕ. На этих днях хорошей погоды всё не было. Ib. Акнă чохне кон килĕшнĕ. (Пĕр тĕрлĕ тыр ытти çынсĕн аван полсан, пĕрин начар полсан, çапла калаççĕ). Изамб. Т. Эпир тухнă чухне кун аванччĕ. Эпир Елчĕк патне çитерехпе тăман туха пуçларĕ. Ib. Кун ларат. Погода проясняется. N. Эх, паян кун лайăх-çке! N. Ма каяс мар вăрмана, çурхи кунта савăнма? Орау. Çакăн пек кун эпĕр ĕлĕк çичĕ хут шыва кĕнĕ. || В некот. установившихся выражениях афф. З л. в этом сл. опускается: раштав кон, в д. рожд..; мăнкон кон, в первый д. п. || Время. N. Паян анчах мар, кун пур халь! Алла кĕрĕн (попадешься в руки) хăçан-та-пулсан! N. Эсĕ пулăшнипе çакă куна çитиччен аван пурăнтăм. N. † Çаранлăха çул хыврăм çулахи кун çӳреме. N. Ку куна çитрĕм ĕнтĕ, çапах та пĕр сасă-чĕвĕ те çук ун çинчен. Б. Олг. † Тавай каяс, киле каяс, ирхи кона каç турăмăр (= уже вечер) Тим-к. Çак ачан кĕтӳ пăхнă чух нимпе те кун иртермелле мар, тет (скучал, не зная, как провести время). N. Кирлĕ кунта эп те кирлĕ пулăп (когда нибудь и я пригожусь), тесе, калат, тет. || Жизнь, течение жизни. Т. IV. Эрнекун вилнĕ çынна: кунĕ пĕтсе вилнĕ, теççĕ. Изамб. Т. Кунĕ пĕтнĕ пуль çав. БАБ. Усалшăн та кун иртет, ырăшăн та иртет. N. Ыр кон корас. Альш. Çĕмĕрт пиçсен вара кун (наступает веселое житье) Елшелсен. СПВВ. Х. Çамрăк кунтан кун малалла, ватă кунтан кун каялла. (Послов.). N. † Аттĕ панче ырлăх нăмай, кун сахал. Ск. и пред. 5. Каях, каях, йӳтетмĕш, курăн-çке ху кунна! Ст. Чек. Унăн кунĕ те кунта-кăна. 1. Единственно только здесь может он жить. 2. Он только здесь и бывает. (Слово «кунĕ» употреблено здесь в смысле «жизнь»). Ст. Ганьк. Ыр кун пар, ырă çул пар. N. Пӳлĕх суса панă кун пĕтмесен, уйрăлаймăп, тăван, эп сиртен. || Счастье. N. † И, ялăмăр, ялăмăр, ялта пирĕн кунăмăр. Эпир ялтан тухса кайсан, ăçта ырă курăпăр? (Солд. п ). Альш. † Атте анне пиллĕх çитсессĕн, турăпа пӳлĕх пире кун парĕ. || Участь. Судьба. Мошков. † Пире атте-анне çуратнă ăрăскалсем пĕтнĕ вăхăтра, çавăнпалан çак кунсене куратпăр. Ib. † Эпир пĕр каятпăр пит аякка, пирĕн кунсем туртат килелле. N. Эпĕ ырă кон корас çок. N. Çакă куна (горе еtс) курассăн туйăниастьчĕ. Баран. 122. Çапах та çак куна куракан йывăç сахал. Однако лишь немногие деревья подвергаются этой участи.

куннe

(-н’н’э), в день, в течение дня, за день. М. Сунч. Çавăн чухне кунне, пĕçĕк (siс!) ялтах, пилĕкшер, вуншар çын вилетчĕ. СПВВ. Кунне те темиçе шухăш кĕретчĕ. Кан. Октябĕрĕн 4-мĕш кунне пуху туса ирттерчĕç.

кун-çĕр

день и ночь. N. Чи малтанах, кун-çĕр пуçланиччен. Турх. Кун-çĕр юман тăрринче куккукласа кук авăтать. N. Унта сирĕн мĕнле, кун-çĕр сивĕ-и? Четырлы. Чирлĕ çын кунне-çĕрне хăй чирĕ çинчен шухăшласа иртерет. || Сунчел. † Анкартинче кун-çĕр (?) пур çуса çакнă тутăрăм пур.

кунĕ

(кун’э̆), смирный; простак. СПВВ. ТА. Вăл кунĕ çын = вăл йăваш, лăпкă çын. Торп-к. Куннĕн кун, киревсĕрĕн вилĕм çук, теççĕ. (Поговорка). Пус. Хаяр пулса, çын пуçĕ çинче таптаса ан çӳре; кунĕ пулса, хурланса ан çӳре. (Послов.). Норус. † Пирĕн апай пит кунĕ: хиврен (из-за пазухи) ушшă кăлармасть; пирĕн апай пит кунĕ: алăран туя пăрахмасть. (Свад п.). || Смирно. Менча Ч. Акана тухса каяс уммĕч, пĕр кашăкпа сар çу илсе тухса, лашсем (= лашасем) кунĕ пыччăр, çурăмĕсем ан пăсăлччăр, тесе, лашисен çурăмĕсене çу сĕрсе çӳреççĕ (мажут). || Легко. Рааs. Паян ĕç кунĕ пычĕ. Сред. Юм. Паян тыр вырма пит конĕ («нет препятствий; если нет сильного ветра, солнце не печет и хлеб на корню, то жать бывает легко»): çил вăйлă мар, пит ăшă мар, тырри çапкаланчăк мар. || Сговорчивый, податливый. Сред. Юм. Ко çын пит конĕ, онпа тем йăмахласан та, килĕштерме полать. || Колкий (легко раскалывающийся). СПВВ. ЕХ. Кунĕ — час çуралакан йывăç. СПВВ. ИА. Кавăрăç питĕ кунĕ çурлать. СПВВ. ТМ. Çурăлакан кунĕ йывăç. Тюрл. Конĕ йывăç (колкое). КС. Кунĕ йывăç.

кунлĕ

мирный, тихий, securus. Ачач. 82. Кунлĕ çын. Салтакран таврăннăранпа пĕрмай уссипе çӳрет. БАБ. Пурăнас ĕмĕр вăрăм пултăр, вилес кун кунлĕ пултăр (Моленье). N. Ют халăх çĕрĕнче те унăн çулĕ-йĕрĕ кунлĕ пулĕ. N. Сахал сăмахласа кунлĕ пурнăçпа пурăннă вăл. СПВВ. АС. Хулана пит кунлĕ кайса килтĕм (без препятствий?).

кунтискер

здешний. N. Эсĕ кунтискер-и? Ты из этого дома? Ала 26. Вăл çын кунтискер мар, ăна никам та паллакан çук (его никто не знает).

куншерен

ежедневно. Кан. Куншерен пульнитсăна сахалтан (самое меньшее) 100 — 120 çын пырса, эмелсем илсе каяççĕ.

Купир

(кубир, кубир), губернский город. Кăмак-к. Ку ял купир (-ир) лапах! Эта деревня — настоящий губ. г. N. Алекçи çурчĕ купир пак: купир çинчен пăхсан та, курăнать. Орбаш. Асли пĕр купире çитсе кĕчĕ те, пĕр çын та çук, шатах чул кĕлетке пулса выртнă (обращены в каменные статуи). Н. Сунар. Кайсан кайсан, çав патша каласа янă купира çитнĕ. Якейк. † Çынсен варлисам орам орлă, пирн варлисам купир орлă: ĕмĕрте те корас çок. Панклеи. † Çичĕ çĕр килли (в 700 дворов) пирн Пантли, купир полас сасси пор.

купăс

копăс (кубы̆с, кобы̆с), скрипка. Юрк. † Икĕ купăс укçипе юхăм шыва пĕверĕм. (Гов. девушка). Рак. Чике старик, хур сухал. (Купăс). Ст. Чек. Чăнк, чăнк, чăнкăрти, чăнкăр татăк тимĕрти; анарски Пиктимĕр, тусăм пашла Натали. (Купăс калани). Стюх. Купăс çийĕ сарă-мĕн, пилĕкĕ тĕлĕ хура-мĕн. N . Унтан купăс калаççĕ, хĕрарăм хыççăн хĕрпе пĕрле тата хĕре купăспа каласа йĕме вĕрентет вăйçă. N. Пĕр çын купăс каласа çӳрет, тет.

кур

кор (кур, кор), видеть, увидеть; видать, увидать; заметить. Кр. Чет. † Корак килет: корас, тет; корса, пăхса илес, тет. N. Эсреле час-часах куракан та пулнă. N. Таврăннă чух юрласа, парнисене çынна курмалла илсе таврăнаççĕ (чтобы все видели). ЧС. Киле кайма тесе, тула тухнă та, кĕлет тăрри çуннине курах кайнă (вдруг увидел, что горит крыша амбара). N. Корман-илтмен çын (совершенно незнакомый человек). ЧП. Хăрпăх витĕр пăхрăм та, ылттăн чĕкеç курах карăм. Альш. † Илсем, йысна, çĕлĕкне, кукша пуçна курарах! Юрк. Выля, выля, авантарах выля! чăваш арăмĕ епле ташланине курар-халĕ. Ib. Курăпăр, унта мĕн пулĕ! Увидим (посмотрим), что там будет. Ib. Эпĕ пулатăп, куратăн! Да, это я (был)! Ib. Куратна? тесе ыйтат. — Çук, курмастăп, тет. Ал. цв. 22. Сана эпĕ хамăн тĕссĕр, курас килми (отвратительное) ӳт-пĕвĕме кăтартаймастăп. Сĕт-к. Çав Элекçи коймăрланнине пре те корас килмеçт вара. Якейк. Эп кортăм эсĕр калаçнине. Регули 145. Эп кайнине вăлсам мана кораççĕ. Ib. 753. Эп кортăм, вăл онта кĕчĕ. Ib. 817. Эп кортăм кам килнине. Ib. 144. Вăл мана корчĕ килнине. Ib. 138. Эп килнине корчĕ. Ib. Ытти çынсем ун хыçĕнчен кĕнĕ чухне вĕсем чулсем хушшинче пăхăр арча курах кайнă. Ачач. 47. Шкул хапхинчен тухнă-тухманах, хайхи качака сухалне (козлобородого) курах ячĕ. N. Паян халиччен курман-илтмен çынпа паллашрăм. Тоскаево. Курмасăр курнă кăнтăрла çурта çутнă, теççĕ ваттисем. (Послов.). Альш. Çав аслă çулпа Куславкка çулĕ çинче мĕн курсан кураттăмăрччĕ эпир тĕнче (наш кругозор этим и ограничивался). Лашм. † Пире илес тиекен сар ачисем Хусан купси хĕрсене илни çук; майра пулса килсе курни çук. ТММ. Курнă суккăра илеччен, курман суккăра ил. (Послов.). Ск. и пред. Куртăм вара курмаллах мĕншĕн çав юр çунине. Ib. 44. Епле пĕлтĕр макаçи тыррине вăрларĕ те, курман пулчĕ хăй (отказался от того, что видел). Собр. Курман çĕртен курнă çын кăнтăрла çурта çутат, теççĕ. (Послов.). Т. Григорьева. Курман кăнтăрла çурта çутнă, теççĕ. Сред. Юм. Корман çĕртен корсан, кăнтăрла çорта çутнă, тет. (Говорят про человека, бывшего бедным, но потом обогатившегося). Ib. Мана корни-пĕри вăрçаççĕ. Кто ни увидит меня, все ругают. Собр. Курнинчен курманни нумай, теççĕ. (Послов.). Байгул. † Мĕн пăхатăр пирĕн куçран, çӳлте çăлтăр курман-и? (Оригинальное сравнение). Якейк. Çын корнă-корман карта тытса лартрĕ. Ib. Ай, çав платньăксам лайăх ĕçлеççĕ-çке, çын корнă-корман паччалăк туса лартрĕç! || Смотреть, глядеть; наблюдать; брать пример. Ала 3. Хĕр, курса çӳресен-çӳресен (после того, как везде походила и на все поглядела), унăн каясси килнĕ, тет, тинĕс патне. Шурăм-п., № 14. Яш-кĕрĕм тем чухлиех. Икĕ ача уткăнаççĕ анчах. Ыттисем курса тăраççĕ (наблюдают). N. † Çинçе пилĕк хура куç кам телейне курса (на чье счастье) ӳсет-ши? С.-Устье. Çав вăхăтра хуçа патне улпут тарçисем курма пынă, тет. (Употребляется вместо «туй курма», «хĕрсем ларнине курма» и т. п.). Юрк. Арăмăн упăшки килне тавăрăнсан, хунямăшĕ те хĕрĕ патне кĕрӳшне курма пынă. Кама 29. Ну, киле кайса, çырткалам-ха, çиессĕн килчĕ. Каçхине курăпăр-ха (посмотрим). N. Вĕсем те (молодежь), ваттисене кура (взяв пример), урăхла юрăсем кăшкăрса юрла пуçларĕç. Учите детей. Ашшĕсенчен кура ачисем те пĕчĕккĕллех чĕлĕм туртма вĕренеççĕ. Халапсем. Çавăнтан вара, вĕсенчен курсах, ыттисем те хăйсем валли çапла сăра тăва пуçларĕç, тет. N. Тухнине кура унта та пырса тăнă. N. Мускав хулине чипертерех курасшăн пайтах урамсене çите куртăм. N. Çавăнпа вĕсенĕн ачисем те, ашшĕ-ăмăшне курса, çамрăклах ырра, лайăха вĕренсе ӳснĕ. || Встречать. N. Кушкăсем Ивана куртăм. N. Кушкăри аппана Хусанта куртăм. Орау. Вăрмана каймассеренех кураппăр эпĕр ăна (встречаем). N. † Пирĕн тăвансем хушши ытла инçе, куракан çынтан, салам ярăрсам; салам ярса салам çитмесен, хăвăр, асăнса, килсе курăрсам. М. Васильев. Ачасĕм ялта коракана-пĕрне (кого ни встретят) шывпа сапса çӳреç. О земл. Халиччен çĕр ĕçĕ çинчен чăвашла çырнă кĕнеке эпир курнă-тăву çукчĕ. Бес. чув. Тата темиçе хут та Керимуллапа курса калаçмалла пулнă. || Видеться; повидаться. N. Йăпăрт анчах корасчĕ сере (= сире)! Б. Олг. Ну, тет, кортăмăр, тет; атя хопаха тет, пĕр коссушкă эреке ĕçĕпĕр, тет. Слеп. † Эпĕр ĕçме килиса, эпĕр корма килиман. Йӳç. такăнт. 19. Сыв пулăр, тепре кураччен! До свидания! N. Тавăрнсан, пĕр-пĕринпе курса, пĕр виçĕ курка сăра ĕçесчĕ. (Письмо). Юрк. Санпа курса калаçнăранпа (со времени нашей встречи) тăват-пилĕк хăваттире куçрăм. N. Тав ĕлĕххисене! — Апла пулсан, юрĕччĕ те, куримастпăр çав (редко приходится видеться). Альш. Сывă пулăр-ха, куриччен! До свиданья! || Претерпевать, испытывать, переносить, выносить. ГТТ. Курмалли пулнă. Такова (его) судьба. Ib. Курасси пулнă. В. С. Разум. Унта ташлама тапратрĕç. Манăн çав ташланă вăхăтра ыйхă киле пуçларĕ. Манăн çав ташă вăхăтĕнче мĕн пур курни те ыйхăпа вăрçни анчах пулчĕ. Тогач. † Ай акисам, акисам! Килетĕр те тăратăр, кăркка чĕпписем мĕн кураç пулĕ! (т. е. вы ушли из дома, не покормив их). N. Темĕн те курса ларăр ак! Вот с вами случится что-нибудь скверное! (Угроза). ЧС. Пĕлтĕр те лаша вилчĕ, кăçал та апла пулсан, мĕн курăпăр вара! КС. Турă куртăр сана! (Пусть накажет, воздаст). Шел. 29 Ылттăн çурта кĕрсен те, кĕмесен те, вилмелле, мĕн курнă пуç куртăрах, унта мĕн пур пĕлмелле. N. † Йывăр хуйхă курнă çукчĕ, çурчĕ çамрăк чĕрене! Кĕвĕсем. Мĕн тăвас лутра кăвакал? Мĕн курас лутра кăвакал? Юрк. Чĕрĕм чунăм чăтманнипе кура-кура çӳрерĕм (скитался на стороне?). Ib. Тĕлĕнмелле! Усал курассисем, калăн, юри çак вăхăта кĕтсе тăнă, тесе! Ib. Курассине хирĕç. Как на грех. Ib. Хыçĕнче тăракан пĕр çынни, ку çапла хăраса тĕсрен ӳкнине курсан, унăн аркинчен туртса: унпа ан кĕреш, çĕнеймесĕр, унăн айне пулсан, хăнтан ху çынна култарăн, темĕН курса тăрăн, хур пулăн. Ан кĕреш! тет. Ib. † Ĕмĕрĕ иртсе пырат, мĕн курассине пĕлмес. Ст. Шаймурз. † Курайман тăшман кураймĕ, хăй мĕн курасса пĕлеймĕ. О сохр. здор. Лекĕрсем сивĕрен пăсăласран сыхланма хушаççĕ пулсан та, пĕртте сивĕ курмасăр пурăнма хушмаççĕ. Алших. † Хур курассăр килсессĕн, Атăл хĕррине анса кур. Букв. 1886. Ак ĕнтĕ, шан ача пăчана, вырăнсăр нуша курса çӳре! Иревли. Çуралнă чух çырнине (что суждено судьбою) курмасăр ирттерсе яраймалла мар; курма хушманнине кураймастăн. Собр. † Эсĕ курнă пурнăçа эпĕ те кура парам-и? (Хĕр йĕрри). Сред. Юм. ЬIтлин-çитлин порнăç корса полмарĕ. Не пришлось жить в довольстве. Ала 88°. Вăл ачасем мĕн курман, хурлăхне те, савăнăçне те курнă вăсем. Образцы. Халиччен ырă çын умне тăманччĕ, чĕлхем çыхланнине курманччĕ. N. Конта темĕн те корăн! N. Курассу пулсан (если суждено судьбою), çитен иккен пур тĕле те (всюду. перебываешь). Никит. Макçăм: çаран укçи тӳлемесен, сутмалла пулат пуль-çке, мĕн курмалла, тесе, юмахласа улăхать. Истор. Алă-ура суран курни хисепĕ те çук. Кан. 1929, № 138. Ман пек, ни лаши, ни карт-хури çук çын çăкăр çисе курас çук (хорошего житья не увидит). || Юрк. Курас килмен япалана, ăна епле ирĕксĕр ĕçес тетĕн. || Считать за... СПБВ. Хăй чунĕ пек курать (юратать). N. Çамрăккисене тăвану пек кур. Ал. цв. 1. Хуçа хăйĕн хĕрĕсене чун пек курса пурăннă (души не чаял). N. Çиллисемпе мана тăшманăн кураççĕ. Букв. 1886. Эсĕ унта килте чупса çӳренĕ чухнехи пек куртăн-и мĕн? Ăçта сурăхусем? теççĕ. || С отрицанием в гл. возмож. — ненавидеть. Ск. и пред. 15. Эсир мана ӳстертĕр, ача чухне юратрăр; анчах ӳссе çитрĕм те, хĕрĕр чунне курмарăр. Чăв. й. пур. 23°. Вăл Натти пит усал кăмăллă пулнă, çынна пĕртте кураймасăр тăнă. Эпир пурнаппăр юлташпа. Икĕ кинтеш пĕр-пĕрне кураймасăр пурнаççĕ, чысти çавăн пекех пурнаппăр. || Знать. N. Çапах та ытти çынсем уна (это) курса пĕлсе тăраççĕ пулсан та, юмăçа кайма пăрахмаççĕ. || Относиться. Альш. Вăл пурне те хăйне курнă пек курать. Он на всех смотрит, как на себя, относится ко всем одинаково. || Принимать (за кого). N. Ĕмĕтленетĕр — илейместĕр; вĕлеретĕр, ăмсанатăр — çапах ĕмĕтĕре тăрантараймастăр; вăрçатăр, тăшманăн куратăр — çапах çук, мĕншĕн тесен ыйтмастăр эсир. || Дождаться (худого). К.-Кушки. Çаратсан çаратсан, мĕн-те-пулса курĕ-ха (пулĕ-ха). Грабит, грабит, да до чего-нибудь и дограбится. || Иметь. Истор. Санăн арăму Ирина халиччен ача-пăча курман, ахăр ӳлĕм те кураймĕ. Собр. Ай, пиччеçĕм, Николай, пичче! Эсĕ курнă ача-пчана эпĕ те кура парам-и, эсĕ курнă пурнăçа эпĕ те кура парам-и. Орау. Виçĕ пуса курман-им эпĕр, виçĕ пусшăнах çука юлмăпăр-ха! (т. е. копейка — не велик расход.) || Подражать. N. Эсĕ кукленсе кĕнĕ арăмран курса вĕрен. || Иметь целью. Бур. † Ай-хай, çинçе пӳçĕм, çамрăк пуçăм, кам телейне курса ӳсет-ши? || Кан. Çав тери пуян çын хĕрĕ мĕн курнă-ши ĕнтĕ (что нашла завидного) ман ывăлра? || В качестве вспомогательного глагола. Сунт. 1929, № 9. Çăва тухнăранпа армансем çунаттисете лайăххăн, вăйлăн çавăрса та курайман. N. Конта çантăлăк пит вĕри: кон-каçа кĕпесем типсе кормаççĕ. N. Пĕр вĕренсе тухсан, кĕнеке вуласа курмаççĕ. N. Ким тытса курман, шывпа çӳресе пиçмен çын. N. Пĕр санпа анчах калаçса курман. N. Хусантан тухнăранпа ăшă пӳрте кĕрсе курман. N. Тăласем типсе курман (= все время мокры). Конст. Чăв. Тата килсе кĕр (приезжай повидаться), тепĕр килнĕ чух (в другой раз) аннӳне те илсе кил вара. N. Кайса кур чăвашсене. Поезжай, повидай (или: навести) чуваш. N. Сыв пул! Татах килсе кур. Кан. Ялта мар пирки кашни кунах кайса кураймастпăр. Юрк. Ку аттамсемпе эпĕ темĕн каласан та Хусана çитсе курас çук. СТИК. Эпĕ халиччен çӳресе курман çын мар вĕт. Чай, я не в первый раз (езжу).

кура

смотря на; из-за; по причине; соответственно. N. Тен, эсир аван вырнаçсан (устроитесь на новом месте), сире кура тата ыттисем пырĕç. Орау. Ăна, пĕчĕккĕ тесе, ан кала эсĕ, вăл хăне кура мар. Ib. Усалăн кăмăлĕ те питне-куçне кура. У него, негодяя, и характер в рожу (т. е. соответствует его внешности). Ib. Хăй, хăне кура мар, шăрчăк пек чăлт-чăлт анчах сикет. Петушится не по достоинству своему, хотя сам — ничтожество. N. Çулне кура мар пысăк. Велик (телом) не по годам. Хăй çулне кура мар ăслă. Умён не по летам. N. Пĕр-пĕрне кура мар. Чубаево. Пĕр вăхăтра, хам аптратнине кура, атте пĕрре çапла каларĕ: школа кайса пăхас пуль, Виктăра хут вĕрентме леçес. Юрк. Калама та çук, хăваттирĕм хакне кура (по ее цене) пит аван. ТММ. Кил йышне кура пыран çын. Изамб. Т. Пуçне кура (соответственно) китăн (у кита) çăварĕ те пит пысăк. Ст. Чек. Хăна кура мар йывăç аван! Не по себе дерево клонишь! (о женитьбе). Ib. Кăмăлне кура телейĕ. По характеру и счастье. (Послов.). Н. Кунаш. † Ким чече, ким чече, киле кура пĕр кура... еtс. Бишб. Кăвакал кӳллине кура (соображаясь с глубиною озера) чăмат. Чураль-к. Хытă пăтă çимĕтĕм, çывне кура (из-за масла) çиетĕп. Микушк. † Укăльча тулашĕнчи лас хурăн («кудрявая старая береза»), ласне кура пас тытнă; пирĕн пек çамрăк ачасене йăвашне кура (вследствие их смиренства), çын çиет (про них сплетничают).

куракан

(-ган), зрячий, зритель, свидетель. N. Кураканăн куç тухнă, курманнин пăх тухнă. (Куракан çын хăнăхнă курманни хăраса ӳкнĕ). Урож. год. Пирĕн юрра юрлакан, куракана култарман (не будет посмешищем для зрителей). N. Эпир куракансем. Мы свидетели. См. тынă, тын, кĕнтелем.

кура-тăркач

видя. См. Оп. иссл. чув. синт. II, 13 сл. Этем йăх. йеп. пуç. кай. 13. Анчах чылай ăслăлăхçăсем кура-тăркач вилекен этеме; ĕмĕр-ĕмĕрех пурăнать, тенипе килĕшмен, вĕсем: çын нӳрлĕ тăпраран е шывран пулнă, тенине маларах хунă. N. Эпир те çав тĕрлĕ аван йăлана кура-тăркачах урăх йăлана тытса пурăнмастпăр, тенĕ. N. Эсир, кура-тăркачах, кайран та пулин ăна ĕненсе ӳкĕнмерĕр.

курăсăн

(а) смотришь, (а) посмотришь, глядишь. Юрк. Курăсăн, сана: каллех: ĕçет, тесе, хăваласа кăларса яраççĕ (с должности). Ib. Пупĕ, курăсăн, ӳсĕрпе, улпут патĕнче çапла мĕн ыйтнине пыра-пыра лартнине (подают на стол) аса илсе, килĕнче те çапла мĕн ыйтнине пырса лартттарасшăн. Ib. Курăсăн, хай çын пĕр лашасăр тăрса юлат. См. Оп. иссл. чув. синт. II, 166.

курнă-илтнĕ çын

знакомый человек. Н. Шинкусы. Чикан темерĕн (недаром зовут цыганом), тилĕ пек, кĕрсессĕнех, такçăн курнă илтнĕ çын пек сывлăх ыйтса, кашнине алă тытса тухрĕ (со всеми перездоровался).

курса яр

вдруг увидеть. Сунт. 1929, № 9. Пĕрин сăнни вĕçĕнче тирсе лартнă çын пуçне курса ятăм эп.

курса пиç

навыкнуть. О сохр. здор. Ахаль çын, сивве те йĕпе-сапана та курса пиçнĕскер, сивĕрен пăсăлмасть.

ӳк

(ӳк, ӳк), падать, пасть; упасть, свалиться; впасть, выпасть. Орау. Кайнă чухне чӳречесене хупса хăварăр, тата унта-кунта астуса тухăр, вут ӳксе юлнă ан пултăр (чтобы где-либо не осталось упавшего огня). Сред. Юм. Ӳке парсан (если вдруг упадешь), пуçна çȏрса пăрахан вит! Изамб. Т. Кăна ӳкеччен хĕнес тесе, çынсене чĕнсе пухнă. Собрали народ, чтобы избить его до полусмерти («до упаду»). N. † Ой (хир) варинчи тӳрĕ çăка, кассан ӳке памĕши? К.-Кушки. Санăн тăватă шăлччĕ; малтан ӳсĕрсен, икĕ шăлă ӳкрĕ; тепре ӳсĕрсен, тата иккĕш ӳкрĕç. У тебя было четыре зуба; ты выкашлянула сначала два, а потом остальные два. Регули 1449. Ӳктĕр, тесе, ятăм. Я выпустил его, чтобы он упал. Орау. Ӳксе, сăмсине çĕмĕрнĕ. Упал и разбил себе нос. О землед. Кăчуне тата хăш-хăш çынсем навуса анасем çине хĕлле е кĕркунне, юр ӳкиччен (до снега), тăкаççĕ. Чураль-к. Пĕчĕк-пĕчĕк çăраççи ӳкрĕ-ӳкрĕ çухалчĕ; уйăх курчĕ, хĕвел илчĕ. [Сивĕ пăх (чит. пŏх), т. е. блистание снега]. Юрк. † Кĕмĕл черкке пулăтăм, атте аллинчен ӳкмĕтĕм. Ау 13°. Урмак-маки: ӳкем, тенĕ çĕртен (приготовившись упасть), тепĕр йывăçран ярса тытрĕ (ухватился), тет. Т. VII. Хайхисем пыллă сăрана, ӳсĕрĕлсе, ураран ӳкичченех ĕçнĕ, тет (напились до того, что свалились с ног). Хорачка. Вăлсаня ĕçтерес-çитерес полат ӳкиччен. || О снеге, отблеске и пр. Альш. Миххайла праçникĕ таврашĕнче юр ӳкет ӳкнĕ çул. Около Михайлова дня в иной год выпадает снег. Хыпар № 39, 1906. Каçпала тĕрлĕ енче пĕлĕт çине вут çуттисем ӳкеççĕ. По вечерам в разных местах виднеется зарево. || О всякого рода случайностях. Богдашк. † Тантăш тухса кайрĕ те, хуйхă ӳкрĕ пуç çине. Подруга вышла замуж, и мне пришлось горевать. Пазух. Кирек сахăрна пар, ай, пылна пар, кил шухăшĕ ӳкрĕ пуç çине (пала на сердце дума о доме). Чăв. й. пур. Пуç(а) ӳксен, пушмак. Если случится нужда, то (сошьешь) и башмаки. (Послов.). || О растениях на корню, повалившихся в одну сторону. Нюш-к. Пăрçа хăмăлĕ ӳксен, когда стебель гороха повалится на зеклю. КС. Тырă ӳксе пулнă (= лайăх). Хлеб уродился замечательно хорошо. || Слететь. Юрк. † Хурпа кăвакал калаçаççĕ: патшанăн аслă кӳлне ӳкес, теççĕ. Гусь с уткой совещаются о том, чтобы слететь на царское озеро. || Спадать. О сохр. здор. 42. Чĕрнесем ӳкеççĕ. Ногти спадают. Чув. календ. 1907. Çак хĕрелсе тухнă япала (сыпь) 2—3 кунран çухалать. Ун хыççăн ӳт тирĕ хăпаланса ӳке пуçлать (после этого кожа начинает шелушиться). || Впадать (в горе). Жит. св. Январь. Вăл турă çине шаннипе нихăçан та хуйха ӳкмен (не падал духом), яланах савăнăçлă сăнпа тăрса, турра мухтанă. Псалт. 142,4. Чунăм хуйха ӳкрĕ. || Угодить (попасть). N. Вăрăм-вăрăм чăрăшсем вăрман хыçне кайс' ӳкнĕ; вăйя тухман аппасем каччă хыçне кас' ӳкнĕ (угодили к парням). Хыпар № 4, 1906. Эсĕ тĕне кĕмен чăвашсене каласа ăнлантар: вĕсем тутар ултавне ан ӳкчĕр. Истор. Вăл пит аслă ӳкĕ святой çын пулĕ. Альш. † Ай-хай, пуçăм, çамрăк пуç чухрах çĕре ӳкеçке (= ӳкет-çке). Чем люди живы. Епле вара эсĕ çул çине пырса ӳкрĕн? тет Матрӳни. Как же ты угодил прямо на дорогу? ― говорит Матрена. Сир. 15. Вăйлă çынпа ан хирĕç, хăçан-та-пулсан ун аллине ӳкмелле ан пултăр. Орл. II, 248°. Пичĕшĕ патĕнче туй ӳкĕ, шăлнĕ патĕнче çĕр выртĕ. (Кăвар). У старшего брата поезжане (во время свадьбы) попируют, а у младшего — заночуют. Панклеи. Пырсан: таста сăмах ӳкĕ, тесе (ирех полчĕ те), хăвасам тохиччен, айăкра лартăм (чтобы не было лишних разговоров). || Добраться. N. † Атьăрах та чупар-ха, чупар-ха, кĕпер çине ӳкер-ха, ӳкер-ха! Кĕпер çинче мĕн пур? тет, мĕн пур? тет. || Выпасть случаю. N. Тухса кайма май ӳкнĕ, илекене йӳн ӳкнĕ. Выпал случай выйти замуж самокруткой, а жениху — дешевка. || Нападать. А. П. Прокоп. † Çуллен тулă акаттăм, куллен хĕрхӳ (хищн. птица) ӳкеччĕ. Юрк. † Ахванеç чикрĕ пуçне стайккана — виççĕн харăслатса ӳкремĕр, виççĕн виçĕ çĕклем вутă йăтрăмăр, улахăн (scr. улăхăн) кăмакине хутрăмăр, Ахванеçе унта чикрĕмĕр, пĕр наччасрах чунне илтĕмĕр. Афанасий сунул голову в кадку, а мы, все три (девицы), сразу накинулись на него (здесь пропуск?). Потом мы, втроем, принесли три ноши дров, затопили печку, сунули туда Афанасья и быстро умертвили его. Чув. календ. 1904. Хăш чухне пахча çимĕçĕсем çине пыйтă-пăрçа ӳкет. Иногда на огородные растения нападают разные вредные насекомые. || Возникать. Альш. † Хамăр пуçа шухăшсем ӳксессĕн, авăнтăмăр хура çĕлен пек. Богдашк. || Ай, тăванăмсем, тантăшăмсем, эпир ĕлĕк чухне пурăнни тĕлĕкрех ӳкеет-ĕçке куç умне. || Переходить (на чью-либо сторону). Юрк. Вĕсем вырăссем енне кайса ӳкмен пулсан... Если бы они не перешли на сторону русских... К.-Кушки. Вĕсен енне кайса ӳкнĕ. Перешел на их сторону, стал действовать с ними заодно. || Отпечататься, отразиться, быть написану. N. Манăн статья хаçат çине начар ӳкрĕ. Моя статья в газете отпечаталась очень неясно, слепо. Духовн. паст. Çавă пичетсемпе ăвăс çине пичет пуссассăн, пичет паллисем пĕр-пĕринчен уйрăм ӳкеççĕ-и? Б. Хирлепы. † Хусана карăм ят пама, ят парса та ят ӳкмер. || Составлять, равняться (о мере). N. † Атте килĕ улăх пак, утмăл чалăш вăл ӳкет (равняется 60 саж.); утмăл утăм утсассăн, пирĕн аттене юрăн-ха (угодишь нашему отцу, т. е. твоему свекру). || Обходиться (в смысле стоимости). Хыпар № 30, 1906. Пĕр пăт сахăр савăт хуçисене 1 тенкĕ те 60 пуса яхăн ӳкет. Пуд сахару обходится самому сахарозаводчику около одного рубля 60 коп. N. Мĕн хака ӳкессине... Во что обойдется... N. Вĕсем ăна ултă тенкĕ анчах ӳкнĕ. Они обошлись ему всего в 6 руб. Хыпар № 46, 1906. Ăна укçа пит хакла ӳкет. Деньги обходятся ему очень дорого, т. е. он затрачивает для добывания их много труда. || Приходиться (безл.). К.-Кушки. Мана вутă тултма ӳкрĕ. Мне пришлось носить дрова. N. Колач пĕçерме ӳкрĕ. Пришлось печь калачи. || Лишаться. Псалт. 48,15. Вĕсем чаплăхĕсенчен ӳкĕç. || Окончиться. Орау. Ака ӳкнĕ = ака пĕтнĕ. IЬ. Çĕртме ӳксен, пĕр-ик эрнерен ута каяççĕ. Недели через две по окончании пара выходят на сенокос. IЬ. Ака ӳксен, пирĕн касу кăлараççĕ. По окончании яровой пашни у нас выгоняют на пастьбу табун. || Падать в цене, дешеветь. В. Олг. Паян çăмарта ӳкет-и? (хăпарат-и). Падают ли (поднимаются-ли) сегодня в цене яйца? Шибач. Эреке ӳксе-и? Подешевело ли вино? КС. Тырă хакĕ ӳкнĕ. Цена на хлеб упала. || Уступать (в цене), делать уступку. Юрк. Эпир унтан кая пĕрте ӳкместĕпĕр. Мы больше ничего не уступим. Изамб. Т. Ӳк, ӳк пăртак. Уступи немного. Хурамал. Пилĕк тенкĕ ыйтрĕ те, пĕр тенкине ӳкрĕ (уступил рубль), тăват тенкĕ пачĕ. || Начинать(-ся), приниматься. Трхбл. † Çулаях та тăрăх анам пур, хăш йăранĕнчеп ӳксе вырам-ши? В. Ив. Вĕсем ку ĕçе çуркунне, ăшăта пуçласанах, тытăнса, кĕркунне, сивĕ ӳкеччен (до наступления холодов), ĕçлеççĕ. Сред. Юм. Çав ана çине вырма тин пырса ӳкрĕç, тавна темĕн чол вырса пăрахрĕç. Только что начали жать, а уже выжали много. Якейк. Леш аная пĕтерсе, çотри ани çине кайса ӳкрĕмĕр (начали жать загон на пригорке). К.-Кушки. Кăнтăрлана иккĕмĕш ана çине ӳкрĕмĕр. Кумпек (= кун пек) вырсан, тепĕр эрнерен пĕтеретпĕр. Орау. Санара-пуçăн анана сухаласа пĕтерсе, шĕвĕр çине ӳкрĕмĕр эпĕр кăнтăрлаччен. || Приводить к каким-либо результатам. Жит. св. Апрель. Вара Сисиний, хăй ӳкĕтлени ним вырăна та ӳкменнине курса, вĕсене çунтарса ямалла сут тунă. || Сбиваться (о масле). Якейк. Паян уçласа ăвăнтăм, çу ним туса та ӳкмеçт: те пĕçертсе ятăм (вĕри шывпала), те сив шу кирлĕ. || Заболеть, слечь. О сохр. здор. Çак çын чĕрĕличченех, ӳнăн чирĕпех çав килте тепĕр çын ӳкет. Никит. Анчах нумаях та пулман, çак Петр Михайлов халсăр пулса та ӳкнĕ. НТЧ. Элекка пĕр кун çӳрет, икĕ кун çӳрет, тет, хайхи ураран та ӳкрĕ, тет. || Пасть (умереть, о животном). См. пăч-пач. Ст. Чек. Лашисем ӳкрĕç. Их лошади пали. Истор. Вăл лаши ӳкнĕ, тет те, тарçисем ăна хула тулашне кăларса пăрахнă, тет. Сборн. по медиц. Сибир чирĕпе хăш-хăш çĕрте выльăх час-часах ӳкет, хăш çĕрте сайра ӳкет. || Сред. Юм. Пирн хыçа ӳксе вырăр. (Говорят артели, если загон не широк, когда велят начать жать сзади и по направлению к говорящему). || Вспомогательный глагол (см. «Оп. иссл. чув. синт.» II, стр. 57). Шел. 100. Хăш тĕлтен вĕçсе ӳкрĕн-ши кунта? Б. Яныши. Çак тилĕ мĕн пур пуллисене йăлтах çĕрелле пăрахса пĕтерчĕ, тет те, хăй те тухса ӳксе юлчĕ (выпала), тет. Юрк. † Сире курсан, сиксе ӳкрĕм (спрыгнул) çав сарайран сӳлĕ пусмаран. Актай. Кунăн арăмĕ сывлăшпа хăй ăшнеле туртать, тет те, лашасем ун ăшне пурса (= пырса) ӳкеççĕ, тет. Его жена вдохнула в себя воздух, и вместе с воздухом втянула в себя и лошадей. N. Ĕнер каçпа ку чулсем çук-чĕ-çке, ăçтан килсе ӳкнĕ вĕсем? тенĕ. Юрк. Тăрсан-тăрсан (вут), урамăн тепĕр енне те кайса ӳкет. Через некоторое время пожар перекинулся и на другую сторону улицы. Альш. Чупать, чупать те, аран çитсе ӳкет (добегает) пĕр çын тĕлне. N. Эпир хĕпĕртесе ӳкрĕмĕр. Мы очень обрадовались. N. Савăнсах ан ӳк. Не очень радуйся. Хыпар № 31—2, 1906. Çакна илтсен, земский пĕтĕмпех хыпаланса ӳкнĕ. (затомашился). Толст. Хир сысни хăй çине сиксе ӳксе (накинулась), вилмеллех хырăмне çурса пăрахре, тет. Мар. Егип. Арăм кĕл-туса тăнă вăхăтра, Зосима пĕтĕмпе хăраса ӳкнĕ (перепугался). N. Вара халăх хăраса, сехĕрленсе ӳкнĕ (перепугался). Хыпар № 35, 1906. Çавăнпа правительствопа çĕр нумай тытакан улпутсем хăраса ӳкрĕç. Букв. I ч. 1904. Ку улпут пек манăн пĕр сехет анчах пурăнса пăхасчĕ: кĕрсе ӳксеттĕм вара ырă пурăнăçа! тет (ну и зажил бы я тогда!) Чăв. й. пур. 22. Хăй те вырăнтан тухса ӳкнĕ. И сам лишился места. Якейк. † Çăлтăр виттĕр çол корнать, эпĕр каяс çол корнать; хăçан çитсе ӳкем-ши? (доберусь). N. Çавăрнса пăхрăм та, Матьви киле парать, аран тарса ӳкрĕм (едва удрал). Истор. Изяслав хăй те Киеве аран тарса ӳкнĕ (убежал, т. е. добрался до самого Киева). М. Чолл. Аран тарса ӳкрĕмĕр пĕр çырмана. Едва успели добежать до оврага. N. Катăлса ӳк, отломиться и отпасть; татăлса ӳк, оторваться и отпасть; çĕмĕрĕлсе ӳк, разбиться и упасть. Сред. Юм. Татса ӳксе выраççĕ. (Загон не широкий, а жнущих много, поэтому начинают жать в разных местах загона, т. е. один с одного конца, другие с середины, а третьи ближе к другому концу).

ӳкер

заставить упасть, уронить, свалить; сшибать (с ног), сшибать (с места); поразить горем или радостью. N. † Йор çĕнчен çăмăр çусассăн, тем чул çына (= çынна) ӳкерет. Если на снег выпадет дождь, то делается так скользко, что очень многие падают. Изамб. Т. Кăна хăваласа çитсе ӳкернĕ (сшибли с ног). Упа 270. Тĕлленĕ те, ӳкернĕ пăланне. Нацелился и свалил оленя. || Навести. N. Куç-кĕскипе хĕвел çуттине вĕсен куçĕсем çине ӳкернĕ. Навел им на глаза зеркалом зайчика (солнечный свет). || Лишиться положения, должности. Букв., 1 ч. 1904. Унтан кайран Иван çав чынта нумаях тăрайман: айăпласа час ӳкернĕ ăна (лишили должности). Серг. Рад. Тохтамыш Мамая, çĕнтерсе, патшаран ӳкернĕ те, ун вырăнне патшана хăй ларнă. Чăв. й. пур. Ваçка хăй ăсĕпе, старастана вырăнтан ӳкерсе, тĕрмене хуптараччĕ. Васька, в своих мечтах, уже видел старосту уволенным и посаженным в тюрьму. || Afficere aliqua re У. Çынна хуйха ӳкер, причинить человеку горе. || Заставить спуститься и сесть, заставить слететь. Альш. † Кăвик кăвакарçăн вĕçтертĕм, пуян анкартне ӳкертĕм. Ч.П. Икĕ кăлат утă хушшине ăмăрт-кайăк чĕппи ӳкертĕм (пустил лететь и сесть). || Вышивать; снимать копию, фотографировать, рисовать, записать. КС. Тĕрĕ (т'ӧ̌рӧ̌) ӳкерсе ил, вышивать по рисунку или снимать узор на бумагу. Юрк. † Мĕшĕн пăхатăр укçана? — пăхса ӳкерме тĕрĕ мар. Янтик. Аппа тĕрĕ ӳкерме кайнă. Старшая сестра пошла снимать узоры. Беседа чув. 20. Сан ывăлу салтака кайнă пултăр; эсĕ ăна курма пултараймастăн; хăвăн курассу килет, ăна киле ямаççĕ; хай вара эсĕ ăна: ывăлăм, ху сăнна ӳкерсе яр-ха, тесе, çыратăн. БАБ. Хăйĕн кĕнеки çине ман кĕлеткене ӳкерсе илме (срисовывать меня) тытăнчĕ. Иревли. Чул çинчи çырусене ӳкермех пирĕн пата кĕрсе выртас, терĕ. Он хотел нарочно заехать к нам, чтобы срисовать надписи на надгробиях. Ист. церк. Тата вăл çын сăнне ӳкерсе çырма пĕлнĕ. Кроме того он был искусным портретистом. Сред. Юм. Ӳкерсе ил, снять какой-нибудь рисунок или копию письма. IЬ. Ӳкерсе ил, сними, спиши. Мухаммед. Корана эпĕ хам çырмастăп, мана ăна турă пĕлĕт çинчи хăйĕн [кĕнеки çинчен ӳкерсе парать. || В курм. и нек. др. говорах — писать (= çыр). Хот ӳкерсе ятăм. Я написал и послал письмо. || Перенимать, усвоить; передать точно; подражать. Г. Т. Тимоф. Пирĕн ялсем, кăнтăрла еннелле кайса, унти юрра ӳкерсе килнĕ. Альш. Çав Элшей, Чаппи, Саркамăш пулса Мăрсаран епле кĕл-тумаллине ӳкерсе юлаççĕ, тет. СТИК. Эпĕ вĕсен юррине çавăнтах ӳкерсе илтĕм (сразу перенял; в курм. говоре это значило бы: записал). N. Япаларан тухакан сасса ӳкерес, подражать звуку предмета. N. Кăвакал сассине ӳкерсе парать. Подражает крику утки. Лаша кĕçеннине ӳкерсе парать. Подражает ржанию лошади. К.-Кушки. Шăнкăрчă тиха сассине ӳкерсе парат. Скворец подражает ржанию жеребца. N. Сассине те чăваш сассиях ӳкерет. Подражает точно даже тону чувашской речи. Доводить до известной суммы (свой заработок). Хыпар № 31―2, 1906. Кунне мĕн чулшара ӳкеретĕн? тесе ыйтатăп эпĕ те. Я спрашиваю: «До какой суммы доходит твой дневной заработок?».

ӳкерчĕк

(-ζ'э̆к), снимок, образчик рисунка; рисунок, картина; образ, икона; географ. карта. Тюрл. Ӳкерчĕк — образчик, рисунок узора. СТИК. Ӳкерчĕк (образец) илме каяс-ха (напр., для вышивания). Осв. чув. мон. Вуникĕ аслă прасникĕн ӳкерчĕкĕ (= икконĕ). Посл. 164,14. Эпир ун урлă унăн юнĕпе хăтăлма, çылăхăмăрсене каçарттарма пултаратпăр; вăл курăнми туррăн ӳкерчĕкĕ пур пултарнă япаласенчен те малтан çурални. IЬ. 214,3. Хăна ту çинче епле кăтартнă, пурне те çав ӳкерчĕк тăрăх ту. К.-Кушки., Альш., Бюрг. † Пĕркенчĕк тĕрри ӳкерчĕк (образцовый), ӳкерсе юлăр, тантăшсем. N. Çĕр ӳкерчĕкĕ, геогр. карта. || В перен. см. работа. N. Ӳкерчĕке (= ĕçӳ) нуммай иккен-ха сан, Иван. || Список. Расск. из жит. св., 5 кн. Çав çын çырса ӳкернĕ новый завет кĕнеки ӳкерчĕкне улпут: асăнмалăх пултăр, тесе, Лондон хулине панă. Сир. ХХХVIII. Мĕн пур халĕнчен вăл ӳкерчĕкне тĕрĕс ӳкересшĕн тăрăшать. || Пропись (тетрадка). Тюрл.

ӳксе вил

умереть, пасть; любить до безумия. Янтик. † Путĕр-путĕр путене, ӳкрĕ-вилчĕ шыв çине; ах аппаçăм (çавă пур), ӳкрĕ-вилчĕ йыснашăн. Янш.-Норв. † Ай-хай, ах, аппаçăм, йыснаçăм, ӳкетĕр-вилетĕр пирĕншĕн (так заботливы к нам, что не знаете, что делать). Ст. Айб. † Ай-хай, тусăм, хура куçăм, ӳкетĕр-вилетĕр пирĕншĕн. N. Хăш-хăш çынăн ниăçтан та пурăнăçĕ ĕнмеç: е ачи-пăчи пурăнмаç, е учĕ-ĕни ӳксе вилет. Н. Карм. † Эсĕ пăрахсан та, эпĕ пăрахмăп, çак çулсенчех ӳксе вилмесен (если не умру в эти годы). Юрк. Пĕр халирлĕ çул çак ялта тутарсем пĕр-пĕрин хыççăн ӳксе (надо бы: ӳке-ӳке) виле пуçланă. Сред. Юм. Ӳксе вилсен те, хĕрхенмĕ. Он, хоть умри, не пожалеет. (Çынна ĕçлеме кĕршсен, пит нăмай ĕçлеттерекен çынна, чȏхăн çын кивçен ыйтса кивçен паман çынна çапла калаççĕ). IЬ. Ӳксе вилес пик ĕçлет. До того работает, что, того и гляди, упадет и умрет. Умереть скоропостижно, внезапно. N. † Эпир ӳксе вилсен, мĕн юлат? — Çак калаçна чĕлхе, çав юлат. Хыпар № 20, 1906. Килте хытă ĕçлеттĕм, ĕç айне ӳксе вилеттĕм.

ӳкĕ

(ӳгэ̆), падкий (на что-либо). Ст. Чек. Ӳкĕ çын. IЬ. Епле ӳкĕ-çке ку: пăрçа халĕ-кăна татса килчĕ, тата (опять) карĕ.

ӳлĕм

(ӳл'э̆м), впредь, после. Зап. ВНО, Ст. Чек. N. † Пĕр курнă чух, тантăш, кил, калаçар: ӳлĕм тата курасси час пулмĕ. Раз встретились — поговорим, друг, а то после когда еще встретимся! Календ. 1904. Çĕр хакĕ халĕ те пысăк, анчах ӳлĕм çĕр тата хаклă пулĕ. Цена земли и теперь высокая, но впоследствии, возможно, будет еще дороже. Хыпар № 5, 1906. Çын вилсен, унăн чунĕ уйăрлса вĕçсе каять, анчах ӳлĕм пĕр чаплă кун килмелле. Истор. Христос тĕнĕпе пурăнакан сăваплă çынсем аякран мĕн пулнине пĕлме мар, ӳлĕм мĕн пулассине малтан каласа кăтартнă, тенĕ. Регули 1229. Ӳлĕм сана шанмăп. После этого я на тебя не буду полагаться. N. Ĕçе ӳлĕме хăварма юрамаçть-çке те ăна. Хотя, правда, откладывать дело не годится. Ст. Чек. Ӳлĕм калăп-ха. Скажу после. Тогаево. † Юри килтĕмĕр юрлама, ӳлĕм килĕпĕр пуплеме. Мы нарочно пришли для того, чтобы петь, а потом придем поговорить. Етрух. Сĕрене (трещотку) ӳлĕм валли пуçтарса хураççĕ. (Сĕрен). КС. Ӳлĕме валли юлтăр. Пусть останется на будущее время.

ӳлĕмччен

(ӳл'э̆мч'ч'эн'), впредь, более. Якейк. Шурăм-п. № 4. Ӳлĕмччен нихçан та кĕрмĕп, тет (не пойду воровать в огород). Хыпар № 20, 1906. Вĕрентес пулать ăна лайăхрах, ӳлĕмччен вăл чеелĕхпе паттăра тухма пăрахтăр, теççĕ. Ib. № 5, 1906. Ӳлĕмччен те çын кирлĕ тесе, малтан пуяна тӳлеме пулать.

ӳнер

(ӳн'эр), искусство: ремесло, промысел (перс.) И. С. Степ. Ӳнер. N. Ку пурнăçра лайăх усă кӳрекен тимĕр çула, парпа çӳрекен кимме... çын пурнăçне лайăхлантаракан ытти ӳнерсене те кĕсем кăларнă. Шел. II, 33. Тĕрлĕ-тĕрлĕ ӳнерсем часах хăват илĕçĕ, тĕрлĕ-мĕрлĕ майсемпе пурлăх тума пĕлĕçĕ.

ӳпĕнчĕк

(-нџ̌э̆к), лежащий вверх дном. || Наклонившийся вперед лицом или передом. КС. Ӳпĕнчĕк йывăç ― дерево, наклонившееся вершиною к земле. Ӳпĕнчĕк пӳрт ― изба, скосившаяся в сторону двери. Ӳпĕнчĕк кӳме — повозка, скосившаяся к козлам. Ӳпĕнчĕк çын — человек, согнувшийся вперед. || Как имя сущ. N. Мĕскерле ку ӳпĕнчĕк утса пырать? Как идет этот сутулый?

ӳпне

(ӳпн'э), вниз лицом, ничком, ниц. М. П. Петров, Юрк. Ӳпне ― питне, çĕрелле выртни. Беседа чув. 10. Мулласем кĕл-тăвакан вырăн патнерех çитрĕ те, çавăнтах, çын тĕртсе ӳкернĕ пек, сасартăк ӳпне выртрĕ, çавăнтах тата хăвăрт сиксе тăчĕ те, тата ӳпне ӳкрĕ. М. В. Шевле. Ӳпне выртса макăрчĕ, тет. Салагаево. Кашки (= кашăкĕ) ӳпне пулсан (вверх донышком), вилет, теççĕ. (Из гадания). Шел. II, 47. Ӳпне ӳксе, васкаса, кĕлтисене çыхаççĕ. Вяжут снопы торопливо(«падая ниц»). БАБ. Арçын хĕр-арăм кĕпине тăхăннине мухтамаççĕ: вилнĕ чухне ӳпне выртса вилет теççĕ. Не одобряют, когда мужчины надевают женскую рубаху; в таких случаях говорят, надевающий умирает лежа лицом вниз.

ӳрĕк-сӳрĕклен

становиться хмурым, невеселым. О сохр. здор. Çын ура пуçласан, салхуланать (ӳрĕк-сӳрĕкленет), тĕлĕрсе тăракан пулать. Перед тем, как человек начнет беситься, он становится хмурым, с останавливающимся взглядом.

ӳркев

(ӳрг'эв, ӳргэв), лень; ленивый. КС., И. С. Степ. Ӳркев. Канон. Ăсăма çутат, чĕреме тасат, çылăх тĕттĕмне салатса яр, ӳркев тĕтрине те сирсе яр. || Хандра, отвращение к работе. Изамб. Т. Ӳркев пуссан, çын петне кайса ларап. Если найдет на меня хандра, я ухожу в люди. Альш. † Йĕлме касрăм, купăс турăм ӳркев килнĕ чухне калама. Алг. † Йĕлмесене касрăм купăс турăм ӳркев килнĕ чухне калама. Юрк. Эçкĕ вăхăтĕнче пĕри хăй патне пынă хăнине чипер кăна ĕçтерсе çитерсен, ӳркев уçмалла (чтобы прогнать хандру), тесе, тата хăйсем патĕнчен кӳрши патне хăнана ертсе каят.

ӳсĕм

рост; возраст. Орау. Çын ӳсĕмĕнче (в период роста) ăна-кăна курмасăр ӳсмест. Альш. Ӳсĕмне кура хăйне вăййи тупăнать. Он находит игру себе по возрасту. Сборн. по медиц. Вăл ӳсĕмре çыннăн ĕçлесе, савăнса, выляса-кулса анчах пурăнасчĕ, — чирлĕ чух ăçтан аса килччĕр ĕнтĕ вĕсем! В том возрасте человеку нужно бы быть полным деятельности, жизнерадостности и игривости, а болезнь отгоняет всякую мысль об этом. К-Кушки. Ман ӳсĕмрисем. Люди моего возраста.

ӳсĕрĕл

пьянеть. Трхбл. Икĕ пуслăх ĕçнĕ, çичĕ пуслăх ӳсĕрĕлнĕ. На две копейки выпил, на семь опьянел (т. е. выпил немного, а начал скандалить). Изамб. Т. Туй халăхсем ӳсрĕлменнипе шăппăн лараççĕ. Свадебные гости, не будучи в опьянении, сидят тихо. Юрк. Вăл чĕнсе ĕçтере пĕлмесен те, киле тавăрăнсан, иксĕмĕр питĕ хытă-кăна ĕççе ӳсĕрĕлер... Сред. Юм. Ӳсĕрлсен, хăнклапа таракан та укçан курăнать, тесе ӳсĕрлсен, çын темшĕн те мухтанать, тесе, калассине калаççĕ. Ч.С. Пумелккере пĕр ӳсĕрлмен çын та кураймăн, пурте ӳсрисемпе пӳртре çапкаланса çуреççĕ. || Говорится и об осыпающихся зернах созревших злаков. Торп-к. Какарин та макарин, ыранпа паян килмесен каяп та ӳкетĕп. (Загадка: урпа, ӳсĕрĕлнĕ урпа).

ӳт-кĕлетке

тело в целом. Сир. 92. Анчах эсĕ пилĕк-çурăмна хĕрарăм енелле тайăлтарнă, ӳт-кĕлеткӳпе вĕсене пăхăнса тăнă. БАБ. Темĕскерлескер тухат-çын — çын мар, выльăх ― выльăх мар: пуçĕ анчăкăннĕ пек, алли-ури, ӳчĕ-кĕлетки çыннăн.

ӳтлĕ

corpulentus, здоровый, полный. О сохр. здор. Чей ĕçекен çынна апат та сахалтарах кирлĕ пулать, вăл çын сахалтарах çиет пулсан та, сывă та, ӳтлĕ те пулать. Тому, кто пьет чай, и пищи меньше надо. Несмотря на то, что он мало ест, бывает здоров и в теле. || Имеющий (какое-либо) тело. Хыпар № 47, 1906. Епле пысăк ӳтлĕ ĕнерен пысăк пăру пулать, çапла шултăра пĕрчĕрен шултăра пĕрчех пулать. От крупной коровы родится крупный теленок, также от крупного зерна родится крупное зерно. || Хура ӳтлĕ çын, негр. V. S.

ӳтлĕ-тирлĕ

мясистый, толстый. Слепой. Ӳтлĕ-тирлĕ çын.

ӳтсĕр-çын

скелет человека. Моргар. Çавăнпа она (эсрелле) халь карттинккăсем çинче ӳтсĕр-çын (скелет) пек тăваç (изображают).

ӳтĕрмен

ленивый (наян çын). СПВВ. МС. Конечное «н» в рукописи можно прочитать и за «к».

ăйе чечекĕ

назв. раст. Рак., Кайсар. Ăйе чечекĕ. Вилнĕ çын пăрçи. Сивĕ курăк. Здесь записыватель внес свое Ядринское произношение (вм. ĕйе?).

ăйхă

(ы̆jhы̆), то же, что ăйăх, сон. Ăйха каяс уммĕн калас кĕлĕ. Молитва перед отходом ко сну. Тимяш. Мана ăйхă пуснипе эпĕ çимесĕрех çывăртăм. Так как меня клонило ко сну, я уснул, не поевши. Собр. 216. Çывракан ăйхи аякран чукун çулпа килет, теççĕ. Говорят, что сон спящего приезжает к нему издалека по железной дороге. N. Ăйхăна иртерех вăрат. Сон отгони пораньше. Толст. Ăйхă тĕлĕшĕпе нимĕн тума пĕлмен. Сквозь сон (она) ничего не могла сделать. Ib. Тарçи ăйхине ытараймасăр: мĕн пăхасси пур унта; никам та çук; пулсан, кушак пулĕ, тет. Работник, которому не хотелось вставать, говорит: что там смотреть, там никого нет, разве кошка (бродит). Изамб. Т. Чан çапма пуçласан, унччен ăйхă пуснисен ăйхи уçăлат. Как только начнут звонить (в колокола), у всех дотоле дремавших проходит сон (дремота). Шаймурз. † Ăйхăнтан вăрансан, ан хăра, эпĕ пулăп санăн умăнта. Проснешься — не пугайся, я буду около тебя. КАЯ. Ман ун чухне ăйхă уçăлиманччĕ те, эпĕ вара, пӳрте кĕрсе, тӳшек çине выртрăм. В то время я не выспался, поэтому вошел в избу и лег на перину. Бугульм. † Куçăм тулли-кăна ăйхăм килет. Мои глаза полны дремоты. Шел. 164. Ăйхинчен вăратап. Бужу. N. Ку кунсенче, çырса таврăнсан, кăнтăрла сулăнсан, пит лайăх-кăна çывăрса, ăйхă тăрантаратăп. В эти дни, по возвращении с канцелярской работы, после полудня, я высыпаюсь как следует. N. Ăна ăйхă пусать. Его клонит ко сну. Альш. Ăйхă çитнĕ. Спать хочет. Бюрг. Ăйхă пуснă. Очень захотелось спать (говорит про себя). Ст. Чек. Ăйхине çĕнтереймес. Не может бодрствовать (или: не может выспаться). СТИК. Ну, хытă та çывăран! ăйху йывăр иккен (крепко спишь). Беседа. Ăйхи тăрансан, хай ӳсĕр çын вăранать. Выспавшись, пьяный просыпается.

ăйхă-курăкĕ

назв. растения. Рак., Кайсар. № 54. Ăйăх веçсен, çак курăка пуç айне хурса выртсан е çывăрас уммĕн вĕретсе ĕçсен, çын çывăракан пулать.

ăлав

(ы̆лав, ŏлав), подвода. Сохрон-й. Шибач. Ăлав (ŏлав), подвода. Чăв. й. пур. 18°. Унта эпир ăна урăх ăлавна та ярăпăр, тенĕ. Сказали (они), что отправят его туда и на другой подводе. Ib. Ăлав кӳл. Запрягай подводу. || Гужевая повинность. Чăв. еп. пур. 18°. Тата пĕр вăхăтра хĕлле Пайтукана ăлав ерки тивнĕ, Чĕмпĕр ăлавĕ; ун чухне ăлав тивнĕ çын пĕр эрнене яхăн кĕтсех тăмалла пулнă. В одно время Пайдугану пришла очередь ехать по гужевой повинности в Симбирск; тогда всякий выполняющий повинность должен был дожидаться (быть на чеку) в течение целой недели. Н. Карм. Ăлава кайрăм. || Воз (орудие перевозки: сани или телега). N. Илсе тухсан, юпана ăлав çине хураççĕ. После того, как вынесут столб, его кладут на воз. || Воз (количество клади, умещающееся на телеге или на санях). Ч.П. Ăлавĕсем йывăр. Воза тяжелые. Юрк. Вăсем патне çав арманах пĕр чăваш, авăртма, тесе, пĕр ăлав ыраш тиесе пырат. К ним, на ту же мельницу, один чувашин привозит молоть воз ржи.

ăмăрт

(ŏмŏрт, ы̆мы̆рт), опередить, перегнать, перещеголять Пшкрт. Ăмăрт (ы̆мы̆рт), опередить. Чув. календ. 1911. Аэропланçăсем, пĕр-пĕринчен ăмăртса, сĕрен чух ут кустарнă пек, вĕççе çӳресе пăхнă. Пилоты попробовали полетать, стараясь перегнать один другого, как на скачках в праздник «сĕрен». Шурăм-п. № 25. Ваçли Кĕркурийĕ ăмăртсах çирĕ, тет. Григорий Васильев, говорят, ел, стараясь перегнать других. Яргуньк. Пĕринчен-пĕри ăмăртса тапăртатса тăраççĕ. (Жеребцы) топочут один пуще другого, как бы стараясь перещеголять друг друга. Зап. ВНО. Ăмăртса тыр выраççĕ, чопаççĕ, ташлаççĕ, йорлаççĕ. Жнут (бегают, пляшут, поют) на перебой, стараясь превзойти один другого. СПВВ. ТМ. Ăмăртмалла — пĕр-пĕринчен иртермелле ĕçленине: ăмăртмалла ĕçлеççĕ, теççĕ. В. Олг. Ăмăртса (ŏмŏртса) çиет (с'иэт). Ест наперегонки. Хорачка. Иккĕн ― пĕри хытă чопат та, вала илет; тепĕри холлен каят та, кая йолат ― ăмăртимест (ŏмŏрδиымэст). Истор. Дмитрий Иванович та ытти княçсем те аслă княçа кĕресшĕн пурте, пĕр-пĕринчен ăмăртса, Ордана кайнă. И Дмитрий Иванович, и другие князья, чтобы получить титул великого князя наперерыв спешили в орду. Янтик. Çаранта икĕ çын ăмăртмалла ут çулаççĕ. На лугах два человека косят сено, стараясь опередить друг друга. Беседы на м. г. Ялсенче, хуласенче çăвăн пек иртсе пыракансене темиçе килтен тухса хăйсем патне ăмăртмалла чĕнеççĕ. В деревнях и в городах таких прохожих приглашают каждый к себе наперерыв, выходя из своих домов. Сир. Ăссăр мухтанчăк çын вăхăта ăмăртса калаçать. Н. Шинкус. Пурте лашисене кӳлеççĕ те, пĕр-пĕринчен ăмăртмалла кустарса таврăнаççĕ. Все запрягают лошадей и, стараясь опередить друг друга, возвращаются домой. Стар. Яха-к. Ывăтсанах (одежду), часрах харпăр хăй тумтиррисене, ăмăртмалла чупса кайса, илеççĕ те, тумтиррисене силлекелесе, тăхăнса, килĕсене каяççĕ. Как только кинут (одежду), все бегут к ней, стараясь опередить друг друга, стряхивают ее, надевают и идут домой. Юрк. Пĕринчен-пĕри, ăмăртмалла ĕçленĕ. Работали, стараясь опередить один другого. Альш. Ăмăртмах. || Шарбаш. Ăмăртать, занимает чужое место.

ăмсан

, (ы̆мзан), зариться, завидовать. М. П. Петров, СПВВ. Çын япалине ан ăмсан. На чужую вещь не зарься. Никит. Савăнмалăх сăнăм пур-ччĕ, ăмсанмалăх пĕвĕм пур-ччĕ. Хурамал. Вăл çын пит ăмсанса пăхать (манăн пулин-ччĕ вăл япала, тесе). N. Ăмсан = хапсăн.

ăмсанакан

завистливый, завистник. Упа. Çав пуян çынпала çуммăн пĕр ăмсанакан çын пурăннă. Рядом с тем богачем жил завистливый человек.

ăмсăн

то же, что ăмсан. Сред. Юм. Амсăнать = хапсăнать. Çын япалине ан ăмсăн; çын выльăхĕнчен ăмсăнсан, çав выльăха куç ӳкет, тет те, вара ȏ чирлет, тет. На чужую вещь не зарься; если на чужую скотину позаришься, то можно сглазить ее, и она захворает. IЬ. Çыннăн лайăх япалине пит ăмсăнать. На чужую хорошую вещь он очень зарится.

ăнла

понимать. Хыпар № 12, 1906. Вĕреннĕ çын вăрçăра та çĕнтерет, ĕçе те ăнласа ĕçлет. Образованный человек и на войне побеждает, и работу с разумом выполняет. Ист. церкви. Вăл юрăсенчи сăмахсене авал эврейсем пурнетех ăнлайман. Слова этих песен в древности евреи не все понимали. N. Ăнласа илтĕм, понял. Итлесе тăрсан-тăрсан, ăнласа илтĕм. Послушав, я понял. Орау. Ачасем ăнламаллараххине ачасене вуласа кăтарт. Прочитай детям то, что для них более понятно. Юрк. Леш (зем. нач.), тутарла пĕлменскер, ку мĕн калаçнине пĕр сăмах та ăнламасăр юлат. Тот (зем. нач.) не знавший по-татарски, из того, что он говорил, ничего не понял. Ст. Чек. Ăнласа ил те, чăмласа çи. Пойми и разжуй (раскуси). N. Ăнласа илни. Понимание.

ăнлă-пуçлă

понятливый, способный, понимающий. К.-Кушки. Ăнлă-пуçлă ача. Способный мальчик. Канон. Ăнлă-пуçлă тăрса, таса эвангелиене итлер. Альш. † Мана çырнă çын ачи ăнлă-пуçлă пулин-ччĕ. Мой суженый был бы толковым.

ăнсăр

без памяти. Ч.С. Ачисем (его) хăранипе нумайччен ăнсăр пулса выртнă. Дети (его) от сильного испуга долго лежали без памяти. Ст. Шаймурз. Эсĕ мана курма мар, сассăма илтсен те, виç сутка (тавлăк) ăнсăр выртăн. || Забывчивый; рассеянный, непонятливый. К.-Кушки. Епле эс ăнсăр, хунă япалана манатăн. Какой ты забывчивый, забываешь куда кладешь! IЬ. Вăл çын пит ăнсăр, ăна уталама нимĕн те мар. Тот человек очень рассеян, опутать его ничего не стоит. IЬ. Мĕнле эс пит ăнсăр, каланнине ăнланаймастăн! Какой ты непонятливый, не понимаешь, что тебе говорят!

ăн

(ы̆н), удаваться, хорошо уродиться. Изамб. Т. Ăнса пулнă купăста пуçĕ. Хороший вилок капусты. СПВВ. БМ. Ăнать = ӳнет = ĕнет ― идет хорошо, ладится, спорится. Юрк. Ĕçĕ çапла ăнманинне курсан, ку, Митук, тытăнат тепĕр тĕрлĕ шухăшлама. Увидев, что дело не ладится (что ему не везет), Дмитрий начинает строить другие планы. Ст. Чек. Вырма тухнă кун малтанах ăнман çынна хирĕç пусан, алă касассине пĕлтерет; кассан, час тӳрленмест, тет. Собр. 39°. Сутă тума кайнă чух пушă витре курсан, сутă ăнмасть, теççĕ. Если встретишь (женщину) с пустыми ведрами, когда будешь отправляться на торговлю, то не будет удачи в торговле. Юрк. Ĕçĕмĕр ăнтăр. Пусть будет удача в нашем деле. IЬ. Ăнмасан, ик-виç сутка та йӳççе ларат. Если не удастся, то киснет 2—3 сутки. Учите детей. Ача ăнасси, ăнмасси хамăртан нумай килет. Удача или неудача в детях много зависит от нас самих. Упа 702. Алăк патĕнче вырăн ăнсассăн, тĕпелелле ан ирт, теççĕ. Если место у двери будет удачным, то, говорят, не нужно проходить в передний угол. (Послов.). Учите детей. Ăннă ача ашшĕ-амĕшшен чăнах та пысăк ырăлăх. Для родителей хороший («удавшийся») ребенок действительно большое добро. Сред. Юм. Пит ăнса полнă, тесе, тыр лайăх, вăйлă, пĕрчĕллĕ полсан, калаççĕ (когда хлеб хорошо уродится). Чув. Кален. 1911. Çавăнпа, ир аксан, тырă ăнса пуласса ĕмĕтленме пулать. Поэтому можно надеяться, что рано посеянный хлеб хорошо уродится. Чув. календ. 1910. Ялти çавăн пек лавккасем нумайĕшĕ прикащик ăнманнипе малалла каяймаççĕ. Многие из таких деревенских лавок из-за неудачного (выбора) приказчика, не могут торговать успешно. Ст. Шаймурз. Çулпа пынă чух умран кушак каçса кайсан, çул ăнмасть, тет. Если перебежит дорогу кошка, то не будет удачи в дороге. Ст. Чек. Çĕнĕ çул кунĕ килнĕ çын ăнмасан (придет дурной человек), выльăх пымас, тет (не будет удачи в отношении скота). Истор. 51. Вăл та пулин ăнмарĕ, пăрахса кайрĕ. И тот оказался неудачным — бросил и ушел. Календ. 1903. Ĕçекен çыннăн ачисем ăнмаççĕ. У пьяницы не удаются дети (т. е. бывают больные). || Сред. Юм. Ачапча ăнмас ȏн. У него дети не живут.

ăнман

неудачный, неудачливый. Сред. Юм. Эй (произн. в нос с почти закрытым ртом) ăнман пăру! (Брань). Изамб. Т. Акă манăн пĕр ăнман Илче ятлă ывăл пур. Вот у меня есть один неудачный сын, по имени Илче. Чăв. й. пур. Вăл Микканăн халĕ икĕ ывăлĕ пур, икĕшĕ те ăнман, хăне хуман, икĕшĕ те чăрсăр, кампа килчĕ, унпа тӳпелешеççĕ. У этого Николая два сына, оба дурные; не по нему пошли; оба придирчивы, с кем попало схватываются. Ст. Чек. Ăнман çын, злой человек (таса мар ăш-чиклĕ çын). IЬ. Ăнман япала = начар япала, плохая вещь. Ист. церк. Франк çыннисем суя тĕне тытса пурăннă, пит вăрçа юратакан çынсем, усал, ăнман çынсем, этеме хĕрхенмен çынсем пулнă. О сохр. здор. 90. Анчах тĕп-сакайĕ аяккисенче усал, ăнман, пăнтăхакан, çĕрекен тăпра ан пултăр. Альш. † Ăнман çынпа çул çине ан тух, ырă улпут пек пуçна çухатăн. С дурным человеком не выходи в дорогу — потеряешь, как добрый барин, голову. N. Ăнман çын, несчастный, глупый. СПВВ. ИФ. Ăнман — пит ăслă мар, кăшăт тăн-тантарах. Ашшĕ çиленсен: эх, ăнман ачупăчу, çавна та тума пултараймас! Е япала çухатсан, тупаймасан, çапла калаççĕ. П.И. Мĕн турăн капла, ăнман, тесе калать, тет, амăшĕ. Что ты сделал, глупый! говорит ему мать. N. Ух та вырт кăмака çине, ăнман, тесе каларĕç тет вара (дураку). N. Ку улпут курать, тет те: эй, ăнман, ăçта кĕнĕ! тесе, хăй кĕпи-йĕмне хывса, кĕрет, тет

ăнманă

то же, что ăнман. См. Оп. иссл. чув. синт. 1, 417. Ст. Чек. Вырма тухнă кун малтанах ăнмана (злому) çынна хирĕç пусан, алă касассине пĕлтерет: кассан, час тӳрленмест, тет. Если в первый день выхода на жнитво встретишь злого человека, то это значит, что ты порежешь себе палец, и он не скоро заживет. IЬ. Ăнманă = усал, илемлĕ мар (нравств. и физически дурной). IЬ. Ăнманă (çын), дурной, плохой.

ăнтар

наладить. КС. Ăнтар = ăнкарт. N. Пыл хурчĕсене усрассипе ăнтарасси çинчен. О том, как держать пчел и наладить (пчеловодное хозяйство). Ходите во свете. Ытти халăхсем çĕр ĕçне те тӳрлетсе ăнтарса пыраççĕ. У других народов хорошо идет и земледелие. Аттик. Выльăх-чĕрĕлĕхсене ăнтарса пыр. Умножай скот. (Из моленья). N. Ашшĕ пиллĕхĕ ачи-пăчи пурăнăçне ăнтарать. Благословение отца помогает жизни детей. Орау. Ăслă çын асĕнчен, майлă çын майĕнчен ― ăнтарса пар, çырлах турă! Помоги, боже, умом и сноровкой умного человека. Сир. 248. Унтан вара Товия çулне ăнтарнăшăн турра тав туса... килне кайма тухнă.

ăнкар

(ы̆ҥгар), смекать, понимать. А. Турх. Ăнкарас, смекнуть. Сир. 73. Паллă сăмахсенĕн тĕпне-йĕрне ăнкарасшăн шухăшлать вăл, юптару юмахăн тупсăмне тупма вĕренет. Конст. чăваш. Кукка чăвашла начар калаçать, инке аванах калаçать, инкен акăшĕ пĕртте калаçма пĕлмест, калаçнине анчах ăнкарать. Дядя плохо говорит по-чувашски; тетя совсем хорошо говорит; ст. сестра тети вовсе не умеет говорить, чуть только понимает. П.П.Т. Тата та нумай калать те, анчах пурне те ăнкармаллах мар. Хотя он и еще многое говорит, но всего нельзя понять. СПВВ. И.Ф. Ăнкар(м)ас — çын мĕн каланине уйăраймас. Вăл ăнкараймас халĕ, пăртак хуçкаланмалла, теççĕ. Ст. Чек. Ăнкарат = пĕрре каласассăн, ăнласа илет. Вăл ăнкарат = мĕн каланине пĕлет. Хăшĕ вăл каланине ăнласа пырат, ăна ăнкарат, теççĕ. Ăнкарса илет, юпласа хунине ăнласа илет, йывăр çавăрса каланине çавăрса илет. Череп. Ăнкар = тĕшмĕрт, понимать (не все). || Пшкрт. ы̆ҥгар — настроить?

ăнраш

(ы̆нраш), понимать, смекать. Череп. Пирĕн Иван çырăва ăнраша пуçларĕ. Наш Иван начал понимать в письме (в грамоте). Ст. Чек. Вăл çырăва ăнрашат ĕнтĕ. Он кой-что в грамоте уже понимает. IЬ. Ăнрашса илеймен. Не смекнул, в чем дело; не расчухал. Шурăм-п., № 1. Чăваш арăмĕ, ку сăмахсене ăнрашса илеймесĕр (не поняв): епле кута кăтартас? тесе, шухăшлать, тет. || Бормотать, говорить невнятно, бредить. Тюрл. Ӳсĕр çын ăнрашша выртать. Пьяный лежит и бормочет. СПВВ. Ăнраш; ăнрашкала, бредить.

ăнсăртран

нечаянно, случайно, неожиданно, вдруг. О сохр. здор. 118. Ак хăш чухне тата ăнсăртран ӳксе хул е ура хуçăлать. Вот еще иногда от нечаянного падения ломается рука или нога. СПВВ. ИА. Ăнсăртран, нечаянно. Юрк. Пупĕ те старастийĕн чĕлхи çинчен кирлĕ мар сăмах ăнсăртран ĕçĕрĕннине илтсен: стараста, эпĕ тепĕр хут авланмарăм-çке, мĕшĕн эсĕ мана апла калатăн? тет. И священник, услыхав, что с языка старосты сорвалось нечаянно неприличное слово, сказал ему: «Староста, кажется, я во второй раз еще не женился; почему ты мне так говоришь?» . Пиçнĕ яшка ăнсăртран тăкăнса кайни ĕç ăнмасса систерет. Если сварившееся варево (яшка) нечаянно прольется, то, говорят, это к неудаче. . Пурте вуласа ларнине курсан, ăнсăртран ку юлхав ачине те вĕренмесĕр кăмака умĕнче тăнине курах каят. IЬ. Чипер çынсем урлă, çта арăм ыйтнă пирки, хăш чухне çапла ăнсăртран вырăна-мĕне çаклансан, савăнса, кăшт анчах ĕçсе пăхатăп. Попав, через хороших людей, или через просьбу жены, куда-нибудь на службу, я с радости немного выпиваю. . Йывăç çурт туса парсан, ăнсăртран çунса-туса кайсан, татах вĕсем валли çурт тумалла пулат. IЬ. Вăл ăнсăртран шыва кайсан, эпĕ ун хыççăн каçмăп. Если она вдруг утонет (свалится в воду), я за нею не пойду. Н. Ч. Ăнсăртран, эсĕ мана итлемесен, эпĕ сан çинчен патша турра пуççапса тархаслăп, терĕн. Орау. Ачана ытла ан йăвала (не мни), ăнсăртран (вдруг еще) ача хулне мăкăлтăн тата. N. Ăнсăртран-мĕнтен вĕсем мана ан улталаччăр. СПВВ. КЕ. Ăнсăртран — пĕлмесĕр тунă япала. Сред. Юм. Ăнсăртран шывва ӳке парсан, тесе, çын шыв хĕрĕнче пăртак-çиç тытăнса тăрсан калаççĕ (говорят человеку около воды, когда от неосторожности с ним может случиться несчастье). . Çил вăйлă чȏхне лоткапа Атăл çине ан кĕрĕр, таста ăнсăртран лȏтка çавăрнса ӳкĕ. Во время сильного ветра не выезжайте кататься на лодке на Волгу: случайно может перевернуть лодку. СТИК. Ăнсăртран, очень редко; неожиданно, непоследовательно, случайно. . Таçтан ăнсăртран чир килсе çыпçăнчĕ. Откуда-то неожиданно пристала ко мне болезнь. Шел. 163. Ăнсăртран вĕççе пӳрте кĕрсессĕн, манăн пуçăма сар çу сĕреççĕ: сан çăварна — çу, тутăна — пыл, теççĕ. (Гов. ласточке). В одной рукописи вм. «ăнсăртран» написано: ăнсăр сăртран. N. Ăнсăр сăртран килтен хĕрт-сурт писсен, вара пархатарлă мар, тет (не к добру).

ăнтăраш

бредить, бормотать. || Хурамал. Хăш çын ăнтăрашша çывăрать (= пыр тĕппе харăлтатать). См. лăрка.

ăнтăх

(ы̆нды̆х), задыхаться. Зап. ВНО. Питушк. Шыва кайса, ăнтăхса кайнă (чыхăнса кайнă). Захлебнулся в воде. Та же фраза в Чертаг. и Якейк. || Замучиться. Альш. Шывсăр ăнтăхнă. Замучила жажда. || Завидовать. Шибач. Çын япалине ăнтăхать, завидует чужому.

ăншăрт

(ы̆нжы̆рт), порча, постигающая человека вследствие чьей-либо ссоры. СПВВ. КЕ. Ăншăрт, хаяр çын вăрçсассăн, тепĕрне çантах темĕскер лекет, ăна: ăншăрт ӳкнĕ, теççĕ. То же знач. и в Сред. Юм. Н. Карм. Çынпа вăрççассăн лекет, теççĕ ăна. Çынпа вăрççан, кайран çын чирлесессĕн: çын ăншăрчĕ лекнĕ, теççĕ. Вара вĕтĕ икерчĕсем тăваççĕ те, чирленĕ çыннăн пуçĕ тавра çавăра-çавăра, сăмахсем калаççĕ: çавăн ăншăрчĕ тухтăр, унăн ăншăрчĕ тухтăр, теççĕ. Унтан вара, хире кайса, лартаççĕ. Нюш-к. Çынсем вăрçнине курсан, сурса иртсе кайма хушнă ваттисем; сурса иртсе каймасан, ăншăрт ӳкет, теççĕ. [Ăншăрт ӳксен, чĕрне çине шурă (пятнышки) тухать]. Ст. Ганьк. Килти ăншăрт пусан та, тул ăншăрчĕ, (мир) халăх ăншăрчĕ, пуху ăншăрчĕ, арăм ăншăрчĕ, хĕр ăншăрчĕ, арçын ăншăрчĕ, ача-пăча ăншăрчĕ ― çилпе килсен, çилпе кай; çулпа килсен, çулпа кай; ан тавлаш, ан хирĕç, таврăн. Н. Седяк. Ăншăрт çынсем вăрçнине курса хăранăран пулать, теççĕ. Кăмакана кумкка тăвар пăрахаççĕ: вăл унтан шартлатса сирпĕнсе пĕтет; тĕпренчĕксене пухса, шыв çине ярса ирĕлтерсе, шывĕпе алăк хăлăпсем, сак хăмине çуса ĕçтереççĕ. Макка 235. Унтан тата ăншăрт тăваççĕ, ăншăрта ак мĕншĕн тăваççĕ: кам-та-пусан пĕр-пĕр çын вăрçнă çĕрте тăрсан, çавăнтан кайран е пĕр-пĕр япала ыратсан, е ăш-мĕн е пуç ыратат-и, хуть те мĕн ыратсан та, вара: ăншăрт ӳкнĕ, тесе, ăншăрт тăваççĕ. — Ăншăрта ăна ак çапла тăваççĕ: пĕр начар путеке илеççĕ те, çыран хĕрне кайса, çунтарса яраççĕ; çавнах тата тепĕр тĕрлĕ ак çапла тăваççĕ: çăнăх илсе, вĕçтерсе яраççĕ те, унтан вара: чире вĕçтерсе ятăмăр, теççĕ. Магн. М. 142. Ăншăрт (хаяр). . Ăншăрт ӳкни. Альш. Ăншăртран вĕрес. Заговорить болезнь ăншăрт. Упа 656°. Хĕрĕх те пĕр чул çине хăçан ăншăрт ӳкет, çавăн чухне тин ӳктĕр. М. В. Шевле. Ăншăрт — болезнь. Жертв. кн. Ăншăртъ (sic!) Ашшĕ така (вар. Ăншăрт Ашшĕне така). У ăншăрт есть и мать. IЬ. Аншарт сирен (чит. ăншăрт сирен). || «Ожесточенный.» Полтава 221. Ăншăрт çынпа тĕл-пулсан, пĕрле куç-çуль юхтарать (с ожесточенным слезы льет). || Бранное выражение, что-то в роде русского «чорт». М. Яльч. Чертаг. Ăншăрт пак çиленсе çӳрет. Ходит и злится как ăншăрт. Ст. Чек. Ăншăрт: 1) что-то йӳçĕ; йӳçĕ япала; 2) ăншăрт, тесе, çынна калаççĕ: тискер, хаяр çын пулат, тискерĕн пăхат. Ăншăрт пек пăхат.

ăрам купăсĕ

(кубы̆зэ̆), так называют бездельника, слоняющегося без дела по улице. Ст. Чек. Ăрам купăсĕ ― ăрам тăрăх ĕçсĕр çӳрекен çын. Ун ĕçĕ, ăрам купăсĕ, çӳрет çав ăрам тăрăх!

ăрасна

(ы̆расна), отдельный, особенный, особый. Альш. Кӳлĕ пулли юхса выртан шыври пулăран хăйне ăрасна пулă пулать вăл. Озерная рыба, в отличие от речной рыбы, принадлежит к особой породе рыб. Ч. П. Икĕ хурăн юнашар, тымарĕсем ăрасна. Две березы рядом, но их корни разные. Хыпар № 34, 1906. Хресчене ĕлĕкренпех ăрасна йышши çын шутласа пурнаççĕ. Крестьянина с давних пор причисляют к особой породе людей. Бугульм. † (Кăвак) кăвакарчинсем пурте пĕр пек, çуначĕ вĕç шурри ăрасна. Голуби все одинаковы, но тот из них, у которого кончики крыльев белые,— выделяется из ряда прочих. || Порознь, особо, отдельно. Ч.П. Эпир ăрасна çуралнă, пĕрле ӳснĕ. Мы родились от разных (матерей), а росли вместе. Хурамал. † Ăраснаях тунă, пĕрле ӳснĕ — мĕншĕн уйрăлмалла тунă-ши? Родили нас порознь, а росли мы вместе; зачем такая судьбина, что приходится расстаться? НТЧ. Тасатса пĕтерсессĕн, кашнин какайне ăрасна çакса пĕçереççĕ. Когда вымоют мясо, мясо каждого варят отдельно. Хыпар № 41, 1906. Нихăшĕ хутне ăрасна кĕрес мар, тесе, министрсене икĕ ушкăнĕнчен те суйланă. Чтобы быть нейтральным, выбрал министров из рядов обеих партий. Конст. чăваш. Мирза Салих: мĕн пачĕ? тесе, ыйтнă пулсан, кăсьяра ăраснах пĕр кивĕ кĕмĕл укçам пурччĕ: акă çакна пачĕ, тесе, калас теттĕм; анчах апла ыйтмарĕ. КС. Эп ăна пĕр курка ăраснах пырса патăм. Я подошел и дал ему один стакан с особенным вниманием, особо. || Особенно, в особенности. Хыпар № 27, 1906. Самара (надо: Самар) кĕпĕрнинчи хресчен çыннисем Хусан çыннисем пек мар, эрехе ăраснах пит юратаççĕ. Крестьяне Самарской губернии не как казанские крестьяне: они отличаются особой любовью к водке. Беседы на м. г. Чиркĕве, турă ятне ăраснах мухтакан çĕре, пымаççĕ те. N. Шыв хĕрринерех ăраснах çаран ӳссе тухнă. Ближе к берегу особенно выросла трава.

ăрăмла

совершать (суеверные) обряды. Ч.С. Вĕсенĕн ку тĕлĕшрен (относительно ака пăтти) тата урăх йăласем те пур та, эпĕ вĕсене пĕлейместĕп. Пирĕн кил-йышсем ытлашши ăрăмлама юратмаççĕ. Чăвашсем. Ку ятсем пурте ăрăмласа хунисем. Все эти имена даны с суеверной целью. Хурамал. Çын чӳк тунине курсан е пĕрер япала эмелленине (обряд) курсан: мĕн ăрăмлан? теççĕ. || Сделать, устроить. Ст. Чек. Çакна ăрăмлас-ха (= тăвас-ха).

ăрăс

счастье. Конст. чăваш. Тухсанах, пĕр çын(н)а тĕл пултăм, вăл çын манăн ăрăсăма турккăлла калаçма пĕлекен вырăс пулчĕ. Как только я вышел, встретил одного человека; этот человек, к моему счастью, оказался русским, говорящим по-турецки. Хурамал. Ăрăс тытан, назв. божества. Н. Лебеж. † Эпир аттене аннерен ăрăс (ăрăссăр?) чунсем, чирсем тимесĕр ӳксе вилетпĕр.

ăрăскал

(ы̆ры̆скал), счастье. СПВВ. Ача-пăча ăрăскалне чăхсем çăмарта нумай туччăр (= телейне). На счастье детей пусть курицы несут побольше яиц. Сказки и пред. чув. Çаплах вара, Нарспиçĕм, çук-ши манăн ăрăскалăм? (неужели у меня нет счастья?). Собр. Ылтăн ука хутри явăнтăр, пирĕн ăрăскалсем çавăрнтăр (пусть воротится наше счастье). Микушк. Пирĕн атте-аннен ачи нумай пулин те, ăрăскал çук (нет счастья). IЬ. Ăрăскал, счастье. N. Ăрăскал, ăрăскаллă çын (= телейлĕ). N. Санăн ăрăскал пысăк = аван пурнăçлă; санăн пурнăç аван; удача.

ăс

(ŏс, ы̆с), ум, разум; ум-разум, рассудок. N. Акă пирĕн хушшăмăрта тĕслĕрен халăх пур, тĕрлĕ ăс пур, тĕрлĕ чĕлхе пур. Вот среди нас есть разный народ, разный ум, разный язык. Собр. Ăс çук та, ĕç пулсассăн ― ĕç çук, теççĕ. (Послов.). Нет ума, поэтому нет и дела. IЬ. Çук ĕнтĕ, урăх эрех пулмас, ăна ăс вĕрентекен пур (его кто-то учит уму-разуму). Альш. Эсĕ ăсран тухнă ахăр, тенĕ. Должно быть, ты сошел с ума. СТИК. Ăс çитеймес çав. Не хватает ума. (Говорят человеку, не сумевшему сделать что-нибудь руками). Изамб. Т. Сана та ăс кĕмерĕ иккен. Авланнă пулсан, пĕр-ик ача ашшĕ пулнă пулăттăн. Не набрался, оказывается, и ты ума. Если бы ты был женат, то ты был бы отцом двух-трех детей. Собр. 343. † Пирĕн пек çамрăк ачасем пурăнакиле ăс илет. Ала 96. Ку ачана кăшт ăс кĕре пуçланă: мĕлле пурăнас ку хĕле? тет. Этот парень начал приходить в ум: как, говорит, провести эту зиму? Орау. Нимĕч вăл ăспа пурнакан çын, ал-хапăлтах мĕн курнă, ун хыççăн каймаçть. Немцы — люди рассудка, и ничем не увлекаются. Кильд. Хайхи вара ăс вĕренте пуçларĕ, тет (начал учить уму-разуму). Б. 13. Ялан ăспа çӳресен, ялти ватă ятламасть. Если постоянно ходить с умом, то деревенские старики не будут бранить. С. Тимоф. † Çĕнĕрен килнĕ çын, тесе, çунан вута ан чикĕр: ман ăс кĕске, чăтас çук. Из-за того, что я новый человек, не толкайте меня в пылающий огонь: у меня ум короток, я не вытерплю. (Слова молодушки). Полтава 11. Ăсран тухнă ват этем. Старый человек, выживший из ума. Кратк. расск. Иосиф тĕрмере, хĕн пурăнăçра, шăп ӳссе çитĕнсе, пысăк çын ăсĕ кĕричченех ларнă. Ч.С. Санăн ăсу ватăлнăçĕмĕн пĕтсе пырать-мĕн, терĕç. Они сказали: «Ты, чем старше, тем глупее». Юрк. Ăсĕ пур чух, еще будучи в здравом уме и твердой памяти. Юрк. Шухăшласан, ăсăм çитми пулчĕ. (От долгой думы) в голове не хватает способности мыслить. Псалт. 30,23. Эпĕ ăсăм кайнă вăхăтра каларăм. IЬ. Лаша пек, ашак пек ан пулăр, вĕсен ăсĕсем çук. N. Нумай вĕренни ăсран ярать сана. Долгое учение сводит тебя с ума (лишает разума). А. П. Прокоп. † Ăсăмăр ухмах. У нас глупый разум. Юрк. Эсир мĕшĕн апла çырса янине, пăртак ăсĕ пулсан, хăех пĕлĕ, теççĕ, кулса. «Если есть у него немного сообразительности, то он сам поймет, почему вы так написали», говорят они, смеясь. Якейк. Воник салтакăн пĕр качакан чохлĕ ăс çок, теççĕ. У двенадцати солдат, говорят, нет ума столько, сколько у одного козла. Юрк. Калаçса ларнă ушкăнта пĕр чăваш пит ăспа калаçса ларнă. Вăл çапла пит ăспа калаçнинчен итлесе лараканнисем, ыттисем, пĕтĕмпе тĕлĕнсе тăнă. Среди беседующего общества один чувашин разговаривал очень умно. Слушатели изумлялись его умным речам. Богдашк. † Икĕ савнă тусăм пур, пĕрин ăсĕ кĕскерех; пĕри кайсан, тепри пур. Есть у меня два милых друга, но у одного из них ум коротковат. Если один уйдет, то останется другой. Псалт. 48,4. Чĕремпе шухăшласа пĕлни ăса вĕрентĕ. Юрк. Ача-пăча ăсĕ. Сред. Юм. Ăсне ĕçет, ум пропивает. IЬ. Ĕçесси ĕçтĕрчĕ хоть те, ăсне ан ĕçтĕрчĕ. Пусть бы пил, но только бы ума не пропивал. N. Ку çынсем йăлтах ăсран кайнă, нимĕн пĕлмеççĕ. Эти люди совсем сошли с ума, ничего не понимают. Урож. год. Çамрăк чух ăс салатман (не расточал попусту), укçа шăва пăрахман. А. П. Прокоп. † Çинçе-кăна пӳлĕ хура куççăм, пурăна-пĕр-киле ăс илет (приобретает). Кĕвĕсем. 79. Паянхи кунтан ăсăм пĕтрĕ (я лишился рассудка) такçан тăвансене курнипе. Чăв. й. пур. 9. Лайăх ăслă, кăмăллă çын. Очень умный, симпатичный человек. || Мысль. Изванк. Çул çинче каялла çавăрăнса пăхсан, тепĕр ăс кĕрет, теççĕ. (Послов.). Ст. Чек. Ăс пăттăранат, мысли перепутались. IЬ. Хуйхă пусан, аптăранипе ăс пăттăранат. IЬ. Ăс пăттраннă вăхăтра пуç анкă-минкĕ пулат, ыратат. IЬ. Ăс пăттăранма ури çине ĕне пусман (еще молод для того, чтобы слишком задумываться). || Направление ума, убеждение. Жит. св. Январь. Арий, пит ăслăскер, шуйттан пулăшнипе пĕтĕм халăха, улпутсене те, патшасене те, архиерейсене те, хăй ăсне ерте пуçланă. Лашман. Ырă кинçĕм (çавă пур) ялан пĕр ăс çинче пурнинччĕ. (Свад. песня). Сред. Юм. † Çичĕ ют килне каймасăр çичĕ ют ăсне тытас мар. Пока я не вошла в чужую семью, я не буду жить чужим умом. Чăв.-к. † Çичĕ ют килне çитмесĕр, çичĕ ют ăсне тытас мар. Пока я не вошла в чужой дом, я не намерена поддаваться чужому влиянию. ЧП. Нумай йĕрĕп ĕмĕр тăрăшшĕне ирттерме, ăсшăн тăрăшма пиллесем. Много еще поплачу я в течение своей жизни, благослови меня на приобретение должного направления ума. Хыпар № 16, 1906. Эсир хăвăр, хытă тăрсан, турă панă ăса тытса, кĕнеке вĕренме ан ӳркенĕр. || Совет. Чăв. й. пур. 12. Эпĕ сан патна ăс ыйтма килтĕм, тенĕ. Я к тебе пришел за советом. IЬ. Леш сутма пынă çынсене тунма (отпереться) ăс вĕрентнĕ (научил). Альш. Унтан вара Ванькканăн арăмĕ монастыре ăс шырама кайнă. Н. Шинкус. Кам та кам çав старикрен ăс ыйтса килĕ, çав тăшман тин çак киле çĕнтерĕ. До тех пор, пока не сходит кто-нибудь к тому старику за советом, тот враг не одолеет этого дома. || Мнение. Ходите во свете. Пĕр ăс тытса. БАБ. Выртасчĕ, те çывăрасчĕ ĕнтĕ, пирĕн ăспа. По нашему мнению, следовало бы им лечь да уснуть. || Сознание. Сред. Юм. Ăс пăрахсах ĕçмес ȏ. Он не пьет до беспамятства. Лашмаш. Тусçăм, эпир иккĕн (sic!) эпир уйăрăлсан, асăнăн-ха ăсă пĕтиччен (до того, что сойдешь с ума). Ала 61°. † Кунтан, тăвансем, эпĕ уйрăлсассăн, асăнăр-ха ăсăрсем пĕтиччен. Б. Сунч. † Эпĕ, тăван, кунтан уйăрăлсан, асăнăр-ха ăсăрсам пĕтиччен. || Повадка. Чăв. й. пур. 10. Эй, Яхвар! çак сирĕн ăсра энĕ пĕртте юратмастăп, çул хура, тиенĕ ăлавна йывăртарах, ху çапах лашана хĕнетĕн. Эх, Яхвар! не люблю я этой вашей повадки! Дорога бесснежная, клади положил много, а сам все-таки бьешь лошадь. || Нрав, характер. Ала 8. Унăн ăсĕ те пит аван, лăпкă ăс пулнă. Он был очень хорошего, тихого нрава. Посл. 101,20. Ăсăртан — çулланă (в летах) çынсем пек пулăр. Ала 90. Анчах вăл ачасем иккĕшĕ икĕ ăслă пулнă (различного характера). || Прием, способ. Ала 13°. Халь ĕнтĕ ку ăспала (зная такой прием) аптрамăп-ха, тенĕ. IЬ. 20°. Ăс шыра пуçланă. Начал искать способа. IЬ. 21°. Пире нимĕн те кирлĕ мар, эсĕ пире ăс тупса парăн-ши? Нам ничего не нужно: не укажешь-ли ты нам способа (выхода)?

ăс выляни

ăс вылянни, легкомыслие, нетвердость в мыслях. Ст. Чек. Ăс вылянат — çын хĕтĕртсен, хĕрарăм çинчен шухăшласан. IЬ. Ак эп çынпа пурăнам-ха, упăшкама пăрахса, — çавă ăс вылянăран пулат. Байгл. † Хусан çинче хут вылят, пирĕн пуçра ăс вылят. (Плач невесты). С. Тим. † Хусан хули çинче хут вылят, пирĕн çамрăк пуçра ăс вылят. Над городом Казанью бумага играет, в нашей молодой голове ум играет (в смысле легкомыслия).

ăсла

придумать, выдумать; размышлять. мыслить. Т. Григорьева. Ăсли ăсласа иличчен, ухмахĕ персе ярать, теççĕ. (Послов.). Пока умный придумает, дурак уже скажет. Цив. Ăсла-размышлять. Посл. 22,16. Эпир сире хамăр Иисус Христос туррăмăрăн хăвачĕ çинчен, вăл килни çинчен чеелĕхпе ăсласа тупнă юмах хыççăн кайса пĕлтермерĕмĕр. О землед. Ăна кăшт анчах кăтартса памалла, малалла ĕç ăçталла каяссине вăл хăй те ăсласа тупать. Ему только немного показать, дальше он сам додумается, в чем дело. Учите детей. ЬIйтсан: сана мĕн кирлĕ? тиес пулмасть, лайăх, ăсласа, каласа парас пулать. Если спросят дети (о чем-нибудь), не нужно говорить: «что нужно тебе?» — а надо подробно разъяснить (спрашиваемое). Баран. 139. Пит ăсласа тунă. Сделано с большим умом. Латыш. Шухăшласа, ăсласа çӳренĕ (шаланкă). N. Эпĕ: ку кĕнекене епле çын кăларнă-ши? ăçтан ăсласа тупнă-ши? тесе ыйтрăм. Я спросил: «Какой человек выпустил эту книгу? Откуда хватило у него ума (написать ее)?»

ăсан

(ŏзан, ы̆зан), тетерев. Вомбу-к. Якейк. Ăсан — чăхă нушшĕ хора тĕрлĕ кайăк. . Ăсан — чăх пек, вăрманта порнакан кайăк. То же слово в Хир-бось (Тойсинск. вол.). СПВВ. Х. Ăсан, тетерев. . † Хура вăрман хĕрринче тăхăр ăсан йăви пур. Лашман. Тĕм-тĕм хăва хыçĕнче вуникĕ ăсан йăви пур. Пшкрт. Ы̆зан, тетерев. Шибач. ŏзан (кăвакрах, чăхă пак пор). Чертаг. Ăсан алтать (или: кăлтăртатать). Юрк. Вăл çапла тăванĕсемпе те ял-йышĕсемпе те ялан вырăсла калаçнăран, хăйсен ялĕсем, ăсансем, часах ăна, вăл епле çынне курса чухласа, ăна: «вилнĕ çын» тесе, çĕнĕ хушамат панă.

ăста

(ŏста, ы̆ста), мастер, знаток (дела, слова и пр.). N. Вăл (она) сăмаха пит(?) ăста пулаканччĕ. Она была мастерица говорить. Чураль-к. Пĕчик майри пичĕке ăсти. (Чăхă). Маленькая русская — мастерица делать бочки. Юрк. Пăтăсене чăвашсем тĕрлĕ кĕрпесенчен пит ăста пĕçереççĕ. Чуваши большие мастера варить кашу из разных круп. Регули 7. Вăл атă ĕçлеме ăста. Он мастер шить сапоги. Изамб. Т. Ул сăмаха-йăмаха пит ăста. Он мастер говорить и рассказывать сказки. Б. 13. Ăста çын ăстах: ĕçе тытнă, тунă, пăрахнă. Мастер так и есть мастер: взялся за дело, и дело сделано. Юрк. Эсĕ, чăвашла пит ăста пĕлекенскер, çав каçитре çырса асапланма ухута тумăн-ши? Ты, хорошо знающий (мастер) по-чувашски, не возьмешь ли на себя труд по работе в этой газете? IЬ. Такмака ăстисемшĕн пĕтес çук такмак пулĕ. Регули 1375. Ăстарах çын кам пор конта? Кто здесь более знающий (мастер)? II. Ăстана тух. Выходи в мастера. Т. М. Матв. Ăста кутĕнчен пăс тухнă, тет. (Ăста тума тытăннă япалине тăвайманнине пĕлтерет. Послов.). || Мастерство. Могонин. Ăста пĕлекен çын. Человек, знающий мастерство. Альш. Ăста, мастерство. . Халĕ тата темĕн-темĕн ăстана вĕренмеллисем туса пĕтереççĕ-ха (учебные мастерские). || В наречном смысле. Юрк. Кĕсле калакан вырăсĕ, кĕслине пит ăстах калайманскер, темĕн тĕрлĕ тăрăшсан та, авантарах калама пултараймас. Русский гусляр, играющий не важно, как ни старается, а лучше играть не может. IЬ. Çырма ăста çырать. Писать (он) мастерски пишет. N. Тутар ялĕсене кайса çӳресе, тутар чĕлхипе калаçма та питĕ ăста вĕреннĕ. Посещая татарские деревни, научился и хорошо говорить по-татарски. БАБ. Ун пек кĕлле ăста ыйткалакан нумайăш юмăç пулаççĕ. Такие нищие, хорошо знающие молитвы, обыкновенно бывают ёмзями. || Заклинатель(-ница). Золотн. 177. Ăста — заклинательница. Макка 207°. Ăста туйне аташтарса ярать, ăста туй халăхне çапăçтарать. Заклинатель расстраивает свадьбу. Он же заставляет участников свадьбы и подраться. КС. Çав ăстана (знахарь) кайса ил, вăл тӳрлетет (вылечит), терĕçĕ (животных от порчи). Чăв. й. пур. 12. Вăл Мертлĕре пĕр ăста çын пур, теннине илтнĕ. Он услыхал, что в Мертлях проживает один умелый отравитель. || Трхбл. Ăста — хорошо, хороший. Сирĕн кам пит ăста вĕренет? У вас кто учится очень хорошо? N. Ваççа пит ăста вĕренет, теççĕ. Говорят, что Василий учится очень хорошо. Ĕлĕк ăстисем малта лараччĕс, тет. Прежде хорошие ученики, говорят, сидели впереди.

ăста каскалакан

умелый плотник. N. Çав путса ларнă вăхăтра, çав çулпах пĕр ăста каскалакан çын иртсе пынă, тет.

ăçта кайма

куда к шуту? На кой ляд? Хыпар № 3, 1906. Аçта кайма, çăкăр пĕтерме-и! пиртен пуçне кӳртме урăх çын çук-и-мĕн!

ăçта кирлĕ

ăçта кирлĕ унта, где ни попало; всюду. N. Ача-пăча ăçта кирлĕ унта хурт-кăткă пек явăçать. Ребята толкутся всюду, как муравьи. N. Ку çын хăва (сам) ăçта кирлĕ хырăмне тăрантарса пурăннă, тет. Этот человек кормился где попало.

ăçтаччĕ

было бы ладно, хорошо (если бы...). Чет. пути. Пур çын та çырăва вĕренсен, турă кĕнекисене вуласан, эрехе ĕçме пăрахсан, аçтаччĕ. Земледелец. Эсĕ шухăшланă пек пулсан, ăçтаччĕ те, аплах мар çав пирĕн. || Н. Седяк. Тĕнче туман пулсан, ăçтаччĕ пире ку çут тĕнче? (т. е. мы не могли бы наслаждаться жизнью на белом свете).

ăçти

(ы̆сиы), откуда, из какой местности происходящий. Чăв. й. пур. 14. Эсĕ ăçти çын? Ты откуда?

ăçтисем

(-зэм), откуда происходящий. См. «Оп. иссл. чув. синт.», I, 73. В др. гов. çтисем, стисем, штисам, стисам, каçтисем. N. Эсир ăçтисем пулатăр? (или: эсир ăçтисем?). Вы откуда будете? Альш. Ăçтисем пулатăр эсир? Откуда вы? К.-Кушки. Эсĕ ăçтисем? (или: эсĕ ăçтисем пулатăн? или: ăçти çын эсĕ?). Откуда ты?

ăш

(ŏш, ы̆ш), нутро, желудок. Якейк. Эп паян ăша яман, эсĕр ик хут çирăр. Я сегодня ничего не ел, а вы уже два раза поели. N. Ăш ыратакан. Побаливает живот. Скотолеч. 26. Ăшран ыратнă чухне епле имлесси çинчен. О том, как лечить во время боли внутри. N. Ăш ыратсан ĕçмеллĕх юлтăр. Пусть останется для приема во время боли живота. Цив. Ăш ыратать = хырăм ыратать. Живот болит. Календ. 1907. Ăш çине вĕри шыв çинче йĕпетнĕ тутăр хурса тăмалла. На живот нужно положить намоченный в горячей воде платок (при поносе). Пазух. Çӳл ту çинчи шур мулкачă курăк çисе вылать-çке; пирĕн пек çамрăк ачасем те ăшне тытса йĕрет-çке. Находящийся на высокой горе белый заяц ест траву и играет; такая, как мы, молодежь плачет, схватившись рукой за живот. Шорк. Ĕнер ĕççе ăш ыратаканах полнă (до того, что даже заболела грудь). || Внутренности (человека, животного). Сред. Юм. Пит шăнсан, ăша сиввĕ витрĕ, теççĕ. Сильно замерзнув, говорят: холод заморозил внутренности. Собр. 335°. Çын ăшне тавăрса пăхма кĕрĕк çанни мар, теççĕ. Внутренность человека нельзя вывернуть, она не рукав шубы. (Послов.) Шурăм-п. № 26. Питĕ сивĕ çил вĕрет, пĕтĕм ăша шăнтать. Дует очень сильный ветер, студит всю внутренность. Ст. Шаймурз. Иван арăмĕ пĕр пичĕ хĕвел, тепĕр пичĕ уйăх икĕ ача çуратат, пĕрне ăшне тытса юлат. Жена Ивана родит двух детей, у которых одна щека ― солнце, другая — месяц; одного оставляет (задерживает) в животе. Чăв. й. пур. 32. Çын ăшне кĕрсе витĕр тухас пек калаçнă. Своей речью он как бы проникал в самое сердце. Хыпар № 1, 1906. Мĕншĕн тесен ĕлĕкхи манахсем ăш хăпарса тухиччен ĕçлесе пурăнакансем... Так как прежние монахи, работавшие до упаду... || Экскременты. Хурамал. Чирлĕ лашанăн ăшĕ тухмасть. У больной лошади не выходит кал. || Начинка. Изамб. Т. Пелĕш ăшĕ, начинка пирожка. || Мякоть (арбуза, дыни, тыквы). Хыпар № 3. 1906. Ман умра, сĕтел çинче, пĕр арпус выртать, пысăк, илемлĕ: ăшĕ те хăйĕн хĕп-хĕрлĕ пулĕ. Передо мной, на столе, лежит арбуз, большой и красивый; вероятно, и мякоть у него красная-раскрасная. || Внутренность. Изамб. Т. Пăртак тăрсан, сасартăк чиркӳ ăшĕ тата ытларах çуталса кайрĕ. Немного погодя, вдруг внутренность церкви осветилась еще ярче. N. Ăш (шал енĕ), внутренность. || Подкладка. Ч.П. Канихвер камсулăн ăшĕ хура. У камзола из «канихвер'а» подкладка черная. Альш. Çĕлĕк ăшĕ; ăшă ăшлă çĕлĕк; карттус ăшĕ. Подкладка шапки; шапка с теплой подкладкой; подкладка фуражки. Ядр. Вăрман ăшпе(=ăшĕпе) вăтăр çухрăм каймалла. Нужно идти (ехать) тридцать верст лесом (внутренностью леса). Пизип. Вот вăлсем вăрман ăшĕпе пыраççĕ. Вот они идут (едут) лесом. || Употребляется в значении послелога. Регули 1109. Сăнăх-шне ӳкерчĕ. Уронил в муку. Торп-к. Çак мăкăра ăста ярас? тесе, итет, тет. Çын калать, тет: лашасам ăшне яр, тесе каларĕ, тет. Куда пустить этого быка? Человек отвечает: «Пусти в табун лошадей (к лошадям)». Ст. Шаймурз. Карап ăшĕнчен тухса, выйдя из корабля. Ал. цв. 2. Вăл чул кĕлет чул ту ăшĕнче. Этот каменный амбар — в каменной скале. В Якейк. гов.: катка-шне шу толтарнă, сĕт ĕшне тăвар янă (а не çине). Там же: корка-шне, чĕрес-ĕшне, хот-ăшне. Регули 1110. Вутă-шне хор. Çав вута хор. Клади в сено. Клади то сено. . 1112. Утсам вите шăнче (витере тăраççĕ). Лошади в конюшне (стоят в конюшне). . 1113. Хоран-шăнче (хоранра) вĕрет. В котле кипит. . 1114. Çак тоттăр-шне чăрка. Заверни в этот платок. . 1028. Виç контан вăрмана кайса. Виç кон иртсен, тăват кон-шăнче вăрмана кайса. Через три дня в лес отправился. По прошествии трех дней, на четвертый, отправился в лес. Ау. 219. † Пур, пур тăван ăшăнче, савнă тăван çавăччĕ. Среди всех родных он был самым милым моему сердцу. Богдашк. † Пурçăн чаршав ăшĕнче, мамăк минтер пулинччĕ. За шелковым занавесом была бы пуховая подушка. Альш. Çăв уйăхĕ çич уйăх, çичĕ уйăхăн ăшĕнче çитмĕл тĕслĕ кун килĕ. Летних месяцев семь; в течение семи месяцев будет семьдесят разных дней. || Ум, мысль, память; сердце. О заступл. Вăл сăмаха санăн виличченех хăвăн ăшăнта тытса çӳрес пулать, пĕр çынна та калас пулмасть. Это слово тебе нужно всю жизнь хранить в сердце (втайне), никому не надо говорить. Шурăм-п. № 3. Ятласа пăрахмасан, юрĕ те-ха, тесе, шухăшлать хăй ăшĕнче. Хорошо, если не обругает, думает (он) про себя. Ч.С. Эпĕ вăл каланă сăмахсене ăшра тытса çӳре пуçларăм. Все, что он говорил, я стал держать в уме. Ягудары. Вăл ман ăшăмра та çок. У меня и на уме-то этого не было. Панклеи. Йăвана кӳме ăша кĕре пуçларĕ. Иван стал вспоминать о повозке. Кĕвĕсем 81. Кĕмĕл çĕрĕ, ылттăн куç, пур-и ара аллăнта? Иксĕмĕр калаçнă сăмахсем пур-и ара ăшăнта? Есть ли у тебя на руке серебряный перстень с золотым щитком? Сохранилось ли у тебя на сердце все, что мы говорили с тобой? Арман-к. Чеб. у. Эп сана окçа памаллаччĕ. — Манса кайнă, вăл ман ăшăмра та çок. Я должен был тебе деньги. — Я совсем забыл об этом, и в памяти у меня нет (совсем запамятовал). || Придача. Абаш. Кона ăшне яр. Это дай на придачу. Йӳç. такăнт. 70. Ĕçкине ăшнех калаçнă ăна! Выпивка была сговорена сверх всего. Орау. Сана аллă хăяр анчах памалла та, аллă пĕр пулч; юрĕ, пĕри ăшне кайтăр (пусть пойдет не в счет). || Цив. Кукша ăшăнчен вилес пек кулса тăрат, тет, у. Плешивый едва удерживается, чтобы не расхохотаться во все горло. || Орау. Ăшне каяш сасси! Кунĕпе улать! Чтобы ему лишиться голоса!― целый день воет.

ăш-пил

(пил'), доброе расположение, благожелание. Сред. Юм. Çын çине пĕр те ăш-пилпе пăхмас.

ăш-чикке кӳлетни

быть злопамятным. СПВВ. ИФ. Ăш-чикке кӳлетес — вăрççан-тусан, шав килĕшмесĕр çиленсе çӳрес. Ĕнтĕ ытла ăшне-чиккине кӳлетекен çын та пулат кам! теççĕ.

ăшшăр

больной внутренн. болезнью. Могонин. Пĕр çын ăшшăр пулнă; çиясси килмен, ĕçесси килмен, так тасамар пурăннă. Один человек заболел животом. Ему не хотелось есть, не хотелось пить, он был болен. N. Ăшшăр пол, стать одышливым. || Нахально, бесцеремонно жадный. Пимурз. Ну, ăшшăр та!

ăшалан

поджариваться (в перен. см.), КС. Апат пĕçернĕ чухне хĕрарăм кăмака умăнче ăшаланать. Женщина во время приготовления пищи жарится у печки (ее бросает в жар). Истор. 47. Турккăсем вутри пек ăшаланнă: хăпаракан вырăссене штыкпа та тĕртсе янă, пăшалпа та персе ӳкернĕ. Турки поджаривались как в огне: наступающих русских они и штыками толкали, и из ружей в них стреляли. || Быть в жару. О сохр. здор. Çав вĕрине вăл хăш чухне виç эрнене яхăн асапланса, ăшаланса, выртать. Этот жар иногда держится у него около трех недель. Ib. 19. Вăл çын çапла ăшаланса пит час начарланса каять (при холере). Этот человек скоро от жара худеет. КС. Ун ачи пит йывăр выртать ăшаланса (в жару). || Беспокоиться, заботиться, гореть нетерпением; мучиться. Шел. 36. Вут çийĕнчи çĕлен пек ăшаланать вăл саншăн. Он беспокоится о тебе так, как мучится поджаривающаяся на огне змея. Чăв. й. пур. 18. Епле каям-ши? епле каям-ши? тесе, пит ăшалана пуçланă. Начал беспокоиться о том, как ему идти (ехать). Букв. 1904. Пĕрре çапла хĕн курса выртнă вăхăтра, эпĕ анне пит ăшаланнине сисрĕм. Однажды, когда (мать) лежала в таком мучительном состоянии, я заметил, как она страдала. Хыпар № 30, 1906. Ку архиерей чăвашсемшĕн тăрăшнине пĕлсе, пурте: курас-чĕ, тесе, ăшаланаççĕ. Узнавши, что этот архиерей много заботится о чувашах, все горят нетерпением увидеть его. Юрк. Ăшаланса кĕтсе тăраççĕ. С беспокойством ожидают его. || Торопиться, делать что-либо быстро. КС. Ыраша ăшаланса выратпăр. Жнем рожь быстро, торопливо. Альш. Вара хам тухам-ха, тесе, ăшаланса тухат, тет (торопливо выходит). Ib. Патша пӳртне кĕрет те, хай вăрă вăрланă-кайнă, тет. Патша часрах вăрă патне ăшаланса(= васкаса) каят, тет. Царь входит в дом, а тот вор уже успел украсть и уйти. Царь торопливо идет к вору.

ăшалантар

жарить, поджаривать. СЧУШ. Эпĕ хăйă тивертсе илтĕм те, тытăнтам хам тăшмансене ăшалантарма. Я зажег лучину и начал поджаривать своих врагов (тараканов). || Бить, лупцовать. Ч. С. Хайхи касак пĕр çын патне пычĕ те, эй, саламачĕпе ăшалантарать те çав, тепле çынни тӳссе тăрать! Пришел этот казак (стражник) к одному человеку, и давай его жарить нагайкой! Как только он терпел! Юрк. Хуçи те, лаши çапла час-час чарăннине кура-тăра, тытăнать аллинчи чĕн чăпăрккипе ăшалантарма. И хозяин, увидев, что лошадь постоянно останавливается, начинает ее жарить (бить) ременным кнутом, бывшим в его руках. || Торопить. См. хыпалантар. К.-Кушки. Ута каяс кун пычĕ, тет, ку çур-çĕртех Сатай Тиххăнĕ патне. Ак ăшалантарат: часрах каяр, тесе!

ăшă

тепло. Т. VI. 7. Ăшă ăмăшĕ, ăшă хаярĕ... Мать тепла, зло тепла (божества). N. Ăшă тăрать, стоит теплая погода. Н. Седяк. † Ял вĕçĕнчен шыв юхать — сивĕ те пулсан, ĕçмеççĕ; ял варринчен шыв юхать — ăшă та пулсан, ĕçеççĕ. У конца деревни течет вода но, хотя, она студеная, ее не пьют; по середине деревни течет вода но, хотя, она теплая, ее пьют. Бгтр. Ăшăпа сивĕ тавлашнă кун (Христоса хирĕç тухса илнĕ кун) ăшă пулсан, малалла ăшă пулать, теççĕ. Если в день, когда борются холод с теплом (в сретенье), будет тепло, то и потом будет тепло. N. Тата хăш вăхăтра, çав хĕвел ăшшинче çывăрнă чух, ăна кашкăр та тытат, тет. Иногда, когда он лежит на солнцепеке его и волк ловит. Шурăм-п. Вăл та ăшăпа аптранă. И он замучился от жары. КС. Ăша ăшă çаппĕр (согрелся). Нюш-к. Ăшша курса, юпăнч ил (тумтир тавраш, пӳркенмелли илме хушать). Глядя на тепло, бери покрывало. (Послов.). N. Нурăс уйăхĕ теççĕ, кун ăшă енне кайса, кун йĕпенсе тăнăран. Месяц нурăс называют так потому, что в этом м-це время идет к теплу, и становится сыро. Альших. † Кайрăм Пăла тăршшине, кĕтĕм вăрман ăшшине. Пошел на Булу (речка), зашел в тепло леса. Янбулат. † Порçăн тотăр поç ăшши, çак ен хĕрсем чон ăшши. Шелковый платок согревает голову, девушки этого края ласкают (согревают) душу. Сред. Юм. Ăшша хĕрĕнсе тохнă. Вышел, рассчитывая на тепло. Ib. Ăшша тохрăмăр. Мы вышли на тепло. т. е. дожили до тепла. Т. М. Матв. Ăшша çĕлен иленнĕ, теççĕ. К теплу привадилась змея. (Послов.). N. Спаççипă турра, ăшша тухрăмăр (дожили до тепла). || Жара. N. Чĕкĕнтĕре самай чечеке ларнă вăхăтра ăшă тиврĕ. Свеклу взяло жаром как раз в то время, когда она расцветала (так говорит хозяин). N. Эпĕ мĕнле ăшша та сивĕтетĕп, пĕр çухрăмран пĕçерекен ăшша та сивĕтетĕп. Я могу какое угодно тепло остудить; за целую версту я могу остудить самую горячую жару. Макка 202. Вĕсене сӳнтермесен, тыррапулла ăшă тивет, теççĕ. Если не потушить (огонь), то, говорят, хлеба возьмет жаром. Сала 305. Çинçере хуралт тăррине хăпарсан, тырра ăшă тивет, теççĕ. Если во время праздника «çинçе» влезешь на постройку, то, говорят, хлеба возьмет жаром. В. Олг. Ăшă (ŏжŏ) тисерчĕ(=тиврĕ). Жаром хватило (о хлебе). Регули 1059. Выльăх ăшăран ништа кайса кĕме пĕлмест. Скотина не знает, куда деться от жары. || Сила, внутренний жар. N. Пĕтнĕ ĕнтĕ (одряхлел), ăшши çук. Нет силы (у старика). || Лупцовка, verberatio. Завражн. Пĕрре, тытса, ăшă пачĕç. Пĕрре ăшă парам-ха! Раз поймали и задали лупцовку. Задам-ка раз лупцовку. || Теплый. Якейк. † Çак коккăрта çил ăшă; çил ăшă мар, хĕр ăшă: чон йоратнă хĕр ăшă. В этом углу теплый ветер; ветер не теплый, а девица теплая: сердечно любимая девица теплая. К.-Кушки. Турăран савăнăç ыйтатпăр, ăшă çумăрне пар, тесе. Просим у бога радости, чтобы он дал (нам) теплого дождя. N. Çуркунне хĕвел çӳлелле хăпарать те, кунсем кунсайранах ăшă та ăшă пулса пыраççĕ. Весной солнце поднимается высоко, и с каждым днем становится все теплее и теплее. О сохр. здор. Ăшă тумтир. Теплая одежда. N. Ăшăрах, тепловатый. Н. Карм. † Çак тăванусем патне салам ярсан, кăнтăрлахи ăшă çилпе яр. Если будешь посылать привет этим родным, то посылай его с теплым полуденным ветром. Орау. Ăшă çăккăра ватă çынăн та шăлĕ витет. Теплый хлеб и у старого человека зуб берет = теплый (свежеиспеченный) хлеб и старику по зубам. Ib. Паян ăшă тăман лаплаттарать анчах. Сегодня идет хлопьями сильный снег. Юрк. Эпĕ унта ăшă çĕрте-кăна çĕлесе ларăтăм; хуралла-мĕне шăнса çӳремĕтĕм. Я бы там сидел в теплом месте и не ходил бы в холод сторожить. || Шибач. Ăшă апат. Горячая пища. || Приветливый, сердечный, теплый, ласковый. Хурамал. † Чĕлхĕрсемех çемçе, питĕр ăшă, калаçассăм кисе(= килсе) тăрать-çке. Беседа ваша мягкая, лицо приветливое, так и хочется говорить (с вами). N. Аллăран курка памасан, ăшă (scr. ăшĕ) сăмахĕ пулинччĕ. Если и не даст из рук чашку, то пусть (у нее) было бы приветливое слово. Такмак. Авалхи йăлапа тухрăм туя. Ăшă питпе (ласково), тутлă чĕлхепе пире хапăл тăватра? По старинному обычаю вышел я на свадьбу. Примите ли вы нас с приветливостью на лице, с сладким словом? Якейк. Ăшă çын нумай та, но Якку амăш пек ăшă çын орăх топас çок (противоположное — сивĕ çын). Ласковых людей много, но ласковее матери Якова не найти. Янш.-Норв. Унпала нихăçан та ятлаçмаççĕ, ялан унпала ăшă сăмахне анчах калаçаççĕ. С ним никогда не ссорятся, всегда говорят с ним ласково. Юрк. Виç хутчен пит ăшă-кăна чуп туса илчĕ. Три раза поцеловала меня так мило. Альш. Ăшă сăмах, приветливое слово. N. Ăшă сăмахсем те кăлаççа илеççĕ. И поговорят приветливо. Якейк. Ырă кăмăллă, ăшă çын, добрый, ласковый человек. || Приятный. Бюрг. Ăшă ыйхăран çынсем вăранччăр. Пусть люди проснутся от сладкого сна. Юрк. Сыв пулса тăр халĕ. Ăшă хыпар кĕтсе юлакан тусă Ив. Юркин. Пока будь здоров. В ожидании доброй вести твой друг Ив. Юркин. Собр. 210. † Иртет ĕмĕр, иртетех ăшă ăйхăра курнă тĕлĕк пек. Проходит век, как приятный сон. N. † Пиртен ăшă хыпар çитсессĕн, çумăнти мăшăрна илех пыр. Получив от нас приятную весть, возьми свою жену и приезжай. || N. Ăшă пăрçа çитер. Угощать свинцовым горохом (ружейным огнем).

ăшă кăмăллă

ласковый, душевный, доброй души, искренний. Канон. 92. Эй туррăн пире тытса тăракан амăшĕ, эсĕ пирĕншĕн ăшă кăмăлăнтан кĕл-тăвакан. Юрк. Хăй те пит ăшă кăмăллă çын пулнă. Он и сам был очень душевный человек.

ăшă пиллĕ

с доброй душой (прилаг.). Альш. Тепле ăшă пиллĕ çын вăл, ăна курсан, чун савăнат (с добрыми внутренними качествами; не желающий другому зла).

ăшăт

(ŏжŏт, ы̆жы̆т), согреть, согревать, нагревать, топить. Пшкрт. Ăшăт, нагревать. К.-Кушки. Кил кунта, эп сана ăшăтăп. Ib. Эпир ăна аран ăшăтса çитертĕмĕр (едва согрели, напр., замерзшего). Ib. Эпир ăна аран ăшăтрăмăр (то же, но об озябшем). Юрк. Ăшăтакан япала. Согревающая вещь. Ib. Пирĕн кăласри кăмакасем çумăнче ăшăнаймастăн пулсан, сана киле хăваласа ярас. Унта сана аçу, ĕçлеме ӳркенсен, сив çĕрте чĕн чăпăрккăпа часах ăшăтса илĕ. Если ты не можешь согреться около печек в нашем классе, то тебя надо прогнать домой. А там тебя отец, если ты будешь лениться работать, живо согреет в холодном месте ременным кнутом. || О погоде. N. Тулта кунран кунах ăшăтса пырать. На дворе с каждым днем становится все теплее и теплее. Якейк. Каллях ăшăтса пăрахрĕ. Опять наступила оттепель. || Бить, лупцовать. N. Хайхисем (т. е. свадебный поезд): хăнкăр-ханкăр анса кайтăр, тенине илтрĕç, тет те, çынна ăшăта пуçларĕç, тет. (Сказка). См. хăнкăр-ханкăр. Букв. I, 1904. Çын пахчине ан кĕр, ан кĕр ӳлĕмрен! тесе, ăшăтма пуçларĕ. Начала бить, приговаривая: «не ходи в чужой огород!» Тораево. Çавăнтах утмăл-ултă саламат такмакран тухнă та, хĕрсене ăшăтма тапратнă. Тогда же вышли из «такмака» (сумки) шестьдесят шесть нагаек, и давай лупцовать девиц. || Топить (печь). N. Мĕнле, пӳрте ăшăтатăр-и? 1) Топите ли избу. 2) Будете ли топить избу? || Жарить (так у И. Н. Юркина). Юрк. Пысăк кăмакарах ăшăтаççĕ, шарит тăваççĕ: шăрттансене, типĕ ашсене, кăмăрчаксене, хур-кăвакал ашĕсене, çулă чăкăтсене. || М. П. Петр. Ăшăтакан сăмах, приворотный заговор.

ăшыклă

имеющий внутренность. Встреч. в выраж.: см. хора ăшчыклă çын.

хора ăшчыклă çын

нехороший, недобрый человек. (Шор ăшчыклă çын, добрый, хороший человек). Курм.

ăшши

(ăшă + афф. 3 л.), пар (в бане). Такмак. Мунча лапки кĕленче, чулĕ мерчен, ăшши шерпет. Полок в бане стеклянный, каменка коралловая, пар — из сыты. Альш. † Мунча чулĕ тикĕссĕр: ăшши яма кăмăлсăр. Банная каменка неровная, поддавать пару не по сердцу. || В перен. знач. Сред. Юм. Ăшши = хуру. Õн та ăшши пĕтнĕ полас, çын çине тохаймас (обеднел или постарел).

ĕлĕк

(э̆л’э̆к, э̆л’э̆к’), раньше, прежде, в предыдущий раз. Толст. I―II, 29. Ĕлĕк эпир Хусан кĕпĕрнинче пĕр ялта пурăнаттăмăр. Ib. 82. Ĕлĕк пĕр кĕтӳçĕ пурăннă. Пазух. Ĕлĕк чух, сарă чух, ют кирлĕ мар, тăван, эс пур чух. N. Вăсем вăл вăрттăн тырă сутнине ашшĕнчен ĕлĕкех сиснĕ иккен. О том, что он тайно продает хлеб, они заметили еще раньше отца. Хыпар № 7, 1906. Хай манăн хаçетĕм эпĕ Мускава пыраччен пилĕк-ултă çул ĕлĕк тухнă. Оказывается та моя газета вышла лет на пять или на шесть раньше, чем я приехал в Москву. N. Ĕçлесе тавăрăнсан, ĕлĕк сапнă кăмрăкне тасатса, унăн вырăнне татах сапас пулать. По возвращении с работы надо очистить от прежнего угля и посыпать новым. Ала 29°. Çакăнта тоя килес тесе, виç кун ĕлĕк тапранса, аран килсе çитрĕмĕр. Чтобы приехать сюда на свадьбу, мы три дня тому назад тронулись и едва добрались. Ib. † Ах, кинçĕм, Анна пур, сана илес тиесе, виç çул ĕлĕк (?) кĕтетпĕр, N. Пумилкке тăваччен малтан, ик-виç кун ĕлĕк, сăра тăваççĕ. Дня за два или за три до поминок варят пиво. Чăв. й. пур. 19. Пĕр çйрĕм çул ĕлĕк Кушкăра пĕр питĕ паттăр, чăрсăр çын пулнă. Лет двадцать тому назад, в Кошках был очень сильный человек.

ĕлĕкши

(-ши), прежний. Изамб. Т. Юрлă çын ик хак тӳлесе тата ĕлĕкшинчен те юрлăланать. || Ĕлĕкши пасарта на прошлом базаре. Изамб. Т.

ĕлĕшлĕ

(э̆л’э̆шл’э̆), близкий к богу, имеющий божественный дар («турра çывăх çын») (Сообщ. Хузангай; с тат.).

ĕмĕлке

(ӧ̌мӧ̌л'г'э, Пшкрт. э̆мэ̆лђӓ), тень. См. ĕмĕл. СПВВ. Ĕмĕлке = мĕлке. ЖМЕ. Кĕл-туса чарăнсассăн, Зосима çын ĕмĕлки çине тинкерсе пăхнă та, чăнах та вăл çын иккенне тин палланă. Помолившись, Зосима присмотрелся к человеческой тени, и понял, что это был человек. Собр. Сиввĕ пӳртĕн ĕмĕлки çук. (Нӳхреп). Абыз. Ĕмĕлкинчен хăранă, тит (= мĕлкинчен хăранă). Испугался своей тени. || Отражение. Орбаш. Ĕмĕлке, отражение. . Унта (в колодце) вĕсем тупăк пак ĕмĕлке курнă. Они увидали в колодце отражение гроба. || Неясный образ. Чаду-к. Хĕвел тухнă чух, вăл таçта пĕр ĕмĕлке курнă. Иван йывăç çинчен аннă та, çав ĕмĕлке патне кая пуçланă. Вăл ун патне çитсен, пĕр пăхăр пӳрт ларнă. При восходе солнца он увидал где-то тень. Иван слез с дерева и направился к тени. Когда он добрался до нее, то оказалось, что это был медный дом. Чăв. юм. 1924 (Пред.). Уйăх çинчи ĕмĕлке хĕр ĕмĕлки мар, тусенĕн ĕмĕлки.

ĕмĕр

(ӧ̌мӧ̌р, э̆мэ̆р), век. М. П. Петр. Этеме пурăннă-çемĕн ăс кĕрет те, анчах ĕмĕрĕ кĕскелет. Чем больше человек живет, тем больше набирается ума, только жизнь его сокращается. N. Ӳпренĕн ĕмĕрĕ ик эрне. Век мошки — две недели. Сред. Юм. Ĕмĕр сакки сарлака, ȏнăн вĕççи кȏрăнмас (тесе), ĕмĕр вăрăм, малла (= малалла) мĕн пôлассине пĕлместĕн, тессине калаççĕ. N. † Епир вылянă-кулнисем каят ĕмĕр тăршшăне. К.-Кушки. † Эпир вылянни-кулнисем пырĕç ĕмĕр тăршшине. Память о наших играх и весельи сохранится на всю жизнь. Хыпар № 19, 1906. Халĕ сасартăках ĕмĕрти чи пысăк ĕçсене тума тытăнмалла пулчĕ. Теперь неожиданно пришлось взяться за самые важные в жизни дела. Пшкрт. Эп хам порăннă ĕмĕрте шатак (шадак) корсатăп (корзады̆п). Я на своем веку всего навидался. N. Ĕмĕрне чăваш чĕлхипех асапланса ирттерчĕ. Весь свой век провел над чувашским языком. Якейк. Ĕмĕрне контах иртерч. Весь свой век прожил здесь. . Ĕмĕрех асапланатпăр. Всю жизнь мучаемся. . Ĕмĕрех конта порнать. Весь свой век проживает здесь. N. † Ĕмĕр иртсе каятĕ, тĕкĕ персе те чарас çук, тăм сĕрсе те чарас çук. Юрк. Калăн, хăйсем темиçе ĕмĕр пурăнмалла, тесе. Скажешь (подумаешь), что они проживут несколько веков. N. † Йăш-шыв çинче тĕтре чох, кайăк вĕçни палăрмаç; яш ĕмринче порннă чох, вĕрем иртни сисĕнмест. Когда на речке... туман, то не видишь, как летит птица; когда проводишь молодость, то не замечаешь, как летит время. Пазух. Çăварни çуни хура çуна, тытрăм-кӳлтĕм хура лаша; сикрĕç-ларчĕç хура хĕрсем, ĕмĕр иртнĕн туйăнчĕ. Букв. Ĕмĕр сакки сарлака теççĕ. Лавка жизни широка. (Послов.). Сир. 40. Ăссăрпа йĕркесĕршĕн пурнан ĕмĕрех йĕр. Ходар. Вăл çын патне пур усал юлать те, вăл вара ĕмĕре те ыр курса пурăнаймаçть. (Вирĕм). К этому человеку собирается («остается») всякое зло, и он поэтому во всю свою жизнь не видит добра (благополучия). Ч.П. Ĕмĕр иртни, течение (прохождение) жизни. Ст. Чек. Ĕмĕре ирттерни — тикĕс ирттерни пулат. Сред. Юм. Ĕмĕр иккĕ килес çок. Жизнь не повторится («почему же не удовольствоваться?»). Рак. † Пирĕн тăвансем: ах! тиеççĕ, епле ĕмĕр ĕмĕрлес! тиеççĕ. Изамб. Т. Шел çамрăк çынна; ĕмĕрĕ пĕтнĕ пулĕ çав. Жаль молодого человека; должно быть, жизни его пришел конец. Менча Ч. (и в др. гов.). Ĕмри — его жизнь. Орау. Ĕмĕрне çавна шыраса ирттерчĕ Шăршĕвӳ те. Шыржи («твой Шыржи», n. viri) такой смерти и искал всю жизнь (собаке собачья смерть). Ч.П. Ĕмĕрĕм вĕçне çитетĕп. Доживаю век. Кратк. расск. 26. Ăна ĕмĕрĕнче пĕр çын та: Иов капла усал, Иов çапла усал, тесе, çăвар уççа, калакан пулман. Орау. Мĕн пур ĕмерне Хусанта ирттерчĕ. Весь свой век прожил в Казани. . Мĕн пур ĕмĕрне кĕнеке çинче ирттерчĕ. Весь свой век провел над книгами. . Ху ĕмĕрĕнте эсĕ ăна кураяс çук. На своем веку ты не увидишь его. Регули 711. Ман ĕмĕрех (ĕмĕре) çитĕ ку япала. На мой век хватит этой вещи. Изамб. Т. Пĕрре тытсан, ул ĕмĕре пырат. Раз загородить, и на век хватит. Якейк. † Ах, кортăм, хĕр кортăм, сĕт каткинчен тохнăскер, катан-пирпе тытнăскер, ĕмĕр çитнĕн туйăнчĕ (жизнь показалась радостной). Альш. Вĕсем вара ĕмĕрнех суккăр пулса ирттернĕ. Они всю свою жизнь были слепыми. Ядр. † Шăпăр, шăпăр çӳмăр çăвать; хĕвел пăхать, типĕтет, пирĕн ĕмĕр çанашкал. Шумит дождик и намачивает; взглянет солнышко и высушит; такова жизнь наша. Посл. 191,17. Ку ĕмĕрĕн пуянĕсене ӳкĕтле. О сохр. здор. Ватăлса виличченех ĕмĕрĕнче те пĕр чир-чĕр те курмаççĕ. До самой смерти в преклонных летах не знают никаких болезней. Ау. 102. Ватăлас ĕмĕрте вĕсем пĕр ывăл ача тупнă. На старости лет у них родился («нашли») мальчик. Альш. † Пĕр ĕмĕр те кунта, пĕр ĕмĕр лере: саклата та хунă мул пекех. (Застольн. песня). Псалт. 16,14. Вĕсене çак ĕмĕрĕсенчех çĕр çинчи суйласа илнĕ сахаллисенчен уйăр. . Санăн патшалăху пур ĕмĕрсенче те тăракан патшалăх. К.-Кушки. Ĕмĕрте катăк пуртă та кирлĕ пулнă, тет. В жизни, говорят, может пригодиться и обломанный топор. (Послов.). || Век, saeculum. Канон. Эсĕ этеме калама çук савнă тăрăх юлашки ĕмĕрсенче ĕмĕр хĕр Маріяран ӳтленнĕ. || Вечно. Ягутли. Кирек камăн та пурнан кунсенче ĕмĕр асăнмалла вăхăтсем пулаççĕ. У каждого бывают в жизни незабываемые минуты. М. Васильев. Ай-ай, аван! Ĕмĕрех ко тапакка шăршлăттăм. Ах, как хорошо! Весь свой век нюхал бы этот табак. Сборн. по мед. Юмăç тени ĕмĕр çук пулать. Знахари вечно бывают бедны. Орау. Ĕмĕр каймастăп. Во веки не поеду. Чăв. й. пур. Кайран акнă тырă ĕмĕрех начар пулат. Поздний посев всегда бывает плох. Ст. Чек. Атсем (= ачасем), хăнана кайсан, ĕмĕр çапла пулат вăл! Ребята, когда пойдешь в гости, всегда так бывает! || Долгое время. СТИК. Мĕн ĕмĕр хытланса тăратăн эсĕ унта! Сколько времени ты там возишься! Коракыш. Ку кайăка чĕрĕллех тытас тесе, Иван тем ĕмĕр çӳренĕ. Желая поймать эту птицу живьем, Иван проходил очень долго.

ĕмĕр-ĕмĕрне

во веки вечные. Ист. церк. Пĕрне-пĕри çав тĕрлĕ хĕрхенсе пурăнасси суя тĕнлĕ çынсем хушшинче ĕмĕр-ĕмĕрне те пулман. СТИК. Леш тĕнчери пурăнăç вара ĕмĕр-ĕмĕрнех çапла пулĕ. Кратк. расск. 5. Ĕмĕр-ĕмĕрне çын куçĕнчен пăхса, тарçăра тăмалла пулĕç. Во веки вечные придется им смотреть другим в глаза, быть батраками. Хыпар № 15, 1906. Пурте çав хăй вырăнĕнче хăй çулĕпе ĕмĕр-ĕмĕрне пĕр чарăнмасăр çӳрет пулĕ, тенĕ.

ĕмĕрле

вековать. N. † Çичĕ те ютсем калаçма, хамăр тăвансем ĕмĕр ĕмĕрлеме. Чужие — побеседовать, а свои родные — век вековать. Хурамал. Çын каланă: манăн кун чухлĕ ĕмĕрлесе пĕр ывăл та çуралман, эпĕ хуйхăрманне кам хуйхăртăр? Человек сказал: «В течение всей моей жизни у меня не родилось ни одного сына; кому же печалиться, как не мне?» Хыпар № 15, 1906. Кашнийĕ вĕсем хăй вăхăтĕнче пĕрре çавăрăнса ĕмĕрлемелле; пĕр сехете те, пĕр минута та ни кая пулмаççĕ, ни маларах çавăрăнмаççĕ.

ĕмĕрлĕх

(ӧ̌мӧ̌рл'ӧ̌х, э̆мэ̆рл'э̆х), достаточный на веки вечные, до конца жизни, до гроба. Сред. Юм. Олмăççи пахчи ĕмĕрлĕх япала (на веки хватает). Н. Карм. † Улт уралă капан айĕнчен ĕмĕрлĕх пĕр çĕрĕ эп тупрăм. Ĕмĕрлĕх çĕрĕ, пĕр ĕнчĕ куç, пур пӳрнесене те юрин-ччĕ! Под копной, стоящей на шести подставках, нашел я одно вечное колечко. Вечное колечко с жемчужным глазком, — ах, если бы оно хорошо приходилось на все пальцы! Икково. Пиçмен çăккăр виç конлăх, осал арăм ĕмĕрлĕх. (Послов.) Е. Турă тĕнчене çав тĕрлĕ юратрĕ, вăл хăйĕн пĕртен-пĕр ывăлне ĕненекенсем пĕри те ан пĕччĕр, ĕмĕрлĕх пурăнăçа курмалла пулччăр, тесе, ăна вилĕме пачĕ. Чăв. й. пур. Унта çур витре эрехлĕх мар, теминçе çын ĕмĕрĕлĕх мул пур, тенĕ. Там хватит богатства не только на полведра водки, но и на несколько веков. || Вечность. Сунч. † Уйăрăлмăпăр, тăван, сивĕнмĕпĕр, ĕмĕрлĕхе пĕрле пурнăпăр. Сборн. мол. Ĕнтĕ ĕмĕрлĕхе вĕлерсе ан пăрах пире. Ст. Айб. Эсĕ ĕмĕрлĕхе çывăрнă-ччĕ те, эпир сана чĕртсе тăратрăмăр. Ты заснул было на веки (умер), но мы решили тебя воскресить. Ч.П. Ĕмĕрлĕхе пĕрле пурăнашшăн. Чтобы век прожить вместе. Псалт. 148,6. Вĕсене вăл ĕмĕрлĕхе, ĕмĕртен ĕмĕрлĕхе туса хунă. IЬ. 118,142. Санăн тĕрĕслĕхӳ ĕмĕрлĕхшĕн тĕрĕслĕх. Сир. 33. Этем ĕмĕрне ĕмĕрлĕхпе танлаштарсассăн, тинĕсре пĕр тумлам шыв пек.

ĕмĕртен

от века, искони веков. Т. Григорьева. Туман çын ĕмĕртен мухтанать, теççĕ. Кто ничего не делает, тот вечно хвалится (Послов.).

ĕмĕт

(ӧ̌мӧ̌т', э̆мэ̆т), надежда. Макка 133. Мĕскенсем, ĕмĕтленнĕ ĕмĕтне çитсе кураймасăрах вилчĕçĕ. Бедные, умерли, не дождавшись исполнения заветных надежд. Сёт-к. Ĕмĕтленнĕ ĕмĕт çитрĕ, эп каллях сирпа (= сирĕнпе) пĕрле. Надежда исполнилась, я опять с вами. N. Мала ĕмĕт пултăр, ырлăх-пурăнăç ытла-çемĕн ытла пултăр. Пусть будет надежда на будущее, и пусть благоденствие растет. Ст. Чек. Ĕмĕтӳ çавă пултăр! Пусть у тебя кроме этого (что ты показываешь, или чем хвалишься) ничего и не будет! (говорят проклиная). Ст. Яха-к. Пирĕн ĕмĕтленнĕ ĕмĕте çитер. Исполни нашу надежду. (Моленье). N. Мала ĕмĕт ту, надеяться. N. Ĕмĕтленмелĕх ĕмĕтне çухатнă çын. Человек, впавший в отчаяние. Ч. П. Ан мухтанăр сăнăрпа, ĕмĕтĕр юлĕ ун çине. Не хвалитесь своей красотой: при ней только и останетесь. Сир. 22. Хĕнхур çинче пурăннă чух, ырă пурăнăç ĕмĕте килмест. С. Ĕмĕт тунине ĕмĕте çитер. Приводи надежду в исполнение. (Из молитвы). N. Ăна кура пурне те ĕмĕт кĕчĕ. Благодаря ему, у всех явилась надежда. Шихаз. Ĕмĕтленнĕ ĕмĕтĕм те çитмер-çке! (= çитмерĕ-çке) тесе, макрать. Плачет о том, что не исполнилась его надежда. Б. Эсĕ унăн ĕмĕтленнĕ ĕмĕтне çитертĕн. Ты исполнил его надежду. Якейк. † Хорама пĕкĕ хуçăлчĕ, хора хĕр ĕмĕч хуçăлчĕ. Вязовая дуга изломалась, у черномазой девченки пропала надежда. Череп. Сирĕн мала ĕмĕт пулас. Кажется, у вас есть беременная женщина (или: будет ребенок). Пазух. Эсĕ мана пĕлетĕн-и? Мала ĕмет тăватăн-и? Эпĕ сана пĕлетĕп пĕрле пурăнар, теетĕп. Знаешь ли ты меня? Имеешь ли надежду на будущее? ― Я тебя знаю, рассчитываю жить с тобою вместе. Юрк. † Эсĕ мана пĕлетне? мана (sic!) ĕмĕт тăватна? ― Эпĕ сана пĕлетĕп, пĕрле пурăнар, тиетĕп. N. Ĕмĕтĕртен ан тайăлăр. Не отчаивайтесь. Шурăм-п. № 25. Нимĕн тума аптăранă енне юмăçа та кайса килеççĕ. Анчах хăйсен ĕмĕтне лăплантараймаççĕ. Икково. Ĕмĕтре пор-ха çанта каясси. Есть надежда пойти туда. Способность насытиться. Ст. Чек. Тăранаймастăн пулĕ ĕнтĕ, ĕмĕтне çинĕ! (говорят человеку, жадному на еду).

ĕмĕтлен

надеяться, рассчитывать; намереваться. Юрк. Çын туннине анчах ĕмĕтленсе çӳретĕн, ху тума тăрăш. Ты рассчитываешь только на чужой труд, старайся сам работать. Ала 56°. Çапла вара эпĕ, ĕмĕтленсе тухнă çĕре çитсе, ĕçе туса, киле таврăнтăм. Таким образом я добрался туда, куда намеревался, и, сделав дело, возвратился домой. IЬ. 2. Сирĕншĕн турăран сывлăх ĕмĕтленетĕп. Сывă пулăр. Надеюсь, что вы будете живы и здоровы. Прощайте! Хурамал. Вăл кĕнекесем пире пит тунсăх, çавăнпа эпĕ вĕсене тем пек ĕмĕтленсе тăратăп (я с нетерпением жду этих книг...). Юрк. Унтан кайран тутарсем пурте вилме ĕмĕтленсе çӳре пуçлаççĕ. После этого татары все начинают готовиться, надеясь на скорую смерть.

ĕметлĕ

имеющий надежду. Изамб. Т. Этем ĕмĕтлĕ, шуйттан ĕмĕтсĕр (т. е. только чёрт не имеет надежды). || Знающий меру, не жадный. Ст. Айб. Кунта ĕмĕтсĕр çын мар, ĕмĕтлĕ çын кĕнĕ иккен, тĕслĕрен апата пĕрер кашăк-кăна сыпса тухнă.

ĕмĕтсĕр

не имеющий нăдежды. Н. Яха-к. Турăран ырлăх килтĕр, шуйттан ĕмĕтсĕр пултăр, эпĕ ĕмĕтленни çиттĕр. (Моленье). || Жадный. Сред. Юм. Тăрана пĕлмен, нăмая хапсăнакан çынна ĕмĕтсĕр, теççĕ. СПВВ. МА. Ĕмĕтсĕр. Ай, ĕмĕтсĕр! Мĕн панипе тăранмастăн! Ах, какой жадный, не удовлетворяешься тем, что дают! То же выраж. в Сред. Юм. Изамб. Т. Ул ĕмĕтсĕрĕн куçĕ тахçан та тăранас çук. У него, жадного, глаза ненасытные. Такое же выраж. и у КС. Истор. Игорь пит ĕмĕтсĕр çын пулнă. Игорь был очень жадным человеком. || Пшкрт. Ним ĕмĕтсĕрек(к) хытланатăн. Работаешь без отдыха.

ĕмĕтсĕрлен

жадничать. Беседы на м. г. Мĕн чухлĕ çын, хăйшĕн-кăна ĕмĕтсĕрленсе, нимĕнрен те тăрана пĕлмесĕр пурăнаççĕ.

ĕмĕт татăлни

desperatio, отчаяние. Канон. Эсĕ çын аптăратаканнисене пулăшакан, ĕмĕт татăлнисенĕн ĕмĕчĕ. N. Ĕмĕт татăлна çын. Н. Ч. Ĕмĕт татăлнисене çăлакан. Спасающий отчаивающихся.

ĕнĕçсĕр

ĕнĕççĕр, неудачный. Сёт-к. Ĕнĕççĕр çол, неудачный год (дорога). || Чересчур. Якейк. Ĕнĕççĕр нумай = шотсăр нумай. . Ĕнĕççĕр — без счета. . Çав варта çырла ĕнĕççĕр нумай (ĕнĕççĕр сахал). IЬ. Мана вăл кăçал арманта ларнăшăн ĕнĕççĕр сахал пач. Зап. ВНО. Вăл ĕнĕçсĕр çиет. М. Тув. Вăл ĕнĕççĕр çиет. Он чересчур много ест. || Позволяющий себе непростительные вещи. Якейк. Ĕнĕççĕр çын.

ĕнер

настраивать (музыкальный инструмент). М. П. Петр. И. С. Степ. Ĕнерес. Тюрл. Ĕнер, настроить. IЬ. Пӳртре ташлаканмĕн çук-чĕ, икĕ çын купăспа кĕсле ĕнерсе лараччĕç. В избе из пляшущих никого не было, (только) два человека сидели, настраивая скрипку и гусли. Сред. Юм. Копăс ĕнерет (налаживает). Шибач. Ĕнер, настроить. Хорачка. Ĕнер (э̆нэр), настроить. Изамб. Т. Купăс ĕнерсе пар-ха. Настрой-ка мне скрипку. || Собираться дождить (pluere). Сред. Юм. Паян кунĕпех çăмăр ĕнерсе тăрать. || Собираться плакать. Сред. Юм. Пĕчик ачана: йĕме ĕнере пуçларĕ, теççĕ. Про ребенка говорят, что он налаживается плакать. || Наладить, устроить. Никитин. Иван пичче, сухапуçсене ĕнерсе пĕтерсен: çав çынсене çаран мĕн чухлĕ ваттарнине хак кайса хуртарас пуль, тесе, пӳрте кĕчĕ. || Привести к согласию. М. П. Петр. См. ĕнтер.

ĕнĕс

(э̆н'э̆с), скупец. Н.И.П. Ĕнĕс ― хытă çын (çынна ним те паман çынна калаççĕ).

Ĕнлет

(э̆н'л'эт'), назв. реки Илети, притока Волги. Нюш-к. Ĕнлет шывĕ Шур-Атăла(?) тухать. Шур Атăл тăрăх ухсан-ухсан, чи вĕçĕнче шурлăх пур. Çав шурлăх варинче тына-пуççи (кочка) пур. Тына-пуççи çинче кайăк патши пурăнать. Кайăк патши пĕрре шăхăрсан, пĕтĕм кайăк пухăнать. Вара кайăк вăрçи пуçланать. Çав вăрçăра çăмăр çунă пик кайăк вилсе ӳкет. Тепре шăхăрсан, вăрçă чарăнать. Кайăксем вара, кăçтан килнĕ, çанта каяççĕ. Кайăк патши çĕн уйăхра çĕнелет, кив уйăхра кивелет. Çав шурлăх айккинче хумăшлăх. Хумăшлăх çумăнче карчăк пурăнать. Çил-тăвăл тухсан, хумăш кашлама пуçлать. Хумăш кашланине илтелесе, карчăк юрăсем, кĕвĕсем юрлать, хăен юррисене пирĕн енеле ярать. IЬ. Ĕнлет шывĕ тăрăх кайсан-кайсан-кайсан, темĕн чул кайсан та нимĕн те çук, пĕр таса уйпа шыв анчах. Тата кайсан, пĕччен хурăн ларать. Патша вăрçă пуçлаччен, çав хурăн патĕнче кайăк вăрçи пулать. Кайăк вăрçнă вăхтăрта (= вăхăтра) унта çын пырса тăрас пулсан, нипле те чăтса тăрас çук, çавăнтах кайăк сассипе вилсе каймалла. У (= вăл) вырăна çын пыраймасть. Пĕччен хурăн патĕнче Хултер (Хул'д'эр) патша турăпа чаршав витĕр йăмахлать, тет.

ĕнсесĕр

с неустойчивым, нетвердым затылком, т. е. шеей. Чăвашсем ЗЗ. Вилнĕ çын вăл ĕнсесĕр пулать, тет, ĕнсине пĕртте çĕклеймаçть, тет. Срав. русск.: «у него шея-то как осиновый кол шатается» (сказано о человеке, скоропост. умершем на империале конки).

ĕнтĕ

(э̆ндэ̆, э̆н'д'э̆), теперь. Сред. Юм. Ĕнтĕ, теперь. || Уж, уже К.-Кушки. Унăн асапĕ иртрĕ ĕнтĕ санăн. Заботы об этом для тебя уже миновали. Сред. Юм. Ĕнтĕ ȏна та турăн (сделал и это) пȏлать, ĕлĕкхипе çитмен-чĕ! Еще этого не доставало! Изамб. Т. Анне кайнă та, час таврăнат-и ĕнтĕ. Мать пошла, да не знаю, скоро ли уж вернется. Регули 528. Парсам ĕнтĕ она. Дай уж ему. Ст. Чек. Халĕ ĕнтĕ вĕсем лайăх тăраççĕ. Теперь они уж хорошо живут. N. Эпĕ малалла çакăнти чăвашсен йăлисем çинчен калăп ĕнтĕ. Теперь уж в дальнейшем я расскажу о нравах и обычаях здешних чуваш. СТИК. Шав пӳртре ларса йăлăхтарат та пуль ĕнтĕ. — Ан та кала, чист йăлăхтарчĕ! Уж надоело, небось, сидеть дома? — Не говори уж, совсем надоело! Орау. Тулсам пула пуçларĕç ĕнтĕ. Изамб. Т. Ĕнтĕ эсĕ качча кайма ан шухăшла. Теперь ты уж не думай выходить замуж (говорит умирающий парень). IЬ. Каятăп ĕнтĕ, çитĕ, кун чул ларсан. Я уж пойду, будет — посидел (насиделся). Орау. Сана вăратмасп ĕнтĕ кĕрсе. Я уж не зайду (к тебе) и не буду тебя будить. СТИК. Ӳссе çитĕнчĕ-çке ĕнтĕ, ĕçе тума пултарат. («Говорят с радостью, что у них вырос сын или дочь и уже может работать»). Изамб. Т. Ваççа тете, ыраш парса яр-ха. — Нумай салатнă-ччĕ те ĕнтĕ. Кама кам пулмаст. Парас пуль çав. Дядя Василий, отпусти (в займы) ржи? ― Много уж я роздал... М. Тиуш. Юрри аванах та мар пулĕ те ĕнтĕ, çыратăп. Песня-то и не так хороша, (но) уж (ладно), напишу. IЬ. Атте мана хăвса кăларчĕ, нимĕн те памар(ĕ); çурт çавăраймарăм... Ах, турă!... Çапла ĕнтĕ те... мĕн тăвас тен! Отец меня выгнал, ничего не дал; я не смог выстроить себе дома... Господи!... Так-то уж оно так, но что поделаешь!.. || Я. Турх. Чăваш çапла ĕнтĕ вăл. Таково уж свойство чувашина. Хыпар № 9, 1905. Мĕне кирлĕ ку ĕнтĕ? Тĕлĕнеп эп çынсенчен! К чему уж это? Удивляюсь я людям! || Выражает побуждение, как русск. же. Унтан арăмне çиленнипе: лар ĕнтĕ, шуйтан! терĕ, тет. Потом, рассердившись на жену, он крикнул: «Садись же чорт!» Юрк. Ку çапла каçма хăранăран, тутар арăмĕ: мĕшĕн каçмастăн? каç ĕнтĕ, тет. Ку та ăна, хăй хăраса: каçмастăп, малтан ху каç! тет. Артюшк. Пырат та, лайăхрах чĕнет: часрах ĕнтĕ, тет. || Выражает недоумение, удивление. Сред. Юм. Ĕмĕр тăрăшнех çапла хĕн кȏрса ирттермелле-ши ĕнтĕ ман? Неужели мне придется провести всю жизнь в таких страданиях? Руфь I, 19. Ноеммин пулать-и ĕнтĕ ку? Это Ноемминь? КАЯ. Эпĕ: ха, куçа çӳпĕ кĕч-и ĕнтĕ? тесе, куçа калах хупкала пуçларăм (что, неужели в самом деле в глаз соринка попала?). Тораево. Ку çăвара тĕкĕнмесĕрех анса кайри (= кайрĕ-и) ĕнтĕ? тесе калать, тет. Неужели он проскочил в горло, не задев рта? || Иногда выражает решительное утверждение или отрицание, также и в вопросе. Янтик. N. Каяп-каяпах ĕнтĕ çапах. Все таки я уже поеду, во что бы то ни стало. Хыпар № 45, 1906. Хирте хĕрсе ĕçленĕ вăхăтра тĕрмере ларасси çăмăл мар ĕнтĕ вăл. В то время, когда жаркая работа в поле, сидеть в тюрьме не так уж легко. Ч.С. Эпĕ ăна малтанах: апла пулмĕ ĕнтĕ (не правда, чай), теттĕм, ĕненместĕм. Я сначала не верил этому, полагая, что это не так (здесь ф. буд. вр. придает оттенок сомнения). Алекс. Вара кăвак çӳçлĕскер калар(ĕ), тет: вăт çавă ĕнтĕ, тенĕ. Тогда седоволосый сказал: «Вот он-то самый и есть.» Собр. Ăстарик çавна илтсессĕн, ӳксе макăрса каланă: ку хам пĕлменскерсем çаксем пулнă пулĕ ĕнтĕ! тенĕ. Услыхав это старик с рыданием воскликнул: «Должно быть это (и) были неведомые мне (дети!)». . Ку кам ачисем? тесе ыйтнă. Карчăкки каланă: ку ачасем пирĕн ĕнтĕ, пире кăсене турă эсĕ килеччен пачĕ, тенĕ. (Он) спросил: «Чьи это дети?» — Старуха ответила: «Эти дети наши, нам их принес, пока тебя не было дома, бог». Цив. Ашшĕ ыйтрĕ, тет: мĕскерле пулчĕ ĕнтĕ? тесе каларĕ, тет. Отец (его) спросил: «Ну, как же было дело?» Торп-к. Пике тухрĕ, тет те: эс, Хăрхăн, манăн кĕпене ма тăхăнтăн? Эп сана хам кĕпене ма парăп ĕнтĕ? — эсĕ кулатни-мĕн манран? тесе каларĕ, тет. С-Устье. Арăмĕ: ускăн тиха пур çинче (раз есть) акар йăттипа мĕн тăвăп ĕнтĕ? тесе калать, тет. || Же. С. Столпник. Ку мĕскер пулать ĕнтĕ? Что же это значит? КАЯ. Эпĕ: мен пулчĕ ĕнтĕ кăсене? тесе, анаталла мĕн пур вăйпа чупма пуçларăм. || Вот (в рассказе). БАБ. Пырса кĕретпĕр ĕнтĕ. Пӳртре туллиех çын ларат. Вот мы входим. В избе полно народу. Цив. Ну, аслă ывăлĕ кайрĕ, тет те, ларат, тет. ĕнтĕ. || В песнях служит для заполнения недостающих слогов. Янтик. † Ĕнтĕ хĕлĕх çинçе, хĕлĕх çинçе, хĕлĕхрен те çинçе çиппĕм пур. N. † Вуниккех те вĕлле, ай, хуртăм пур, анчах пĕри уйăрмантан ĕнтĕ, ай, ӳпкем пур. У меня есть двенадцать ульев пчел, только досадно, что одна семья не роится. Альш. † Ĕнтĕ улма çирĕм, улма çирĕм, хупписене ăçта та хурам-ши? Н. Изамб. † Ĕнтĕ сарă утçăм, сар çилхеçĕм, сарă ука шел мар çитлеме. Альш. † Ĕнтĕ тăванăмсем-çунатăмсем, тата тепре куриччен йĕр те тӳс.

ĕнтĕрке

(ӧ̌нд'ӧ̌рг'э), озябнуть. И. С Степ. Ĕнтĕркес. СПВВ. ЕХ. Ĕнтĕркенĕ — пит хытă шăннине калаççĕ. Хурамал. Шăнса ĕнтĕркерĕм, теççĕ (хытса карăм). СТИК. Ĕнтĕркесе кайнă, замерз, продрог. Шел. 26. Ĕнтĕркесе, йĕпенсе... пырать, сĕнксе, Эссепе. Ч. С. Ачамсем шăнса çӳремесчĕç (когда были овцы), халĕ интĕ (sic!) чăхсем пек тек ĕнтĕркесе çӳрĕç! тесе, йĕрет. Пшкрт. Э̆ндэ̆р ђӓзӓ ларза ку. Он озяб. КС. Чĕпсем ĕнтĕркерĕç, тытса кĕр-ха («озябли, оцепенели и всею фигурою это выражают»). . Шăнса ĕнтĕркенĕ, вĕçимаçть. || Изнемогать, цепенеть. Шибач. Ĕнтĕркенĕ — вăйсăрланса çитет. . Ĕнтĕркерĕм (ăшă чохне) — расслаб. СПВВ. Ĕнтĕркесе кайнă (в изнеможении). Чума. Чирлĕ çын, çав тĕрлĕ асапланса, пĕтĕмпе ĕнтĕркесе каять. || Вообще о пьяном, больном, дремлющем. Хорачка. Ĕнтĕркенĕ, аран ларат (мохмăрлă, сумар). Якейк. Çын ĕнтĕркесе ларать, çăвăрас килет. || Быть готовым осыпаться (о созревших злаках). Якейк. Сĕлĕ ĕнтĕркенĕ: сĕлле тытмалли те çук. Орпа, сĕлĕ, пăри ĕнтĕркеççĕ. || Растеряться, не знать, что делать. Шурăм-п. № 10. Антăранă сурăх пек ĕнтĕркесе çӳреççĕ (не зная, что делать).

ĕревĕç

любящий быть в обществе другого пола («мужчина, который любит быть в обществе женщин, и женщина, любящая общество мужчин; слово не обидное и не выражает никакого дурного поступка»). Сред. Юм. Пит кăтăклă çын ĕревĕç пȏлать, тет. IЬ. Пит ĕревĕç мар-и ȏ! Да ведь он (она) любит быть в компании другого пола!

ĕренке

вид (перс.). См. йĕренки. СПВВ. Ĕренке. N. Ман старик (муж) те ĕлĕк вăл тавраша пит хавас-чĕ (был охоч) те, шеремет! Халĕ мĕн! — ĕренки те юлман ĕнтĕ! (одни лепесточки остались). Хурамал. Чирлĕ çынна калаççĕ: ĕренки те çук (тĕсĕ пĕтнĕ, начарланнă). СТИК. Пĕр сăмси-кăна тăрса юлнă, çын ĕренки те çук (так говорят о больном, если он сильно похудеет). IЬ. Пăхсан, кăмăл çаврăнат, пĕр ренки (sic!) те çук. До безобразности некрасив, так что становится противно.

ĕрет

(э̆рэт, э̆рэт'), ряд; порядок; строй; лад. N. Икĕ ĕрĕтĕн тăчĕç. Встали в два ряда. Ч.С. Тата алăк патне çуртасем ĕречĕпе лартса тултарчĕç (при похоронах). Ходар. Пӳрте кĕрсессĕн, пурте ĕречĕпе сак çине ларса тухаççĕ. Пурте пĕр ĕрет виçшер курка ĕçсен, кĕслеç кĕсле калама тапратать. Войдя в избу, все садятся на нары в ряд. Когда все они один за другим выпьют по три ковша за раз, гусляр начинает играть на гуслях. Юрк. † Хрантсуски тутăр кĕçĕнтерех, унăн хĕрри виç ĕрет (с каемкой в три полоски). || Ряд (порядок) домов. Юрк. Çурчĕ çав ĕретрех, виç-тăват кил урлă-кăна. Его изба в том же порядке, всего через 3―4 двора. || Очередь, черед. Альш. Ĕнтĕ вăталăххине ĕрет, тет, сыхлама кайма. Хыпар № 31―2, 1906. Нумайлăха мар, çапах та тӳс! Санăн та ĕрет çитĕ. Не надолго, потерпи! И твоя очередь придет! Ст. Чек. Ĕрет тивĕрĕ (sic!), дошла очередь. Ст. Ганьк. † Ĕççе пар та яра пар, юлашкине ĕрете яр. Юрк. † И, ĕççе пар; тăван, ай, яра пар, юлашкисем юлсан, ĕретрен яр. IЬ. Ун чухне пире ĕрет çитмес, тесе, хăварчĕçĕ. В то время нас оставили, ссылаясь на то, что (до нас) не дойдет очередь. Макка 169°. † Ыр ут килет ыткăнса, ыр çын килет асăнса: тулли курка тыттарăр. Тулли курка ― тав сире, ытармалла мар сире. Ĕçе пар та, яра пар, юлашкине ĕрете яр. Мчится хорошая лошадь, (на ней) едет добрый человек, нарочно (с целью навестить нас). Наливайте ему полный ковш. Приветствую вас полным ковшом, вы очень милы моему сердцу. Выпей, и больше ничего, а что останется, передай гостям по порядку. || Поочередное взаимное угощение, устраиваемое чувашами во время праздников. Гости, посещающие дом в силу этого обычая. Изамб. Т. Эпĕ çывăрса тăнă çĕре пыстете (= пысăк тете) ывăлĕ ĕрете чĕнме килнĕ. Атте: ĕрет хамăр патăртан пуçлăпăр, тетӳсене чĕнсе кил ĕрете, терĕ. Эпир хамăр ĕрет пуçласшăн-ччĕ, терĕ пирĕн атте. Ул çапах пирĕн атте-аннене хăйсем патне ĕрете илсе карĕ. IЬ. Анчах хамăр патăра ĕрет пынине куртăм та, часрах киле чупрăм. IЬ. Раштавра хамăр пата ĕрет пырсан (когда к нам пришли гости, обходившие из дома в дом), пăртак сăра ĕçтеркелерĕç. Çавăнтан тата çĕнĕрен чирлерĕ. IЬ. Ĕрет килсе кĕрсен, эпĕ пуринпе те Христус-вускрес турăм. Вил. йăл. Вăл кун вара каçчен мун-кун йĕркипе ĕрет туса ĕçкĕ-çикĕ тăваççĕ. N. Çапла çĕрĕпе, ăратнере ĕрет тухачченех, хывса ĕççе-çисе çӳреççĕ. Богдашк. Т. Пĕр каçхине псаломщикĕ рекрутсемпе ĕрет туса ĕçсе çӳренĕ те, кун патне те каймалла пулнă. || Соблюдение порядка (в обряде). Сиктер. Çапла ĕретне туса çитерсен, ĕçсе çиме тытăнаççĕ.

ĕрех

(Тюрл. ӧ̌рэ̊х, у др. ӧ̌рэх, э̆рэх'), первоначально душа? Рак. Ĕрехĕм вĕçрĕ = сехрем хăпрĕ (хăрасан калаççĕ). Я перепугался. || Спорынья (abundantia), син. перекет. Тюрл. Çил-арманĕ тыррăн-поллăн ĕрехне вĕçтерет. Ветряная мельница отнимает у хлеба спорынью, делает его неспорым. Аттик. Пичке пуçланă чухне кĕл-тумасассăн, тырă-пулă ăнми пулат, кĕрпе çăнăх ĕрехĕ вĕçет, пичкере сăра тăтхаса тăмаст, выльăх-чĕрлĕх ĕрчемест, теççĕ. Янтик. Паян çăкăрăн ним ĕрех те пулмарĕ. Сегодня хлеба много вышло. Сред. Юм. Япалана тыткала пĕлмесен, ĕрехне вĕстерет, теççĕ. IЬ. Ĕрех вĕçтерет, поступает не экономно. IЬ. Ĕрех вĕçет, уничтожается спорынья. IЬ. Тĕрлĕ-тĕрлĕ çын тыткаласан, япалан ĕрех вĕçет. IЬ. Ĕрехĕ вĕçрĕ. Моркар. Ĕрехĕ çок. Неряха?

ĕç

(э̆с'), дело, работа, занятие. Регули 1202. Ĕç пырать халь. Ĕç тăрать. Дело пока идет. Работа стоит. Изамб. Т. Утă ĕçĕ чилая пырат. Работы по сенокосу надолго хватит. Хыпар № 33, 1906. Кирлĕ ĕç туман, ĕç туни ятне анчах туса пурăннă. Нужного дела не делал, только делал вид, что работает. Чăв. й. пур. 35°. Вăл ялан: епле пуяшши? (= пуяс-ши) тесе, шухăшласа çӳренĕ, хăй ĕçе пит харсăрах пулман. Он постоянно ходил с мыслью о том, как бы разбогатеть, а к работе был не особенно старателен. IЬ. Япала парса та, укçа парса та, ĕç патĕнче те нумай пулăшнă. Много помогали: и вещами, и деньгами, и при работе. Т. Григорьева. Ĕç вилсен те виç куна пырать, теççĕ. Говорят, что работы и после смерти на три дня хватит. (Послов.). Тайба. Ĕç вилсен те виçĕ куна çитет, теççĕ. (Поговорка). Б. Илгыши. † Сар акине ма ятлас? ― сарай хыçне тухать те, сап-сар кукăль çитарать. Кам савать, вăл çиять, пире çима мĕн ĕç пур? Юрк. Урăх ĕç çук, ĕçес-çиес ĕç анчах юлчĕ, тет писсăрĕ. Больше дел нет, осталось только (одно дело) пить и есть, говорит писарь. Курм. Ĕçе ан тăрат. Не тормози работу. Регули 844. Ĕçĕ пор та, ĕçлеме ӳркенетĕп. Хотя и есть дело, но работать не хочется (лень). Ильм. Ура ĕçне те алă ĕçне те аван тăвать. Всякую работу исполняет хорошо. О сохр. здор. Ĕç патне те каяймаççĕ (больные). Пазух. Чакă туйĕ, ай, куртăр-и? Алăри ĕçре пăрахса чупрăр-и? Ист. церк. Пĕтĕм хăйĕн пурăнăçне хăй юратнă ĕçе панă. Всю жизнь отдал любимой работе. Регули 382. Вăл вăрманта. Эп конта. Вăл ĕçре. Вăл пĕччен. Жит. св. Апрель. Вăрă ĕçне тытса пурăнма пăрахăр ĕнтĕ эсир. Бес. чув. 15. Унăн мĕн ĕçĕ пур? — пĕр вулас ĕçĕ-кăна, тек темĕн-те-пĕр кирлĕ-кирлĕ мар шухăшласа кăларать. У него какое дело есть? — только и дело, что читать; не знаю что выдумывает. Альш. † Çакă ĕçе тăвакан, хĕрсен ĕçĕ мар-ши çав? Делать это дело, не девичье ли дело? Чет. пути. Ĕçĕ ĕç пулать, шăйрăк юлмасть, курăк тухмасть. Дело идет правильно; не остается огрехов, не растет сорной травы. Яжутк. Йăван, манăн ĕçĕ, санăн хуйхи; вырт, çывăр, тесе каларĕ, тет (работа моя — забота твоя; ложись и спи). Козм. Ĕçрен канлĕ пулсассăн, пирĕн ялăн хĕрĕсем пĕрнепеле вăрмана йăкăртатса утаççĕ. Хыпар № 44, 1906. Укçа анчах туртса тăнă, ĕçне пиртен ыйтмасăр тунă. Орау. Ĕç пулса çиттĕрĕ, куланай анчах парас пулать. Дело в шляпе, только (осталось) уплатить подати. Альш. Ĕçе çемçе, слабосильный. Полевые работы. Байгул. † Пирĕн атте ухмаххи ― ĕçе çитсен, хĕр парать. Глупость нашего отца (видна из того), что он выдает дочь перед полевыми работами. N. † Ĕç пĕлмен хĕрсене ĕç умĕнчен параççĕ. Девиц, не умеющих работать, выдают замуж перед полевыми работами. Сред. Юм. Тыр вырма кайман çынна: ĕç патне тохмас, теççĕ. Кто не ходит жать, про того говорят, что он не выходит на (полевые) работы. Ч. С. Пирĕн ялсем, ĕçе тухсан, яланах ернекуна хисеплеççĕ. Во время полевой работы наши деревенские всегда почитают (праздничным днем) пятницу. N. Анкарти хыçсене лартса тултарсан, ĕçе тухаччен, канса тăраççĕ. Закончив посадку в огородах, до начала полевых работ, отдыхают (крестьяне). Услуга. Юрк. Вĕсем сана ĕç туса парас çук. Они не сделают тебе услуги. || Связь (с чем-либо), причастность (к чему-либо). Альш. Сан мĕн ĕçĕ пур унта? Какое тебе тут дело? N. Качака каланă: ăна çиме мĕн ĕçĕм пур. Коза сказала: «На что мне есть это?» Регули 44. Онăн онта каймалли ĕç çок. Ему незачем туда идти. Якейк. † Çĕрпӳ хуçи çĕр хуçа; çĕр хуçапа мĕн ĕç пор, пирĕн ати хăй хуçа. Цивильских купцов сто человек; какое нам дело до ста купцов, наш отец — сам купец. Н. Сунар. Вăл çиме каласан, çи, унта вара ман ĕç мар, кирек те мĕн ту, тенĕ. Если он велит есть, ешь; а потом уж не мое дело, что хочешь, то и делай. Е. Санăн пирĕн çумра мĕн ĕç пур? Какое тебе до нас дело? N. Сана мĕн ĕç! Какое тебе дело? С. Сан мĕн ĕç пор? Какое тебе дело? У. Унăн айăпĕ çумĕнче сирĕн ĕçĕр çук. Вам нет дела до его вины. || Якейк. Онăн ĕçĕ пĕтнĕ (= вилес патне çитнĕ). || Причина, стать. Юрк. Сире мĕн ĕçпе эрех ĕçтермелле? С какой стати поить вас вином? || Ремесло. К.-Кушки. Вăл ĕçе вĕреннĕ çын, ун алли пур çĕре те пырат. Он — человек обученный ремеслу, его руки могут делать все. || Поступок. || Иногда не переводится. О сохр. здор. Анчах ку ĕç чăнах та çаплах-ши? Но так ли это в действительности?

ĕçе пиç

натореть в работе. Лашман. † Пăяхамçăм ĕçĕ йывăр ĕç, ĕçе пиçнĕ çын кирлĕ.

ĕçле

работать; делать. Регули 260. Эп она корса ĕçлеменнине. Янтик. Хĕлĕпех эп ун патĕнче ĕçлесе пурăнтăм. Всю зиму я проработал у него. Регули 105. Ĕçлессипе аптранă. Только и думает о деле. К.-Кушки. Ял тăрăх чупма вĕреннĕ çынсем килĕнче ĕçли-ĕçлеми ирттереççĕ. Люди, привыкшие слоняться по деревне, работают дома без усердия. Сред. Юм. Ĕçле-тăркачă, вилес патне çитрĕмĕр ĕнтĕ паян. Сегодня мы заработались до упаду. . Ĕçлетсĕн, ĕçле. Если будешь работать, работай. Альш. Вăрă патне пырат та, вăрра кăшкăрат: эй вăрă, мĕн ĕçлен? тет (что ты делаешь?). Кратк. расск. 26. Эсир мĕнле ĕç ĕçле пĕлетĕр? Какую работу вы можете работать? N. Пуçĕ çав таран ĕçлет. У него настолько башка работает (т. е. он ничего умного придумать не может). Хора-к. † Йăван лаши ― тор лаши, ĕç ĕçлесе ватăлман, хĕр шыраса ватăлса. Иванова лошадь — гнедая; не от работы она постарела, а постарела в поисках невесты (для хозяина). Ашшĕ-амăшне. Кирек те мĕскер ĕçле! Делай что хочешь. Регули 592. Полать (полакан) ĕçлеми çын. Бывает неработящий человек. Вишн. 59. Ĕçленĕ чух ĕçлемен чухнехипе пĕр виçелĕх çиес пулать-и? Нужно-ли питаться одинаково как в рабочее, так и в нерабочее время? Ау 42°. Ак савнă йăмăк мĕн ĕçлерĕ! тет. Вот чего наделала милая сестричка! Сред. Юм. Ĕçле-ĕçле-ĕçле-ĕçле; ĕçлемесен, пăхна çи! Çорконне йор кая пуçласан сар-кайăк йывăç çине ларать те, çапла каласа йорлать. (Подражание одной породе птиц (иволга), которые зимой живут в деревнях и летают по дорогам, а летом в лесах. Величиной она с скворца, с желтыми перьями на груди и с длинным хвостом). N. Ĕçлеме юратни, трудолюбие. Регули 258. Ĕçлеми çын пре пор. . Ĕçлеми çын кам пор пирĕн? . Вăл çын, ĕçлеменни, кайрĕ. Изамб. Т. Халех пĕрре те киле тавăрăнмаст та, ӳссен мĕн ĕçлемĕ ул? И теперь он совсем не возвращается домой; чего он (только) не сделает, когда подрастет? Регули 261. Ĕçленĕ ут мар ку. Это — лошадь, которая до сих пор не была в работе. Земледелец. Пирĕн халăх ĕçлемен мар, ĕçлет. Наш народ не бездельник, он действительно работает. Орау. Ĕçлес пулмасан(= ĕçлемелле мар пулсан), каяс манн. Если мы не будем работать, то мне надо итти. Регули 74. Манăн паян ĕçлес. Я сегодня намерен работать. Якейк. Ĕнер ĕçлесмĕн кона. Это, оказывается, надо было сделать вчера. Собр. Вут хутмасăр çăккăр пиçмест, ĕçлесе пиçмесĕр çурт-йĕр пулмасть, теççĕ. Не истопишь печку — не испечется хлеб; не привыкнешь к работе — не обзаведешься домом. (Послов.). Регули 103. Вăл тарçă ĕçлесре лайăх. Тот работник хорош в работе. . 118. Ĕçлессинче прахрĕ кайрĕ (сомн.?). IЬ. 112. Ĕçлесшĕн окçа паратăп. || Обрабатывать. Чув. календ. 1911. Çĕре лайăх ĕçленĕрен манăн тырă çынсен пулман чух та пулчĕ. От хорошей обработки земли, у меня бывал урожай хлеба и тогда, когда у других его не было. N. Мĕн ĕçлетпĕр-ха? (Так говорят, если придут к человеку, что-нибудь делающему). || Родить. Алешк. Сапл. † Çак Саплăк хĕрсене кам ĕçленĕ(= родил)? — икĕ пичĕ хĕрлĕ улма пек.

ĕçлекен

работающий; работящий. Регули 255. Вăл конта ĕçлекен мар. Здесь он не работает. Сред. Юм. Ĕçлекен патне пыраччин сысакан патне кай, теççĕ. («Так говорят тому, кто без дела ходит около работающих людей»). Регули 696. Ĕçлекен мар çын вăл. Он не работящий человек (следует: вăл ĕçлекен çын мар).

ĕçлĕ çын

так называют всех служащих и получающих жалованье и при этом имеющих известное общественное значение, но это название не простирается па крупных чиновников. Шорк. КС. Ĕçлĕ çын, чиновник, также староста, десятский. . Ĕçлĕ çынна кĕчĕ. Поступил на службу. N. Вара унта ваттисем тĕрлĕрен ĕçлĕ çын уйăраççĕ: касак, улпут, касначчей. Ходите во свете. Упăшки ĕçлĕ çынра тăнă вăхăтра арăмĕ те çыру пĕлнипе нумай усă кӳрет.

ĕç парни

(парн'и), назв. какого-то подарка. Изванк. Çĕн çын, ашшĕпе-амăшне тата хурăнташсе(не) сĕтел хушшине лартса, ĕç парни парат. Молодуха, посадив свекра со свекровью и родных (мужа) за стол, дарит им подарки.

ĕç-çийĕ

ĕç-çи, время страды, страда. Альш. Ĕç-çийĕ çитрĕ ĕнтĕ. Настала страда. N. Ĕç-çи тесе утта тухнинчен пуçласа авăн çапачченхи вăхăта калаççĕ. «Ĕç-çи» называют время, начиная с сенокоса и до молотьбы. Ч.С. Пĕрре çав (корова) ĕç çине (= ĕçе) тухаччен пит хытă чирлерĕ. Однажды, еще до полевых работ, она опасно захворала. Календ. 1906. Вĕсем пит ĕçлеççĕ, вĕсен пирти пек ĕç çийĕ-мĕн(ĕ) çук. Они очень усиленно работают, у них, как у нас, особого времени для страды нет (т. е. всегда страда). Шибач. Ял хошшинче ĕç çинче çын çок никам та. Во время страды на улицах деревни никого не встретишь. Вишн. Çула ĕç çинче хăш-хăш ачасем кăкăр сĕчĕ анчах çисе пурăнаççĕ пулсан та, варвиттине ереççĕ. Летом, во время страды, некоторые дети, несмотря на то, что они питаются лишь грудью, все-таки заболевают поносом. О сохр. здор. 60. Ĕç-çи вăхăчĕ, время страды.

ĕçчен

(-ц'эн'), трудолюбивый. Ст. Чек. СПВВ. Ĕçчен, трудолюбивый, деловитый. СПВВ. ЕС. Ĕçчен — ĕçрен ӳркенмен, ялан ĕçлекен çын. СПВВ. Ĕçчен — ĕçлеме правур пулат. IЬ. Ĕçчен = еçлĕхлĕ, работящий. СПВВ. ПВ. Ĕçчен пул, наян ан пул. Б. Наян ан пул, ĕçчен пул. Не будь ленивым, будь трудолюбивым.

ĕç

(э̆с'), пить. Юрк. Ĕç те тух, пăхса ан тăр (так объяснял один назв. курорта Ессентуки). Ст. Ганьк. † Ĕçе пар та яра пар, юлашкине ĕрете яр. Ч.П. Сирĕн ĕçессĕре кам пĕлмест. IЬ. Эпир тăвансемпе ĕçнĕ-çинĕ чух, унта çичĕ ютсенĕн мĕн ĕç пур? О сохр. здор. Тата тепри трахтирте темиçе хут та чей ĕçе-ĕçе, тухса кайнă. Другой, во время чаепития, выходил из трактира несколько раз. Юрк. Ĕçессĕм килмест, эпĕ ĕнер-кăна килте чей ĕççеттĕм. Пить не хочется, я только вчера пила дома чай. Посл. 81, 11. Мĕн паянхи кунчченех (до самого сегоднешнего дня) эпир ĕçнĕ-çимен, тумланнă-тумланман çӳретпĕр. Микушк. Ăна та кала пĕлмесен, çиччĕ те пиллĕк ĕçмелле. (Савăш курки). Регули 28. Ку квас ĕçмелле. Этот квас годен для питья; его пить можно. IЬ. 38. Ĕçмелли квас пор онта. Там есть квас, годный для питья. . 55. Ку квас ĕçмеллех мар. Этот квас не вполне годен для питья. . 64. Ку кваса еçмеллĕх исе килмен, çима (çималăх) исе килнĕ. Этот квас принесен не в таком количестве, чтобы его пить, а (только) для еды. Здесь причастие на «малăх» имеет в виду количество предм. Ч.П. Ĕç куркăна ĕçмелле. Пей (твой) ковш как следует (до дна). Орау. Халăх юнне ĕçсе (ĕмсе) пурăнакан çын хăй ĕмĕрне çитсе вилимаçть: халăх сăмахĕ турпас мар. Уфим. Вĕсен ĕçесси (ĕçес, ĕçессисем) килет. Им хочется пить. Орау. Ĕçессӳ-çияссу çук, таккулăх анăратан. Пить и есть не будешь, только попусту надоедаешь. Собр. 10°. Ĕççе çитнĕ, тек ĕççе капан тăвас çук. Будет пить (т. е. больше не надо пить), постоянным выпиванием стога не смечешь (т. е. ничего хорошего не добьешься). . † Авăрлă куркан аври ылттăн, ĕççем-и, тăванçăм, кĕпӳ ылттăн! || Пьянствовать. КС. Пĕр май ĕççе çӳрерĕ (или: ĕççе пурăнчĕ). Все пьянствовал. N. Ĕçсе-асса çӳремеçт. Не пьет, не развратничает. Абаш. Ĕçмеллех ĕçрĕм. Я как следует выпил.

ĕçкĕ ĕç

пировать. Ч.П. Кунĕн те çĕрĕн ĕçкĕ ĕçеççĕ. Пируют и день и ночь. Хора-к. Ĕçе ухмах та тăвать, ĕçке ĕçме ăслă çын кирлĕ. Работать и дурак может, а для пированья нужен умный человек.

ĕшенчĕклĕ

причиняющий утомление. Образцы 88. † Ах, тетеçĕм, тете! Ĕшенчĕклĕ çын пултăм, ĕшентертĕм эп сире. (Хĕр-йĕрри).

явăç

(jавы̆с'), свиться; связаться; сдружиться; сходиться друг с другом. М. П. Петр. Хыпар № 15, 1906. Ачасем пурте пĕр-пĕринпе явăçса, пĕр-пĕрне чуп-туса: халăх хушшинче килĕшӳ пултăр, тесе, турра кĕл-тăва пуçларĕç. || Увиваться. КС. Паян çав виле (вил'э) панче кунĕпех çăхансам явăçаççĕ. || Привадиться. Зап. ВНО. Арман кутне йăтăсем явăçнă. К мельнице привадились собаки. Юрк. † Уй варринчи хурамана курак-çăхан явăçнă, явăçнă та сивĕнмест. (Свадеб. п.). Зап. ВНО. Кăвакарчăн явăçсан, çын пуять, теççĕ. Если привадятся (к дому) голуби, то человек разбогатеет. (Поверье). || Кишеть. Зап. ВНО. Ача-пăча ăçта кирлĕ, унта хурт-кăткă пек явăçать (кишат). || Болтаться, «тереться» около кого-нибудь, приставать к кому-л. Козм. Явăç, болтаться. Эсĕ ун çумăнче мĕн явăçса çӳретĕн? Что ты около него болтаешься? Смешаться (попав в число других вещей). Ст. Чек. Явăçса карĕ пулĕ. Вероятно, смешалось с другими вещами. IЬ. Явăçса (кайнă ĕçлеме) = пĕрлешсе, хутшăнса. IЬ. Явăçса кай çавсемпе пĕрлешсе кай. Об интимной связи. Хыпар № 30, 1906. Санăн арăму иртĕнет-мĕн, Евстигнейпа явăçнă (связалась), теççĕ, тет. Чебокс. Çав арăмпа явăççа çӳрет (путается) вăл. КС. Вăл çавăн арăм(ĕ) патне явăçнă (повадился, т. е. они «кусаççĕ»). Бгтр. Çав ывăлсенчен кĕçĕнни çав карчăкăн хĕрĕ патне явăçнă, тет те, кайран сивĕннĕ, тет. Младший из сыновей связался с дочерью той старухи, а потом охладел к ней. || «Путаться» с кем. Юрк. † Хура хĕрсемпе явăççа, хура-хутаç илсе хуплантăм. Путаясь с девушками-чернушками я замаялся покупать им рожки (плоды ceratonia siliqua).

явăштар

понуд. ф. от гл. явăш. || Смешивать. Хыпар № 21, 1906. Кăвакарчăн пăхĕпе явăштарнă шывпа кунне ик хут — ирпе, каçпа ― сапса тăтăм. IЬ. № 17, 1906. Тăма лайăх явăштарас тесен, лаша хăвалакан çын аванни кирлĕ. || Смешивать (тасовать) карты. Сред. Юм. Эсир картсĕне явăштарнă-и?

явкала

(jавгала), учащ. ф. от глагола яв. К.-Кушки. Вăл çын кантăрасем явкаласа кунне ирттерет. Он проводит день за витьем веревок. (Здесь учащ. ф. указывает на малую важность занятия).

явкалан

(jавгалан), учащ. ф. от гл. явкала, виться; увиваться; вертеться. Ст. Чек. Çĕлен явкаланса çӳрет. Змея извивается. Яргуньк. Хайхи çĕлен çĕвĕç мыйне(мăйне) явкаланса ларчĕ. А змея-то обвилась вокруг шеи портного. Ч.С. Унăн çилхи вăрăм, явкаланса çĕрех аннă-ччĕ. У нее (лошади) длинная грива, (которая), извиваясь, доходила до земли. N. Ун тымарĕсем чул куписем ăшне явкаланса кĕреççĕ. Корни его (растения), извиваясь, проходят в кучу камней. Орау. Вĕшле пек явкаланса çӳрет. Ердово. Ăçта пăх, пур енелле те, хура çĕлен пек хуралса юлнă çулсем явкаланса чăсăлса(= тăсăлса) выртаççĕ. Куда ни посмотришь, во все стороны тянутся, извиваясь, почерневшие дороги, точно черные змеи. ХЛБ. Ытла типĕ пулсан, муклашкасем явкаланса (sic!) пырса (катясь вместе с бороною?) ванмаççĕ. || Кривляться, кокетничать. || Идти переваливаясь (о длинном человеке). КС. Явкаланса пырать, идет вихляясь (гов. о верзиле), такого человека зовут явкаланчăк. IЬ. Явкаланса ут, идти переваливаясь (о длинном человеке). || Увиваться. Толст. Вăл чашкă таврашĕнче тек явкаланса çӳренĕ. Он все вертелся около блюда. || Вертеться около кого или чего-л. Сред. Юм. Ни ȏтаймас, ним тумас: ман ȏмра явкаланса пырать хăй. || Или где-либо (с какой-то целью). Якейк. Явкаланса çӳрет, тесе, пĕр-пĕр япала илесшĕн çын патне час-час пынине калаççĕ. IЬ. Çав тем явкаланса çӳрет конта, мĕн-те-полин кирлĕ полмалла мантан. Сред. Юм. Мĕн ман таврашра явкаланса çӳрен çак эсĕ пĕрех-май? Что ты все вертишься, (вьешься) около меня? IЬ. Пĕр-май ман таврашра явкаланса çӳрет. Постоянно вертится около меня. || Не сидеть покойно. Рак. Мĕн явкаланса ларан, тенкеле çĕмĕртĕн вĕт! Что ты вертишься, сломал ведь стул-то? || Якшаться, водиться. Ивановка. Хай шкула çӳре пуçласан, эпĕ пĕр-маях вырăс ачисемпе явкаланса çӳрерĕм, çавăнна пĕр хĕл каçнă çĕре чилаях вĕренкелерĕм. Как только я начал ходить в школу, то постоянно вертелся среди русских мальчиков, поэтому в течение зимы порядочно научился (говорить по-русски).

явкаланчăк

вьющийся. КС. Явкаланчăк курăк. || Вертлявый. Г. Т. Тимоф. Явкаланчăк, вертлявый (о червяке, о рыбе, о человеке). || Сред. Юм. Явкаланчăк. Так называют детей, которые всё возятся около работающего человека. СТИК. Явкаланчăк! Мĕн тек алă айĕнче явкаланса çӳрен? тух кунтан! («Говорят маленьким, мешающимся в среде больших, которые серьезно работают»). || «Легкого поведения». КС. Явкаланчăк çын («человек легкого поведения»). || Подлаза (хĕрен пек явăнса çӳрет). Н. И. Полорус. Питĕ вăл явкаланчăк. || Бездельник. Золотн. † Явкаланчăк ямшăкра. || О вертлявой женщине. Орау. Явкаланчăк! явкаланса çӳрет çав. (Говорят о женщине, скорее — о русской). || Долговязый.

явап

(jавап), ответ, оправдание (ар.). Уралка. Явап, ответ. Явап патăм; явапа пит ăста çын. Расск. Эй тӳре, мĕн калас ĕнтĕ пирĕн сана, мĕнле явап тупас, мĕнле тӳрре тухас ĕнтĕ? О судья, что нам сказать тебе теперь, какое оправдание найти, как оправдаться? СПВВ. ПВ. Явап тупас, найти объяснение, отговорку, повод. СПВВ. Явап тупас, найти отговорку, оправдание, ответ.

явăк

мягкий. Упа 577. † Урама чупса тухмашкăн урара пушмак пулмарĕ; ырă çын ачипе паллашма чĕлхем явăк пулмарĕ.

Явăш

(jавы̆ш), личн. имя человека. Ой-к.-Яуш. || Назв. сел. Яушево, Мурат. вол. || Ой-кас-Яушево, Мало-Яушевской вол. Ядр. у. Ой-к.-Яуш. Пирĕн яла ак мĕншĕн Явăш тенĕ: пирĕн ялта пĕр Явăш ятлă çын, пит пуянскер, пурăннă. Ст. Чек. Явăш кĕперĕ. Яушевский мост. || Назв. дер. Салугиной.

Якавьел

(jагавjэл'), назв. дер. Ново-Якушкина, Бугурусл. у. Самар. губ. Макка 84. Пирĕн ял вырăнне ĕлĕк пĕр Якав ятлă çын пырса ларнă, тет.

якартăш

«нет ничего». СПВВ. ИА. Якартăш — нет ничего. IЬ. Ĕçекен çын таврашĕнче укçа тавраш якартăш. У пьяниц в кармане пусто.

Якунь

личн. имя мужч. Нюш-к. Якунь Ваçукĕ (çын ячĕ).

Якут

(jагут?), личн. имя человека. С.-Устье. Ĕлĕк вăрманта пĕр Якут (в дальнейшем тексте — Якут) ятлă çын пĕр пӳртре пĕчченех пурăннă, тет (лисица ищет ему невесту).

яккăнтан

(jаккы̆ндан), неизвестн. cлово, встреч. в след. выр. СТИК. Çын яккăнтан пăхкаласа çӳрет. Хочет пользоваться чужим трудом. («Выражение характера действия, отношение человека к общему делу»). IЬ. Çын яккăнтан пурăнма хамăр юратаппăр та, çынна усă кӳресси таçта.

яклака

(jаклага), скользкий, гладкий; скользко, гладко. Зап. ВНО. Яклака, йăпăлка, гладко, пусто. Сятра. С'ол jаклађа. Дорога скользкая. Тюрл. Тохса кĕме çок, ора шукалать, яклака полчĕ. Нельзя ни входить, ни выходить, ноги скользят, стало скользко. || Яклака çын, кавалер, Gigerl.

яклашка

(jаклашка), гладенький. Т. М. Матв. Ялта яклашка та, килте муклашка. В деревне — гладенький («держит фасон» и т. п.), а у себя дома чурбан-чурбаном. (или: ничего не имеет). Тюрл. Яклашка, гладкий. Хура лаша яклашка. Т. М. Матв. Якку, Якку яклашка, çирĕм пилĕк муклашка. Яков гладок, у него 25 шишек. (Насмешка над именем «Яков»). || Форсун(-нья). Шибач. Яклашка, франтоватый (капăртарах çӳрет). Ст. Айб. † Чипер аппа яклашки, арăм пулсан, ленчешки. СПВВ. ИФ. Яклашка е каçрашка ― çукрах çын пăртак чаплă çӳресен: ав вăл епле яклашка çӳрет, теççĕ. Когда бедный человек начинает одеваться франтовато, то про него говорят, что он ходит яклашка или каçрашка. || Т. Григорьев. Ялти яшка яклашка, килти яшка муклашка теççĕ (чужое приятно, а домашнее противно). || Насмешливое прозвище Якова. К-Кушки. † Хура шĕлепке Яклашка, хĕрсем енне сулăнат. || Ничего не имеющий. Хорачка. Н'им тэ с'окты̆к, jаклашка.

ял

(jал), селение (деревня, село). Б. 13. Ялта çерçи вилмест, теççĕ. Говорят, что в деревне не умирает воробей (с голоду). Альш. Элшел пĕчĕкçех мар ял: çĕр çитмĕл киле яхăн пур-тăр ялта. Альшеево не маленькое селение: в нем, пожалуй, около 170 дворов будет. Янорс. Ку хăш ял? тесе ыйтрăм та аттерен, ку Шĕнер, терĕ. Какая это деревня? — спросил я у отца. — Шинерь, — ответил мне он. Вишн. 71. Ялтан анатарах çырмара кĕпе çума, лаша шыва кӳртме юрать, анчах çынсем ĕçме илекен вырăнтан аяларах каяс пулать. В реке ниже селения можно полоскать белье и купать лошадей, только нужно спускаться ниже того места, где люди берут воду для питья. IЬ. 70. Ял тулашĕнчи çăлсене тасарах туса... Колодцы, находящиеся вне деревни, сделав чище... Епир çур. çĕр-шыв. 16. Сирĕн ял мĕн ятлă? Ялĕнче миçе урам? Орл. II 350°. Аслă ялтан кĕçĕн яла туй килет. (Кăвар туртни). Из большого селения в малое едет свадебный поезд. (Загребание жара). А. П. Прокоп. † Ай-ай, ялсем, хамăр ял! Мĕнле ытарса каяр-ши? Регули 741. Ял витрĕ (sic!) чопса кайре. Пробежал через деревню. IЬ. 632. Пĕр ача, пирĕн ялти, çак хота исе килчĕ. Юрк. Хăйсем ялĕ çыннисем, incolae vici eorum. IЬ. Карачăмне курсанах, хăйсем ялĕ çыннисем, пурте ун майлă пулса, ăна кала пуçлаççĕ... Ст. Айб. Ял йытти ял енеллех вĕрет, теççĕ. Деревенская собака лает в сторону той же деревни, откуда она. (Послов.). Сред. Юм. Ялти яшка яклашка, килти яшка тĕклешке, тесе, çын панче çинĕ апат тутлă пик туйăнать, килти тутлă мар пик туйăнать, тессине калаççĕ. Регули 1269. Ял сирен (чит. серен) воншар çын тăратрĕç. С каждой деревни представили по десяти человек. IЬ. 655. Порте кусам пирĕн ялтан. Все эти из нашей деревни. Ильм. Ют ялта. В чужой деревне. Ала 89. Как ашшĕ тухса каять ял çине çӳреме, килте унăн арĕмĕ ачисене хĕнеме тытăнать. Как только отец уйдет куда-нибудь («по деревне»), жена его начинает бить детей. Мусирма. † Ял-ял витĕр килтĕмер пуян çын ампар çуттипе. Альш. Ял хĕрĕсем касси-кассипе пĕр 14―19 хĕр пуçтарăнаççĕ те, канаш туса, сăра лартма тăваççĕ. Деревенские девушки, собираясь по 14—19 человек с каждой улицы, совещаются и решают варить пиво. IЬ. Ял сутне кĕмеççĕ. Не занимаются пересудами. Сред. Юм. Ял тăрăх, по деревне, по деревням. Кильд. Ашшĕ вăл вăхăтра ял çинче старостăра е правленинче сутиере çӳренĕ. Ее отец в то время был деревенским старостой или правленским судьей. IЬ. Çăтăк (тряпье) пуçтарма ял тăрăх кайрĕç. N. Мĕншĕн пĕр маях ял тăрăх чупатăн-ши? Конст. чăваш. Вăл кукка патне илсе каякан çын эпĕ пурăнакан Шмалак ялĕ кĕрӳшĕ пулать. Тот, который ведет нас к дяде, приходится зятем человеку из села Шемалакова, где я проживаю. || Общество. А. П. Прокоп. † Ятăм лайăх, тесе, ан мухтан, лайăх ятă тăре-юлĕ ял çине. Не хвались своим добрым именем, твое доброе имя останется в деревне. Ой-к. † Ялăм-йышăм ял пултăр, кӳршĕм-кӳппĕм кĕр пултăр. Сред. Юм. Ял çине ят кайтăр, кота йĕм йолтăр. (Так говорят, когда предпринимается что-нибудь важное). N. Яла ярса çĕнĕпе туса уйăр. Сдать (землю) в общество и разделить ее по-новому. N. Ытти ялсем, унтан уйăрăлса кайса, хăйсем ял пулнă. Другие селения, отделившись от того селения, образовали свои общества. || Происходящий из деревни. Эсĕ хăш ял? Ты из какой деревни? Ку та пирĕн ялах (или: ялсемех). Этот тоже из нашей деревни. Эп ку ял мар. Юрк. Çавсем ялех тепĕрне чиперех вĕрентрĕм. Из той же деревни, я обучил другого как следует. Чуратч. Ку арăм хăйсен ялех пулнă. Эта женщина оказалась из их же деревни.

ялсам

ялсем, происходящий(-ие) из (такой-то) деревни или села. К.-Кушки. Эсĕ хăш ялсем? (у др. эсĕ хăш ял?). IЬ. Эсир хăш ялсем (у др. эсир хăш ял?). Ib. Эпир çак ялсемех. IЬ. Эпĕ çак ялсемех. Регули 1327. Çав пирĕн ял (ялсам). Ку ой пирĕн ялсен. Тот из нашей деревни. Это поле нашей деревни («наших деревенских»). ЧС. Пирĕн ялсем луç тытни. Как ловили наши деревенские лося. Б. Олг. Яш ача, Еххим ятлă, вăлсам ялĕсемех (из их же деревни). Чăв. й. пур. 36. Сан патна пирĕн ялсем Яхуть юмăçа килĕ. К тебе придет поворожить наш деревенский (по имени) Яхуть. Регули 1328. Ку çын пирĕн ялсам. Этот человек из нашей деревни. БАБ. Çав киреметсем пирĕн ялтан тарни çинчен пирĕн ялсем ак епле калаçаççĕ: тăват-пилĕк çул пулĕ, тет, ĕнтĕ, ĕлĕк пирĕн ялсем пĕр çын Пулат киремечĕ çинче суха сухаланă, тет. О том, как оставили эти киремети нашу деревню, наши деревенские говорят так. Года 4 или 5 тому назад, один наш деревенский пахал на том месте, где находится Пулатова киреметь. Ала 64. † Кинçĕм те лайăх (çавă пур); ялĕсем (ее деревенские) илмерĕç хурласа, эпир илетпĕр мухтаса. Кан. 1927, № 207. Вĕлерекенĕ çав ялсемех П. А. пулнă.

яла-пала

(jала-пала), шалобольник, легкомысленный человек. Икково. † Кам кахал çын канторта, яла-пала ямшăкра (служит) ямщиком при волостном правлении.

яла-пăла

(пŏла, пы̆ла), шатун(-нья), шатуга. Хорачка. Э яла-пăла! ял тăрăк выртса çӧретĕн! («киле килмест, шатушник»). || Болтун. Питушк. Яла-пăла (пы̆ла) ― сĕре калаçакан çын (т. е. пустоболт).

ялккав

(jалккав), ленивый (тат). Ст. Чек. Ялккав — ĕçлемесĕр, чупса çӳрекен çын (лентяй). См. юлхав.

ямăт

(jамы̆т), готовый. См. янтă. Истор. Хресченсем: улпут ĕçĕ, тесе, ĕçе çиелтен анчах ĕçленĕ; улпучĕсем те, ямăта вĕреннĕскерсем, тăрăшман. Ч.П. Ямăт мула ĕмĕтленсе, пуян çын хĕрне ан тапăнăр. СПВВ. Х. Ямăт, ямăттине, янтă, ямăтлас, янтлас. КС. Ямăтранах пуйрĕ. Разбогател чужим добром (но законно). Орау. Ямăтранах пуйрĕ (чужим добром, но законно, напр. женитьбою). IЬ. Çын ямăчĕпе пуййĕрç (= пуйрĕç) вĕсем, разбогатели чужим добром (готовым). М.А. 74. Епле вăл ямăтран тупасшăн? терĕç илтлекенсем. Сир. 132. Çыннăн асаппа пухăннă ямăтне çăтса яраймĕ вăл, калла кăларса парĕ; пурлăхĕ тăрăх унăн тӳлĕвĕ пулĕ, савăнсах тараймĕ вăл. Сред. Юм. Тăван пиччĕшĕн мар, ытти ашшĕпе, амăшпе пĕр тăвансĕн çȏрчĕйĕрĕ, ытти япаласем те ȏна йȏлсан: ямăт йȏлнă, теççĕ. Следовательно, ямăт означает имущество, оставшееся после родственников, не живущих в одном доме. Однако, если родители до своей смерти не выделили сыну имения, которое он должен бы получить, и он получает его лишь после их смерти, то это не будет «ямăт». IЬ. Ямăта-çиç пăхать. Все даровое хочет получать. Вĕлле хурчĕ. Вĕсем (сăрăсем) вĕллере те, тулта та нимскер те тумаççе, ямăт апат çиеççĕ те, сĕрлесе-çеç лараççĕ. N. Эпир соха сохаласа çӳреппĕр, эсĕ конта ямăтран икерч çисе ларатăн. N. Теприсем пыраççĕ те: ха! ха! ямăттине йышăнать! теççĕ. Другие подходят и говорят: «Смотри-ка, он присваивает себе готовое?».

ямпаш

(jамбаш), прием борьбы, при котором роняют сразу. Изамб. Т. Кĕрешнĕ чухне ямпаш çапаççĕ. || Долговязый. Сред. Юм. Ямпаш или ямпашка, долговязый. Пит ямпаш ку çын (высокий и тонкий).

ян

(jан), подр. далеко раздающемуся звону или гулу. Хурамал. Янтăракан япалана çапсассăн: ян! туса кайрĕ, теççĕ. N. Чăпар куккук сасси вăрманта янах каять. Ч.П. Икĕ куккук авăтат, аслă улăха ян ярат. Баран. 85. Çеçен хир ян каять. Ир. Сывл. 5. Кĕвве туртса яв! ярса, ĕçе васкарĕ çĕн вăйпа. Сунчел. † Эпĕ килетĕп асăнса, шăнкăрав пак сассăмпа аслă урама ян ярса. Альш. Вăрмана ян çураççĕ (оглашают, шапасем). КС. † Ярăслав хĕрĕ çамрăк хĕр, сасси унăн ян илтĕнет. (Перевод «Плача Ярославны»). Турх. Тăри сасси çӳлте ян-ян каять. IЬ. Унăн сасси (его вой) вăрмана ян кайнă. Ч.К. Хула пек çурчĕсем (их дом) ян янăрарĕ (от свиста). Сказки и пред. чув. 68. Кайăк юрри, çын сасси ян-ян ярать таврана. Собр. Хăни килет мăшрипе (мăшăрĕпе), аслă пӳрте ян ярат. Ч.П. Килет, ларать, юрă юрлать, хуралтă тăррине ян ярать (курак). Пазух. Сатра шăпчăк ян ярать; вăл сирĕншĕн юрламасть; тепĕр шăпчăка йăхăрса, хытăран хытă юрлать вăл. N. † Курак килет мăшăрпе; йăва çине ларсан, аслă яла ян ярать. Ау 242°. Шари-шари кăшкăраççĕ, урам хушшине ян çураççĕ. Ч.П. Мерчен куçлă куккук авăтнипе хура вăрман çине ян каять (ясно, отчетливо отдается). Так и у КС. Ясный (о погоде). Беляева. Янах (ян+ах) уяр, См. янкăр, шанкăр.

янкав

«человек, который шляется без дела по соседям». СПВВ. ФИ. Янкав — ĕçсĕр ахаль кӳршĕ тарăх юртса çӳрекен çын. Вероятно, следует чит. янккав.

янкамас

бездельник. СПВВ. ЕХ. Янкамас — ĕççĕр ирттерсе, çӳрекен çын. Вероятно, описка вм. янккамас.

янкăрт

звенеть, издавать звонкий звук? СПВВ. ЕС. Иксӳ (çын пырĕ темĕскерле янкăртса кайнине калаççĕ).

янкăс

(ҥгы̆с), легкомысленный. Якейк. † Хаклă юшши поставне тӳмелесен, ват çын теç; йӳле ярсан, янкăс теç; янкăс ялне стан йорас? || Нарядный. Питушк. Янкăс ― нарядный. IЬ. Янкăс çӳрет, нарядно ходит. N. Янкăс (ҥгы̆с) = капăр, щёголь. Синерь. Виç кунтан туй килчĕ, тет; пит янкăс, пит капăр, тет. Кан. 1927, № 237. Тĕтрепе пĕркенчĕ янкăс кăвак шуçăм.

янсултан

(jанзулдан), некогда имя человека? Теперь: 1) так называют человека, который слоняется по улице; 2) так назыв. женщину, которая не надевает сурбана. Имен. Янсултан — ăрам тăрăх ĕçсĕр сулланса çӳрекен çын; сурпан сырман хĕр-арăм.

янтă

(jанды̆), готовый, N. Янтă сан валли, кĕтсе тăр! Припасли для тебя, дожидайся! (насмешка). Собр. Ху асапланмасăр янта ан ĕмĕтлен, теççĕ. Если сам ты не работал, не рассчитывай на готовое. Малды-Кукшум. Эпĕ хам та çын янтипе ăшăнса выртатăп. Я и сам греюсь тем, что приготовлено другими. Сёт-к. Эс янтине пăхса порнатăн анчах, такам-ха янтласа çитермелле сан валли! Ты дожидаешься лишь готового; не знаю, кто уж приготовит для тебя!

япала

(jабала), вещь; предмет; дело. Чтен. по пчел. №. 17. Ăвăс ытти япаласем тунă çĕре те каять, тата япала кĕлеткисем-мĕнсем (фигуры, изображения) тăваççĕ. Орау. Япала тыт та явала! (Бессмысленное изречение; говорится от нечего делать.) Юрк. Япалана пас вăйлă тытсан, ăшă пулат. Если на предметах сильный иней, то будет тепло. КС. Унтан халĕ аната куçарчĕ пӳртне, урăх япалана куçарман халь. Чхĕйп. Çĕр çине мĕн чул шăтнă япала (всё, что...) хĕвел, çăмăр, сылăм, çил — çак тăват япала тăрăх усă кӳрсе тăраççĕ. Шурăм-п. № 19. Çĕнĕ уйăх курсан, ура айĕнчи япалана çывăрма выртнă чуне пуç айне хумалла. Вара тĕлĕкре мен-те-пулин курăнать, тет. Регули 97. Эп она парассине япала (надо: парас япалана) кăтартса. Ib. 1266. Япалан пăхса парăп. Ib. 864. Онтан исе килнĕ япалана (япаласене) порне те кайлах еççе пар. Ib. 675. Вăл япаласене, туса пĕтернисене, киле исе килес; тунă япалисене киле исе килес. Орау. Хă вăн çук япала çав ĕнт çав; темиçе çынтан ыйтсан та, пĕри памарĕç; мĕнле алăпăр-ха ĕнт? Если у тебя не имеется вещи, то всегда бывает так. К скольким людям ни обращался, ни один не дал; как уж будем подсеивать? Хыпар № 22, 1906. Кайран, пĕр ирхине, Питĕре пырса çитрĕмĕр. Чейсем ĕçкелерĕмĕр-те, япаламăр пеккисене илсе, хайхи двореца шырама тухса кайрăмăр. Юрк. Пĕре те çапла балыка кӳртсе парăр, тесе, ыйтат иккĕ те ыйтат. Балыка, килте çук япалана, арăмĕ мар, никам та пырса лартакан çук. СТИК. Хай пирĕн япала ăнмарĕ пулас! У нас видно с тобой дело-то не выгорело (не удалось). Сред. Юм. Килтисĕне систермесĕр çынна япала пуçĕпех пара-пара яракан çынна: япала кăларать, теççĕ. N. Кил-хе конта, япала парăп сана. Иди-ка сюда, я тебя угощу («дам одну вещь», т. е. изобью). || Существо. Ч.С. Хай ніçта сиен-мĕн туман япалана кăкарса, асаплантарса тытнăран, луç мана çавăнпа ытла та шелĕн туйăнчĕ. Орау. Шатун, пушан япала, часах ывăнать (о лошади). N. Ĕлĕк пĕрне, пахча çаратма кайсан, тытнă, тет те, питĕ хытă хĕненĕ, тет. Çак япала, киле таврăнсан, хăй тĕлĕшшĕн калаçса выртать, тет: хырăмна пула çурăму тем курĕ çав, тесе выртать, тет, ыратнипе. Как-то давно, одного, попавшегося в саду в воровстве яблоков, здорово побили. Он, возвратившись домой, улегся в постель и разговаривает сам с собою: «Ради брюха, говорит, не знаю что потерпит спина!». Юрк. Ку çапла çăкăра тăпрапа тусан çинчен сĕтĕрсе илнине ăнсăртран пуп курат та, тытăнат кăна ятлама: итле-халĕ, ухмах япала, çăкăра, çапла иртĕнсе, тусан çинче çĕмĕрсе çӳреççи-мĕн? Ст. Чек. Мана хай япала (из это существо) ятпа чĕне пуçларĕ. Панклеи. Мĕн пор чонлă япаласанчен... (из живых существ). || Материя (ткань). Изамб. Т. Тата пасар япали илсе халат (поддевку) çĕлетеççĕ. || Приданное (у девушки). Абыз. † Тавай пире япала урапа кашти авăначчен. Пизип. † Икĕ тур лаши, ай, туртара, икĕ тур лаши, ай, туртара; шур япали урăпа çинче, сакăр сурăх, ай, саранче. Ала 8°. Эпир ăна çавах качча памасăр усрас çук, анчах хĕрин япали çук. || Вещество и пр. О сохр. здор. Чăх-чĕппи çăмарта ăшĕнчен тухать те, вара çăмартанăн хуппи анчах тăрса юлать. Çăмартари япаласем пĕтĕмпех пĕтеççĕ. || Товар. Чăв. й. пур. 22°. Хăй япалапа сутă тăваччĕ. Сам он торговал. Юрк. Ку япалушăн мĕн хак ыйтатăн? Что просишь за эту вещь? || Во мн. ч.—имущество, пожитки. К.-Кушки. Выçлăхра пĕтĕм япалисене сутса пĕтернĕ. || Говорят про пищу. НТЧ. Манăн нимĕн çимелли япала та пулмарĕ. У меня не случилось при себе ничего съестного. || Иногда не переводится. Беседа чув. 11. Мĕн çĕнĕ япала пур? Что есть нового? || Причина. О сохр. здор. Тĕрлĕ чир тĕрлĕ япаларан пулать. Разные болезни бывают от различных причин. || Необыкновенная вещь, диковина. Завражн. Ак япала! Какая штука-то! (Говорят, когда услышат нечто удивительное). Альш. Акă япала! Кунта мăкшăсем те пур иккен! Вот так штука! Оказывается, здесь есть и мордва! || Penis. Курм. † Пирĕн Яккувăн япали молкач пичи япали пак анчах. || Яд, отрава. Хыпар № 44, 1906. Колымскра иккĕмĕш çул пурăннă чухне, вăл япала ĕçсе вилме тапратрĕ, анчах ăна сиссе çăлчĕç. || Вредная вещь. Злой дух. Ст. Чек. Эй турă, тĕрлĕ япаларан (подразумевают «тĕрлĕ усалтан») хăтар пире. Хыпар № 29, 1906. Айван чура сапах доктор патне кайма пĕлмест: япаларан мар-ши? тесе юмăçа каять. || Нередко получает обобщающее значение. Панклеи. Сирн ку холара пăр хăрăк хорăн тонкати-япала пор-и? У вас есть в этом городе какой-нибудь сухой березовый пень? Якейк. Эп онтан кашнинчех иртсе çӳретĕп, анчах çын-япала кормастăп. Я там каждый раз прохожу, но никаких людей не встречаю. КС. Хула-япалана каяс пулсассăн... Если придется поехать в город и т. п. Хыпар № 2, 1906. Эрех-япала суйланă чухне (при выборах) ан пултăр. || С афф. притяж. 2-го и 3-го гл. ставится в некоторых чувашизмах. Ч.С. Пыраттăм ĕнтĕ, сасартăк хам умрах темĕскер хуп-хура тăнă пек туйĕнчĕ те ман çан-çурăм çӳçенсе кайрĕ. Лашу-япалу (куда тебе тут и лошадь и всё!...)! каялла чупа патăм. N. Пирĕн ват асатте — кăшăлу-япалу!.. киле пăрахса тавăрăннă, тет. Орау. Мун-куну-япалу... вĕççĕрĕ! Пролетела (твоя) пасха. Чув. тексты № 2, 513. Пасара карни? — Карăм. Мĕн илтĕн? — Пăрçа илтĕм. — Ак телей! — Телейи-япали (какое тут счастье!); кĕпер урлă каçрăм та, тăкăнчĕ-карĕ. — Акă сиян!—Сияни-япали (какой там убыток!)! тепĕр кунне кайса пăхрăм та, тӳшек пек выртать... || Иногда заменяет афф. -скер или же ставится вместе с ним; при этом речь иногда получает иронический оттенок. Демид. Икĕшĕ те мимо ярса курман япаласем пулнă. Оба они никогда не стреляли мимо цели. Уфим. Пирĕн чăвашсен хăтараканĕ ватман япала. Хĕрлĕ Урал. Пĕччен япала (будучи одна), шырама часах тухайман. Юрк. Чи аслă ывăлĕ, Митукĕ, наянтарах япала, ĕçе пит çемçе çын пулнă. N. Пит вăтанакан япала эпĕ. Я очень стеснительный человек. N. Пит намăслă япала тата. Орау. Раштавччен тухмалла япала, Мункунччен те тухмарĕ (напр. книга). КС. Вара мана халиччен ĕненмен япалана ĕнентерчĕç (заставили поверить в то, во что...); çын кураймасăр котун туса панă, терĕçĕ (испортил животных кто-то). Орау. Çамрăк япала, нумай кирлим ăна? — тата тепĕр-ик стаккан ĕçсенех, вилмелле (относительно выпивки). Ib. Хай, ӳссĕр япала, çулне-йĕрне паллайман. А он, пьяный, не мог определить дороги. Юрк. Пирĕн ăспа пулсан «Пулăхар» каçичĕ те, çĕнĕ япаласкер чăвашсенĕн кăмăлне пит килме кирлĕ-чĕ. Ib. Чăваш хĕрĕ пит таса япала, вăйлăскер, арçын вырăнне ĕçлесе çӳренĕ. Чувашская девушка, очень здоровая и сильная, работала за мужика. Йӳç. такăнт. 33. Эй, кум! Пĕрле ӳснĕ япала, халь те пĕрле пурăнар! Изамб. Т. Тӳрленсе çитмен япала тепле тăранĕ вара? Орау. Паян пĕр авăн çапрăмăр та, хĕллехи япала, тырри чĕрĕлсе кĕрет вăн; çулана çитмест çав вăл авăн тавраш, ун чух авăн та кирлĕ мар — хлупут çук. Ib. Кĕр-куннехи япала, сĕткен типнĕскер, сĕвĕнмест вăн пушăчĕ. Альш. Унтан вара пурама пуçланă япалана пăстармарĕ (так как здание уже начали рубить). || Часто переводится местоимениями нечто, что-нибудь, ничто и др. Ч.С. Анчах ал-валли çиекенсем пурте, ача ятне асăнса, япала (что-нибудь) хураççĕ (на зубок). N. Аллăна япала-мĕн тăрăнчим апла? Ты наткнул чем-нибудь руку? Ашшĕ-амăшне. Атте, япала (что-нибудь)-мĕн кирлĕ мар-и сана? Т. Исаев. Пĕр-пĕр япала пулсан. Если что-нибудь случится (неприятное). N. Мана çиме япалăр çук-ши? Т. Григорьева. Япала илнĕ чух çынтан ыйтмасăр ан ил, теççĕ. Когда хочешь взять у кого-нибудь что-либо, то не бери, не спрося, без разрешенья. (Послов.) Хыпар № 12, 1906. Э-э-эх! тетĕп. Ку чăвашăн пĕр япалине пăхса та савăнма çук иккен, тетĕп. Юрк. Хайхи Митук пĕр япаласăр тăрса юлнă (остался ни с чем). Череп. Япала тухмас. Толку не будет. Макка 202. Унти вутсене (огни) пĕр япала хăвармиччен сӳнтереççĕ. Альш. Япала пĕр хуйхăсăр пулмас, теççĕ. Ничто не дается без заботы. Юрк. Çак уйăхра, пушă вăхăтра, пĕр япала çырса ярашшăн. В этом месяце, в свободное время, хотелось бы написать одну вещь и послать ее. Макка 202. Вăл мăн чӳк тунă çĕре пĕр ялтан пилĕк çын хăвараççĕ, вĕсем вара çĕрле, мĕн-мĕн япала курăннине пăхса, сыхласа тăраççĕ. О сохр. здор. Мĕшĕн макăрнине пĕлсе, таврашне тӳрлетĕр те, япала ыратнипе макăрмасть пулсан... N. Япала ыратат, ыратман япала çук. Все тело болит. Тет. Вăл мана пĕр-пĕр япалу сикмен-и? (не свихнул-ли что?), тесе ыйтрĕ. Упа 589. Аккасем каларĕç: япала ыратмари? терĕç. Эпĕ: пăртак ура ыратрĕ (ушиб ногу) те, урăх ним те ыратмарĕ, терĕм. О сохр. здор. Унăн (у ребенка) пĕр япала (что-нибудь) ыратмасан, вăл нихçан та макăрмасть. Альш. Унтан чарăнаççĕ (перестают петь) те, çавăнтах пĕр-пĕр япалалла-мĕнле выляса илеççĕ хĕрсемпе каччăсем. См. епеле.

япăлтат

(jабы̆лдат), быстро ходить (о рыбе). Изамб. Т. Пулă япăлтатса çӳрет (быстро ходит). || Быть непоседой, сплетником. N. Лăпкă пĕр вырăнта тăра пĕлмен çынна, çын çинчен çисе, калаçса çӳрекен çынна: япăлтатса çӳрет, теççĕ.

япăрт та япăрт

то-и-дело. Сред. Юм. Япăрт та япăрт (многократно, то и дело) кĕрсе тохать; эп пӳртре ачасĕм пор, тесе, ȏ: çын килмес-и? тесе, тохса пăхать-мĕн.

япăтник

ябедник, сплетник. СТИК. Çын çинчен çисе калаçса çӳрекен çынна япăтник теççĕ.

Яппар

(jаппар), личн. яз. имя мужч. Иревли. || N. Яппар — арăш-пирĕш çын, ни унталла, ни кунталла шухăшлат, калаçа-кула пĕлмест, çын ăçта, вăл та унта шухăшлат; каласан, çиленет; тĕллĕ-ĕретлĕ çиленме пĕлмест. Пирĕн авал çавăн пек арăш-пирĕш çын Яппар пулнă. Çавăн ячĕпе арăш-пирĕш çынсене пурне те калаççĕ. Эй, Яппар! теççĕ ăна. Яппарĕ вăл арăш-пирĕш пулнă; хĕрĕсене качча панă чухне хирсем парса пĕтернĕ. Хирĕ пит пысăк пулнă. Пирĕн яла çавăнпа хир пит сахал пулнă; ытти ялсене тивнĕ.

яппăш

подр. облизыванию. СТИК. Тирпейлĕ çын сĕт çинĕ чухне кашни сыпмассерен кашăкне яппăш, яппăш, çулат (sic!).

япшар

ласковый; угодливый. СПВВ. ФИ. Чĕлхипе çынна юракан çынна япшар чĕлхеллĕ, теççĕ. СПВВ. Япшар, ласковый, угодливый. Ib. † Чĕлхе-çăвар япшар пулсассăн, курайман тăшман кун парĕ. Чĕлхе çăвар япшар пулсассăн, çавăраймăп-ши тăванăм кăмăлне. СПВВ. ЕС. Япшар — çемçе чĕлхе-çăварлă, çаврăнăçлă, çын кăмăллĕ çын. Чăвашсем 4. Эпир епле çемçе чăкăтпа, çемçе хăпартупа асăнатпăр, çавăн пек ачанăн чĕлхи-çăварĕ çемçе пултăр, япшар пултăр. П. Пинер. Чĕлхе-çăвар япшар пусан, курайман çын та çул парат. Собр. † Куркисем чăпар, пылĕ хăла, мĕшĕн ĕçейместĕр çав пылĕсе? Сирĕн ĕçессĕре кам пĕлмес, йăпататăр япшар чĕлхĕрпе. Ст. Шаймурз. † Йăпăлтатăр (описка) япшар чĕлхепе. Н. И. П. Питĕ япшар вăл = çынна юратакан, çывăх куракан çын. Ст. Чек. † Кайăк чĕрелĕ çынпа калаçмашкăн чĕкеç чĕлхелĕ (япшар) çынсем те кирлĕ уна. N. † Пирĕн чĕлхе-çăвар япшар мар. Н. Шинкус. Хăра (вас) курсан, мĕн тусан, пит япшарăн калаçаканскер ку. Т. Григорьева. Ялта япшар пулсан, килте упа тир витĕнет, теççĕ. (Послов.). Пазух. Ялта япшар çӳрекен те, киле пырсан, епле-ши? Ч.П. Чĕлхе-çăвар япшар пулсассăн, курайман тăшмансем кун парĕç. || Очень разговорчивый. Хурамал. Пит япшар, тăнне (= сывлăшне) çавраймасăр калаçать (пит калаçакан çын). || Красноречивый. Янтик. Смахсене таса, вырăнлă, çипçуллă смахлакан çынна: ну, пит япшар ярать, теççĕ. || Щедрый. М. П. Петр. «Япшар — щедрый, тароватый». (Так и у Паас. 21). || «Неразборчиво щедрый». Стюх. Ib. Япшарăн кучĕ шап-шар. (Поговорка). || Хорошо одевающийся. Чертаг. Япшар — лайăх томланса çӳрекен. || Прозвище. Нюш-к. Япшар Хĕветри, имя и прозвище мужч. || В кач. наречия. N. Япшар калаçать (çемçе чĕлхе-çăварлă çын).

яр

(jар), пустить, отпустить, допустить, отпустить, упустить, выпустить, распустить, пустить в ход, класть. См. ер. К.-Кушки. Кашкăра сурăхсем хушшине яр-ха! Курăн вара, пĕр сурăхă та картăнта юлмĕ. Пусти-ка волка к овцам, останешься без овец. Чураль-к. † Çакă ялăн хĕрĕсем ним парса та ямаççĕ (не допускают). Беседа чув. 15. Хăшĕ шыва кĕреччĕç, хăшĕ пĕчĕкçĕ кимĕ туса яраччĕç. Мижула. Пĕр урамра темиçе пĕве пĕвелеççĕ; малтанхин пĕви толсан, ярать те, кайрисен пĕвисене татса каять. К.-Кушки. Эс мĕшĕн сахăр ярса ĕçместĕн? Почему ты не пьешь (чай) внакладку? М. Тув. † Хĕрĕх пуспа алă пусне алран ярас килимаçть (не хочется выпустить из рук). Орау. Хĕресе çакăнталла ярас пуль (п. на грудь), тек çурăма ыраттарса çӳрет (о нашейном кресте). Тяпт. Çав карапран пир ячĕç, тет (спустили холст). Толст. Эпĕ патиене пусса ятăм, анса ил-ха. Я упустила бадью в колодец, слезь и возьми. Яргуньк. Хайхи çын, вилнĕ çынна илсе, Сăра (т. е. Сăрра, в реку Суру) яма карĕ, тет. М. Васильев № 34. Вара ялти çынсем, тертленсе, она сакайĕнчен сĕтĕрсе кăларса, пĕр тарăн çырма хĕрĕнчи ват хорама котне кайса янă (пустили к корню старого вяза). Орау. Пĕр хĕр кепи аркине тавăрнă та, аялалла пăхса тăраччĕ. Мана курчĕ те, лăштах ячĕ, — вăтанчĕ, курнать. Юрк. Ĕнер эсĕ ман çине пит нумай сивĕ ярсаттăн (напустил холоду); курăсăн, авă паян та кăмакасем çумĕнче ăшăнаймастăп! Орау. Ача тунă та, ачине пĕвене янă. Родила ребенка и пустила его в пруд (т. е. утопила). Пазух. Курки калать: тыт, тесе, сăри калать: ĕç, тесе; сăрине янă хăмлисем те, килнĕ мĕн-çке хăнисем. П. Сунар. † Хора пиншак йӳле ятăмăр (нараспашку), ăна мĕшĕн йӳле ятăмăр, кĕрен кĕпе курăнмашкăн. К.-Кушки. Кĕпе çухине ярса çӳрет (не застегивает). Абыз. Нарт, нарт кăвакал Атăл варинче, ик çунатне шарт, шарт çапать, Атăл хĕрне хум ярать. Пуçтарнăр, ачасем, ман пата. (Чан çапни). N. Чей çине яраççĕ. Пускают в чай. Чаду-к. Пирĕн ялсам пĕр çын вăрмана лаша яма кайнă (чтобы пустить пастись). N. † Хамăр тăван янă чух, çитеймерĕм чыспала. К.-Кушки. Çунийĕ кайман, ăна вĕсем тăххăрĕш те нимпе те ярайман (не могли заставить двигаться, катиться). Т. М. Матв. Атăл тĕпне ахах ятăм. (Хурана тăвар яни). Сред. Юм. Çăвартан тытса янă-и мĕн сана? Насильно, что ли, тебе в рот влили? (Говорят пьяным людям). Якейк. Янă-яманах сӳнсе ларать (лучина в самоваре). Абыз. Кантăк витĕр ĕс (надо: йĕс) кĕвенте янă. (Хĕвел пăхни). N. Яшка çине яма сухан та пур. Ч.К. † Ытса, ытса памасан (пуян инке), турă ятăр каялла (т. е. пусть ее богатство уменьшится). Ч.П. Халат кăсйи тарăн мар, мăйăр яма (класть) пит аван. Юрк. Мана И.И. ярасса ячĕ те, сире те ярĕ, темĕн çав. Меня-то И.И. отпустил, но едва ли только он отпустит вас. Чăв. й. пур. 36°. Акă епле, вăл выхăта эсĕ малтан икĕ хăлаç алт, унтан вара пĕр çын тупса яр; çын тупса ярсан, вара укçана ăлавĕпех: тие, тенĕ. Синьял. † Куçăма ятăм ирĕке, сар ачасем суйлама. Пустила глаза на свободу — выбирать красивых парней. Бугурусл. Эпĕ хăранипе (со страха) лашасене сиккипе ятăм (пустил вскачь). Яргуньк. Первый Иван вĕчĕ (= вĕрчĕ), тит (пустил струю воздуха) те, ултă çухрăм ячĕ, тит; кайран ĕçлен вĕчĕ, тит те, виçĕ çухрăм ячĕ, тит. Вара тапратрĕç, тит (драться). Ib. † Вăйăран вăйя çӳрерĕм, хам савнине ямарăм. Ходил по хороводам, но не упустил своей любимой. || Прибавлять. С. Дув. † Ĕнте вăрман кашлать, вăрман кашлать, туратран турата ярасшăн. || Попускать. Ст. Шаймурз. Турă ямасан (если не попустит), тăшман. çĕнтереймест. || Сбывать с рук (плохой товар и т. п.). М. Яуш. Эпĕ сан тавара яма пĕлетĕп (могу сбыть, спустить с рук). N. Пĕрне лартса хăвартăм, нимпе те яримастăм вăл çитмĕл пуса. Одного надул, а то никак не мог сбыть с рук этот двугривенный. N. Усал укçана аран-аран ятăм. Фальшивую монету насилу сплавил. || Забивать. Çакăнтан тепĕр пăта ямала (забить гвоздь), вара тăн-тăн (крепко) пулать. || Повесить. Альш. Хăлхине ярать хăшĕ арçын та хăлхалки (серьги). N. Эс сар шерепи яни-ха? Халь яма мар, шерепине те çыхса пĕтермен. N. Хĕрсем çула тĕр тăвнă чух, пĕри ыйтать: эсĕ сар шерепи яни-ха? Якейк. (Хĕр) пилĕкнех порçăн хырмоли çыхать, кот хыçне сарă çакать: хӳре вырнне ленттĕсем яраççĕ; çорăм хыçне мăйăран ялав çакаççĕ. (Хĕр-арăм юсав). || Отделывать, украшать. Шаймурз. † Хура шаль туттăрăн ярапине чистă пурçăн ярса тултартăм. Якейк. † Ăшне кĕмĕл янă, тет, толне порçăн тортнă, тет. (О бочке). Ст. Яха-к. Ун чухне лаша таврашĕ пушăт, курăс мар, пуринĕн те чĕн хăмăтсем, шуçпа янă чĕн кутлăхсем. || Распустить (слух и т. п.). N. Ят яр, распустить дурную славу, молву. Ст. Шаймурз. † Ай-уй, савнă тусăм, хура куçăм, ятна яла ярса (распустив про себя дурную славу), эс култартăн. Сред. Юм. Ху ятна ху ярса çӳрен. Свое имя порочишь. || Дать волю (языку). Сред. Юм. Чĕлхене ытла пит янă-çке вара эсĕ. (Говорят тому, кто говорит другим обидные слова). || Стрелять. N. Эпĕ ун чух патруль-ччĕ, хулара çӳреттĕм; хаярăн кăшкăра-кăшкăра аран чартăм войскана: пĕр-маях яраççĕ (стреляют). || Ударить. Орау. Чутах ярать-чĕ чукмарпа. Дубиною чуть не хватил. || Расстегивать, расстегнуть, отцепить, распутать. Упа 719. Эпĕ çĕлĕке хыврăм, тӳммесене ятăм. Я снял шапку и расстегнулся. Толст. Çав çаклатнине (крючек у двери) ярас тесе, сикрĕ-сикрĕ, тет, ку, ниепле çитсе яраймарĕ, тет (никак не мог отдеть). || Пустить (в общее пользование). Хыпар № 31—2, 1906. Эпир çĕре нихăçан та яла ярса (пустив в общее пользование), çĕнĕпе туса уйăрман. || Удлинять. Ст. Чек. Унта кĕпесене урăхларах çелеççĕ, аркисене вăрăмрах яраççĕ (подол пускают длиннее). || Позволять, допускать. Юрк. Шыв ăсма ямаççĕ. Не позволяют брать воды (из своего колодца). О сохр. здор. Çын скарлатинапа чирлесессĕн, унăн пырĕ çăтма ями ыратакан пулать. Яжутк. Хуçи патшаран ыйтать, тет: мана япала сутма яратри-ха? тесе, каларĕ, тет. || Проводить (дорогу, электричество). Чув. календ. 1911. Халĕ электричествана пĕр вырăнтан тепĕр вырăна темиçе çухрăма яма пултараççĕ. Теперь электричество проводят с одного места на другое на много верст. Разум. Аслă çула Куснар çĕрĕ витĕр ямалла тунă. Сделал так (добился того), что дорога должна была пройти по земле селения Коснар. || Прислать, послать. Псалм. 106,20. Вăл хăй сăмахне янă (послал), вĕсене сыватнă. Сала 36. Ирхине ирех Емелене арăмĕ кĕреçе панă та, çырма (канаву) тума янă. || Отправлять. Якейк. Вăл Чол-Холая паршăпа нумай тырă янă. Он отправил в Нижний на баржах много хлеба. || Сваливать на другого (т. е. указывать на недостатки и др.). Альш. Малтан хĕрне тӳррех калассине ялĕ çине яра-яра калаççĕ; унтан кайран-кайран тӳррех хĕрĕ ятне каласах та юрлаççĕ. || Проигрывать (в деньги, в игре). Петĕр виç тенкĕ картла выляса янă. Петр проиграл в карты 3 рубля. || Тратить? Сред. Юм. || Продолжить, продлить. Якейк. Эпĕр теçеттина ир пуçларăмăр та, каçчен ямарăмăр, каçхи апатчен пĕтертемĕр (сжали до ужина). Хыпар № 9, 1906. Çапла пĕр куна та ямарĕç (даже дня не проработали), кĕпере йăлт туса пĕтерчĕç. || Завести (часы; так у многих); пустить в ход (машину и пр.). К.-Кушки. Чассие ятăм та, сĕтеле хутăм. Я завел часы и положил их в стол. Ib. Паян армана янă иккен (пустили в ход). || Возложить; налагать. Хыпар № 42, 1906. Налогсене чиновниксем ямалла мар, халăх суйланă депутатсем ямалла тăвĕç. Янтик. У укçана (тулăка, т. е. долг) халь ĕнтĕ халăх çине янă, хăй татайман пирки. Этот его долг возложили на общество, так как он сам уплатить не мог. || Лить. СТИК. Стаккана (витрене) шыв яр (налить воды). Пирĕн ял 1929, № 16, 4. Çав эрехе пĕр çĕре ярсан, кимĕсемпе ишсе çӳремелли кӳлĕ пулать вĕт. || Лить (о сильном дожде). Никит. Эп витререн янă пек, çăмăр ятăр. Пусть польет дождь так, как я лью из (этого) ведра. Трхбл. Çумăр ячĕ (или: çумăра ячĕ). Дождь пошел (внезапно). || Лить (свечи). Собр. Çăвăнчен (из того сала) çурта ятăм та, çанталăкĕпе сарăлчĕ. || Насыпать. N. Тăпра янă чухне малтан, йывăçа лартиччен, шăтăк тĕпне çерем кассине хуран. N. Ултă виçе урпа яр. N. Эп хутаççине тытса тăтăм, вăл тыррине ярса тăчĕ. || Заставить пройти (болезнь)? Случать. Ст. Чек. Янă кĕсре (то же, что кустарнă). К.-Кушки. Ĕнер хура ăйрăпа янă (çӳретнĕ). Вчера случали вороного жеребца. || Городить (забор). Тим.-к. † Çичĕ хут сапур ямарĕç. || Уничтожить. Сир. Усал кăмăл çĕтĕк-çатăк тăхăннинчен ытла (более) илеме ярать. || Счистить (грязь и пр.). О сохр. здор. Вĕсем, хăйсен ӳчĕсенчен кирĕксене лайăххăн яма-сăрах, кĕпи-йĕмне тăхăнса яраççĕ. || Стирать (резинкой). Янтик. || Выпивать. Никит. Пĕр Иван анчах эрех ĕçмен, ыттисем янă (пили). || Ходить (в карточной игре). Сред. Юм. Яр мана. Ходи ко мне (в игре в карты). || Пуститься во что. Альш. Пырсанах, хваттир хуçине пуççапаççĕ хĕрĕсем; яраççĕ унтан ташша (пускаются в пляс). Абаш. Майралла яр! (говорят женщине). Пляши по-русски! Альш. Хапхаран тухнă-тухманах ярать пурте юрра. N. Акă лашисем ячĕç, тет, ташша. Вот лошади пустились в пляс. СТИК. Ват çын пек юрра ятăн ĕнтĕ! Пазух. Икĕ сар хĕр кăмăлне вăрăм çула кайрăмăр, орган купăс куртăмăр, тăрса ташша ятăмăр. || Ăйха ячĕ вăл! Здорово спал. || Употребляется в качестве вспомог. гл. Ч.П. Ешĕл юман касса ятăм, яр хĕррине ӳкертĕм. Ib. Аслă урама тухрăм юрла ятăм (без намерения, почти неожиданно для самого себя), тăшмансен чĕрисене çура ятăм. Альш. † Çамрăках та кăмăлпа кулса яр: манăнах та кăмăлма уçса яр. Альш. Çураçрăмăр, килĕшрĕмĕр те, Элшелĕнченех илсе ятăм эпĕ хĕр. О брачной жизни. Качча илнĕ хĕре хăйсем патĕнчен хăваласа ярса, ăна намăса яраççĕ, пăрахăçа кăларса яраççĕ. Хыпар № 29, 1906. Халĕ пирĕн хăш чухне çумăр та çăвать, анчах, кăшт хĕвел пăхсанах, типĕтсе ярать. Календ. 1904. Унтан, çынна вырса çӳресе, хăйĕнне çил тăкса ярать. Беседа чув. 17. Пурте аллисенче çутнă çуртасем тытса: Христос вильĕмĕнчен чĕрĕлнĕ, тесе, юрласа ярасса хытă кĕтсе тăраççĕ. Юрк. Исправник хăне валли çырса тăмашкăн пĕр тиек тытса ярат. Чуратч. Куртăн-и? тесе, кăшкăрса ячĕ, тет! Хыпар № 16, 1906. Тутар çинчен мана ялти çынсем ак çапла каласа ячĕç. Скотолеч. 26. Унтан шăнасем ларса варласран тикĕт сĕрсе ярас пулать (на зашитую рану). Юрк. Акă пире çырăва вĕрентсе вырăс туса янни! Вот что значит научить нас грамоте и сделать (через это) русскими! N. Ачăна ялан апла хĕнесен, ухмаха кăларса ярăн. Хыпар № 31―2, 1906. Тата чăнах та хăвна-хăв нихăçан та çынна таптаттарса яма юрамасть. Сред. Юм. Тотăр парса яна. [Если родители соглашаются выдать дочь замуж, то тому, кто сватает, дают «тȏтăр» (не платок)]. Сала. Арăмĕ пачăшкăран часрах ултă çĕр тенкĕ илнĕ те, Ивана парса янă. Юрк. Пăхăсăн, начар эрехне çапла урайне сапса ярса, çак начар эрехпе сут тăвакан çынна нимĕнпе айăплама пулса тăнă. В. Тим. † Ытам тулли памасан, ывăтайса ярап, тет. Хыпар № 29, 1906. Вăхăт-вăхăт урапа сасси илтĕнет, е автан авăтса ярать. Б. Яныши. Учĕ сикрĕ те, малти урапи (колеса) перевос çине кĕрчĕ, кайрине йăтса ярмалла (= ямалла) пулчĕ. Скотолеч. 4. Вăл (лошадь) апатне çисе янă-и, яман-и? çавна пăхас пулать. Кн. для чт. 4. Çулпа иртсе пынă чух, хӳме çумĕнче хутаç çакса янă старике курнă. Ядр. Евангелиенĕн корректурине парса яр ман пата, ăна часрах пусма парса ямалла. НАК. Вăл çапла каласассăн, эпĕ: ку хура-кĕсрери киреметĕç пулчĕ ĕнтĕ, пĕтерет ку мана, тесе, аран: кă-кă-кăвакал, тесе ятăм (насилу выговорил). Альш. Вĕрӳçĕ карчăк килте çук; пырса (парса?) ярăттăм, укçи çук. Чураль-к. Пĕр майрана пăхăп та, йĕрĕп-ярăп. (Сухан). N. † Ларма килнĕ (приехавших гостить) хĕрсене, чупса тухса, чуп-ту-яр.

ярса ил

хватать, хвататься за..., захватывать, охватить, обхватить; ухватиться за что. К.-Кушки. Ирхине тăрат та, çăкăр ярса илет. Как встанет, так и за кусок. Юрк. Вучĕ кĕлет çинчен, улăмпа витнĕ хуралтăсем тăрăх, ытти хуралтăсене те яра-яра илет (захватывает одну за другой и прочие постройки). Чăв. й. пур. 33. Çавсем калаççа тăнă чух, пĕри штав эреххе ярса илнĕ те (схватил), тухса кайнă. Ау 8. Эсĕ вара ăна нăхтупа мăйĕнчен ярса ил те (захвати за шею), ан яр. Сир. Ярса ил (унтан). Б. Яныши. Çеркей çаваран ярса илчĕ те (схватился за косу), аллине касрĕ-пăрахрĕ. М. Шигаево. Кашкăр пытеке (= путеке) çиленнĕ те, пытеке ярса илнĕ те, вăрмана ятса кайнă. || Об огне. Ч.С. Вут чĕлхи (заклинание от пожара) пĕлекен çын виçĕ хут çаврăнсан (кругом пожара): тивнĕ килĕсенчен урăх килле ярса илмĕ, çак пилĕк килĕ анчах çунса пĕтĕ, терĕ. Истор. Çав вăхăтрах Успенский собора та вут ярса илнĕ. N. Ачан кĕпине çулăм ярса илнĕ. М. Ăнтавăш. Асту, кĕпӳне вут ан ярса илтĕр (как бы не загорелась). Ядр. Мана вут ярса илчĕ. N. Ăна йĕри-таврашĕпех вут ярса илтĕр. || Прохватить (о холоде). О сохр. здор. 96. Тула тумтир тăхăнмасăр тухсан, сивĕ ăна часах ярса илет. || «Продернуть» (мимоходом). Орау. Старик паян Хĕлипе те ярса илчĕ. Старик сегодня заговорил и о Филиппе, и пробрал его (заочно). || Захватывать (богатство). Орау. Таçтан та ярса илĕ-ччĕ; тĕнчипех çавăрса илсен те, тăранас çук (о жадном). Зацепить. Букв. 20, 1908. Кушак Хураçкана сăмсинчен ячĕ-илчĕ.

ярса тыт

хвататься, ухватиться, схватить. Кан. № 234, 1928. Унтан карчăка та икĕ хут хăмсарса çапнă, анчах карчăк, хăвăрт сиксе тăрса, пуртăран ярса тытнă. N. Пĕр-пĕр япаларан ярса тытса, чарăнас. N. Ăна хăй пĕр шухăшламан çĕртех ярса тытĕç. Н. Карм. Çавăнтах арăслан, чăсăлса, кашкăра ярса тытнă. Сир. Товий пулла ярса тытна та, типĕ çĕре сĕтĕрсе кăларнă. Беседы на м. г. Çын алăкран ярса тытнă та: эй Иисус, пулăш мана! тесе, кăшкăрса янă. || Опустить. Альш. † Ах, аттеçĕм-аннеçĕм! çаран çине тăрсассăн, çаннăма ярса тытмарăм (т. е. не стояла без дела. Хĕр йĕрри.)

Ярански

(jарански, с ударением на 2-м слоге), личн. имя мужч. В. Олг. Олкаша кисе туат çын: Ярански, Терепне (тэрэпн'э), Йĕрĕнке, Марин(-рин).

ярăнкала

учащ. ф. от ярăн. Хыпар № 10, 1906. Ăçта пăхнă, унта таракан, е яшка тирки çинче ярăнкаласа çӳреççĕ. СЧУШ. Пĕр чашкă шу илмелле, шушне (= шыв ăшне) ярăнкаласа çӳрекен япала ямалла. Чашкă хĕрине (= хĕррине) укçа, çăккăр, кĕл, кăмрăк, йăвăç хумалла, унтан шыври япалая çавăрса ямалла; çав япала мĕн тĕлне чарăнать, çавăраканăн пулас арăмĕ е каччи çавнашкал пулать: укçа тĕлне чарăнсан, укçа тытакан; çăкăр — пуян; кĕл — начар; кăмрăк — ухмах; йăвăç — пĕр пек, ни начар, ни пуян мар çын. См. çĕнĕ çул.

яркăлти

(jаргы̆лδиы), улепетывающий вперед от артели. СПВВ. КЕ. Яркăлти — пит хăвăрт утакан çын: çулпала пĕр ушкăн çын пырсан, вĕсен умĕнчен раснах пĕри малтан утса пырсан, ăна кайрисем яркăлти теççĕ.

ярминкке

ярмарка. Хурамал. Пĕр çын ултă лашапа ярминккене кайма тухнă. Один человек собрался выехать на ярмарку на 6 лошадях.

яртлат

бежать крупными и легкими шагами, без скачков. КС. Ятлатса юртакан лашан чуппи ӳсĕмлĕ («крупные и легкие шаги»). Тет. † Ĕнтĕ аслă çул хĕррипе тилĕ яртлатать, аслă вăрман çаппи, ай, шартлатать. Ч.П. Хирте шур кайăк яртлатать. СТИК. Йытă урампа яртлатса пырат (выражает характер бега собаки). Анчăк чуппи лаша чуппи пек те, çын чуппи пек те мар. Вăл темле çепĕç, ярăнса, ярăнса чупса пырат. Н. Изамб. † Сăрт хĕррипе тилĕ яртлатат, хура вăрман çаппи шартлатат. Собр. † Çеçен хирте тилĕ яртлата. М. П. Петр. «Яртлат — идти широко, свободно». IЬ. Лаша, ват лаша пекех яртлатса, сӳрене туртса пынă. (Чăрсăр тиха). || Шляться? Ст. Чек. Яртлатса çӳрерĕ.

ярттă

так называют неумного человека, говорящего непристойности (от тат. jарты «половина»). СПВВ. ЕС. Ярттă — ларман, ухмах, çурма ăслă, намăс сăмах калаçакан çын.

ярханай

так называют человека, который ходит с расстегнутым воротом рубахи. См. ярханах. Сред. Юм. Кăкăр ȏмне тӳмелемесĕр çӳрекен çынна: ярханай çӳрет, теççĕ. СПВВ. ФИ. Ярханай — тӳммисене çыхмасăр тирпейсĕр çӳрекен çын.

ярханах

(jарhанах), не завязывающий завязок на вороту рубахи. Хурамал. Пыр-çыххине çыхмасăр çӳрекене ярханах тесе калаççĕ. N. Ярханах çӳрет. Сред. Юм. Ярханах = ярханай, кăкăр ȏмне тӳмелемесер çӳрекен çын. СТИК. Ярханах тесе, кĕпи тӳммине тӳммелемесĕр çӳрекене калаççĕ. Кĕпе тӳммине тӳммелемен, темле çын маси каят; илемсĕр, тирпейсĕр, çара мăйлă пулса каят. Ярханах, тесе, каласан та, ман куç умне çавăн пек тӳммине янă, пуçне тăратнă çын килсе тăрат (представляется). || Неряшливый. Мереш-поç, Шалча. Ст. Чек. «Ярханах = распущенный». IЬ. Тирпейлен, ярханах! (с раскрытым воротом). || Шорк. Ярханах — место между шеей и грудью.

Ярхун

(jарhун), личн. яз. имя мужч. Иревли. Нюш-к. Ярхун старик. Орау. Ярхун ― çын ячĕ. Ст. Чек. Кутăнланса тăрсан, ĕçе кайма ӳркенсен: эй, Ярхун! Ярхун пур-ччĕ ĕлĕк çапла, теççĕ. || Назв. урочища. Орау.

ясар

(jазар), распутство, блуд; распутный, блудливый (в половом отношении); страстный, похотливый. Йӳç. такăнт. 24. Кăçта сан ачусем, е? Кăçта кайнă вĕсем? Ясара кайни-мĕн? Чăв. к. † Ял (надо ял-ял?) хĕре ясарта, пирĕн ял хĕрĕ вăйăра. Девки другой деревни в разврате, а девушки нашей деревни в хороводе. Шорк. Ясар, говорят про человека слабого в одном известном отношении. N. Ясар каччă, развратный парень. Атмал-к. † Çак(ă) ялăн пасарлăх, пасарлăх мар, ясарлăх, ясар пуçĕ (главные развратницы) хĕрсем пур. N. † Ясар хĕре ял савать, ял савать те, чун савмасть. Развратных девушек любит деревня, но их не принимает (не любит) сердце. Альш. Ясара чупат, развратничает (о мужчинах и женщинах). Алик. † Пĕчĕк ура сыракан тĕпсĕр ясар пулатĕ. Кто обувает маленькие (изящные) лапти, та бывает невозможной развратницей. Шурăм-п. № 6. Ай матка, хам матка! Мĕшĕн ӳсĕр пултăн эс, мĕшĕн ясар пултăн эс? Ай жена, моя жена! Зачем ты стала пьяной, зачем ты стала развратной? Ала 29°. † Пирĕн те атти ясар мар, пирĕн те апи (scr. аппи) ясар мар; эпир камран пулнă-ши? — аптрамала-памала! Кр. Чет. † Ялти хĕр пек ясар мар, килти хĕр пек капăр (scr. капар) мар. Пазух. Чăкăра вăйă вылять-çке, ясар хĕрсем хӳтшăнмасть. Орау. † Ялта ясар пĕтмесĕр, мулча ăшши ан пĕттĕр. Пока не выведутся в деревне распутные девки, пусть остается пар (жар) в бане. Айдар. † Пирĕн (имя жениха) калатчĕ: ясар хĕре курсассăн, курас килмест, тет-чĕ. Синьял. † Яш чух ясар кам пулмасть, Иван пекки кам пулать? — сапур сӳтсе кĕрекен, çилам тытса ...акан. Хора-к. † Тавай пăхас, хĕр пăхас, ора шăхăр (чипер) сырнине, çамка хĕрри кăтрине, тоти хĕрри çӳхине, ялта çокне ясарне, çав та полать перн арăм. Кĕвĕсем. Чăн-чăн ясар хĕр иккен, питне писев сĕрнĕ иккен. Оказывается она (девушка) кокетница, накрасила себе щеки. || О глазах. Ч.П. Йăлтăр-йăлтăр ясар куç. Альш. Вăл калаçнинченех паллă, ясар çын пулмалла вăл, унăн куçĕмех ясар куç, куçĕнчен те палăрать. || Ст. Чек. Ясар, блудодей. || О животных. Ясар — блядливый (качака). || В. Олг. † Çак пӳрт хыççĕн отма çол, отма çол мар, ясар çол, ясар пуçĕ Орина! Могонин. Çапла хĕр мĕлле курвăпа, ясарпа ача тăвать, ачи те вара кӳрвăпа ясара шыраса çӳрет. Ч.П. Пирĕн ялта ясар çук. В. Олг. † Çакă ялăн хĕрĕсем перĕн яла пырашшăн торра така парнă, тет; така шӳрпи пиçиччен ясар косма (блудить) кайнă, тет; ясар чопса киличчен, шӳрпи типсе ларнă, тет.

ят

(jат), имя; название. Менча. Когда у чуваш родится ребенок, то, еще раньше, чем крестить его (шыва кӳртиччен), ему, заодно с бабушками-повитухами (эпи-карчăк), нарекают имя. Если не наречь имени, то это считается нехорошим, так как иначе имя ему наречет чорт (шуйттан). Как только наступит время родить, бабы приводят повитух, и тотчас по рождении дают ребенку имя. Если родится ребенок мужеского пола, то иного нарекают Упа, иного Юманкка, иного Тăхти, а иного Сатай. Все эти имена даются с суеверным соображением. Упа называют затем, чтобы ребенок был здоров как медведь и не болел; Юманкка — чтобы он был крепким и коренастым как дуб и не хворал; Тăхти ― чтобы он был живуч и чтобы племя его множилось и не вымирало; Сатай ― чтобы род его плодился и не исчезал. Что касается девочек, то некоторых из них называют Хĕрпик, других Силпик, иных Эрнук и Тунюк (scr. Тунӳк). Хĕрпик — название не суеверное; родилась девочка, ну и говорят: давай назовем ее Хĕрпик; имя Силпик ― дается с суеверным соображением (ăрăмласа хуни): дескать, Силпик будет жить в почете (сил) и уважении (чис). Эрнук называют тех, которые родятся в пятницу (эрне-кун), а Тунюк (scr. Тунӳк) — родившихся в понедельник (тунти-кун). Ача ят хуни. Тĕне кĕмен чăвашсем, çамрăк ача çуралсассăн, ача ят хума ни пуп патне, ни мулла патне каймаççĕ. Вĕсем (некрещ. чуваши) ача ятне ватă стариксем, ватă карчăксем, эпи-карчăксем, хурăнташсене, ратнисене пухса, хăйсем пĕлнĕ пек, ача мĕн кун çуралнă, çав кун ячĕпе е çав кун ячĕ евĕрлĕ ятпа, пĕр-пĕр святой ятне асăнса тунă праздник тĕлĕнче çуралнă пулсан, ачине те çавăн ячĕпе ят параççĕ. Ывăл ача пулсан, ак çапла хураççĕ: ачи шăмат-кун çуралнă пулсассăн, Шăмак ятлă хураççĕ; вырăсерни кун çуралнă пулсассăн, Вырăстай ятлă, Ванюк (чит. Ванюк) ятлă хураççĕ; тунтикун çуралнă пулсассăн, Тутирек ятлă, Тутиер ятлă, Тăхтаман ятлă хураççĕ. Хĕр ача çуралсассăн, унăн ятне те арçын ачинни пекех хураççĕ. Улăштарсан та, сайра улăштараççĕ. IЬ. Некрещеные чуваши, когда родится ребенок, не ходят, чтобы наречь ему имя, ни к попу, ни к мулле. Чтобы наречь имя ребенку, они созывают старых стариков и старых старух, повитух, родственников и сродников, и нарекают имя ребенку, как умеют сами — или по имени того дня, когда ребенок родился, или именем, подобным имени этого дня; а если он родится около праздника в честь какого-либо святого, то — по имени этого святого. Если родится мальчик, то нарекают так: если ребенок родился в субботу, то Шăмак; если родился в воскресенье (вырăс-эрни кун) — Вырăстай или Ванюк; если родился в понедельник, то Тутирек, Тутиер или Тăхтаман. Если родится девочка, то ее имя нарекают подобно имени мальчика. Если и меняют, то редко. Кроме того имени, они некоторых нарекают по имени родителей, родственников или рода (тата вĕсем хăшин-хăшин ятне ашшĕ-амăш ячĕ, хурăнташ-ăру ячĕ майлă эл йăх ячĕпе хураççĕ). Имена детям своим они нарекают (хураççĕ) тогда, когда вздумают. М. Рус. Ĕлĕкхи чăвашсем ачисĕм пурăнмантан хĕр-ачасене вĕçен-кайăк ячĕпе, ывăл ачасене ураллă кайăк ячĕпе ят хунă. Макка 212. Вăл ача ятне кун ячĕпе шыраса тупаççĕ; кун мĕн ятли пулать, ăна та çавăн майлăрах хураççĕ. Çапла пĕр кун ятне илер-ха: эрне-кун хĕр пулсан, Эрнепи ятлă хураççĕ; ытлари-кун пусан, Утлаш ятлă хураççĕ. Альш. «Имена часто даются в виде соображения относительно зажиточности: если человек с не очень нравящимся чувашам именем живет славно — тихо, зажиточно, смышленно, то это имя дается многим на селе». Т. М. Матв. Ятне хуман ача макăра пулать. (Япалана килĕшмесĕр илсе кайсан, тавар хуçи хаклă ыйтма пултарать, е ĕçе малтан килĕшмесĕр ĕçлесен, ĕçлекенни хаклăрах илесшĕн, ĕçлеттерекенни йӳнрех парасшăн — çак сăмаха çавăн чухне калаççĕ). Якейк. Пĕчĕк ачасам кошаксене, сорăхсене, пăрусене ят параççĕ. Пĕр ятпах хăш чохне сорăха та, пăрăва та кошака та чĕнеççĕ. Кĕтерин, Маркка, Веркка ятлă хораççĕ. Лашапа йăтăсен те хăш чохне пĕр ят полать, напр., Мальччăк ятлă йăтă та пор, лаша та пор. Суждение. Турă, рая пырсассăн, вĕсене ятран каласа чĕннĕ (звал по именам). Псалт. 146,4. Вăл вĕçĕмсĕр нумай çăлтăрсенĕн хисепне те пĕлсе тăрать, вĕсене пурне те ятран пĕлет. Мар. Егип. Зосима çав хăйне нихăçан та курман, нихăçан та пĕлмен арăм ятран чĕннине илтсессĕн, пит тĕлĕннĕ. Е. Ятран чĕне-чĕне кăлар. Альш. Чăвашсем ятран каламаççĕ. Ашшĕ-мĕн ячĕпе чĕнсессĕн, чăваш çиленет. Ашшĕ-амăшĕ ятлă çынна ячĕнчен чĕнмеççĕ: атте ятли, анне ятли теççĕ. Хăй ятлине аташ теççĕ. Пуринчен ытла кăна хĕр-арăмсем çапла тăваççĕ. Псалт. 108,21. Эй турăçăм, турăçăм, эсĕ маншăн хăвăн ятна тивĕçлине ту. Якейк. Аланмасăр порнатпăр, ватă ятне илтетпĕр (нас обзывают стариками). Посл. 179,11. Вăл сире хăвăра чĕнсе илнĕ ята тивĕçлĕ çынсем тутăр. Шурăм-п. № 21. Хăй ĕçсе пурăнать пулсан та, чăваш ятне унăн пек пăсмалла мар. Сала 50°. † Кĕмĕл çĕрĕ, ахах куç, — унăн ятне кам пĕлмест? Что сокращ. жизнь. Рай пурăнăçĕ-çех пурăнăç ятне илтме тивĕçлĕ. Макка 110. † Чунăмăр тӳрă аллинче, ятăмăр патша умĕнче, пĕвĕмĕр ырă çын умĕнче, шухăшăмăр атте-анне умĕнче. Сир. 41. Ухмах темесĕр мĕн ят парас ăна? Альш. Хальхи чăвашсем пайтахăшне мĕне кĕлтунине те пĕлмеççĕ, тет, ятне-кăна, пĕр пĕлмесĕр, калаççĕ тет. Собр. 339. † Пĕвĕр илемлĕ, сăнăр хитре, кам хунă-ши сирĕн ятă-ра? || Очередь по отбыванию воинской повинности. Б. Олг. Каþан, пичин салтак ячĕ тохсан (был объявлен рекрутом), пичин ик хĕр-ача пор-ччĕ. См. ят пар. || Назначение. Юрк. Укçа пулсан, пуштăпа яр. Анчах укçăна хам ятпа ан яр. Будут деньги, пошли почтой. Только не посылай на мое имя. N. Пĕр письмо (= çыру) янă-ччĕ сан ятпа. Одно письмо на твое имя было послано. || В выражении ячĕпе «от имени»... Хыпар № 9, 1906. Вĕсем кĕпĕрне ячĕпе суйласа яма 50 çын хушшинчен 8-9 çын-кăна суйласа ямалла. IЬ. № 8. Пирĕн те пĕтĕм чăваш халăхĕ ячĕпе пуху тума пулмĕ-ши? тетĕп эпĕ. || Цель. Хыпар № 46, 1906. Закона уççа парас ячĕпе Сенат çĕнĕ закон кăларчĕ. || Доброе имя, честь. Ч.П. Леш кассенĕн хĕрĕсем ашшĕ ятне ямалăх. Альш. † Атте-анне ятне лайăх тытсан, пире лайăх çынсем чис парĕç. Собр. 173°. † Атте-анне ячĕпе патшасем чĕнеççĕ хăнана. Янш.-Норв. † Аттем-аннем ячĕпе ырă çынсем чĕнеççĕ хăнана. С. Алг. † Ман туй килет шавласа, атте-анне ячĕпе. || Хорошая или плохая слава, молва. Ст. Чек. Ячĕ пысăк ĕнтĕ. Он уже прославился (в хорошем смысле). Альш. † Маттур-маттур хĕрсене ячĕпелен шыраççĕ. Якейк. † Çварни çони шуç котлă; шуçĕ йолать йор çине, ят сарăлать ял çине (слава идет по деревне). N. Ырă ят илт, выслушать (себе) похвалу, добрую славу. К.-Кушки. Пуян ячĕ çĕклесе, виçĕ пуспа ан виртле. Славясь богачем, не дразни тремя копейками. Ч.П. Ятăра пăсĕ. Ала 103°. † Ĕçес-çияс хуçаран, ыр ят тăвас хăнаран. Альш. Пурăнать вара салтак арăмĕ хуняшшĕ-хунямăшĕ аллинче; вĕсем ырă пулсан, ырă ят илтсе, вĕсем усал пулсан, усал ят илтсе. N. Халăха тытса тăракан каланă сăмахĕсем тăрăх ăслă çын ячĕ илет. N. Хаяр ята кӳрт. Сделать предметом осуждения. Бижб. † Чаплă хĕрĕн чап каят, начар хĕрĕн ят каят, тет. Юрк. † Çичĕ çул ямшăк çӳрерĕм, ямшăк ятне кăлараймарăм, çичĕ пушă аври хуçмарăм. Макка 36. Çак хамăр кас ачисем ят кăларма хăтланчĕç (хотели распустить дурную славу). IЬ. 173°. † Çинçе пӳме ӳстертĕм ятма ял çине ямарăм. IЬ. † 107°. Ялсем çинче ан мухтанăр, ятăр юлĕ ял çине. Лашман. † Çăпатана пăрахса, атă тăхăнтăм, пуснă йĕрсенчен вут тухтăр. Вучĕсем пĕр тухчăр, чулĕсем путчăр, матур йĕкĕт çинчен ят тухтăр. Сир. Ху çинчен элекçĕ ячĕ ан кăлар. Не приобретай славы клеветника. . Ик чĕлхелĕ çын çинчен яланах усал ят каять. || Брань, выговор. N. Хаяр ята кĕр. Подвергаться дерзкой брани. N. † Çамрăк пуççе чармасан, ваттисене ят тивет. Пус. Сĕм вăрманта вăрăм йывăç, çил тимесĕр пĕр кун лармĕ. (Салтака ят тивни). Сала 196°. Сулахай хулха янрасан, ят илтет. N. Лашисене хупмаççĕ, вăррисене хаяр ят; хĕрĕсене чармаççĕ — каччисене хаяр ят. Сятра. † Ах, пире ват ятлать! Ват çын ятне пăхсассăн, эпĕ пасара та тохас çок. Юрк. † Пĕр хĕр ясар пулсассăн, пур хĕр çине ят килет. Ала 89. Ача-пăча ятран-патакран пит хăрать. Дети очень боятся брани и побоев. Якейк. Мана порнма пит йăвăр: кашнă конах ят илтеп (слышу брань). Орау. Капла туса ят илтиччен, эпĕ луччă тепĕр çĕрте сăмахсăр пĕр пуссăр хырăма тăранмалла ĕçлем. Ч.П. Çавна тытса чуп-тусан, çамрăксене ят тивет (побранят). || Молва. БАБ. Ял çине ят карĕ, халăх çине хахать карĕ (из «такмак»; слух, молва). || Звание. Панклеи. Кăна илес мар, мĕн пуçлăх ятне илтес! Если этого не взять, то зачем и начальником называться! (Слова солдата. Сказка № 16.). Сир. 68. Тепĕр тус пур, тус ятне-кăна илсе тăрать. || Сословие. Хыпар № 13, 1906. Смоленск уясĕнче 32 çынтан — 18 дворян, 5 çын урăх ятран, 9 çын хура халăхран. || Для проформы. Ст. Чек. Çумăр ятне-кăна çăват. Только слава, что дождик (т. е. еле-еле накрапывает и т. п.). Хыпар № 42, 1906. Улпутсем вăл ĕçе панă укçана кĕсьене чикеççĕ. Ĕçĕн ятне анчах тăваççĕ. Календ. 1904. Хыт сухана пит кăйран тухаççĕ, иккĕмĕш хутне çавăнтах тăваççĕ, тата иккĕмĕш хутне ятне-кăна (анчах) тăваççĕ. Орау. Мур çĕвĕçи (этот чорт портной, этот негодный портной) сăхмана пăсса хăварчĕ. Майтансем (майданские) вăсем путлĕ çĕлеççĕ-и? ятне анчах туса çӳреççĕ вĕт! СТИК. Ятран-кăна тукаласа тунă. Сделано кое-как. . Ятран-кăна (ахальрен-кăна) шаккакаласа хунă. Кое-как сколочено. Иваново. Ачасĕм, эсир кунта вĕренсе тухрăр... Ячĕ-çеç ан пултăр; мĕн вĕреннине ан манăр, киле ан юлăр, епле-те-пуса ытти çĕре кайма тăрăшăр. Сред. Юм. Аптратнă мана текех: туса пар, тесе; ячĕ пȏлтăр, тесе, туса патăм. || Нарочитая цель, назначение. Иногда имеет оттенок послелога. Панклеи. Йăван хĕпĕртесе: килях, пичи, килях! тет. Ăсса тох-ха, арăм, пичи ячĕпе, тет.Макка 212. Леш укçине ачин ячĕпе каласа хураççĕ. Те деньги кладут в честь новорожденного. Аку 121°. Турăпа патша ячĕшĕн (ради или во славу). Шурăм-п. № 14. Мана та праçник ячĕпе (для праздника) ĕçтересшĕн. || Надельная душа. Ст. Ганьк. † Ял ялĕнче хĕр нумай, хĕр нумай та, ят сахал. Хамăр ялта хĕр сахал, пĕрне те мана памаççĕ. . † Хĕр сахал та, ят нумай, хăçан ӳссе çитĕç-ши? Изамб. Т. Ятран куланай пухаççĕ (по душам). О сохр. здор. 57. Пĕр ик-виç вĕлле пулсан, вĕсем (пчелы) пĕр ятăн çулталăк куланайне татмалăх ĕçлесе параççĕ. Макка 235°. Ялпа пĕрле çынсанчен ят тăрăх укçа илеççĕ те, çав укçапа вара пĕр тиха или лаша илеççĕ. Альш. Тырă пулманнипе, ят сахаллипе юхха ере пуçланă вăл (он). Бес. о земл. Кашни пусса анана уйăрса, ятăн (по душам) валеçе пуçланă. N. Ятран (с души) куланай тӳлесси. Нюш-к. Ятпа уйăр, ятпа уйăрнă. Истор. Куланая ун чух çын тăрăх (ятран) тӳлемен, çĕр хисепĕпе тӳленĕ. Н. Шинкус. Вăл ӳчӳкне пирĕн ялсем пĕр вăкăр, пĕр тына, виçĕ сурăх параççĕ. Ӳчӳк çывăхара пуçласан, çав выльăх-чĕрлĕхсене илмешкĕн, тата кĕрпеçăнăх илмешкĕн, ят тăрăх мĕн чулшар-та-пусан укçа пухаççĕ. (Аслă ӳчӳк). Истор. Вăл, вырăс çĕрне хăйĕн çыннисене ярса, тепĕр хут ят хисеплеттернĕ. || Надел (земли) на душу или на едока. Цив. Манăн ят çĕрне те аттесем ĕçлесе порăнаççĕ. Мой надел земли обрабатывают мои домашние. Орау. Эсĕ мĕлле (или: мĕн) тăвашшăн: ятна парас-и, ай анан памалла-и? — çавна шут тума киле кил. Как ты хочешь сделать: сдать ли твой душевой надел с условием, чтобы исполнялись все повинности (арендатором), или сдавать в аренду позагонно (на год)? Приезжай решить этот вопрос. N. Çак вырсарни-кун ятне парассине нимĕн те калаçмарĕç. В минувшее воскресенье относительно сдачи земли в аренду ничего не говорили. N. Эсĕ пĕр ятпала та пит пуян. Ты и с одним душевым наделом живешь богато. Юрк. Ана-çарансене ят çинчисене-кăна мар, тара та иле пуçлат. Не довольствуется надельными полевыми угодьями и лугами, а начинает и арендовать. . Миките Микулайĕ, ачисем ята кĕриччен (пока дети не получили надела), çапла пит тертленсе пурăнат. . Миките Микулайне йышлă çемьепе, пĕр ят çинчи ани-çаранĕсемпе-кăна (с одним душевым наделом) тăранса пурăнма пит йывăр пулнă. Шурăм-п. № 18. Виçĕм-çул, халăх çĕр уйăрнă чухне, ята кĕресшĕн хыпаланчĕç (спешили получить надел земли). Изамб. Т. Старик ячĕ тухсан, тепле пурăнăпăр вара. Если надел моего умершего мужа отберут в общество, то как мы будем жить? Альш. Пур унта хăшĕ-хăшĕ, унтан-кунтан ят пуçтарнисем: çирĕмшер-вăтăршар ятлă. . Утă Чăнлă улăхĕнче ят пайне пĕр виç купа тивет, теççĕ, Элшелсен, утă пулнă çулсенче. «Ят пайĕ утă» тиекенни, унти утă, чăн лайăх утă вăл. Ч.С. Ятлă çынсем кашни килĕрен ят тăрăх çăмартапа çăкăр пуçтарса çӳреççĕ. (Во время «хĕр-аки»). Чув. календ. 1910. Пирĕн хура халăх йышлăланнă-çемĕн йышлăланса пырать, çавăнпа ят çĕрĕ сахалланнă-çемĕн сахалланса пырать. || Подушное. Изванк. Темиçе ят пама пар. Увеличь число мужчин в семье. (Из моленья).

ят пар

являться на призыв. КС. † Хулана каяс, ят парас (в солдаты). Абыз. † Пирĕн пичи Хусанта; Хусана карăм, ят патăм; ят парса та ят илмерĕ. || Нарекать имя. N. Ăна Петĕр, тесе ят панă. Ему дали имя Петр. || Записываться. Хыпар № 2, 1906. Вăл ушкăна 260 пин ытла çын ят панă, теççĕ.

ят хушни

называние при помощи названий родства? (срв. тат. jат куш «нарекать имя, давать имя»). Из помещенного ниже бессвязного текста тоже видно, что чуваши избегают называть по имени своих близких, для которых существуют особые названия, определяющие их родственные отношения к говорящему. Аналогичный этикет соблюдается и в отношении посторонних лиц. Ст. Чек. Ят хушни, — ятпа каласран, чĕнеçрен. Ваттине ватă вырăнне хурса, çамрăкне çамрăк вырăнне; асатте, папай, тесе, ватă çынна, асанне, эпи, тесе, ватă хĕр-арăма, карчăка чĕнеççĕ. Çĕнĕ çын, вообще тете арăмĕ, упăшки йăмăкĕсене: хĕрсем, шăллĕсем, ывăлсем, тесе, чĕнет, кирлĕ пусан.

ят-шыв

доброе имя, слава. Янш-Норв. † Ах йыснаçăм, аппаçăм, сирĕн ятăр-шывăр питĕ аслă! Альш. † Ятма-шывма ямарăм, яла пулас хĕр-çын пек. (Из плача невесты).

ятулан

(jадулан), привести себя в порядок. Изамб. Т. Ул çын ятуланса çӳрет (ходит аккуратно, чисто и пр.).

ятлаçу

(jатлаз'у), ругань, брань, ссора. Ир. Сывл. 22. Теме хытах çилленсе ятлаçăва эс каян (начинаешь браниться). Якейк. Пирн иксĕмĕр хошăра ятлаçу-тăву çок вĕт? Между нами (двоими), ведь, нет никакой ссоры? N. Ятлаçу-çапу. Сред. Юм. Ятлаçупа ан кайăр (хăнасене килтен ăсатса кăларса янă чõхне кил хуçисĕм çапла каласа йолаççĕ). Ходар. Ятлаçу-вăрçу, ссора и брань. Чӳклемере ятлаçу-вăрçу пулсан, тепĕр чӳклемеччен килĕшре пĕр çын вилет, теççĕ. Если во время жертвоприношения (чӳклеме) случится ссора (брань), то до следующего чӳклеме в доме умрет человек.

ятлă

(jатлы̆), имеющий имя. Макка 54. Пирĕн ялăн уйсем пурте пĕр ятлă мар, темиçе тĕсли те пур. IЬ. 59°. Пирĕн ял Уравăш ятлă; çырма хĕррине ларнă та, çавăнпа çапла ятлă пулнă. Чаду-к. Ачи мĕн ятлă пулчĕ? Орл. II, 239. Икĕ аманăн пилĕкшер ача, пурте пĕр ятлă. (Пурне). Ч.С. Мирун ятлă çын. Человек по имени Мирон. Юрк. Эсир епле ятлă çынсем пулатăр? Как вас зовут? НАК. Çав ялта çапла ятлă (такой-то) çын хĕрне парать (замуж выдать хочет), тет. N. Ăна Эммануил ятлă хурĕç. Ч.С. Ку ачана эпир «Илюшка» ятлă хуратпăр, терĕ. Сюгал-Яуш. Вара кайран мĕн-мĕн ятлине çыра пуçларĕ. А потом начал писать имена. Богдашк. † Сăрисем те сăра ятлă иккен, сăрисем те пылтан тутлă иккен; хуçисем те хуçа ятлă иккен, хусан купсисемпе тан иккен. Латыш. Турă умăнче ырă ятлă пуласшăн (чтобы угодить). || Пользующийся авторитетом; чиновный; знаменитый. Бурунд. † Ялта ятлă çын пулсан, пилĕк пуспа ан виртле. Изамб. Т. Ятлă çын; так назыв. сельского старосту, десятского, сотского. . Ятлă çынсене чĕнсе килĕр. Ходар. Ялта ятлă çын пулма пар. (Из моленья чӳклеме). Хыпар № 15, 1906. Вечера халăх вăрçă çинчен, вăрçакан халăхпа килĕшесси çинчен, çĕнĕ закон кăларасси çинчен, ятлă çынсем суйласси çинчен канашланă. || Именной; определенно назначенный данному лицу. М. П. Петр. Ятлă курка — именной ковш. Микушк. † Ял-ял урлă килтĕмĕр, ятлă парне илмешкĕн. (Свад. п.). N. † Ял-ял урлă карăмăр ятлă кĕпе тăхăнма. || Славный. Ч.П. Ятлă — славный. || Ывăлсем ятли, тот человек который носит то же имя, что мой мл. деверь. (См. ывăлсем). Хĕрсем ятли, тезка моей мл. золовки. (См. хĕрсем). Буин. у.

ятлă-шывлă

именитый; слывущий за... Сред. Юм. Ятлă-шывлă пуян çын, ху çак çăтăк (= çĕтĕк) сăкманпа çӳрен; сан пик пȏлсан, эп постав халатпа-çиç çӳрем. Fontes 178°. † Ял-ял урлă килтĕмĕр ятлă-шывлă хĕр кӳме. Сред. Юм. Ятлă-шывлă вĕреннĕ çын эсĕ, õкçа шõтне пĕлместĕн! Ты человек ученый, а счета деньгам не знаешь! СПВВ. МА. Ятлă-шывлă сĕтлĕ пăтă, иçмалин сĕтне те пулин сахал янă! Только слава, что молочная каша, а совсем и молока-то мало!

ятлă-шулă

то же, что ятлă-шывлă. СПВВ. СА. Ятлă-шулă ― пĕр-пĕр чынлă çын.

яхăн

(jаhы̆н), близко, около (тат.). Употребл. и в склонении. У. Эсĕ ăна ху яхăнна ан çывхарт. Ты его не подпускай близко к себе. Ч.С. Эпĕ çамрăк чух чăнахах, вĕсем вĕрентнĕ тăрăх, киремет яхĕнне (= яхăнне) пыма та пит хăраттăм. Ходар. Сысна таврашне (свиней) унта яхăна та ямаççĕ (и близко не подпускают). Ст. Чек. Яхăнне те ямаст = çывăха та ямасть. Сред. Юм. Тытнă аллине çĕçĕ те: яхăна ан килĕр, тесе, сȏлласа-çиç тăрать ȏ çĕçĕпе; кăçта çын пытăр ȏн патне! БАБ. Яхăнĕнче (около киремети) выльăх тавраш хĕнесен, выльăх та вилеччĕ, тет. N. Пумилкке туса ирттеричченех вилнĕ çын, масарта вырăнаçмасăр, хăй пурăннă çурт яхĕнче (вм. яхăнĕнче) пурăнат. Хăр. Паль. 42. Хăшĕсем вершука яхăнарах. Некоторые приблизительно до одного вершка. Янш.-Норв. Ăна чӳклеме (для моления ему) вăл пуçтарнă укçапала пĕр виç кĕрепенке яхăн (около трех фунтов; у друг. виçĕ кĕрепенккене яхăн) пасар кулаçĕ илет. N. Пĕр виçĕ пин çынна яхăн. Приблизительно около трех тысяч человек. Н. Шинкус. Хай чикан кĕлетре çур сыснана яхăн какай çаканса тăнине курах карĕ. Б. Яныши. Пиртен пĕр çухрăма яхăнра пĕчик вăрман пур. N. Укçа икĕ çĕр тенке яхăн ытлашши пулнă. Денег оказалось почти на 200 рублей больше. Ст. Яха-к. Пирĕн хĕлле кĕрекен чиркӳве пилĕк çĕр çын (у др. çынна) яхăн кĕрет. || Употребл. и в временном значении. Макка 65. Пирĕн ял пуçланни çĕр аллă çула яхăнах ĕнтĕ. М. Сунчел. Вара çапла эрнене яхăн ĕçеççĕ (около недели). Юрк. Ăна ху та пĕлетĕнтĕр (вероятно, знаешь), вăл унта пĕр-ик çула яхăн пурăннă çын. Перев. Эпĕ пĕр вунă çулта яхăп-чĕ. Мне было около десяти лет. Шурăм-п. № 4. Ире яхăн (близко к утру) çил тухать. РЖС. 2. Пĕр çур сехете яхăнтан каллах хĕвел пăха пуçланă, çанталăк ĕлĕкхи пекех тӳрленнĕ. || В чувашизмах. Истор. Киеври халăх Владимиртен пуçне урăх никама та яхăна та яман (о других претендентах и слышать не хотел). О сохр. здор. Шыв ĕçнĕ чух карланкине шăнăр туртакан пулать, кайран вара шыв ĕçме яхăна та ямасть (о бешеном). СТИК. Ун яхăнне те пырас килмес. Не хочется и близко к нему подойти. . Çавă сана укçа пачи? ― Яхăнта та çук (и не думает). Сред. Юм. Эп: иксĕмĕр каяр-ха терĕм ȏна та, ȏ яхăн та каяс çõк вит. . Мана тыр виçнĕ çĕре яхăна та ямарĕ, хăй-çиç виçрĕ. СПВВ. Х. Манăн яхăн та тăрас килмест — нисколько. Сред. Юм. Яхăн та ан кала. Ни за что не говори. Ядр.Эпĕ çулла нумай çывăрма вĕреннĕскер, манăн ыйхаран яхăн та тăрас килмеçт, анчах ирĕксĕр тăрас пулать. Хĕвел, № 1. Пирĕн чăваш, вĕренсе, пысăк çынна тухсассăн, мăн-кăмăлланса каять. Чăвашсем çине яхăнта та пăхасшăн мар. Орау. Яхăнне те итлемеçт. «Не слушает ни за что». Макка 123°. Вăл хушнине тумашкăн яхăнне те итлемен (и не думал слушаться). || СТИК. Пухаççĕ, пухаççĕ, тет (ягоды), хĕрĕсен (у девушек) пуракĕсем тулма яхăнта та çук (далеко до краев), ывăл ачин пуракĕ тӳпеми тулса кайнă. || Недавнее, близкое время. Ч.С. Ĕлĕк ут та кустараччĕç (во время «сĕрен»), тет те, ку яхăнта пăрахăç тунă. Альш. Халĕ тата, çак яхăнсенче, тырă пулманнипе, ят сахаллипе юхха ере пуçланă вăл (он стал беднеть). См. яхăнта, яхăнччен.

яш

(jаш), молодой. Микушк. «Яш ача ― молодой, высокий, стройный, красивый парень, красавец». Орл. II, 206. Çинче пилĕк яш ача. (Кисип, пест). Козм. Яш, яш, яш йинке вый вылятма тухсамăр. Хора-к. † Чон-чон, яш чон, сапор орлă сиктертрĕ, пӳрт алкуне хăпартрĕ, мамăк тӳшек сартарчĕ, çине утял виттерчĕ, виç каç витсе çураттăþ (= çывăрттарчĕ). Собр. † Лайăх арăм илес терĕм, яш йĕкĕтрен хăрарăм. Сёт-к. † Посăм-килĕм постав пак; посмăрласа çӳримарăм, ман яш ĕмĕр иртсе каþ (кар'). СПВВ. ТА. Яш çын — çамрăк çын. КС. Яш çын, средних лет. IЬ. Вăл ватă мар, яшă халĕ. IЬ. Яш ача, молодой парень (в песне). Срв. вăтам çын «человек средних лет». || Молодой человек, юноша, молодец. N. † Шопашкар чол çорч, шор чол çорч, пор ыр яша макăртать. Пшкрт. Яш (яшсам), молодец (молодцы). Шурăм-п. № 23. Ку яшăн амăшĕ ман аннен хунямăшĕ пулать, терĕ. Б. Чураш. Киле ваттисем те яшшисем анчах юлнă. Ядр. † Яшăм, яшăм яш ĕмĕр, яштах иртсе карĕ-çке. || В след. песне описка. Юрк. † Яш-яш (чит. ям) урам, ям урам, пасар урамĕ пулĕ вăл.

яшка çини

угощение девушки-гостьи. Сред. Юм. Хăна хĕрне яшка çиме чĕнес пȏлать. IЬ. Хăйсен ратнисем патне ларма пынă хĕре, хĕлле полсан, яшка çиме чĕнеççĕ (угостить). IЬ. Хăна хĕрĕсĕне, салтака кайнă ачасĕне ратнисĕм яшка çиме чĕнеççĕ (зовут в гости). || СТИК. Туйне, çĕнĕ-хăтине, таврăнипе туса пĕтерсен, çĕнĕ-çынпа упăшки çывах çынсем патне хăнана çӳреççĕ. Вăсем чĕнмесĕр пымаççĕ, питĕ хытă чĕнсен тин (пыраççĕ); çавна: яшка çиме илсе килес, теççĕ. Яшка çиме илсе килес, тесе, тата ларма хĕрне вăл ларма пынă çын ратнисем хăнана илсе çӳренине калаççĕ.

яштака

(jаштага), стройный, прямой и высокий. См. яшта, яштай, яштак. Шел. 127. Яштака, тӳрĕ, хитре ăвăссем (стройные осины). Хорачка. jаштагатӧр, с'ӳђӓ. Шибач. Ай, яштака (тӳрĕ, хитре) çитĕнсе кайнă! . Яштака çын = вăрăм, хитре çын. . Яштака хорăн. Ир. Сывл. 9. Яштака хырсем... шăрантараççĕ хăйсен кĕввине (льют свою мелодию). СПВВ. ТМ. Тӳрĕ пĕр туратсăр вăрăм йăвăççа яштака йăвăç, теççĕ; çӳлĕ çынна та яштака теççĕ. Сорм-Вар. † Яш ĕмĕр яштака, яштах иртсе каймин-ччĕ. А. Турх. (Ăтăр) чиркасран яштакарах. Ч.П. Çӳçĕ те хура, пĕвĕ те яштака. Хурамал. Вăрман варринчи йывăç яштака пулать (= туратсăр пулать те, вăрăм пулать). Ердово. † Çĕмĕрт холли яштака; яштак холли авсассăн та хоçăлмаç, амасассăн та хоçăлмаç. || М. П. Петр. «Яштака ― представительный, величавый».

евĕр

(вэ̆р), образ, форма, вид, подобие. А. Турх. Çын евĕрне çухатрĕ. Потерял человеческий образ. N. Вăл хăйăрăн евĕрĕ те çук. Требн. 159,29. Анчах вăл санăн евĕрне илсе те, ăна усраймасăр, санăн сăмахна тытса тăман. N. Ку лаша манăн хамăн; сан лашу евĕрне килет пулĕ те çав (похожа), тĕнчере сахал-и-мĕн пĕр тĕслĕ лашасем? || М. П. Петр. Евĕр — порода. СПВВ. П.В. Евĕр — племя. || Подобно. Сам. 59. Хăй çавах та, выçă евĕр (как голодный, будто голодный): пĕтетпĕр пуль... кам тӳсет! Кан. 1928, № 149. Вăл Тимĕрç-касра патша евĕрех.

евĕчĕ

то же, что евчĕ. Хурамал. Евĕчĕ — хĕр тупакан. М. П. Петр. Евĕчĕ — сватун, сваха. СПВВ. «Евĕчĕ — от объявить». (Это неверно). СПВВ. ТМ. Евĕчĕ — сăмах çӳретекен çын. Хĕр çураçнă чухне тӳрех хĕр ашшĕпе каччă ашшĕ калаççа килĕшмеççĕ, малтан евĕчĕ çӳрет. Кӳ сăмаха хĕр çураçнă çĕрте калаççĕ. Урож. год. Ку çын мĕн туса çӳрет? Евĕче çӳремеç-ши? Что тут ходит этот человек? Не сватун ли он? IЬ. Эсĕ кăçал алансан (= авлансан), евĕчине хам пулам.

евчĕ

сватун(-ья); сводник(-ца). СПВВ. ЕХ. Евчĕ — хĕр çураçнă чухне хăтана çӳрекенни. Юрк. Евчи (арлă-арăмлă) туй тапранас уммĕн икĕ хăта хушшинче туй пирки калаçаканни, хĕре çураçаканни, чăпăрккă пăрахаканни. Янш.-Норв. Çураçиччен хĕр ашшĕпе авланас ашшин хушшинче сăмах çӳретекени евчĕ пулать. Евчи вăл е хĕр ашшĕсен пĕлĕшĕ пулать, е упăшки пулассин пĕлĕшĕ пулать. Упăшки пулассин ашшĕ енчĕ патнĕ каять те, хĕр ашшĕ патне: хĕрне хулăм мĕн чухлĕ ыйтать? тупра мĕн мĕн парать? тесе, ыйтма ярать. Ст. Чек. Упа лартат евче çăккăр-тăвар. Медведь угощает сватунью. Изамб. Т. Евчĕ всегда бывает из той же деревни, откуда невеста. N. Ывăл ачи ӳссе çитсессĕн, ашшĕ-амăшĕ хĕр шыра пуçлаççĕ. Хăтана тӳрех хăйсем çуремеççĕ, вĕсем пит вăтанакан çынсем, шыраççĕ вĕсем çын урлă, вăл çынна евчĕ теççĕ; евче... е арăмĕ, е упăшки уйрăм пулмаççĕ, икĕшĕ пĕрле пулаççĕ. Евчĕ малтан хĕр ашшĕ-амăшĕпе калаçаççĕ, ыйтаççĕ панине-паманнине. || СПВВ. «Евчĕ — посредник. IЬ. † Тусана тăвас пулсан, лайăхне ту, ялти туса евчĕ кирлĕ мар». Стюх. † Тăватсăн, ту тусна ялтине: ялти туса евчĕ (посредник) кирлĕ мар. || Латыш. Нишлеме иккĕн кирлĕ: пĕри карчăкки, тепĕри евчи.

екерлĕ

бодрый, крепкий (о человеке). СПВВ. ФИ. Пит ватă çын ваттине палăртмасăр çамрăк çын пек ĕçлесе çӳресен: пит екерлĕ-ха вăл, теççĕ.

еле

то же, что епле. Описка? N. Еле çынна çын майлаштаратăн?

ен

(jэн'), сторона (склоняется только с афф. 3-го л.). N. Унăн икĕ енĕпе вăрман. По двум сторонам его лес. Т. М. Матв. Пĕр енче хир, тепĕр енче вăрман. (Кĕрĕк). Регули 1148. Хола енчен килчĕ. Прибыл со стороны города. Чхĕйп. Шырланăн (промоина) ял енчи хĕрне (край). Регули 1150. Ман ен(н)е пăх, конталла. Смотри в мою сторону. М. Васильев. А, вăл енне кайсассăн, ан ти! ая кĕрес çук. Собр. 429°. † Ай мулла, Ярмулла! Ярмулларан сăра илтĕм, пĕр енĕн чусĕ çук. (Искаженная п.). Бюрг. † Эпирех те каяс çулсем çинче икĕ енĕпеленех канавлă. По обеим сторонам дороги, по которой мы должны ехать, канавы. Орау. Енне-енне виçшерĕн тăраççĕ. Становятся по трое на каждую сторону. Юрк. † Енне-енне вуникĕ кусуй чӳрече кастарчĕ. По обеим сторонам вырубил по 12 окон. Сред. Юм. Енчен-енне тайкаланса пырать. Качается из стороны в сторону. || Бок. N. Эп сулахай енне выртсан, çывăримастăп. Мне нельзя (я не могу) спать на левом боку. Шибач. Пирĕн кин, тет, ача турĕ, тет; пĕр енĕ хĕвел, тет, пĕр енĕ ойăх, тет. Хыпар № 8, 1906. Енчи хĕррисене (аяккисене) шывлă тăмпа сĕрсе якатас пулать. Края боков нужно сгладить, обмазав мокрой глиной. || Календ. 1907. Икĕ енни тавлашнă чух, председатель вĕсене килĕшме ӳкĕтлет. При споре двух сторон председатель старается примирить их. Ст. Чек. Пуçма-пуç улăшрăмăр, пĕр енчен те сĕтев паман. Поменялись без всякой придачи (баш-на-баш), ни одна из сторон не дала придачи. || Сторона села; страна N. † Ула кĕсрен тыйхине хăях утă та йорĕ-чĕ; çакă ен хĕрсене мăк сухал та йорĕ-ччĕ. N. Пирĕн еннереххисем. Те из них, которые находятся (живут) ближе к нам, в нашей стороне. Регули 1151. Хăйсем ен(н)е каяççĕ. Отправляются в свой край. Альш. Çĕрпӳ енчисем эпир. Мы со стороны Цивильска (наша родина около Цивильска). О сохр. здор. Хале ĕнтĕ эпир хамăр пурăнакан енчи çимелли япаласем мĕнлине, хăшĕ кирлине пурне те пĕлтĕмĕр. || Отношение, Hinsicht. Ст. Чек. Вăл енчен калама çук. В этом отношении и говорить нечего. Хыпар № 33, 1906. Вĕренес енчен те тĕлĕнмелле вĕренеймеççĕ. В отношении учения они тоже не очень-то успевают. Беседа чув. 7. Христос тĕнĕ енĕпе тутарсем ун чĕрине пит ыраттарса пурăннă. Чет. пути. Халĕ ĕнтĕ Америкари çынсем епле пуян, пур енчен те (во всех отношениях) малтан пыраççĕ. Истор. церк. Ĕненекенсен хушшинче пĕр енчен те йĕрке пулман. || В значении послелога. Чума. Çавăнтан кайран вара çын е вилес енелле каять, е сывала пуçлать. Хыпар № 31-2, 1906. Вăл татах пăлхану енне шухăшлĕ. Псалт. 48,5. Юмахпа каланă енне хăлхама чикĕп, вăл юмаха псалтир каласа ăнлантарăп. Сборн. мол. Вăл ман енне хăлхине чикрĕ, ĕнтĕ хам кун-çулăмра ăна чĕнĕп. Регули 1149. Хĕвел ен(н)е çавăрăнчĕ. Обернулся (лицом) к солнцу. Сред. Юм. Кĕр енне кайсан (к осени) çанталăк сивĕтет вара. Синерь. Ир енне. К утру. Макка 110. Пирĕнтен хĕвел-тухĕçĕпе çур-çĕр енче. От нас на северо-восток. IЬ. 72°. Ялăн çур-çĕр енче. К северу от деревни. Альш. Качча кайсан, ачу-пăчупалан вăл еннелле пăхма вăхăт çук вара унта (когда пойдут дети некогда будет этим заниматься). IЬ. Турă енне те ытларах (больше) шухăшлаççĕ. IЬ. Чăп ĕç çыннисем чăвашăн авланса, качча кайнисенчен пуçласа ватталла çывăхарнисем таранччен. Вĕсем лешсем пек ял сутне кĕмеççĕ, лешсем пек юмăçĕ-вĕрӳçĕ енчех лармаççĕ. || В чувашизмах. Юрк. Нимĕн тума пĕлмесен (тăва пĕлмен енне) ăна та кăна та шухăшласа пăхаççĕ, чăвашсем вилменнине кура вăсенĕн тĕнне кĕрсе чăваша тухма та шухăшлаççĕ. П.П.Т. Вăсем аптранă енне (не зная, что делать) ак епле тунă... Сир. 113. Чун тарăхнă енне ӳпкелешем пĕреххут. Буду жаловаться в горести души моей. Ч.С. Эпĕ вара ним тăвайман енне (не зная, что делать), хупаха кайса лартăм. Баран. 28. Çи-халĕ ăна, çавăнтах шăлă шанса кайĕ, тесе пырать, тет, нимĕн тăвайман енне. Ч.С. Вăл унта, нимĕн тăвайман енне, вут çуннă тĕле сăхманĕпе витнĕ. Альш. Микулĕ каланă: çапла çав, вăл пуяс енне чукун та юр çинчех пĕçерет тенĕ. N. Аптăранă енне ним калама пĕлмесĕр суеçтертĕм. Хыпар № 37, 1906. Хресченсем хăш тĕлте, аптăранă еннипе: куланай параймастпăр, тесе, приговорсем çыра пуçларĕç. || Страница. КС. Икĕ енне те вуласа тухрăм. См. пит.

енчĕк

(jэнζэ̆к,—џ̌э̆к'), кисет; кошелек; кожаный кошелек для денег. Изамб. Т. Енчĕк ― кисет для денег или для табаку. Щ.С. Енчĕк — кожаный кошель для денег, вешался на пояс. IЬ. Ĕлĕк, турă çынсене укçа вайлеçнĕ (sic!) чухне, вырăссем укçа илме мих илсе кайнă, çавăнпа вĕсен укçа нăмай. Чăвашсем енчĕк анчах илсе кайнă. Енчĕк ăшне укçа сахал кĕнĕ, çавăнпа чăвашсенчен пĕр пуян çын та çук. Альш. Хĕрсен чĕрçитти кантрисем çумĕнче, пысăклăх çумĕнче, енчĕк (кисет) пулать. Вăл енчĕкне çавракарах тăваççĕ те, пиччĕн енĕшне темĕнле-темĕнле татăк-татăк улалатса çĕлеççĕ хăшĕ. Унта хăнасем панă укçисене яраççĕ. КС. Енчĕк — мешочек у женщин; в него кладут нитки, шнурки и пр. СПВВ. НН. Енчĕк — хĕр-арăмсен пилĕк-çыххи çумăнчи кĕсйи. Пшкрт. нџэ̆к, то же, что енчĕк. Ст. Шаймурз. † Авалхи те тенкĕ, кив тенкĕ, енчĕк тĕпне ярса пулмарĕ. Старинную серебряную монету не пришлось положить в кошелек. Сред. Юм. † Енчĕк тõлли окçи пõр, пĕтĕм пасара хăй пõхать. Шел. 31. Тарай тутри енчĕкĕ пурте пурçăн шерепи. Юрк. Старик, виçĕ çĕр тенкĕ укçине аллине илсе, укçа йнчĕкне чиксе хурат. Бел. Гора. † Саратав (= Саратту) енчĕк сар енчĕк; тулне пурçăн туртрăмăр, ăшне кĕмĕл хыврăмар. . Енчĕк — укçа хуракан сăран хутаç. Альш. † Пире укçа памасан (если не даст), шăши кастăр енчĕкне, арлан тулттăр укçине; пире укçа парсассăн, шăши юсĕ сыхлатăр. || Украшение (у женщ.). На грубом рисунке из Шибач. изображено так: [[Image:]]Сбоку приписано: «моркка». Сёт-к. Енчĕк — женск. украшение. Юрк. † Утса-чупса çырла пухат кунсем шăрăх вăхăтра; енчĕк çӳçи тытса йĕрет пит асăннă вăхăтра. || Scrotum. Шибач. || Вымя. Торп-к. Качаки вăрмана кайса килчĕ те, йорлать, тет: хир, хир вути татрăм, хир, хир орлă каçрăм; енчĕкĕм толи (= толли) сĕтĕм пор, муþ хоппи толи çăвăм пор, тесе йорлать, тет. Чураль-к. † Енчĕк тулли сĕтĕм пур, мăйăр хуппи тулли пылăм пур. (Юмах юрри). См. кача. || В одной песне встречается вм. ĕнчĕ. N. † Атăл варринче шур енчĕк (lege: ĕнчĕ); ăсса илес чĕ, ăсми çук.

епетник

ябедник. СПВВ. СПВВ. ТМ. Епетник = элекçĕ çын. СПВВ. ЕХ Епетник — илтнĕ сăмаха ăшĕнче тытайман çын.

епсĕрт

понуд. ф. от гл. епсĕрĕл. Орау. Такăшĕ епсĕртсе хунă çул çинех; пулат кам мăшкăлакан çын! Кто-то нагадил на самой дороге; бывают же такие охальники!

ер

(р), увязаться, привязаться, присоединяться; сопровождать; принимать участие. Якейк. † Сарă вăрăм варли пур, сар ачасам ереç поль. Есть у меня красивая, статная подруга, но, должно быть, привяжутся к ней красивые парни. Сёт-к. † Хор лотра варлия хора ача ерчĕ поль, атьăр киле ачасам. N. Кам ăслăлăхлă, çавна ер (присоединись). Требн. Вăл хăйĕн урапи çинче ларса Исаиа пророк кĕнекине вуласа пынă. Святой сывлăш Филиппа каланă: çак урапа çумне пырса ер, тенĕ. Н. Сунар. Кашкăр, хавасланса, йытăпа пĕрле ерсе карĕ, тет, йытă патне. НАК. Пирĕн аттесем те вăл йĕркене ерсех каймаççĕ. И наши родители не очень-то принимают участие в этом обряде. Чăв. ист. 10. Çав авалхи юмах пире чăвашсенĕн тĕп-аслашшĕсем çĕр ĕçне мĕншĕн ерсе кайнине пит лайăх кăтартса парать. Беседа. Вăл вара çав çĕрте пурăнакан пĕр çын патне пырса ернĕ; вăл çын ăна сысна кĕтме янă. || Вступить в предосудительную связь. Чăв. й. пур. 29. Унтан вара вăл шăллĕне те авлантарнă, ăна авлантарсан, ун арăмне ернĕ. Ала 11°. Вăл татах тапăннă, тет, анчах ерейман ăна вăл (id efficere non potuit, ut cum femina coiret). ЙОН. Çакă ялта хĕр нумай, качччă ермен хĕр çук. Сир. 81. Хĕр чухне вĕсемшĕн пăсăласран, ашшĕ килĕнчех йывăрланасран хуйхă; мăшăрлансассăн, урăх çынна ересрен, упăшка пур çинче ача-пăчасăр пуласран хуйхă. || Приставать (о болезни). О сохр. здор. Вăл чир тумтирсем, пĕренесем çине те ерсе юлать. Эта болезнь заражает и одежду и стены. Сред. Юм. Кĕçĕ ернĕ. Пристала чесотка. || Увлечься (чем). Истор. церк. Ĕçке-çике ан ерĕр, эрех хыçсăн ан кайăр. Беседа. Çапла хăтлана-хăтлана, пĕтĕмпех ĕçке ерет. IЬ. Ĕçме ернĕ çын. Спившийся человек. Беседы на м. г. Ĕçке ернĕ çын. Требн. 50,28. Ĕçке ерсе пурăнмастăн-и? || N. Эп юхха ертĕм. Обеднел. || Прилипать (напр. о паутине). К.-Кушки. Эрешмен карти ура çумне ерет (осенью).

ертсе çӳрекенни

проводник, провожатый. || Провожатый умерших (на том свете). Макка 221. Хывнă чухне ак çак сăмахсене каласа хываççĕ: умăнта пултăр, сĕкĕл ту, пĕр турамĕ пĕр çăк пултăр; умăнта пултăр, ертсе çӳрекеннине те тивтĕр. IЬ. 189. Çын вилсен, ăна асăнса хывнă чух, чăвашсем темĕскерле ертсе çӳрекенĕ асăнаççĕ: ертсе çӳрекенин умĕнче пултăр (теççĕ). Чхĕйп. Тата йĕртсе (sic!) çӳрекен, сана та сăрапа асăнатăп, эсĕ çак анчах вилнĕ çынна лайăх йĕртсе (sic!) çӳре, тенĕ (вăл вилнĕ çынна ертсе çӳрекен кам вăл, уна пĕлмен ĕлĕк, вилнисенчен пĕри йĕртсе çӳрет пулĕ, тенĕ). N. Чăн малтан çав ват çынна асăнса хываççĕ: (имя) пичче, ертсе çӳре (имярек. Обращаются к умершему старику, прося его быть вожатым для скончавшегося младенца).

еренкĕсĕр

худой, плохо одетый, грязный и пр. Изамб. Т. Еренкĕсĕр çын. IЬ. Ул çыннăн тумтирин еренки те çук.

ермеш

(рмэш), связываться, путаться; приставать. СПВВ. † Амăшĕ улма çумланă чух, каччăсемпе ермешсе, кĕпçе çиме кайнă, тет. Хорачка. Утсам икшĕ оþлса çӧреччĕ, каþан пĕрле ермешеччĕ (подружились). Н. Карм. Пысăк çын утса пынă чух, пĕчĕк ача чупса та аран ермешет (= аран çитсе пырать, ерсе пырать). Ачасене ятлаççĕ: мĕн ман хыçран ермешен? теççĕ (что ты за мною увязался?). Сужд. 33. Тата ун пек пуласси çавăн йышши çынсемпе ермешнинчен килет. Сред. Юм. Эп пĕлеп пĕр хам ĕçе те, õн пик кирлĕ мар ĕçе ермешместĕп (не связываюсь).

Етĕрне

(jэд'э̆рн'э), назв. гор. Ядрина, б. Каз. губ. Якейк. † Яш çын ĕмĕр иртет-çке, çав Етĕрне хошшине каяс килмест, мĕн тăвас? IЬ. † Етĕрне сотти пуç сотти. («Молодых людей 1-го стана забирают в солдаты в Ядрине»). N. † Етĕрне хули пуç сутти, — карăмăр та, пуç сутрăмăр. Собр. Етĕрне хĕрĕ сарă хĕр; çыру ямасан, чун канмас. Уравăш. 2. Уес хули Етĕрне Сăр шыввийĕн леш енче; йыт пуç çине ларнă, тет, çавăнпа начар хула, тет. || Назв. селения. Пшкрт. дэ̆рнӓ. Эпир çур. çĕр-шыв 25. Вăл вулăсăн кантурĕ Етĕрне ятлă чиркӳлĕ-пасарлă ялта.

ех

приставляется в песнях после конечной гласной слова для заполнения стиха. Янтик. † Пиреех те çырнă çын ачи лартăр халĕ çулĕ çитиччен.

ешĕл

(жэ̆л'), зелень; зеленый. Хыпар № 11, 1906. Пĕр ик-виçĕ эрнерен вăл вырăна та ешĕл пусса илет. N. Курăк çине ан вырт, кĕпĕне курăк ешĕлĕ çапĕ (у тебя рубашка сделается от травы зеленою, с зел. пятнами). Шаймурз. † Тăхăнăрсам ешĕлĕ пĕтиччен. Надевайте их (перчатки) до тех пор, пока не слиняет их зеленый цвет. Баран. 5. Çаран çинче курăксем ешĕл пулса ларĕç-ши? тесе, шавлать пӳртри çын. Альш. † Ешĕлех те калпак эп тăхăнтăм, ешĕлех те хулана эп кайрăм. Чув. сборн. 144°. † Атăл çинче ешĕл машшина (пароход). Ст. Шаймурз. † Шурă Атăлпа ешĕл машшина, хумхантарать Шурă Атăл шыв(ĕ)сене. Лашм. † Унăн хуппи (ставни у окон) ешĕл сăрлă иккен. . † Хура çыру, ешĕл пичет пирĕн савни аллинче. . † Алăкăр умĕнче решетке, аллăрта ешĕл перчетке. Ау 281. † Шур-Атăлпа юхса килет ешĕл пуçлă машшина. Fontes 1. † Шур-Атăлтан юхса килет ешĕл пуçлă машшина. Образцы 45. Аллăрсенче ешĕл перчетке, ан пăрахсам ешĕлĕ пĕтиччен.

йывă

часто; густо. СПВВ. См. йăвă. В. Ив. Йывă, густо. Ib. Вăрăлă вăрлăха йывăрах акмалла пулать. Толст. Ман умра çын çӳллĕш çамрăк, йывă чăршăлăх. Передо мною частый, вышиною в человеческий рост, молодой ельник.

йывăр

(jывы̆р ), тяжело; тяжелый. См. йăвăр. О земледел. Кирлĕ мар çĕре йывăр сӳрене яма юрамасть. Пользоваться тяжелой бороной без нужды нельзя. Альш. † Манран юлнă арăма, ĕçе йывăр ан хушăр. (Когда я уйду в солдаты, не заставляйте мою жену делать тяжелую работу. Изамб. Т. Йывăр тăпрăр (ваша земля) çăмăл пултăр! (Обращ. к умершим, на поминках). Тяжесть; тягость. Хыпар № 43, 1906. Вĕсем урам тăрăх аллă-утмăл утăма утма та пит йывăра хураççĕ (считают за труд). Ib. № 11. Çулта-лăкра ĕçнине шута (хисепе) хурсан, лăнках (порядочно) пухăнать; çук çынсене, чухăнсене йывăра килет (приходится тяжело). Сред. Юм. Пит йывăр çĕклесен, çынна йывăр лекет (он надрывается). Толст. 4. Эпир ахалех ытлашши йывăра сĕтĕрсе çӳретпĕр. || Трудный. Самар. Кучченеç хутаççине пит йывăр тĕвĕ çыхаççĕ, ăна хĕрĕн инкĕшĕнчен салттараççĕ. Ст. Чек. Йывăр çавăрса каланине ăнласа илет. Понимает трудные выражения ( мысли). || Груз. Альш. Халиччен йăтайман арчасене, йывăрсене урапа çине тиени сисĕнмерĕ. Н. Шинкусы. Çавăн пек мала тухакан (быстрых, обго-няющих во время скачки в аслă ӳчӳк) лашасене хăшĕ-хăшĕ, çавăн пек çĕре çӳрешшĕн анчах, йывăра кӳлмесĕр, çитерсе усраççĕ. || Горе, беда. Истор. 152. Хамăр пуçа йывăр килсен те, парăнатпăр ĕнтĕ. С трудом. Ст. Чек. Йывăр сывлать, тяжело дышит. || Беременность. Ст. Шаймурз. Иван арăмĕ йывăра юлать (= çине юлнă). Жена Ивана беременеет. || Обидный, обидно. Букв. 11. Йывăр ан кала. Не говори чего-либо обидного. || Гибельный, опасный, опасно. N. Йывăр пăрăнтан, йывăр çумрăнтан сыхласа тăр, ӳч-ӳк, çырлах. Сред. Юм. Йывăр çилтен, йывăр хĕвелтен тор сиртĕр. (Говорят во время молитвы. Богдашк. Пĕчĕкçĕ ача тăм çисен, йывăр (тягота) пулать, теççĕ. || Медленно. Календ. 1906. Малтан пит йывăр ӳсет (бамбук). || Тяжелый (о болезни). N. Йывăр суранлă, тяжело раненый. (Солд. письмо). || Тяжело (заболеть). Сборн. по мед. Хăш чухне çав вăхăтрах куçĕ те пит йывăр пăсăлать. Ib. Йывăр çуратмалла пулсан (при трудных родах) пулăшмашкăн доктор та пур, кирлĕ им-çамсем те алă айĕнчех. Чăв. й. пур. 35. Хай Куçманăн арăмĕ йывăртан йывăрланнă та, пĕр эрнерен вилнĕ-кайнă. || Преступный, преступление. Ала 16. Мĕн йывăр ĕç турĕ ку çын, çын вĕлерчи-мĕн вăл, е тата урăх вăрă-хурахра çӳрери-мĕн? Какое преступление совершил этот человек: убил ли, или совершил какую-либо кражу? Хыпар № 43, 1906. Ĕçлемесĕр пурăнса, вĕсем усалланса, асса каяççĕ, пĕтĕм вăйне ĕçсе, йывăр тусах пĕтереççĕ.

йывăрлан

прибавиться в весе, отяжелеть. N. Икĕ-виçĕ эрнере хур ик-виç кĕрепенкке йывăрланса каят. В две три недели гусь прибавляется в весе фунта на 2 или на 3. Чув. прим. о пог. 207. Ватă çынсен шăмшакĕ йывăрлансан, хулпуççи (пилĕк-çурăм) ырата пуçласан, йĕпе пулать. Если старикам становится тяжело, плечи (поясница) начинают болеть, то будет ненастье. || Тяжело заболеть. Скотолеч. 34. Йывăрланса çитсен, сурăх пĕре (= то) пĕр вырăнта çавăрăнса тăрать (при вертеже)... О сохр. здор. Вăл (чирлĕ çын) питĕ йывăрланса, вĕриленсе çитет те, тăтăшах çывăрать. Ч.С. Йывăрланнă-çем йывăрланса пычĕ. Ей становилось все хуже и хуже. Ау 11°. Тĕнче-çăвар пит йывăрланса çитрĕ, тет: вилептĕр, тесе калат, тет. || Забеременеть. N. Йывăрлан (йывăр-çын пул). Сир. 81. Хĕр чухне вĕсемшĕн пăсăласран, ашшĕ килĕнчех йывăрланасран (чтобы не забеременели) хуйхă; мăшăрлансассăн, урăх çынна ересрен, упăшка пур çинче ача-пăчасăр пуласран хуйхă.

йывăр сăмах

оскорбление (словами), обидное слово. || Назв. духа. Т. VI. 42. Йывăр сăмахне килĕшпе така тăваççĕ. Малтан валлене така тăврăм, унтан таса турра така тăврăм, çырлах. Халĕ йывăр сăмахне така тăватăп, çын илнĕ тăрăх турра йывăр сăмахне сир. Кунтан йывăр тивет-и, лерен-и, кăнтăрла-и, каç-и. Çакăнпа йывăр сăмахне сир, чӳк çырлах.

йывăр-çын

беременная женщина. Сред. Юм. Череп. Скамье çинче йывăр çын ларат-чĕ. На скамейке сидела беременная женщина. СТИК. Çакă Ваççапа йывăр çын-чухне. Когда я была беременна Васей (по-народному ― «ходила Васей»). Сака 524. Пĕрре ку старик пулла каят виç-тват çула. Килĕнче арăмĕ йывăр-çын пулат (беременеет). || Ракеев. Йывăр çын, больной.

йыт

собака. См. йытă. Образцы II, 108. Хура çырла авăрне хурт çирĕ, пирĕн çамрăк телее йыт çирĕ. Арçури. Пĕр старик вăрманта чĕлĕм чĕртме тапратнă; куç витĕрех мар пирки, пыран ута курмасăр, йыт вилĕмпе вилнĕ, тет (умер собачьей смертью). Орау. Кашăкки йыт чĕлхи пек (похожа на собачий язык) те, умпа хăçан тултаран. Изамб. Т. Епле сирĕн ул йыт çимен çимĕçе çиес килет? Как это вам хочется есть пищу, которой и собака не стала бы есть? Т. Григорьева. Йытăн (йыттăн) хӳри кукăр, уна шанма çук, теççĕ. У собаки хвост кривой, ей доверять нельзя. (Послов.). Сред. Юм. Йытпа кȏшак пик вăрçса-тйвĕçсе порнатăр çанта. Живете во вражде, как кошка с собакой. Г. Т. Тимоф. Вилнĕ çынсем хăйсене асăннă çĕре йытă сăмсисем çине ларса килеççĕ, теççĕ. Говорят, что покойники (во время поминания их) являются на поминки на собачьих мордах. Сред. Юм. Манпа пит çапкаланса çӳретем эп сана! Пĕр хĕнеме пуçласан, йыт вилли тăвăп эп сана! (Изобью как собаку!). IЬ. Ман пик патак çинĕ çын тĕнчере тепĕр пор-ши ȏ? Йыт çимен патакка эп çинĕ (собака не видела столько побоев, сколько их я перенесла). Арçури. Йыт орипе от (как собака).

Йытă

(jыды̆), то же, что йыт. См. йăтă. Юрк. † Çĕтĕк кĕрĕкĕ татăкĕ йытă вĕрнипе çурăлат. Орау. Йытта ан йĕкĕлте (= ан çĕтĕлтер). Не дразни собаку. Сред. Юм. Эс те учитĕле тохсан, луччĕ йытта сăмсана касса парам! (Так говорят, когда уверенно знают, что собеседник не может быть учителем). IЬ. Пуçа йытта хывнă та, ĕç хушсан, та ĕçлемес. (Ссылается на болезнь, притворяется и не делает того, что ему велят). Б. 13. Йыттăн хӳри кукăр, ăна шанма çук. (Послов.). . Йытă мăнтăр та, çиме юрамасть. (Послов.). КАХ. Çырлах, аслă кĕлĕ! Кама тимен, ху валеççе пар. Ачăна-пăчăна чар, йыттусене пирĕн выльăхсем патне ан яр. (Моление киремети Питтури в «тайăн сăра»). Б. Тимĕр йыттăн сӳс хӳре. (Загадка: иголка с ниткой). Т. М. Матв. Йытă аллипе ĕçлетĕн. Работаешь спустя рукава. Сказки и пред. чув. 14. Йытă урипе утиччен, сивĕре шăнса çӳриччен, лаша кӳлсе ларас та, ним хуйхи те пулас мар. Чăв. й. пур. 7°. Çыраканнине сĕтĕрсе килес те, йытта хĕненĕ пек (как собаку) хĕнес! Орау. Йытă пек япăлтатса çӳрет. СПВВ. Х. Йытă хăй хӳри çине сысмасть, теççĕ. (Послов.). Нюш-к. Ĕлĕк авал турă, этеме ыраш панă чух: ыраш кирлĕ-и сана? тесе, ыйтать. Çын: кирлĕ мар, тет. Ыраш тĕпĕнченех пучахлă пулнă; ыраш пучаххи çурри анчах юлать. Тепре ыйтать. Çын ун чухне те: кирлĕ мар, тет. Çавăн пек темиçе хутчен ыйтса та, çын: кирлĕ марах, тесе пырать. Ыйтмассайран ыраш пучаххи кĕскелсе пырать. Турă юлашкинчен ыйтсассăн, çын: кирлĕ мар темелле-ччĕ, тет, анчах йытă: хам-хам! тесе янă та, çавăнпа халĕ пирĕн ыраш юлнă. Йытă лайăх мар вăл, тесен, йытă усракансем çак сăмахсене каласа кăтартаççĕ. Собр. Йытă шуйттана сиссе (чуя) çĕрле вĕрет, теççĕ. Т. Григорьева. Килте йытă пăтратманне ялта яшка пĕçернĕ, теççĕ. Дома не умел замесить собаке, а в деревне сварил похлебку. (Послов.). N. Эсĕ йытă! терĕм. N. Конта йытă пуç те полĕ! Здесь, чай, чорт знает что есть! Сред. Юм. Йытă самăр та, пусма юрамасть. Хоть собака и жирна, но на закол не годится. Собр. 74°. Йытă, тесен — çăмĕ çук; этем тесен — сăнĕ çук. (Послов.) Ала 91. Çакă кĕçĕн тăванĕ (брат) мĕн курман вăл! Вăл курнине ялти йытă та ан куртăр (того, что он перенес, не дай бог испытать деревенской собаке). . 31. † Пире: салтак кай (= салтака кайĕ), тесе, ялти йытă каламан пуль; çын та сисмер — кайрăмăр. Т. М. Матв. Эй, алли-урине йытта касса пама! Юрк. Йытă хĕлле, сив вăхăтра, питĕ хытă шăнса: эх, кунтан ăшă пулсан (= çăва тухсан), çула, шăрăх вăхăтра, шăмăсем тултса, пӳрт тăвăттăм (шăмăран пӳрт тăвăттăм), тесе, калать, тет. Изамб. Т. Халь уччиччĕлсем нумай: йыт кутне тапсан, уччиччĕле тивет (т. е. учителями хоть пруд пруди). N. Йытă выртман вырăнта выртăрăмăр пулĕ (валялись везде, где попало). N. † Йытă çăварне аш кĕрсен, хăçан каялла тухни пур? (Солд. п.). Орл. II 235. Хура йытти çакăнса тăрать хĕрлĕ йытти ăнах (на нее же) вĕрет. (Хуран вут çинче). Сред. Юм. Йытă хăй хӳри çине сысмас. Никто сам себя не хает. (Буквальный перевод: «собака на свой хвост не испражняется)». Чăв. й. пур. Хăне те (его), йытă вилли пек, çĕре тирпейсĕр чикнĕ (опившегося зарыли без отпевания). || Неблагодарный. || Пес (брань). Сказки и пред. чув. 47. Эрехне таçта хăй пытарчĕ те, пирĕн çине калать тата, йытă! СТИК. Çав Ваççа йыттиех (ce chien de Vassia) тунă пулĕ. Вероятно, это напроказил мерзавец (пёс) Вася.

йытă-кушак

общее назв. собак и кошек. СЧУШ. Йытă-кушак килте тăманни çын асап курассине пĕлтерет. Если собаки и кошки в доме не живут, это предвещает человеку мучение.

йыш

(jыш), семья. Н. Т. Ч. Арăмĕ вара хуранти пăттине хай тăпăрăслă сĕтне сĕтел çине антарса лартат, вара пур пек йышĕ ларса çиет. Собр. Йышне кура хурăнташĕ. Смотря по семье и родня. (Послов.). Ала 71°. † Çич ют йышĕ умĕнче мĕн каласан килĕ-ши? Аххаяссăм, аххаяс, хай-хай, аххай, аххаяс! . 93°. Вăсен йышĕ мĕн пурĕ çиччĕн пулнă. М. П. Петр. Йыш — семья в доме; свойство, порода. Сала 183. Патша ывăлĕ кĕрсен, çурт йышисем: авланатна? тесе ыйтаççĕ. Янш.-Норв. Авланас текен йышне те çын питĕ кирлĕ пулсан: памастпăр (девушку), тенĕ сăмаха пăхса тăмаççĕ (не обращают внимания на отказ). || В переносном зн. Ист. Церк. Монахсем пурте пĕрле, пĕр йыш пулса, пурăнакан монастырсене общежитие теççĕ. Ч. П. Кĕчӳне ӳсекен çамрăксем патшалăха (салтака) каяççĕ йыш пулаççĕ; ах мăнтарăн хĕрĕсем, çичĕ юта каять, йыш пулать (присоединяются к чужому семейству). Янтик. † Амаран хĕр çуралать, юта каять, йыш пулать (хушать?). || Артель, люди. Йышпа ĕçлеме лайăх. С людьми работать хорошо. N. Эпĕр асăнни сакăр кун, тухни тăхăр кун, йыш пуçтарни виçĕ кун. (Такмак). А. Турх. Йышĕ çитет-ха вăл та. Людей-то достаточно (для работы). IЬ. Йыш тупрăр-а? Нашли ли достаточно людей для работы? (или игры и пр.). Янш.-Норв. Çук, кăçал памастпăр (дочь замуж); ĕçлеме те йыш çук, пăртак амăшне пулăшкаласа пурăнтăр-ха. N. Ĕçлеме йыш тупма кайнă. Ч. С. Тырăсене кӳртсе, улăмсене купаласа пĕтерсен, ыраш çапнă йышсене апат çитерсе ятăмăр. || Товарищ. Ч. П. Кам пире тĕл пулсан, ай, тус пултăр, кам пире май пыран, ай, йыш пултăр. Ст. Шаймурз. Суйлан йышне тупман, тет. (Послов.).

йышăн

(jыжы̆н, занимать (место). Шорк. Пирĕн ачана вĕренме ярас та мар пулĕ, ахалех вырăн йышăнса ларать (занимает место), нимĕн те вĕренмес. . Ку йывăçа касас, мĕн вăл ахалех вырăн йышăнса лартăр, ӳсесси çук. Ягутли. Хăйсен йăвисене йышăнаççĕ (птицы, прилетающие с юга). N. Тата хăшĕ-хăшĕ: вăл хăй ĕмĕрне пит аван ирттерчĕ, нумай ырă курса пурăнчĕ, çын ĕмĕрне те йышăнчĕ, тесе, калаçкаласа пыраççĕ. (Говорят о покойнице идущие за гробом). || Избрать. Изамб. Т. Усем малтан пĕрер ят йышăнаççĕ. Сначала каждый из них избирает для себя какое-нибудь имя, название (в игре). || Принимать, присвоить, признать за свое. Сборн. по мед. Е хăвăртрах пĕтĕм алла кастарса пăрахас пулать, е хăтăлма çук вилĕме йышăнас пулать. Ч.С. Юман патне çитсен, малтан: выльăхсене уй чӳк юманĕ йышăнать-и? тесе, курăк çине ярса пăхаççĕ. Выльăхсем курăк çисен: чӳк юманĕ йышăнать, теççĕ; çимесессĕн: выльăхсене курăкне çиме хушмасть, çавăнпа йышăнмасть пулĕ, теççĕ. (Уй чӳк туни). Т. IV. Кĕшерни каç çурт алăкĕсене, чӳречисене пурпа хĕрес туса çӳремесессĕн, усал йышăнат, теççĕ. Шурăм-п. № 26. Кашни çыннăн пĕлĕт çинче çăлтăрĕ пур, теççĕ; хаçат та, тухма пуçласан, пĕлĕт çинче çăлтăр йышăнать-çке вăл. Ст. Шаймурз. Шапка невидимкăпа, сапог самохода йышăнатпăр, самолетни ковера йышăнакан çук. || Принять во внимание. N. Пирĕн ĕç темĕн чул кирлĕ пулсан та, йышăнмасăрах хăварать (не рассматривает наших нужд).

Йишши

йишшĕ, то же, что йышши. См. выше. БАБ. Унтан вара, йĕтем çине кайса, шăлпала кив капанран кашни йишшĕ тырăран пĕрер пĕрчĕ улăм туртса кăлараççĕ. Изванк. Хуть хаклă йишшине тутарăр (велите сделать), хуть йӳнĕрех йишшине тутарăр (т. е. как вам угодно). N. Хăйне йишши çын. Своеобразный человек.

юл

йол, (jул, jол), оставаться. К.-Кушки. Михĕ хваттире юлнă. О сохр. здор. 57. Тата ĕнтĕ пирĕн вĕлле хурчĕ пылĕ çинчен пĕлесси анчах юлчĕ. N. Юлнă ĕçе юр пусат. (Послов.) N. Никам та килмесĕр юлма пултараймасть. Каждый обязан явиться. Регули 243. Эп киле йолнине вăл корчĕ. Он видел, как я остался дома. Истор. Пĕр çын юлмиччен шыв хĕррине кашни тĕне кĕме анччăр. Качал. Йăван тухнă чухне сылтăм енчи пичкинчен ĕçрĕ, тит; вăйĕ ĕлĕкхи паках юлчĕ, тит (у него вернулась прежняя сила). Шинар-Бось. Пĕр карттус çырларан пĕр çырласăр юлтăм. Чинер. Эсĕ килтен тухнă чух, Микула сывă юлчĕ-и? Альш. † Пирĕн пек айвансенчен мĕн юлать? Мĕн выляни-кулни, çав юлать. Г. Т. Тимоф. Çăкăр юлмиех çитрĕмĕр. Дожили до того, что остались без хлеба. М. Сунчел. Çăмăр учукне хыт-çухана тухасси пĕр эрне юлсан тăваççĕ (за неделю до пара). СЧЧ. Уншăн вăсен чӳк туман çĕр (место) юлмарĕ пулĕ; юмăçа кайман ял юлмарĕ пулĕ (ради больного всех йомзей обегали). Хĕрлĕ Урал 1921, № 10. Çурчĕсем пĕр юпа та юлмиччен çунса пĕтрĕç. Дома сгорели до тла. Чăв. й. пур. 29. Ачисем хăнчен çамрăк юлнă. Дети остались после него малыми. Бюрг. † Пире илес тиекен кăçалхи çул ан кĕттĕр, килес çула ан юлтăр (пусть не останется до будущего года). Сёт-к. † Сакăр така пусакан... сакăр сар хĕр пăхакан инке-арăмпа йолакан. Ст. Айб. † Савса сарă хĕр шыракан инке-арăмсăр юлакан. Кто ищет себе в жены красавицу, не получит и вдовы (см. инке-арăм). Ч.С. Вĕсем мун-кун иртсенех, çимĕк çавăн чул эрне юлчĕ, çавăн чул кун юлчĕ, тесе, калаçкалах тăраççĕ. || Отставать. Ст. Шаймурз. Пирĕн шухăш улат каялла. Изамб. Т. Ман лаша чилаях юлнă иккен. Янтик. Ача урапа хыçĕнчен чупса пыраччĕ: эп те пырап! тесе; хай ашшĕ ал-чăмăркки кăтартрĕ те, ача тăра юлчĕ (отстал). N. † Йăваш хĕр юрланă чух, пуян çынсенĕн ывăлĕсем юлни çук. Çутталла 71. Çуна хыççăн пĕр утăм юлми сиксе пырать (не отставая ни на шаг). Завражн. Манран пĕр виç аршăн йолса (или: кайра) отса пычĕ (шёл). Юрк. Суха сухаланă, утă çулнă, авăн çапнă, вăрман каснă, пур ĕçе те ĕçленĕ — арçынсенчен пĕртте юлман. Шигали. Чупсан-чупсан, пирĕн Петĕр ятлă юлташ, ырса, юла пуçларĕ. N. Ĕçрен полсан, эпех мар, ман шăлăм (sic!) та мантан нумай йолмасть. НТЧ. Элеккан килĕнчи ĕçĕ те хăйĕнчен кăçта юлнă, çавăнтах тăрат, тет (в том положении, в котором он их оставил); арăме ни ĕçлеме, ни юмăçа кайма аптăранă, тет. К.-Кушки. Ĕçрен юла пуçларăм. Я стал отставать от работы. Юрк. Хăй ватă пулсан та, ĕçрен юласшăн мар (работает). || Уйти под снег. N. Калчи ытла вăйлă йолмарĕ. || Быть ограничену. Альш. Çапла пирĕн тăхăр ял çĕр вăл вĕçĕнче Сĕвене-кăна юлать; Сĕве урлă каçаймас. || Не попадать куда. Çĕнтерчĕ 32. Пĕр-маях Кеорки салтакран юлса пымалла пултăр. || Прекратиться. Толст. Санпа туслă пуласси кунтан юлтăр ĕнтĕ (прекращаю дружбу с тобою). || В отриц. ф. ― потерять способность к отправлению естественных функций (вследствие утомительной работы, гов. о частях тела). К.-Кушки. Сӳс тĕве-тĕве аллăмсем юлмарĕç (навихал руки). Алик. † Хура турă лашине хура шыва ӳкертĕмĕр; пичи (ятне калаççĕ) кăмăлне, шăннам-ша(к)кăм юлмарĕ, урам-алăм (sic!) юлмарĕ. Шибач. † Тĕрне (= тăрна) çимен пăрçине пире коккăль туса парчĕç, шăлăм-çăварăм йолмарĕ. Курм. † Тем хамăра полас пак (невеста), çĕрне-конне пĕлмерĕмĕр, пилĕк-çорăм йолмарĕ. || Избежать. N. † Çакă патша саккунĕнчен ниепле юлмалла мар. (Солд. п.). Чăв. й. пур. 18. Вара эсĕ ку ăлавран пĕтĕмпех те юлăтăн. || Перестать рожать. Ст. Чек. Ачаран юлать. Перестает рожать детей. . Хĕр-арăм хуйхă пусмăрланипе çамрăкларах ачаран юлат. || Остаться в живых. К.-Кушки. Вунулттăран пĕри те юлмарĕç. || О зачатии. Ст. Чек. Юлнă. Произошло зачатие. [Срв. КС. Арăмĕ, ăшне (хырăмне) ача хăварсан, упăшкине пăрахрĕ, тет]. IЬ. Манăн санран ача, юлчĕ. Я от тебя забеременела. || Пропускать. Суждение. Эрнипе ĕçкĕ пулас пулсан, эрнипе те ĕçкĕрен юлас çук (они). Н. Шинкус. Ĕçкĕ-çикĕ ĕççе çинĕ çĕртен те юлманскер, курнат, ку (кажется, не оставляет без посещения). С. Никçан пĕр кĕлĕрен те юлман вăл. С.П. Кĕлле каясран нихăçан та юлман. Шибач. † Лаша начар илес терĕм ― хак (чит. хак) йӳнĕ; хак (хак) йӳнĕшĕн тăрмастăм-ччĕ, соха пенчен (=панчен) йолас çок. || В кач. вспомог. гл. См. «Оп. иссл. чув. синт. II, 46. Виçĕ пус. нум. пус. мĕнле куç. 14. Çапла пирĕн çĕр начарланса юлнă. М. Сунчел. † Аçу-анӳ пур çинче выляс вăййăна выляса юл. Хурамал. Кăларсассăнах, çук пулса юлчĕ, тет пери (чорт). Сир. Ноеммин çапла икĕ ывăлĕнчен те упăшкинчен те тăрса юлнă (лишилась). Ч.С. Çапла вара вĕсем пĕр ĕнесĕр пĕр лашасăр тăрса юлчĕç (остались без лошади и коровы). Ч.П. Вĕренсе юл, тăван, çак юрра. Юрк. Тутарсем çапла пĕри те пĕри виле пуçласан, пĕтĕм ялĕпе хăраса юлаççĕ (можно и: ӳкеççĕ). N. Эпĕ матякне вучаха хутăм: пут! терĕ, пат! терĕ, Патĕр-ялне кĕрех кайрĕ, хура йытти вĕрех юлчĕ, выртан каска йăванах юлчĕ (перевернулась). Синьял. Кайăкне тимерĕ (не попало в птицу) тет те, тĕкĕ вĕçсе юлчĕ, тет. N. Вăл хутсем сире кирлĕ пулсан, илсе юлăр; кирлĕ пулмасан, каялла парса ярăр. Скотолеч. 33. Кĕсенĕ хăпăнса ӳксен (отстанет) унăн вырăнĕ хĕрелсе юлать. Орау. Паянхи кун юлашкинчен эреке ĕççе юлмалла; ӳлĕмрен эреке ĕçмелле мар закон тухнă, ырантан вара никам та эреке ĕçме юрамаçть. Янтик. Çапла кăлăх калаçаччĕç; унтан лешĕ кăне (= кăна?) çапла каларĕ те, ку тăра юлчĕ, ним калама та аптăрарĕ. Ч.С. Эпĕ ун сăмахне итлемерĕм, пĕчченех тăрса юлтăм. НТЧ. Юмăç вунçичĕ пус укçана илсе юлать. Леш (тот) киле тавăрăнать. Альш. Халĕ ĕнтĕ вăл кӳлĕ ăшăкланса юлнă (обмелело). Хыпар № 42, 1906. Ури айĕнчен тенкеле урипе тĕртсе янă та, Васильев çакăнса юлнă. N. Пĕри апат пĕçерсе юлнă (остался варить обед). М. Яуш. Вара ухмах касса юлчĕ, тет те (остался рубить лес), пичĕшĕсем хăйсен лутки çине ларчĕçĕ, тет. С.-Устье. Вара пысăк вырăс пĕчĕк вырăса как çапрĕ, тет те, пĕчĕк вырăс кăшт пĕшкĕнсе юлчĕ, тет. Хыпар № 29, 1906. Кӳршĕ вара хăй ĕненнĕ пекех ĕненсе юлчĕ (поверил). || В некоторых чувашизмах. Юрк. Ашшĕ шухăша юлат. Отец задумался (о нужде своей). Ст. Шаймурз. † Çак тăвансем патне килсессĕн, юлнă кăмăлсем тупăнчĕç. О заступл. Эсĕ малашне пĕр ырăлăхран та юлмăн, тенĕ. Альш. † Лайăхах та килсе, сыв таврăнсан, тăшманĕсем юлĕç шухăша. N. Вилесрен-кăна юлсаттăм. Я чуть не умер («остался от смерти»). Чураль-к. Сăмахран полсан, эп çын айне йолаканни мар вара. Я на словах другому не уступлю. Ч.П. Шур укçу çине ан пăх, аппа, сăнă юлĕ ун çине. Макка 179. Малтанах куç чĕлхипе, ăншăрт чĕлхипе юлмасть. К.-Кушки. Эп унпа чисти алăсăр юлтăм (все руки отмотал).

юл ил

набраться силы, поправиться. СПВВ. Е.С. Юл илни — ывăннă çĕртен выртса е ларса канни, апатланни. Тата пуян çука ере пуçласан, тепĕри ăна пулăшса, çĕкленсе кайни. СПВВ. Х. Юл илтĕм, поправился. Толст. Вăл хуппăн хĕррисем ӳссе тĕмескеленсе кайрĕç те; улма йывăççисем, аптракаласан-аптракаласан, юл илчĕç. Шарбаш. Чирлĕ çын йăл (йол) илет. Больной человек выздоравливает. || Шибач. Йол илме поçларĕ. Начал богатеть. В. Олг. Вăл халĕ йол исе. (Так говорят о поправившемся человеке или животном). N. Çакăн пирки малалла йол илессе ĕмĕтленмелли пĕре те çок.

юланутлă

(-лы̆), верховой. N. Юланутлă çын.

юлахай

ленивый, неряшливый. Шарбаш. Пшкрт. jолађаj, ленивый. СПВВ. АП. Юлахай = наян. СПВВ. ГЕ. Юлахай = тирпейсĕр. СПВВ. АС. Юлахай, неопрятный. СПВВ. ПВ. Юлахай çын = юлхав? (Вопрос — оригинала). Ядр. Ф. Т. Т. Йȏлахай (jõлаhаj), лентяй, неряха.

Йолаш

(jолаш), повидимому, первоначально личн. имя мужч. || Назв. дер. Елаш, Чебаевой вол, б. Ядр. у. Елаш. Чи малтан унта (Йолаша) икĕ çын пырса ларнă: пĕри Текен, тепĕри Йолаш пулнă; çавăнпа вара пирĕн ял ячĕ те Йолаш ятлă пулнă.

йолт

подраж. моментальному прыжку. См. ялт. Шорк. Такам полчĕ, пĕр çын чӳрече омĕнченех йолт-йолт! чопса иртсе карĕ. IЬ. Йолт! вырăнтан сиксе тăчĕ. IЬ. Йолт сикрĕ те, карта орлă каçрĕ-кайрĕ. IЬ. Пăрçа (çыртакан пăрçа) нимпете тытма памасть, йолт! сикет те, куçран çохалать. Завражн. Полă алăран йолт сиксе тохрĕ. Панклеи. Карта патне çитсен, карчăк: карта орлă каçма пар, çичĕ хĕр пуçне çима пар, терĕ те, йолт! сиксе каççĕр карта орлă. Шор-к. Утне такам кӳлкеленĕ, чоптарса кайнă çĕртех пĕкĕ тăрнт! турĕ те, çӳлелле йолт! сикрĕ те, ман ут тăварнчĕ-карĕ. Тюрл. Йолт! сиксе тăнă (тŏнŏ). Вдруг вскочил. (У КС. здесь ялт). Совсем. Хорачка. Алăка йолтах уççа прах. Шибач. Ачине йолт оççа пăрахрĕ сăкманне, çап-çутă çутăлчĕ: ачин пĕр енĕ хĕвел, пĕр енĕ ойăх — питĕ çутă. (У КС. здесь ялт).

юлташ

(jулдаш), товарищ, компаньон, сверстник. М. П. Петр. Юлташ — товарищ; сотрудник; спутник. Н. Ч. Çул çӳрекен çынсемпе юлташа пырать. СЧЧ. Мирон пичче вара хăйне юлташа Иван пиччене илчĕçĕ те, тухса кайрĕçĕ. Сир. Мидия çĕрне Рага хулине мана юлташа пыраймăн-ши эсĕ? (не пойдешь ли со мною?) N. Ак сана пĕр курка, ăна юлташ тепĕр курка илсе кил. || Жена, подруга жизни. Ч. П. Хĕрлĕ улма тени маттур хĕр, ӳссен, юрамĕ-ши юлташа? Золотн. Йолташ — жена. Тимер. † Ай-уй савнă тусăм, хура куçăм, пăха пĕлсен, юлташ пулмĕ-ши? Юрк. Этем çапла каласан, турă та хăй йăнăшне сиссе, кăна валли юлташа (в товарищи) нимĕнрен тума аптăраса, пур тунă япаласенчен юлнă юлашки япаласене пуçтарса, вĕсенчен тата тепĕр çын, хĕр-арăм, тума тытăнат. || Муж. Собр. 372°. Урайне кана-кана шăлсан, юлташĕ кана-кана хĕнет, тет. Если мести пол с отдыхом, то, говорят, муж будет бить с отдыхом. Сорм.-Вар. † Атя киле (юлташĕ ятне), ача-пăча пӳрт тулли.

юлташлăх

товарищество. N. Тупăк ман ĕмĕрлĕх, хуртсем ман юлташлăх. Сир. 1. 239. Юлташлăха шанăçлă çын, надежный товарищ.

юман

йоман, (jуман, jоман), дуб (зимний). N. Юман считается красивым деревом. См. нĕр. М. Васильев № 3, 12. Вара ват çынсем йомантан пăчкă тăваç те, çав пăчкăпа каскана сăтăрса вăт кăлараç. IЬ. 9. Пирĕн ялта ĕнтĕ пĕр вăн-ик çол пор чӳк тума пăрахни; ĕлĕк чӳк тунă вырăна пирĕн халь те Чӳк çырми теç. Онта халь пĕр татăк тăрăллă ватă йоман ларать, ăна пĕр Кантрашка ятлă ват çын, лаша пуç шăмми çакса, ӳстернĕ. Он тăрри аçи çапнăран татăлнă. Курм. † Уй варринче ват йоман; ати, тесе, карăм та: килех, улăм! темерĕ. Изамб. Т. Пĕр-пĕр çын юман ӳстере пуçласан, унăн лартнă юманĕ мăйĕ хулăмĕш пулсан, хуçи вилет, теççĕ. Микушк. Юмми юман, тупи (чит. туппи?) селен. (Пĕрлĕхен). N. Юмантан çуртарса тунă хăмасем. N. Ачасем, юман кутĕнче мăнаçи (ас-атти, аслати) авăтнă чух тăма юрамасть, унта усал пурăнать; пилеш (рябина) кутĕнче тăма шанчăклă, унта турă пурăнать. N. Юман çӳлчи вакша хулхи пек пулсан, тырă акма юрать, теççĕ. Янш.-Норв. Çав каталăхра пĕр пысăк ватă юман ларать; вăл юман кутĕнче пирĕн ялсем кашни çулах уй чӳк тăваççĕ, çавăнпа вăл юмана уй чӳк юманĕ, теççĕ... Çав юмана пирĕн ялсем теме хисепленĕ пекех хисеплеççĕ: ăна иртсе каймассерен, пуринчен ытла ваттисем, çав юман çине пăхса, акă çапла каласа иртсе каяççĕ: эсĕ пур пусри йывăçсенĕн патши, сана кашни çулах асăнса витĕнетпĕр, пире те çырлахсам, тесе. Тата вĕсенĕн ачи-пăчисем чирлесен, вĕсем часах ăвăсран çурта тăваççĕ те, çав юман кутне кайса, кĕл-тăваççĕ, тет. Кайсар. Юман мăкне типĕтсе ватмалла та, шыççа çыхмалла; вăл пит аван, шыççа туртать. N. Юман каснă пек хăтланса, яра-кун ирттертĕм. || Отправляясь «в поход», рекрут из чуваш обходил вокруг векового дуба, чтобы помнить родину и счастливо воротиться домой. См. Разг. С. Мих. 25. Ст. Чек. Терчĕмен юманĕ. Вириял юманĕ || Личн. яз. имя мужч. Рекеев, Пол. Байбахт., Т.-И.-Шем., А. Турх., Золотн. Ст. Чек. Юман: Степан, Иван, Константин. Альш. Юман Хветуç.

юмарт

(jумарт), простой, простодушный (человек). Ильк. || Радушный. СПВВ. ЕС. Юмарт — хăй патне çын килсен, ăшă кăмăлпа пăхат. Хăйĕн ĕçме-çиме пулмасан, çынран кивçенлешсе е сутăн илсе, ĕçтерсе-çитерсе ярат. || Личн. имя мужч. (Кив-Ӳселĕнче).

йомахĕç

(jомаhэ̆с'), сказочник. Тогаево. Онта пĕр йомахĕç Иван ятлă çын пор. Çак Иван пуçларĕ йомах ямашкăн, çынсене колтарма.

юмăç

юмăçă, у И. Н. Юркина всегда юмăçĕ, знахарь, ворожея. М. П. Петр. Чăваш. й. пур. 36°. Вăл юмăç ялан укçа çинче пăхнă иккен. N. Христос турра мухтас вырăнне, çавă шуйттан тарçине, юмăçа, мухтаса тăраççĕ, акă мĕн калаç: эсĕ пушали кĕнеке вула, а пиршĕн пулсан, юмăç турăпа пĕрех, юмăç вăл çурă турăпа пĕрех, теççĕ. Бюртли-Шигали. Манăн атте хамăн юмăç-чĕ. Чăваш çемйинче кăшĕ-те-пулсан чирлет те, каять вара юмăçа. Макка 207. Юмăç, пĕр каласан, нимĕн те тăва пĕлмест. Вăл çынсене çапла улталат: йĕп çине çăкăр тирет те, суллантарма тытăнат; суллантарат вăл икĕ çăкăр татăкĕ хушшинче, или просто укçа çине пăхат. Хальхи юмăçсем аплах хăтланмаççĕ, ĕлĕк миçе пус панă, çавăн чухлĕ сăмах анчах каланă. Сюгал-Яуш. Юмăçĕ вăл киреметĕнчен пăртак лайăхрах пĕлет пулмала. Вăл киреметĕн шăльнĕ пулнă, тет. Вăл ăстан суйине тупса çитерет-ши? Нумайăшне киреметсенчен ытларах юмăçи улталать, курнать. Ну хутте хай юмăçи те çынсене улталанă, тет. Ну çынсем те хăйне нумай улталаççĕ, курнать. Виçĕ пус парса та улталаççĕ, курнать, пилĕк пуспа та; вунă пусне парсан, тата пушчех суйма тапратать, курнать. Вара кайран тата килме каласа ярать, тет. Халь ывăнса çитрĕм, тет. Тепĕр виççĕ (sic!) кунтан пурне те каласа ярăп, тет; суй (sic!) суйса ярать, тет. Вăл ырă этемех-ши? Вăл этемренех çуралнă-ши? Ун патне ырă шутлă çынах ан кайтăр, тесе, калать, тет, пĕр çын. N. Ху юмăçна ху палăртатăн. Сам показываешь, что ты гадатель. Ст. Чек. Укçине чĕрки çине (хурса?), çăккăр татăкне йĕппе чикеççĕ. Йĕппин куçне çиппе витĕреççĕ, вара сулланасса кĕтеççĕ. Çак япаларан мар-и ку чир? тет. Суллансан: çак япаларан; ав уçăлса каят, тет; сулланмасан: ак çак (урăх япала калаççĕ) япаларан мар-и? тет. СЧЧ. Çавăн чухне хамăр ялта пĕр суккăр хĕр юмăç пур-ччĕ. Ун патне (к ней) юмăçа (для ворожбы) çĕршер çухрăмран пар лашасемпе пыраççĕ. Б. 13. Вăтанман юмăç пулнă, тет, ӳркенмен ăста пулнă, тет. НТЧ. Çав ялта, укçа çĕне (= çине) пăхса, мĕн пулнине, малалла мĕн пулассине пурне те тĕрĕс каласа кăтартакан арçын юмăç пур, теççĕ. Чуратч. Кил-ăш-чиккинче кирек кам сымар пулсан, час-часах юмăç патне чупса каяççĕ. Юмăç патне пырсан: ман килте çапла ача çывмар пулчĕ-ĕçке, тесе, каласа кăтартаççĕ. Вара юмăç, пĕр çип вĕçне çăккăр хытти çыхса, суллантарма тытăнать. Суллантарсан-суллантарсан, калать: сан ачу йĕрĕхрен, сана вăл пĕр така тумасăр та каçарас çук, тет. Альш. Юмăçă; один из приемов: алă тымăрне пăхать, кăвапине пускалать. Ч. С. Чӳк пуçлас, тесе, юмăç карчĕкне чĕнсе килчĕçĕ. Ib. Атте вара пиччене юмăçа чӳклеме кайса илтерчĕ. Могонин. Юмăç тесе, ăста пĕлекен çынна калаççĕ. || Знахарство, гаданье. Альш. Юмăçă укçипе (деньгами, полученными за гаданье) пуяймăн. БАБ. Вăл кун (?) çĕнчен мана пĕр пирĕн кӳршĕри юмăçа пăрахнă (бросившая ворожбу) карчăк каласа кăтартрĕ. Болезни. Паян ĕç тытас çук-ха; çав ача кĕнеке тăрăх юмăç пăхма пĕлет, тĕт-ха, кайса пăхтарас. БАБ. Эпĕ ĕлĕк, хĕр чухне, пĕр юмăçран юмăçа вĕренни çинчен (об учении колдовству) илтнĕ-ччĕ. Ст. Яха-к. Епле (какой) чӳк тумаллине эпĕ ăна халех юмăç çинче пăхса пĕлĕп (узнаю из гадания), терĕ, || Кан. 1927. № 237. Матка йăпăр-япăр Шĕнере, юмăçа тухса чупрĕ. Якейк. Опăшкине йомăçа янă. || Сред. Юм. Солланкаласа тăракан çынна, выльăха та: йȏмăç пăхать, теççĕ (говорят о сонном, пьяном человеке или о плохой скотине). || Йомăç, прибор для гадания. || Йомăç, отвес (у плотников). Шарбаш.

йомăçа кай

идти к ворожее. Ч.С. Пĕре анне пĕр арăм патне юмăçа (ворожить) кайрĕ. КАЯ. Тирĕк-чашăксене, юмăçа кайнă чух, лартмалла; лартса хăвармасан, юмăç уçăлмаçть, теççĕ. Рус. Така силленмесен, пусмасчĕç, тет; силленсессĕн пусаччĕç, тет. Силленмесен, вара юмăçа каяччĕç, тет. Юмăç вара вĕсене: çавăнти киремет силленме яман, тесе калаччĕ, тет. В. Олг. Килте арăмĕ сумар полат, опшки каят йомăçа. Йомăçă пăхат çăккăрпала, çиппе çыхса, порня тăрăх пăтратат. Порнине орлă каят полсассăн, тытман чӳк. — Çăккăр тытса-и? Çăккăр тытса-и? Çăккăрвар (назв. киремети) тытса полсассăн, порня тăрăх кайтăр, тет. — И çиччас порня тăрăх каят. Каþан киле килет те: Çăккăрвар, тет, хамăнне пар мана, тесе, çич пус окçа хорат хошăка, пĕрене хошăкне. Халях полат çын отнаккă, хаман полат (поправляется), çăккăр чĕнет (просит поесть). Хаман полат, çăккăр чĕнет, çиет. Насара каят, илет она валли полă, она валли илет кайăк (молгаџы̆) пĕр мăшăр, вакша илет тепĕр мăшăр, тата куакал илет. Онтан пĕренĕк она валли, ут пак туса. Ут пак тунă пĕренĕк параччĕ Çăккăрвара. Потом парат çăртан пĕр мăшăр, потом, хĕрлĕ-коç пĕр мăшăр. Тата парат — салатпала хăмла хотăштарат. Çĕрле каят — çын кормаст; çын корсан, çырлахмаст; çын кормарĕ-тĕк, уш çырлахрĕ вара.

юмăç-карчăк

юмăç карчăкĕ, (-ы̆к), старуха йомзя. КС. Юмăç карчăк (вин. п. юмăç карчăка). М. Васильев. Мулларан урăх (кроме жрецов) кĕлĕ йĕркисене пĕлекен юмăç карчăксем пулнă. Вĕсем, çын чирлесен, чӳксем тунă, арçӳрисене çăкăр тураса пăрахнă, тухса, киреметсене, йăрăхсене сулнă. Вĕсем уншĕн укçа е пĕр-пĕр япала илнĕ. Ч.С. Юмăç карчăк юмăç пăхрĕ, тет те: акă кăна хума юрать, ку ята хурсан, сирĕн ачăр телейлĕ пулмалла, тенĕ. IЬ. Хай анне Натаси(?) ятлă юмăç карчăк патне кайрĕ. Анчах Натаси карчăк йӳмăçне пăхса яман, мĕншĕн тесен ун чухне чăхăсем кашта çине ларнă. Орау. Юмăç карчăк пек хампа хам калаçап. Разговариваю сам с собою, точно ёмзя. Собр. 233. Пĕр-пĕр çын халсăр выртсассăн, часрах е арăмĕ, е амăшĕ, е аппăшĕ юмăç карчăкĕ патне чупса каять. Вăл пырсассăн, вара юмăç карчăкĕ, хăйĕн пĕр тӳмме пек юмăç пăхмаллине енчĕкĕнчен туртса кăларать те, тути патне еççе, тута тавра çавăркаласа, çав киремет тытман-и? ку киремет тытман-и? тесе, тӳммине ярать те, çиппе сулкалама тытăнать. Тӳмми сулкалансан: çав киремет тытнă, теççĕ; тӳмми сулкаланмасан, урăх киремет тытнă, теççĕ. Вара тата пăхма тытăнаççĕ. Çапла вара юмăç пăхтарма пыракана суйса яраççĕ. Юмăç пăхтарса килсессĕн, киремете пăтăпа, юсманна чӳклеççĕ. Шăмат-кун пасара пĕр-икĕ пăт ыраш е сĕлĕ нухрат илме парса яраççĕ. Килте вăл вăхăтра тайăн сăра тăваççĕ. Тайăн сăра тусассăн, пасартан нухрат исе килеççĕ те, пăтăпала, юсманпала киремете чӳклеççĕ; чӳкленĕ чухне юсманне пĕртак (с «ĕ») чĕпĕтсе илеççĕ те, нухратпа пĕрле уя, ăçта киремет пур, çав вырăна пăрахаççĕ. Вырсарни-кун çитсессĕн, ир ирех, киремет сăрине, ĕстел çине çăкăр хурса, чӳклеççĕ те, пĕрне часавай патне, турра çурта лартма яраççĕ. Часавай патне çитсе, кулач исе, чӳклесен, пĕр татăк киремете: çытăр, тесе, пăрахаççĕ. Çав пăрахнă кулача пĕр-пĕр ула-курак е çăхан çысассăн: киремет çиленет, теççĕ. Кайран тата халсăр выртсассăн, тата турлетеççĕ. Ч.С. Çапла чирлесессĕн, анне ун патне ăна пăхтарма пĕр юмăç карчăкне илсе килчĕ. Изванк. Пĕр юмăç карчăкĕ ват чăха мăйĕнчен тытса: эсĕ урăх чун ан шыра, мĕн панине ил; эпир сана асăнăпăр, эсĕ пире ан асăн; мĕн тăвас, ним тума та çук; сана эпир ирĕксĕр вĕлермен, турă çапла тунă, эпир хамăр та ĕмĕрех пурнас çук, вилмелле, тесе, чăха пуса пăрахса, утса ячĕ (Поминки).

юмăç пăх

гадать. КС. Ст. Яха-к. Мĕн пыраканĕ пурте пирвай, инкен аллине тытса, юмăç пăхаççĕ. Вĕсем, хĕвĕнен çăкăр хыттине туртса кăларса, йĕп тăрне тăрăнтараççĕ, тата чĕрçине пĕр хуран ывăсси хураççĕ. Вĕсем, çав çăкăр хыттине йĕп тăрăнче суллантариччен, çăкăр хыттине тута таврала, тем каласа, çавăраççĕ. Кирек хăш юмăç та, эпĕ курнисем, çăкăр хыттине йĕп тăрăнче суллантарнă чухне, калаççĕ: çак кине Сурăм киремеч тытнă пулсан, çăкăрпа йĕп пĕç тăрăх суллан; унтан мар пулсан, урлă та пирлĕ суллан, теççĕ. Суллансан-суллансан, çăкăр хытти тапах чарăнмасан: çук, кунтан мар-ха, теççĕ. Микушк. Юмăçă юмăç пăхать. Вăл çăкăр татăкне йĕппе тăхăнтарать те, сулласа ларать. Чирлĕ çын ун патĕнче пăхса ларать. Вăл вара, пăхсассăн: чирлĕ çынна çав тӳрĕ (дух) лекмен-и? тесе, ыйтать. — Çав тӳрĕ лекнĕ пусан (= пулсан), яр кай, тет. Яр каймасан, тата сулласа ларать Тепĕр тӳрĕ лекмен-и? тет. Вăл тӳрĕ лекнĕ пусан, яр кай, тет. Мĕн ыйтать? тесе, сулласа ларать. — Çунатлă ыйтать-и? пăтă-юсман ыйтать-и? тет. Пăтă-юсманнах юрать, тет. Тăрсан-тăрсан: юрамасть, тет. Тата шалалла каять пулĕ-ха вăл: вăкăр-тына ыйтмасть-ши вăл? тет. Сулласан-сулласан, тупать вара мĕн пусмаллине. Вара вăл мĕн хушнă, çавна пусаççĕ. Пуснă чухне, урине, пуçне çăвать те, урайне ярать. — Силленет-и? тесе, кĕтсе тăрать. Силленсен, пусса çияççĕ; силленмесен, ăна ярса, тепрĕне (= тепĕрине) тытаççĕ. Вăл силленсен: килĕшрĕ, тесе, пусса, çияççĕ. Юмăçă хушсан, лашана хĕрхенмеççĕ, пусаççĕ. Хăйин(хăйĕн) çук пусан, сутăн та пулин илсе пусаççĕ.

юмçă

йомçă, то же, что юмăç, знахарь. Н. Седяк. Çын чирлесен, юмçăран юмăç пăхтараççĕ: мĕнрен чирленĕ? (scr. чирленĕ-и), тесе. Чăвашсем шухăшлаççĕ: чир пурăнма пĕлменрен пулать, темеççĕ, ун вырăнне: пĕр-пĕр япаларан пулĕ, теççĕ. Е йĕрĕх тытнă; е турă (икона) тытнă; е вилнĕ çын тытнă, теççĕ. Çаксене пĕлесшĕн юмçă патне каяççĕ. Юмçă тӳрлетеймесен, вĕрӳçĕрен вĕртеççĕ. Çакăнтан вĕрӳçĕ юмçăран аслăраххи курăнать.

юн

йон, (jун, jон), кровь. Н. И. П. Юн çинче (ăшĕнче) выртат. Лежит в крови (человек). N. Хĕп-хĕрлĕ (или: чĕп-чĕрĕ) йон выртать. Лежит весь в крови (чел.). Орау. Питне, сăмсине-çăварне пĕтĕмпех çĕмĕрнĕ. Пĕтĕм пичĕ-куçĕ юнланнă (или: чĕп-чĕр юн пулнă). Шел. 27. Кайсан, кайсан, вăл татах курать тепĕр вĕшлине, юн çийĕнче (в крови) пĕр сассăр, хусканмасăр, выртнине. Якейк. Чĕп-чĕр (или: çара) йон выртать. Лежит весь в крови. IЬ. Чĕп-чĕр йон полаччен вăрçрĕç. Раздрались в кровь (о дерущихся). Орау. Чĕп-чĕрĕ юн выртать, хăй таврашĕнче те пĕтĕмпе юн кӳленсе выртать (лежит в луже крови). IЬ. Вăл чĕп-чĕр юн пулнă. Якейк. Чĕп-чĕр йон поличчен ватнă. Избили до крови. Шел. П. В. Вĕçсĕр-хĕрсĕр çын вилли юн ăшĕнче выртрĕçĕ. Юрк. Юнне пĕçереççĕ акă епле: пуснă выльăхăн таса юнне кĕрпелĕ савăт çиве илеççĕ, ăна, юнĕ çывăриччен, кĕрпипе пĕрле пит хытă пăтратаççĕ. Юнĕ çывăрсан, çав кĕрпепе хутăштарнă юна аш яшки çине ярса пĕçереççĕ. Хыпар № 8, 1906. Çавăнтах ăна пĕр стражник (= страшник), пăшалпа çапса, юн кăларнă. N. Юн ярса пурăнаççĕ. М. Васильев № 3, 37. Алли-ори пăчах йон. Руки и ноги все в крови. С. Тим. † Çамрăксенĕн чĕн пушă; чĕн пушăран юн тумлат, юн тумлин те, чун сават. Шурăм-п. Хăй тăванне пĕлсессĕн, куçĕсенчен юн тухнă (кровь выступила), тет. Изамб. Т. Ул юн яртарчĕ. Ему пустили кровь. . Эпĕ ăна юн ятăм. Я пустил ему кровь. . Сăмсинчен-çăварĕнчен юн кайнă, тет. У него из горла и носа шла (или: пошла) кровь. . Юн кайнипе вилнĕ. Истёк кровью и умер. Янтик. Пĕтĕм алла юн. Все руки в крови. СТИК. Пирĕн ĕнтĕ юн сивĕннĕ, пире, кăмака çинче выртсан та, çылăх мар; эсĕр халь çамрăк çын шăнма юрат-и! (Говорят старики молодым людям). Орау. Сăмсаран юн яриччен çынна çапма юри ку?.. Разве можно бить до того, чтобы потом из горла и носа пошла кровь?.. (Сказано о прошедшем событии). . Виличченех çапла юн шăрса пурăнчĕ (мочился кровью). N. Ӳсĕрскер, яла пырса кĕнĕ чухне, пуçне уличе юпи çумне пенĕ те, пуçĕ чĕп-чĕр юн пулнă. Въезжая пьяным в деревню, он ударился головою о воротный столб и разбил себе голову в кровь. Сред. Юм. Епле самăр ȏлă, юн пик хĕрлĕ çӳрет вит! Какой он здоровый ― красен как кровь! Орау. Юнь (= юнĕ) шĕвелнĕ пулĕ унăн (кровь бежит так, что нельзя удержать). Турх. Сурчăк çинче юн пĕрчисем тĕл пулкалаççĕ (у больного). Скотолеч. 5. Хăш-хăш çынсем лашисене çур-куннесерен юн яртараççĕ (делают кровопускание). Чув. Календ. 1910. Пыртан юн кайнă чух, е тăварлă шыв е пăр çăтас пулать. При кровотечении из горла нужно пить соленую воду или глотать лед. Шаймурз. Çăвару тулли юн пулĕ, ăна ан сур вара. (Послов.). Ст. Шаймурз. Юпа çумне юн тăкăнат. (Пиçиххи çыхни). Т. М. Матв. Юнĕ пур та, чунĕ çук. (Палан). Чунĕ пур та, юнĕ çук. (?) || Бранное выражение. Юрк. Пăхăсăн, вăл татах тăранман. Татах кунтан, тĕпрен (из отцов. дома), шырат (хочет что-то получить). Кунта мĕн унăн, хура юнĕ юлнă-ши?.. çавна шырат-ши?.. (т. е. у него не осталось ничего). || О менструации. Орау. Юнпа пĕвенсе çӳрет-ха (у нее менструация; так говорят с оттенком легкой шутки). || В чувашизмах. Ч. П. Пăхма хĕрсем хĕвел пек, ăшĕ-чикки хура юн. На взгляд (эти) девицы как солнце, а внутри их черная кровь (т. е. они злы).

юнăх

йонăх, злиться, сердиться, таить злобу; зариться; подстерегать. Питушк. Çынна тарăхтарсассăн, йонăхса порăнать (питает злобу и хочет отомстить). Орау. Ялĕ-йышĕ юнăхса, улах вырăн шыраса, хыт хĕнесшĕн ушăнса, май килнине кĕтеççĕ. Магн. М. 24. Йонăх, сердиться. КС. Мана ваташшăн нумайччен юнăхса çӳрерĕ (подстерегал). Чертаг. Йонăхса тăрать, грозится. Сред. Юм. Паян такçантанпах юнăхса ларать пȏлас та, никам та чĕнекен çук пȏлас. || Тюрл. Нумайранпа йонăхать о манне илешшĕн (точит зубы на мое имущество, на мои вещи). Хурамал. Çын япалана ыйта-ыйта аптратсан: юнăхрăн иккен çавăн çине, теççĕ. Пĕр япалана çиме хушмасан, тепри ăна, пыра-пыра, ялан çисен, калаççĕ: юнăхрăн иккен çавăн çине, тесе. СПВВ. МА. Веç çав чăхăт çиешшĕн юнăхса ларат, теççĕ (т. е., по объяснению одного челов. из Сред. Юм., ему хочется поесть, но ему не дают). || Кровожадничать? || Запечься (о кровоподтеке). Чертаг. Йонахса тăрать = хĕрелсе тăрать (кровоподтек). Хорачка. Патакпа çапрăм, онта йон илсе, вот йонăхса ларса. Шибач. Алă йонăхса ларчĕ (о синяке после удара).

юнлă вар-витти

кровавый понос. Орау. О сохр. здор. Юнлă вар-витти ерсен, çын юнлă чĕкĕрет. Сала 230. Юнлă вар-витти илсе кайтăрах сана! (Брань). Сборн. по мед. Юнлă вар-витти çинчен пурте илтнĕ пулĕ. Якейк. Йонлă вар-витти ерсен, ача уçăлакан мар вара.

юн-кун

йон-кон, среда. Б. Олг. Йон-кон ― чĕрĕ кон, пăрçа акас, теччĕ. Т. IV. Юн-кун вилнĕ çын хыççăн çын пит вилет, теççĕ. || Назв. деревни. Пшкрт. См. Сăлттан. Эпир çур. çĕр-шыв. 24. Çав шыв хĕрринче, мăн çул çинчех, Шетмĕ пасарĕ (урăхла Юн-кун) ларать.

йӳнат

заставить испускать кровь. Бюрг. Амăшĕ хаяр çын иккен, сăмсăна çапса юнатĕ.

юналăклă çын

верховой. N. Юналăклă çын килет.

юнăш

(jуны̆ш), ошибаться. См. йăнăш. НЧ. Юнăшса, ошибаясь. Задонский. Пурте пĕр çулпа юнăшса кайнă. || Ошибка; ошибочно, неверно. Юрк. Изамб. Т. Юнăш, ошибка. . Юнăш тусан, вăрçаççĕ. Если неверно скажешь, то ругаются. Сала 92. † Сарă хĕрсем чĕнтерсем çыхаççĕ: сарă хĕрсен чентерĕ, ай, юнăш пур! Канон. Çак кунччен, çак сехетчен тунă çылăхăмсене, юнăшпа çылăха кĕнисене пурне те çĕтер, каçар, пăрах, пĕтер. НЧ. Юнăшпа вĕлермелле сут тунă çын. Юрк. † Хĕрсем хĕрлĕ улача тĕртеççĕ, улачисем çинче юнăш пур. IЬ. Те пĕри-пĕри юнăшпа, хăй япали вырăнне илсе тухса карĕ?... || Не тот, который нужен. Альш. Унтан пуяна калат: пуян, ку сан юнăш хĕр, мана урăххине кăтарт, тенĕ. || Неправильно. О христиан. любви. Ĕçне юнăш тусан, уншăн ашшĕ умĕнче ӳкĕнет. П.П.Т. Хулла юнăш илсессĕн (если вынет неправильно, не свой), çав çынна çурăм çине минтер е кĕççе хураççĕ те, малтан пуçлăхĕ хулăпа çапат, ун хыçĕнчен ачасем пурте хуллисемпе вишшер (= виçшер) çапаççĕ. (Сĕрен).

юнсăр

йонсăр, (jунзы̆р, jонзы̆р), «ненавистный». Начерт. 94. Золотн. Йонсăр, ненавистник. Тюрл. Йонсăр çын, дурной человек. IЬ. Он йонĕ пăтранса тăрать («сердцем негодяй»). V. S. Юнсăр (çын), жестокий. || Капризный. КС. Ачи пит юнсăр (слабый и капризный). Сред. Юм. Пит йȏнсăр ача эс (капризник). СПВВ. Юнсăр ача. Юнтар = йăлăнтар. Юнтармăш ача. Янтик. Ачасем вылянă чухне, вĕсенчен пĕри, хăйне хуралăç тусан, прахса каять те, вара ăна юлташĕсем çапла каласа мăшкăлаççĕ: эй, юнсăр, юнсăр! юнлă пĕвер! выляма иркенсе киле таран! || Неслух. Сред. Юм. Тепле пит йонсăр ача кȏ, каласа та сăмаха итлемес! СПВВ. МА. Юнсăр, хăлăхсăр. . Ай юнсăр çын, сăмахне пĕртте итлемес! теççĕ. См. йӳнсĕр.

юптар

(jуптар), отводить в сторону. Çиç. çиçрĕ, кĕм. 29. Çакăнтан аякка Ульки кинемей хăй пуçĕнче, çавра çил пек, пăтранса çаврăнакан шухăшсене юптараймасть те. || Говорить намеками; морочить. . Чăн сăмаха суяна юптараççĕ. Серьезное обращают в шутку. Хурамал. Юптарас — пĕр япала урах тĕрлĕ калас. Ар-çури. Йоптар, морочить. Трхбл. Юмах ятăм, юптартăм, Ентипене чĕкĕртрĕм. (Çатма çине икерчĕ сарни). Сёт-к. Йомах ярăп, йоптарăп, олшу çолпа чоптарăп, йомăç котне чĕçкĕртĕп. N. Ку темĕскерле çын капла, пăрмаях (всё) юптарса калаçать. Ку, путех (вероятно), ырă çын мар пулĕ. N. Юптарса каланă юмахсем, загадки. Шурăм-п. № 23. Юптарса калани. Загадки и пословицы. Сказки и пред. чув. 113. Юмах ярать, юптарать. Ст. Чек. Сăмаха вĕçертсе (çук япалана пур туса, преувеличивая) калаçат, е тăрăхласа, мăшкăлласа калаçат, çавă ĕнтĕ юптарса калаçни пулат. Чебокс. Юптарса = иносказательно. Т. VII. Кăна (эту басню) юлхав çынсем çинчен юптарса каланă. Псалт. 77,2. Юптарса калаçма çăварăма уçăп. || Обманывать. Шибач. Йоптарса (чăсса) ятăм — обманул. СПВВ. Юптарать, обманывает. Синерь. Мĕнле капла пĕр кайăксăр киле таврăнăп-ши? тесе, калать, тет каям та, персе илем; унашкал юптарса яракан кайăк нумай пулĕ, тесе калать, тет.

юптарăнчăк

иносказание. Сир. 73. Вăл чаплă çын сăмахĕсĕне сăнаса тăрать, сăмах-юмахăн юптарăнчăкне ăна илесшĕн (понять) тăрăшать.

юпа

йопа, (jуба, jоба) столб. СТИК. Çак юпана вайкăнтар-ха. Свали-ка этот столб. Изамб. Т. Йăлт çунса кайнă, юпи те юлман. Каша. † Ылттăн юпа пулăттăм, вăйă варринчен тухмăттăм. Чув. прим. о пог. 48. Хĕвел юпа пек тухсан, çăмăр пулать (хĕлле сивĕ). Если солнце восходит столбом, будет дождь (зимою – мороз). Персирл. Тĕлекрам(-грам) йопи, тĕлеххон йопи. Пазух. Вăрман хĕрри юманлăх, çинчен икел суйлар-и те, тĕпне юпа тăвар-и? N. Вăл (моя невеста) вилсен, каллех шăннă юпа пек тăрса юлтăм. Юрк. Хапхаран кĕрсен (по возвращении с кладбища), урапа çинчен ансан, хапха хыçĕнчи юпа йĕри-тавра виçĕ хут çаврăнаççĕ. Сред. Юм. Чохăн çол çинчи правăка юпаран юпана (от столба к столбу) лектерсе пыраççĕ. || Столб, изображающий собою покойника. См. К. Прокоп., Похороны и поминки у чув. Макка 231. Чăн пирвай вĕсем юпа касма каяççĕ. Вил. йăл. Выльăх пуснă вăхăтрах юпа тума тытăнаççĕ. Юпине хырăран тăваççĕ. Авалхи чăвашсем чултан, тăваткал касса, тунă. Халĕ те хăшĕ чултан тăваççĕ. Чулне, хуларан илсе килçе, малтанах хатĕрлесе хураççĕ. Юпине çын евĕрлĕ тăваççĕ: сăмсине тăваççĕ, çăварне. Юпине непременно кутăн тăваççĕ. Макка 191. Унтан, масар çине çитсен, юпине лартсассăн, ун çине пĕр укçа çапса кӳртеççĕ, унтан тата ун çине пĕр çурта çутса лартаççĕ. Çав çапса кӳртнĕ укçине: кун çути пулать; çав укçа çуттипе вилнĕ çын леш тĕнчере çӳрет, теççĕ. Вил. йăл. Юпа çинче лармалли каç. N. Юпа çинче ларнă чух никама та йĕме хушмаççĕ. Тăванĕсем йĕнине курсан, вилнĕ çын та йĕрет, тет. Макка 212 и 215°. Унтан вара каçпа юпине хускатаççĕ; юпа хускатнă чухне купăс каласçĕ, юрлаççĕ, макăракан та пур, пурте пур. Унта тата ташлаççĕ, ташлакан çынни витрене укçа ярать, вăл укçи мĕн чӳлĕ пухăнать, пурте купăççа пулать. Çапла юпине те иртерсе яраççĕ. . 190°. Юпа, тесе, ак мĕне калаççĕ: йăвăçран этем манирлĕ тăваççĕ те, ăна вăрмантан вара исе килеççĕ; çавна, масар çине кайсан, лартса хăвараççĕ. || Поминки. Чхĕйп. Авал вилнĕ çына (sic!) юпа акă мĕле (sic!) тунă: вăлсам уна улт эрнерен тума пĕлмен, çимĕкре тунă, кĕркуне (sic!) тунă, тата çăварнира тунă. Ст. Чек. Юпи иртсен, ултă кунтан, ăрăтнипеле пухăнса, каçалапа хутăштараççĕ, пурне те ĕлĕк вилекен çынсене те пĕрле, çурта çутса, хутăштараççĕ. (На осенних поминках). Макка 190. Унтан вара, юпине çитиччен, кашни-эрне каç хываççĕ. . 192°. Унтан вара çутăлас еннеле (sic!) юпа иртерме каяççĕ. . 214°. Çулталăк иртсен, унăн юпине тăваççĕ. N. Унтан тата тăххăрĕмĕш, çирĕмĕш, хĕрĕхмĕш кунне. Татах çав кунсенче юпа тăваççĕ С. Йопи çинче пусни (на поминках). Беседы на м. г. Çын вилсен-тусан, пумилккине (юпине) чăвашла ирттерсе, вилнĕ çын чунне хуйхăрмалла тăваççĕ: пумилккере, купăс-кĕсле е шăпăр, сăрнай-мĕн каласа, ташлаççĕ, сикеççĕ; юрлаççĕ-кулаççĕ, шăнкравсем çакса, купăспа, сăрапа масар çине лашапа кайса, йĕркерен тухаççĕ: вут чĕртсе, ташласа, юрласа, ашкăнаççĕ; сăра чĕрессисене, куркисене, çапа-çапа çĕмĕрсе, масар çине пăрахса хăварса тавăрăнаççĕ. М. Сунчел. Çиччĕшне туса иртерсессĕн, хĕрĕх кун иртсен, хĕрĕх пĕрмĕш кун каçхине, асăнса, юпа тăваççĕ. Каçпала юпа тума выльăхсем пусса, çимĕççем пĕçерсе хураççĕ; пуянтараххи прик (= пĕр-ик) витре эрех илсе, хатĕрлесе хураççĕ. Пурне те хатĕрлесе пĕтерсен, вăрмана юпа касма каяççĕ. Малтан унта кайма сăрасем, эрехсем, хывма куймаксем хатĕрлесе хураççĕ. Пурне те хатĕрлесе пĕтерсен, лаша кӳлсе, шăнкрав çакаççĕ те, вăрмана юпа касма каяççĕ. Вĕсен хыçĕнчен пĕри юналутпа купăс каласа пырат. Вĕсем унта кайнă чухне çапла юрласа каяççĕ:\nХура пĕлĕт юха-çке,\nПирĕн ĕмĕр ирте-çке;\nХура пĕлĕт юхнă чух,\nХăçан çăмăр çуманни пур?\nПĕр вилнĕ çын юпа тунипе\nХăçан чĕрĕлни пур?\nВĕсем тата нуммай юрлаççĕ, анчах эпĕ пурне те пĕлместĕп. Вăсем, вăрмана çитсен, лашисене тăвараççĕ, вара вут чĕртсе яраççĕ те, вут кутне куймаксене, сăрисене, эрехсене вут кутне лартаççĕ. Вара, пĕр çăка касса илсе, пĕр вĕçне шӳретсе, çĕре çапса лартаççĕ, пĕр пуçне икĕ пуслăх укçа çурса хураççĕ. Тата: вилнĕ çынна çиме, тесе, тенкелсем, сĕтелсем, кĕперсем тăва-тăва хураççĕ. Вучĕ йĕри-тавра юрласа, купăс каласа, ташласа çаврăнаççĕ. Виçĕ хут вут йĕри-тавра ташласа, юрласа çаврăнсан, хываççĕ те, киле таврăнаççĕ. Киле таврăнсанах, сасă кăлармасăр ĕçме-çиме пуçламаççĕ. Пирвой виççĕн е тăваттăн, шыв хĕрне кайса, пĕшкĕнсе лараççĕ те, çапла каласа юрлаççĕ:\nХура чĕкеç чĕкĕлтетсе килет,\nПирĕн (вил. ят.) килет вăхăчĕпе.\nÇула пулмасăр нихçан та чĕкеç килмест,\nВăхăт çитмесĕр никам та вилмест. \nСасă кăларса килсен, пӳртрисем: ăçта кайрăр? тесе, ытаççĕ. Сасă кăларакансем калаççĕ: (вилнĕ çын ятне) чĕнме кайрăмăр, теççĕ. Çапла калаççан-тусан, юпана пуçласа яраççĕ. Вара çĕрĕпех ташласа юрласа ирттереççĕ. Çутăлсан, шыв хĕрне кайса, хывса килеççĕ; унта илсе кайнă савăтсене пĕрне те каялла илсе килмеççĕ, çавăлтех салатса хăвараççĕ. Чăвашсем юпана çапла ирттерсе яраççĕ вара. . Çав çын вăл каç çавсен юпине ирттерет иккен. Он делал в тот вечер по них поминки. . Пăртак хыврĕç те, юпа халăхсем Раман пичче патне кĕрсе кайрĕç. Шел. 22. Юр юрласа, ташласа, тăваччĕçĕ юпасем. В. Олг. Ашшĕ каласа хăварса улне: мана, тет, йопа çине лаша парăр, тет. Изванк. Аннене пытарса килсен, тепĕр кунчех каçхине (пумилккине) юпине иртерчĕç. Ун чух иртермен пулсан, ĕç пĕтмесĕр те иртерес мар тет-чĕç; тата унччен тиркесси, терĕç. Çын вилсен, юпине иртермесĕр ни кĕпе-йĕм, ни тăла тавраш çумаççĕ, ни кăмака шăлмаççĕ. Ват çын вилсен, кирек хăçан та майлă пулсан, тиркемесĕр хăвармаççĕ. Ача-пăча вилсен, аплах тиркемеççĕ, çинчех юпине иртереççĕ. Пирĕн патри çынсем, ват çын вилсен, вăл çамăрăк (sic!) мар, çавăнпа тиркес пулат, теççĕ. Çапла тиркенине вăсем вилнĕ çынна хĕсепленĕ (= хисепленĕ) вырăнне хураççĕ. Чертаг. Йȏпа — поминки (улт эрнерен). || Брань. Хорачка. Изамб. Т. Мĕн юпа пек тăратăн? Что ты стоишь как столб? (То же выраж. и у КС.). || Кол. В. Олг. Тораево. Тата амăшĕ икерчĕ пĕçерчĕ, тет те, карта юписем çине тире-тире çӳрерĕ, тет. Пшкрт. Сидэт пэ̆р карда βи патн'а. мэ̆н э̆с' лэксэ̆р ты̆рады̆н? тэтβаjа. (В зап.-козм. говорах столб, а также и мачта, называется тонката. У др. чув. посл. слово озн. пень). || Рубль. СТИК. Пĕр юпа парас-и, мĕн тăвас? (гов., когда секретничают, при продаже или покупке). || Юпа — король (в картах). К.-Кушки. См. чирку.

юпа туни

отправление поминок. М. П. Петр. Юпа ту — справлять поминки. . Юпа туни ― обычай народный. (Это выражение применяется и к православным поминкам, что я и сам слышал в Курм. у.). См. Магн. М. 114, 179. N. Юпа туни. Хулăн йывăçран çын кĕлетки тăваççĕ, сăмси-çăварне, урапа çине выртараççĕ, кашма сараç, пуç айне минтер хураççĕ, çине чаршав витеççĕ. Ăна пӳрте пушăтпала кĕртеççĕ, ун çине çурта çутаççĕ. Вилнĕ çынни ячĕпе асăнаççĕ: çуртна-йĕрне пиллесе хăвар, выльăхна-чĕрлĕхне пилле, çемйӳсене те пурне те пилле, хурăнташ-ăруна пилле. — Асăнма пыракансем пурте çурта çутаççĕ çавăн çине, ăна асăнма пăру пусаççĕ, тиха пусаççĕ, çавăн ашĕпе асăнаççĕ = хываççĕ (татса пăрахаççĕ), çимеççĕ. Тиха пусма вăй çитмесен, виçĕ пус кĕмĕле: виçĕ çĕр тенкĕ паратăп, лере лаша ил, тесе параççĕ. Асăнаççĕ, ташлаççĕ, юрлаççĕ. — Ачуна-пăчуна ан хăрат, ратнӳсене-хурăнташсене ан хăрат, кăмака çинче йынăшса ан вырт, теççĕ. Асăнса пĕтерсен, кĕлеткене пушăтпала çĕклесе тухаççĕ. Алăкран тухнă чух виçĕ хут çиллеççĕ: ан хăра, ӳкермĕпĕр. Ачуна-пăчуна пехилле(се) хăвар, теççĕ. Пăлтăр алăкĕнчен тухнă чух та çапла(х). Илсе тухсан, урапа çине кашма-минтер сараççĕ, урапа çине выртарса каяç, чаршав витсе. Хапхаран тухнă чухне: çут тĕпче курса кай, тесе, уçса кăтартаççĕ. Уллă-хыçлă лаша кӳлеççĕ. Малти лашине ывăлĕ утланать, ашшĕ вилсен. Лараççĕ те, туй пекех юрласа каяççĕ. Масар çине çитсессĕн, ташлаççĕ, юрлаççĕ купăспала. Пехиллесе юл, теççĕ. Юпана лартаççĕ вилнĕ çын тăпри çине пуç-вĕçне. Юна тĕпне укçа яраççĕ тăванĕсем; пĕр пус параканĕ: çĕр тенкĕ паратăп, тет и т. д. Юпа тăррине çӳле укçа çапаççĕ: пехилле! теççĕ. Вут чĕртеççĕ пуç-вĕçне, пăру ашне, тиха ашне таткаласа пăрахаççĕ: акă сана аш, çи; пашалу çи, теççĕ. Юпи çумне çурта çутса çыпăçтараççĕ, йĕри-тавра виççĕ çавăрнаççĕ: пехиллесе юл; йăвăр тăпру çăмăл пултăр! тесе, тăпрана çӳлелле сăтăраççĕ. Япала улăм илсе таврăнмаççĕ, çап-çара урапапа килеççĕ. Лараççĕ, кустара параç: ларса ан пытăр, тесе. Çавăрăнса пăхмаççĕ. Киле килсен, пурте, лаша кӳлнĕ çынсем, хăй (в дом умершего) патне кĕреççĕ. Тултах алă çăваççĕ. Кĕрсен, хăма сыпăкĕнчен иртиччен, курка сăра параççĕ. Унтан яшка çиеççĕ. Пуçламан çăкăр хураççĕ, ун çине пуçламан чăкăт, ун çине çурта çутаççĕ. — Пехиллесе кай! теççĕ... Ĕлĕк малтан вилнисемпе пĕрле асăнса хываççĕ. ― Асаттесем, асаннесем! Ерсе кайăр, анхăратăр. Йывăр хуйха куртăмăр! тесе, такапа чӳк тăваççĕ. — Эй турă, каçар! Ӳкĕнтĕмĕр пулĕ, йывăр хуйхăпала тем ытла сăмах каларăмăр пулĕ, — турă, каçар, çырлах! Амин.

юпа тăратни

обряд, при котором остатки костей после поминального угощения бросают на избранное место. Аттик. Вăл тирĕс кучисем ялтан аякрах мар; унта вилнĕ çын турпассисене тăкаççĕ, тата юпа тăратаççĕ. Юпа тăратни вăл пумилкке шăммисене кайса тăкни пулат. (Толкование сомн.).

лава çӳре

ямщичать, заниматься извозом. Якейк. Вăл лава çӳренипех тăранса порнать (занимается возкой тяжестей или седоков, пассажиров). Беседа. Кĕрĕçсе лава çӳреме те ӳркенет. N. Лава çӳрекен çын, извозчик.

лавлă

с нагруженным возом. Т. IV. Вăрмана пĕр-пĕр япала пуçтарма кайнă чух тулли лавлă çын тĕл пулмасан, япала тупаймасть, теççĕ.

лак

полно, много. ПТТ. Çапла вара уй чӳкĕ тăвакан çĕре лак тулаççĕ (люди). Сред. Юм. Пĕчик ачасĕм: мана нăмай пар, тессине: мана лак пар, теççĕ. [Русские малыши, вм. „дай мне больше“, гов: „дай мне много“]. Ск. и пред. 44. Вăрман парсассăн, çиме лак пулать, халăх çĕрне сутсан та, сиен мар. N. Шуйттан ачипе амăшĕ урапана çавăраççĕ те, пĕр урапана лак тулли укçа тиерĕç, тет. Истор. Вăл вăхăтра унта лаках çын тулнă. Ст. Чек. Çĕрпӳре, пасарта, лаках. Ib. Лаках лартрăм (наелся до отвала), теççĕ, çисе тăрансан. Баран. 121. Юр, ирĕлсе, çĕре лаках ĕçтерсе тăрантарчĕ.

лакăр

(лагы̆р), подр. сильному кипению (клокотанию). Шорк. Хоран лакăр-лакăр вĕрет (хоран хытă вĕренĕ чохне калаççĕ). || Подр. хрипению удавливаемого. Янш.-Норв. Вĕренĕ карчăкин мăйне пăвнă мĕн, вара карчăкĕ лакар-лакăр-лакăр! тăва пуçларĕ, тет. || Чăв. й. пур. 20°. Сахрун, пырса, çĕклесе пăхнă та, леш вилнĕ çын лакăр! тунă. || СТИК. Такан пырне каснă чухне вăл лакăр-лакăр! сывлат. N. Хăш-хăш çыннăн пырĕ лакăр-лакăр тăват (ытла пит пăсăлса кайнă çынсен). || Подр. звонкому хлюпанью воды в промоченном сапоге. Орау. Атăшне (= атă ăшне) шыв лакăрах кĕрсе тулчĕ. || Подр. звуку жидкости, смешанной с грязью, при ее проникании в сапоги и т. п. Орау. Лакăрах кĕрсе лартăм. Провалился на льду или в болото. Собр. Хура кĕсре кучĕ лакăр-лакăр. (Çăраççи уçнă чух хăлтăртатни).

лакăштат

хлябать; шлепать. Ст. Чек. Ав ашшĕ аттине тăхăннă та, лакăштатса çӳрет (шлёпает). Халапсем 29. Çĕтĕк кĕпе-йĕмсемпе, çĕтĕк аттисемпе çул тарăх çав лакăштатса утса пырать. ЧС. Унтан ахлаткаласа тăтăм, йĕлтĕре (лыжи) йăтса киле макра-макра лакăштататăп. Сред. Юм. Пŏшă калуш лакăштатса пырать (хлябают). КС. Уксак çын лакăштатса чупать. ЧС. Эй ачам, ачам! мана нумай пулăшса пурăнтăн; шыв кирлĕ пулсан, кӳрсе параттăн; халĕ интĕ никама та хушма çук, яланах хамăн лакаштатас пулать (придется шлёпать, т. е. ходить).

лакăштăк

(-гы̆шты̆к), подр. бегу хромого человека. КС. Уксак çын лакăштăк, лакăштăк чупать. || Собр. Ай, варăм лакăштăк! (Сӳс тыллани).

лаккей

(ккэj-), лакей. Юрк. Ыратнă пуçне нимĕнпе тӳрлетме пĕлмесен, хăйĕн ĕçекен лаккейĕнчен; Алекçей, эсĕ ĕçекен çын, эрех ĕçсен, тепĕр кунĕ санăн пуçу ыратат-и? тет.

ланка

(лаҥга), шляться, болтаться. Тюрл. Тек ланкаса ан çӳретĕр, парса тат она (отдай долг), нумай япала мар. СТИК. Мĕн çавăн хыççăн ланкаса çӳрем! (-эм). Мĕн пĕр ĕçсĕр сулланса çӳрен? тени пулат. || Глохтить. СТИК. Ĕмĕтсĕр çын та пулат. Ăçта кайма ланкан сĕте (= нумай ĕçетĕн; выражение неприличное).

ланки

(лаҥги), неизв. сл. (шатанье?) Хурамал. Кивçен панă çын, укçине илме тесе, пыра-пыра аптратсан: парса татас çавна, ланки пĕттĕр, теççĕ, тек ан килтĕр (теççĕ). ПВЧ 113. Туй, туй, туй, ланки, кĕçĕн-кĕрӳ ластанки пĕр корка та памарĕ, куçа-пуçа пымарĕ. См. ланка.

ланкăрт

(лаҥгы̆рт), подр, звучному глотанью. СТИК. Хăш-хăш çын шыва-мĕне ланкăрт! ланкăрт! тутарса ĕçет (темĕскерле ланкăрт сасă пулат). Капк. Ланкăрт-ланкăрт! çăтăнать сăри. Кан. Тăватă хутчен сурчăк ланкăрт! çăтать. Ск. и пред. 45. Ланкăрт та ланкăрт анчах çăтаççĕ. Сред. Юм. Пысăк çын шыва ланкăрт! ланкăрт! тутарса çăтать.

ланчашка

слабый, вялый и вместе с тем, длинный, долговязый (про человека). Шорк. Пазух. Вăрман тăрри лапсăркка, пирĕн йысна ланчашка. || Неряха (Изамб. Т.), грязнуха, неопрятный. Хурамал. Ланчашка! Сĕтĕр(ĕ)нсе çӳрет çавăнта теççĕ (= пуçтарусăр çын). Кан. Ачисем те, амăшĕпе ашшĕне кура, Мархвана, иртсе кайнă чухне: ухмах Мархви! ухмах Мархви! Ланчашка! тесе, витлеççĕ. || Плохое мочало. Пухтел. || Пакля. Изамб. Т. Тура-шăл тунă чухне ланчашки юлат (= чӳпĕк, негодные остатки). Тюрл. Сӳс ланчашки, неприбранная кудель, неприведенная в порядок. Слеп. Сӳс ланчашки, брак, плохая кудель. || Тряпье, шобонья, лохмотья. СТИК, Ст. Чек. Календ. 1906. Типĕ ланчашкапа (тряпкой) тусан кĕмелле мар çыхас пулать. || Слеп. † Хĕр çом çакки ланчашки, пĕр корка та памарĕ, çор корка та памарĕ.

ланчăртат

(ланџ̌ы̆рдат), болтаться. Сред. Юм. Мĕн пĕрмай çын хыççăн ланчăртатса çӳрен эсĕ? (шляешься). Ib. Мĕн лапчăртатса çӳрен-ха эс {{anchor|DdeLink18922013135264}} ôнта, килте пĕр те ĕçлес çок-и? Паян ирхĕнеренпех ôтма пуçланă та, хĕвел лараччин çапах ôтрăмăр та, киле арран ланчăртатса çитрĕмĕр (ырса сӳсленсен). К.-Кушки. † Вăрăм пушă çакас-мĕн, ланчăртатса çӳрес-мĕн. Ст. Чек. Ланчăртатса çӳреть (= сулланса çӳрет; напр., çĕтĕк-çатăк тумтир ланчăртатса çӳрет). КС. Тăлли ланчăртатса пырать (развязалась и волочится). Сред. Юм. Ланчăртатрĕ (то же, что у др. ленккерĕ, „поплелся“).

лап

(лап), подр. звуку хлопнувшегося (упавшего) предмета. СТИК. Çăм мишукĕ лап персе анчĕ. („Лап – звук мягкий, похожий на звук, когда падает что-нибудь мягкое“). Ib. Лакăш! турĕ те (отступился), лап! персе анчĕ (споткнулся и упал). Альш. Акă упăшки патне çитет те, палакирне лап! ӳкерет, тет. Богдашк. Т. Лап тăсăлса ӳкрĕ хуса пыраканни. Толст. Лаши пĕтĕм вăйĕпе пынă çĕртен лап персе аннă та, Жилинăн урине аяла тунă (придавила). Шорк. Пылчăк çине хырăмĕпе лапах персе анчĕ. Эльбарус. Çаксем кăсйисенчен темскерсем кăлара пуçларĕç; тăта лап-лап! ӳксе пуççапаççĕ, тăта пакăл-пакăл! юмахлаççĕ. Сред. Юм. Витрери шывва (= шыва) трук тăксан, шыв лап! туса тôхса ӳкет (выплескивается). || Подр. мгновенному движению садящегося, ложащегося или падающего. КС. Хырăмĕпе лап выртрĕ. Сред. Юм. Мана корчĕ те, лап! выртрĕ. („При этом лап не означает звука при падении, а самое действие). Шорк. Пылчăк çине лап! татăлса анчĕ. Ст. Айб. Куçма кĕрӳ кускалать, Лапата кĕрӳ лап ларать. (Çатма çинче икерчĕ пĕçерни). || Подр. бросанию тяжелого предмета. Ст. Чек. Лап! пăрахат (бросит сразу). N. Ку ача амăшне пĕр ала йĕппе лап! тутарать, тет те, веç чиккелесе вĕлерет, тет. || Подр. удару (хлопанью). Альш. Амăшĕ алăкран тухат та, кукша капкăнĕ амăшне лап тутарат, тет. Шурăм-п. № 6. Арăмне пуçран çапуççипе лап! тутарчĕ. Альш. Кашкăр кĕрсенех, кашкăра аякран лап тутарнă. КС. Аллипе лашана купарчинчен лап! çапрĕ. N. Ашшĕн çăварне лап хупласа лартрĕ. || Подр. ударам бьющихся волн. Сред. Юм. Пĕчикрех хомсĕм лотка хĕрне лап, лап! пырса çапнаççĕ (= çапăнаççĕ). || Подр. хлопанью крыльев. Юрк. Çав вăхăтра кашта çинче ларакан автанĕ çуначĕсемпе лап, лап, лап! тутарса çапса илет. || N. Лап сур (плюнь).|| Подр. тяжелому ступанью по плоскому предмету. Алших. Лап-лап! çĕре ан пусăр: çĕр кисренет, тиеççĕ. || Подр. тяжелому бегу. Сред. Юм. Лап-лап! тутарса чупса кайрĕ. Побежал тяжелой рысью. Ib. Пирĕн лаша чупайрать-и-мĕн ôлă? Лап-лап, лап-лап! туса пырать, онпа мĕн чôлах аякка кайăн? СТИК. Пĕчĕккĕ ача, чуппи (бег) килĕшет, вăл темле çăмăллăн чавтарса пырат; пысăк çын вара лапăстатса пырат. („Лап-лап“ выговаривается соразмерно шагу; если шагает — редко, если бежит — скоро. Выражение впечатления при виде неуклюжести бега, неуклюжести фигуры, а также и звук, производимый ногами“). || Подр. звуку, который слышится, когда трясут шапку, взяв ее за тулью. Сред. Юм. Шапкана тӳпинчен тытса силлесен, лап-лап! туса силленет. || Подр. звуку неожиданно лопнувшего льда. К.-Кушки. Шыв тулнипе пăр лап! çурăлса кайрĕ. || Подр. кипению каши (хлопанью пара). Изамб. Т. Вир пăтти вĕренĕ чухне лап-лап! туса вĕрет. || Подр. моментальному погашению света. Хрест. Куçук çавăнтах ламппине лап! сӳнтерсе лартрĕ. Сунт. Пӳртре ламппă çути лап! сӳнсе ларчĕ. N. Çав вăхăтрах килти çунса ларакан çуртасем икĕш те лапах сӳнсе ларчĕç, тет. (Сказка). Сред. Юм. Пирн (= пирĕн) лампă чипер ларнă çĕртех лап! сӳнчĕ ларчĕ. N. Çутатса пыракан хунарĕсем лап сӳнчĕç. БАБ. Лап сӳнсе ларчĕ (огонь). См. тимĕр карта. || Подр. широким вспышкам молнии (как будто с глухим звуком). N. Çулахи çĕрсенче шевле (зарница) лап-лап çиçет: темĕскерле ăшшăн туйăнать те, тӳлек туйăнать. || Плашмя. Орау. Лап выртни („ляпа“) сан пултăр, эпĕ шĕвĕр пуçне („тыку“, т. е. с острого конца) йышăнап. (Так сговариваются игроки). || Как раз, совершенно. Якейк. † Çак нуштана корасса воник çолтах тĕл(л)ĕнтĕм, çирмик (= çирĕм ик) çолта лапах килч. Яргуньк. Чу кайăп, лап анăп, мăнтăр купи купалăп. (Кăшăл сăвăрни). Баран. 19. Акă, хайхи каçхи тĕттĕм хаяр вăрçса чикĕшес хире лапах килсе хупларĕ. БАБ. Хăй ăшне лап хупласа илчĕ. См. яр. Шорников. Лап хуратăп (какое-то выражение в игре в камешки, шакла). Янш.-Норв. Уяр! уяр пулать пулсассăн, вĕл вĕçсе кай; çăмăр çăват пулсассăн, лап (лап, п неозвонч.) ӳк. || Как раз (сильнее, чем лăп; выраж. неожиданность). N. Çав капкăн çапнă кашкăр умне лапах тухрăм. 93 çул, 24. Çимуртен лап çав чирлĕ çын патĕнче пулнă. Пшкрт. Холара лап пĕр эрне порăнтăм. КС. Эп вăл çитнĕ çĕре лап çитрĕм. Я как раз прибыл к его приходу. N. Çирĕм тăватă сахат хушшинче çĕр лапах пĕрре çаврăнса çитет. Регули 1350. Лапах выртать. Лапах йорать. || Совсем; точно. Чăв. й. пур. 23. Çав усрама илсе ӳстернĕ ывăлĕ ăнсах кайман, шап лап ăслах мар Сятра: хы̆нџа-ш̚и лап ŏжŏтсак jарат? Когда же будет совсем (понастоящему) тепло? О сохр. здор. 49. Аша пирĕн е лапах пĕçерсе, е ăшаласа (шарку туса) çиеççĕ. N. Хăлха лапах питĕрĕнсе ларать. || Точь-в-точь. Якейк. Лапах охмах эс. Ib. Эс лапах пирн ялти „Петĕр: калаçса колни та, йорлани та, ташлани та, сан çиллӳ те оннешкелех (как у него). || В самом деле. Хорачка. Лери халăх калат: верно, конта порнса, лапах конта порнсаç кусам, тет. || Шибач. Лапах польчĕ. Оказалось совершенно верным. СПВВ. ТА. Лапах-и? = Чăнах-и? (т. е. правда ли это?).

лап çĕре!

хлоп в землю! (магическое слово). ПТТ. Вара тепле пĕр пĕлекен çын: ачасем! тухат-ĕçке ере! часрах кашнайĕ: лап çĕре! тесе, улăм пĕрчи пăрахăр, тенĕ. Пурте хăпăл-хапăл: лап çĕре! тесе, улăм пĕрчи татса прахнă та, Питĕркке тухас çĕртен каялла анса кайнă.

лапа

(лаба), пьяница, пьяный. Сред. Юм. Пит лапа çын ôлă. СПВВ. Т. Лапа тесе, ӳсĕр çынна калаççĕ. || Неряха. Хурамал. Лапа çын — лайăх тăхăнса çӳремесен, кил-çуртĕнче таса пулмасассăн калаççĕ.

лапă

(лабы̆), низменность; ложбина, лощина. N. † Лапăсем тăрăх шыв юхать, аякран кĕмĕл пек курăнать. Изамб. Т. Унта пăртак лапăрах та, те çавăнпа (поэтому, что-ли), тăман пăртак лăпланнă пек туйĕнчĕ. Янш.-Норв. † Лапăра шуркут йăви питĕ нумай, чĕкеç йăвисене çитес çук. Шурăм-п. № 28. Малтанхи лапăри утта халăхсем, эпир çитиччен, пуçтарса, тепĕр лаппа кайнă. N. Пĕр лапăра ларать, тет, пĕр çын; пĕр çут çине пусать, тет, аллипе,— çут анса каять, тет; тепĕр çут çине пусать, тет, тепĕри анса ларать, тет. Ядр. † Торхла ялĕ лапăра; темчол лапăра полин те, кӳпсе каяс сасси пор. Ай, милый Тукас пор! Темчол ту çинче полин те, чипер полас сасси пор. || N. Лапă çĕр, долина. || N. Вăл эсĕ кăтартнă çĕре йĕрӳ лаппипе пырĕ.

лапăркка

(лабы̆ркка), грязный. К.-Кушки. Ст. Чек. Кай унтан, лапăркка! (гов., напр., ребенку, пачкающемуся в своих испражнениях). Ib. Лапăркка — тирпейсĕр çын. N. Хăш çын тирпейсĕр, питĕ лапăркка пулать.

лапка

(лапка), полка. Курм. || Полок (в бане). БАБ. Лапка айне пăхатăп та, темĕскерлескер тухат: çын – çын мар; выльăх — выльăх мар. Н. Яха-к. Мунча кĕрсе тухнă чухне: вилнĕ çынни те мунча кĕтĕр, тесе, лапка çине милĕкпе чĕрес çине шыв лартса хăвараççĕ. Ст. Дув. † Сирĕн карташĕнче мунча пур: тултан сакăр кĕтеслĕ, шалтан тăват кĕтеслĕ; лапки — кĕленче, чулĕ — мерчен. Орау. Каларăм вĕт эпĕ сана: мулчара арçын хыççăн лапка çине ан хăпар, тесе (сказала мать забеременевшей дочери). || Полати (в избе). Яргуньк. N. Каç, лапка çинче çывăрнă чухне, усал тĕлĕк курса хăранипе, çӳлтен персе анса, лаххана çапăнса, пуçне çĕмĕрнĕ.

лапсăркка

лохматый, мохнатый, косматый; с пушистой листьвой или хвоей. ЧП. Пирĕн йытсем лапсăркка. Сред. Юм. Пит лапсăркка çăмлă сôрăхăн çăмĕ нăмай тôхать. Ib. Пирĕн пĕр сôрăх пит лапсăркка (с длинной шерстью). Çĕнтерчĕ 11. Лапсăркка калпаклă пуçне кантăкран (в окно) чиксе пӳртелле (в избу) пăхать. Виçĕ пус. 25. Çак курăксем, хăйсен лапсăркка, вăрăм тымарĕсемпе пĕтĕм пусса хупласа илсе, ытти курăксене тăнчах (совсем) пĕтереççĕ. Изамб. Т. Çула лапсăркка пуçлă çăка пит илемлĕ. N. Вăл пысăк, лапсăркка пулнă. Юрк. Лапсăркка çилкелĕ, с косматой гривой. О сохр. здор. 116. Пирĕн унта ĕçченĕ чухне лапсăркка, вăрăм, сарлака аркăлă-çанăлă тумтир тăхăнма кирлĕ мар. Ал. цв. 9. Темиçе тĕрлĕ чечексем ӳсеççĕ: пĕринчен-пĕри илемлĕ, лапсăркка, тутлă шăршăллă. Ст. Чек. Лапсăркка – нумай çулçăлă йывăç. || Неряшливый, плохо одетый; растрёпа. Орау. Ку карчăк пĕр лапсăркка кинĕпе тек мухтанса çӳрет (хвалится своей неряшливой снохой). Ст. Чек. Лапсăркка çӳрет. Ходит растрёпанный. N. Вăл чирлĕ, лапсăрккаскер, çын тăрăх (по людям) сĕтĕрĕнсе çӳрет. Сред. Юм. Пĕр лапсăркка матка (баба) иртсе кайрĕ хăй пирн пӳрт пуçĕнчен (не праворная). || Поврежденный (напр. о дереве). Янза-к. (Цив. р.).

лаптак

плоский. Хурамал. Карас-пулă лаптак пулать. Ск. и пред. 80. Лаптак сăмса, хĕсĕк куç. Сред. Юм. Лаптак сăмса, широкий и низкий нос. N. Лаптак çын, низенький, коренастый человек. Бугульм. † Тури-касăн хĕрсене лаптаккине кам пĕлмеçт. N. Эпир пурăнакан çĕр те, авалхи çынсем каланă пек, çу çинче юхса çӳрекен икерчĕ евĕрлĕ те мар, лаптак та мар, вăл чăмăр. Шибач. Лаптак (изба без крыши). || Плитняк. || Площадь. Эпир çур. çĕршыв 37. Театр лаптакĕнче (на театральной площади) театр çурчĕ. || Фамильное прозвище в д. Кожак, Алик. р.

лапчашка

плоский; низенький, низкорослый (про человека); вялый, слабый, ничем не выделяющийся, ограниченный. Чебокс. Лапчашка = 1) плоский, 2) низенький человек, 3) неспособный к делу (нимĕнле ĕçе те тума пултарайман çын). Орау. Лапчашка, маленький и толстый; карапуз. Ib. Лапчашка тесе, лутра, сарлака çынна (çамрăк хĕрсене, çамрăк ачасене) калаççĕ. Хурамал. Лапчашка (или: лапташка) — лутра çын. || КС. Эсир ăна илес тетĕр те, вăл (она, девушка) ытла лапчашка (= çӳхе, плоскогрудая и т. д.). || Нескромный, непоседа, болтушка, кто мешает другим. К. Кушки.

лапчăн кайăк

назв, птицы, сокол. А. Турх. † Çĕре ӳкен, çӳле вĕçен пурте лапчăн-кайăк çӳрисем; юрла-юрла сăра ĕçекен ялан йăваш çын ачисем. Ошибка вм. лаччăн?

лапчăртаттар

понуд. ф. от лапчăртат. КС. Хăш çын хăяра лапчăртаттарса çиять (ест, жует со звуком). В Сред. Юм. в этом сл.– лачăртаттарса.

лапша

плоский, низкий. Собр. Лапша, çăпата, çинçе пилĕк, çутă куç. (Хăй-чикки). Чув. пр. о пог. 178. Асамат кĕперри лапша (лутранăн) карăнсан, йĕпе пулать. Если радуга протянулась плоско, низко,– будет ненастье. || Неопрятный, неряшливый, грязный. Çеçмер. Вăл лапша томланкалать (одевается неопрятно). Питушк. Лапша çын (живущий грязно, неопрятно). Ib. Апатне чон çĕклемеçт çима та (противно есть), питĕ лапша (очень грязно). СПВВ. МС. Лапша тесе тирпейсĕр, хăйне хăй пăхайман çынна калаççĕ.|| Невзрачный, невидный. Чертаг. Лапша кĕлеткеллĕ (лаптаклă-мĕнлĕ ) = кĕрнексĕр кĕлеткеллĕ (невзрачный, плохого телосложения). || Неподвижный, вялый, слабый. В. Олг. Лапша çын, вялый, малоподвижный человек. Б. Олг. Лапша çын, слабый, плохой (в работе). Шарбаш. Ора çине тĕреклĕ тăриман çынна, выльăха: лапша! тесе, вăрçаççĕ.

лапшака

(лапшага), плоский. Якейк. Ку çорт тăрри (крыша) ытла лапшака полнă (= сарлака тăрăллă пӳрт). Ib. Йăван арăм лапшака клеткеллĕ (= сарлака, чăмăр мар, çи-пӳç та япăх). Абаш. Лапшака = сарлака, чăмăр мар (отрицательное качество). Ib. Лапшака тоталлă. Якейк. Лапшака клеткеллĕ çын = сарлака, но çӳхе çын. Ib. Лапшака чашкă = сарлака, тарăн мар чашкă. || Тюрл. Лапшака, слабый (человек). Абаш. Лапшака, неряшливый, нечистоплотный. || Брань. Хурамал. Ĕ, лапшака! теççе хăйне хăй пуçтарăнаймасăр çӳрекене. = Аляповатый. (Так в Чебокс. р.)

ларлаттар

понуд. ф. от ларлат. Орау. Ларлаттар, играть на пузыре. КС. Паяв шăппăрне кунĕпе ларлаттарчĕ (= каларĕ, ноне особенно хорошо, отчасти надоел). N. Ларлаттар, играть на дудке и пр. Буин. Мĕн лăрăлтатсă тăратăн?... Çавăнтан та çын пулсан!.. Урам тăрăх хут-купăс (на гармонии) ларлаттарса çӳрени кам пархатар курни пур? || КС. Сăмсуна мĕн тума çын умĕнче ларлаттаратăн? намăс мар-и? (Говорят бесцеремонно сморкающемуся).

лар

садиться; сидеть. В. С. Разум. КЧП. Ку çын лармасăртарах тăрать. Чуратч. Ц. Пукан çине (на стул) ларчĕ те, каçчен те тăмарĕ (просидел, не вставая). Артюшк. Вакона ларма вăхăт. Пора садиться в нагоны. N. Пĕр ларсан, тахçанчченех ларать вара. Если сядет, то сидит очень долго. Сред. Юм. Лар килте, кôтна хĕссе! Сиди знай дома! N. † Ларас тăрас саккине ука сарса хуччăр-и; выртас-тăрас выранне тӳшек сарса хуччăр-и. Çĕнтерчĕ 51. Паян ларас-тăрас килмест. Сегодня не хочется ни сидеть, ни ходить („стоять“). N. Мăн кĕрӳ пуринчен мала ларать, эллине сăра курки тытать; вара вĕсем виçĕ тапхăр тăрса лараççĕ; виççĕмĕш тапхăр тăрсан, сĕтел хушшинчен тухаççĕ те, каччин ашшĕпе-амăшне малти сак çине лартса, вĕсен умăнче икĕ тапхăр çаврăнаççĕ, виççĕмĕшĕнче пуççапма лараççĕ. N. Пĕр çулччин киле урапапа çунапа ларса кĕмест, анаçĕне (= ана çине) ларса кĕмест-тухмасть (молодушка). Б. Яуши. † Лаши лайăх, çуни лайăх лараканĕ çук. Юрк. Ун çумне кĕрӳ çуммĕн лараканни ларать. Юрк. Эпĕ, патша пулсан, ялан çапла кăмака çинче ăшăнса кăна ларăттăм. Ib. Икерчĕ çиме ларсан та, каллех çапла: ех, тет, эпĕ патша пулсан, яланах çапла çуллă икерчĕсем анчах çисе ларăттăм! тет. Сред. Юм. Ĕçессе нăмай та ĕçмен пик полчĕ, ларнăçĕм пôсать (постепенно пьянеешь) полас, ôра çине тăрап та, тайкалана тăрап. Чăв. й. пур. 23°. Хăй халĕ суккăр ларать ĕнтĕ, ниçта та тухаймасть. Регули 3. Вăл ĕçлеме ларать. Он садится за работу. N. Пит аван шыв хĕринче мĕлле пăр катăксем пĕр-пĕрин çине хăпара-хăпара ларса, каллех йăтăна-йăтăна анса кайнине пăхса тăма. || СТИК. Ларайман, ларса çитеймен, картне ларман (т. е. глупый). || Йӳç. такăнт. 52. Пурте кулаççĕ. Кĕркури, çиленсе, пуçĕпе сулкаласа, лара-тăма пĕлмест. Копăрла. † Ларас-тохас лайăх полтăр. Чтобы было хорошо с нею (с женою) выехать. Орау. Хăй ларса канимарĕ ĕмĕрĕнче (работала, не покладая рук). Туперккульос 25. Пӳртрен тухмасăр ларса ирттерсе, начар ӳсет, шурăхса каять (бледнеет). Сĕт-к. † Тантăш çони хора çони, ларса чопма шанчăклă. (Çăварни йорри). || Сидеть в тюрьме, под арестом. Альш. Елшелин хуралçисем кайса та лармаççĕ (не сидят в арестанской), ӳретникрен те хăрамаççĕ. Орау. Паян тăват тутара сут турĕç, тăватăшне те лармалла турĕç. Сред. Юм. Ларма кайнă. Пошел сидеть (в кутузку). N. Тĕрмере ларакансем, е персе вĕлернĕ çынсем хушшинче темĕн чухлĕ пĕр айăпсăррисем те лекнĕ (в 1906 г.): вилччĕр, ларччăр... тенĕ пек тăваççĕ. || Быть п. заседателем. Орау. Паян тăват тутара сут турĕç. Манăн тăватăшне сут тунă чухне те лармалла пулчĕ. || Сидеть на посиделках. Изамб. Т. Хĕлле хĕрсем ларма çӳреççĕ. Зимой девушки ходят на посиделки. Альш. Пĕр-пĕрин патне ларма çӳремелле. || Гостить (о девушках). N. † Ларма килнĕ хĕрсене алă çинче вылятрăм, ларма килнĕ хĕрсемпе хытăрах выльăр, ачисем! ЧП. Ларма пырăп. Сред. Юм. Ларма кайнă (девушка пошла, поехала в гости к родственникам). || Справлять (о некот. обрядах). Ст. Чек. Вара кĕрешченке кунĕ каçпа хĕр сăри? лараççĕ. || Сидеть в старых девах. О сохр. здор. Вăл тĕлĕшрен чăвашсен йăли пит аван: вĕсенĕн хĕрĕсем çирĕме, çирĕм икке çитсен тин качча каяççĕ; çирĕм пилĕке çитичченех ларакан та пулать вĕсен. Янтик. † Пиреех те çырнă çын ачи лартăр халĕ çулĕ çитиччен. || Сидеть на яйцах (о наседке). Ст. Чек. Ларат (чăхă ларат). Сидит на яйцах. Альш. Чăхă ир ларсан, тырă пулат, тет. (Примета). || Стоять, находиться (о вещах и предметах). N. Чăматан ларат. Стоит чемодан. N. Карташĕнче вăрманти пек курăк шăтса ӳссе ларнă. ЧП. Çеçен хир варринче пĕр хурăн, лартăр-а хирĕн илемĕшĕн. Янш.-Норв. Пирĕн çумра (рядом с нами), йывăç пахчинче, пĕр кĕлет ларать. ЧС. Темĕн чухлĕ пичке ларать. Стоит много бочек. N. Унта пилĕк мишукпалан çăнăх ларнă. Там стояло пять мешков с мукой. N. Чӳрече çинче кăкшăмпа (в кувшине) шыв ларать. N. Улăм урисем темĕн чухлĕ лараççĕ. N. Вăрман ларать сип-симĕс. N. Тепĕр пуçĕнче тутлă шерпет ларат, сим-пылпа тутлă шерпет хушшинче ылттăн тарилкке ларат. Орау. Ку шыв пӳртре виç сахат ларнă. N. Тинĕс патне çитсен, тинĕсре пĕр карап ларнине курнă. Ядр. † Эпир çăварни чупнă чух ларан-йывăç хумханать, выртан каска тапранат. Могонин. Ларан йывăçа хоппине сӳсен, мĕнле хăрса каять, çанашкал çав çын хăртăр, тет. N. Ăçта-килчĕ-унта хупахсем, хытă курăксем унта-кунта ларатчĕç. Торп-к. Урапи чупмаçть, тет, пĕр вырăнтах ларать, тет. Орау. Ку йăвăçăн тымарĕсем çирĕп халь, нумай лармалла. Дерево крепко держится на корню. Тогаево. Онччен те польмин, пĕр пысăк икĕ хутлă пӳрт лара парать. Эпир çур. çĕршыв 15. Ту вĕçĕнче чылай аслă униче (укăлча) выртать. Кунта, хапха патĕнче, ял юпи ларать, халăх пӳрчĕ ларать, вут сӳнтермелли машшин, пичĕке, пакурсем, тата урăх хатĕрсем лараççĕ. || Остановиться (в движении). Орау. Армансем ларчĕç (иногда говорят: шыва ларчĕç). Мельницы (водяные) остановились (стали) от половодья. || Устояться (о пиве). Якейк. Пирĕн сăра ларсах çитмен-хе (не устоялось после процеживания; дрожди еще не сели на дно). || Осаждаться. N. Хăйăр тырă акас вырăна та ларать, çарана та ларать. || Широко задевать основанием. Орау. Суха-пуç ытла ларса пырать, ăнмарĕ („купташки“ своей выгнутой поверхностью задевает за землю. Зависит от неудачной установки сохи). || Лежать (о вещах). Çăкăр кăмакара ларат (но: çăкăр сĕтел çинче выртат). || Находиться (о корнях растений). N. Темĕн пысăкĕш йывăçсен те тымарĕсем çиелтех лараççĕ. || Упасть (о стреле). Абыз. Ухă çав старикĕн пӳрт çине ларнă. N. Йывăç юппине (на развилину дерева) юр ларнă. || Садиться, становиться плотнее. Орау. Çуркуннехи çăмăрпа çĕр ларать, теççĕ ваттисем. || Замерзать (о реке и пр.), о ледоставе. Альш. † Çерçи чак-чак тăват-çке, Атăл пăрĕ ларат-çке. АПП. Сивĕ енчен çил вĕрсессĕн, Атăл ларнине çавăнтан пĕл. || О снеге. Девлезеркино. Юр ларчĕ. Снег сел (осел). || Выправиться (о вывихе). ЧС. Ĕнтĕ, кин, ачун алли ларчĕ. N. Нумайтарах, ĕçлесен унăн алли-урисем каллах хытса ĕлĕкхи вырăна лараççĕ. || Отзываться, вредить. Изамб. Т. Лашана кĕçĕнтен йывăр турттарса çӳретсен, лашан куçне ларат (ослабеваег зрением), теççĕ. N. Ытлашши çийӳ чире ларать. || Осесть (о строении). Альш. Пӳрт ларнă ĕнтĕ пирĕн (осел). || Иваново. Урай хăмисем, никĕс пĕренисем, тата кăмака ларса юлнă (остались без осадки). || Сесть (о материи). Трхбл. Брюки ларнă. Брюки сели. || Оседать. Туперккульос 4. Çын çăварне, сăмсине ленкеççĕ, кăкăра лараççĕ, тĕрлĕ май çын ăшне ленкме пултараççĕ (бактерии). || Загрязниться. АПП. † Сакăр тиртен çĕлетнĕ сар кĕрĕке кирĕк лармĕ, тесе, пĕлтĕр-им? В. Байгул. † Çуса çакнă шур сурпанне кирĕк лармас, терĕç пуль. || Увязнуть, застрять. О сохр. здор. Е, апат çисен, шăл хушшине пĕр-пĕр япала ларса юлса çĕрсе тăрать. Кума-к. Эпĕ лапрашне (= лапра ăшне) антăм-лартăм (вдруг очутился в грязи, в топком месте). Шурăм-п. Филип сурăх хыçĕнчен чупрĕ, анчах ури пылчăка ларнипе кайрĕ-ӳкрĕ. Чув. пр. о пог. 304. Пăр ларса йолсан, çул йывăр пулать. Если лед останется (на берегах), год будет тяжелый. || Заходить (о солнце). N. Хĕвел анăç хĕрелсен, пĕлĕте ларсан, çăмăр (тăман) пулать. || Прибавлять (ветви, коленца). Альш. † Мĕшĕн кĕрлет-ши çав хăмăш? Сыпăкран сыпăка ларасшăн. Ib. † Мĕшĕн шавлат-кĕрлет çав вăрман? Туратран турата ларнă, тет, çав вăрман. Карабаево. Улма-йывăççи çеçкене ларса иртнĕ. || Закалеть. Ст. Чек. Çăккăр вут начар хутнипе (от плохой топки) пиçеймесĕр ларса каят (около нижней корки тесто уплотняется и не пропекаетcя). || Заниматься; служить. Туперккульос 18. Пĕр туперккульос чирĕ çинче кăна ларакан тухтăр çав чир çинчен, çĕнĕ япаласем мĕн тухнине (напр., открытия в области медицины) пĕтĕмпе пĕлет. ГТТ. Ача-пăчапа пурăнакан çынна, ку ĕç (литературная работа) çинче кăна ларсан, пурлăх тĕлĕшĕпе хĕнтерех пек (трудно с экономической стороны). Орау. Кунăн çĕрĕн хут çинче ларакан çын шурса каять (бледнеет). Образцы. Ай-хай, хĕрлĕ чĕрем, çутă сăнăм, шур хут çинче ларса шурăхрĕ. Истор. Ялан ĕç çинче ларса, тата ытларах сывăмарланнă. N. Çирĕм пилĕк çул тиякра ларчĕ. N. Вăл ĕç çинче лармаççĕ вĕсем. Они этим делом не занимаются. Яжутк. † Пуртă тума тимĕрç çук, тимĕрç ларма çырма çук. || Расположиться, расселиться, поселиться. Юрк. Тинĕс хĕрринче ларакан хула. Ib. Эпĕ пурăнакан савăт (завод) пит аван çĕрте, çаранта шыв хĕрринче ларат (расположен на берегу реки). Янших. Б. Сăр шывĕ хĕрринче ларат (город). Юрк. Чăвашсене ытти çынсенчен уйрăм ялсемпе ларма хушнă. Демид. Пурăнсан-пурăнсан, кун патне таркăнсем, вăрăсем килсе лара пуçларĕç, тет. || Приставать, прилипать. Орау. Тĕмпек (ял) тăнĕ (глина) лармаçть (т. е. не держится), умпа кăмака шăлма юрамаçть урăх. Якейк. Ларать = çыпăçать. Ib. Кăçалхи пак çор аки тума çăмăлне корман: пĕре те лармаçть. Ib. Хăш çол çĕртме тунă чохне те ларать (= тăпра соха тимĕрпе калак çомне çыпăçни). Ib. Олăхри аная тунă чох ларса пăçлар, аран туса пĕтертĕм. КС. Суха-пуç ларать (накопляется земля, и она плохо пашет), вара ăна карлавпа тĕкеççĕ. || Приставать, останавливаться где-либо (о пароходе и т. п.). N. Çак пăрахот Шопашкара (-ра) ларать-и? Пристает-ли этот пароход в Чебоксарах? N. Пăрахот Шопашкарта лармарĕ. Шурăм-п. Халĕ Кĕнер-вăрри çыннисем чухăнланса кайнă. Пăрахут тахçанах ларми пулнă. Альш. Пулăçăсен киммисем лараççĕ унта. || Обходиться, constare. N. Мĕн чула ларчĕ? Во что обошелся (о цене). N. Хаклă çĕр илекене пит хакла ларать. || Получить убыток. Орау. Халь çăмартана кайсан, аллă тенкĕ ларнă, тит. || Остаться, проиграть (в картах). Сред. Юм. Кама ларчĕ? Кто остался? (во время игры в карты). Янш.-Норв. Лартăм. Я проиграл (в шашки). || Обмануться. N. Лаша илесси пит пысăк ĕç, ларасси нимĕн те мар (очень легко). || Находиться в сохранности, храниться. Полтава. Ăçта мулсем ларнине (где скрыты клады)... || Глохнуть (об ушах старика). ГТТ. Манăн хăлхасене ларнă çав ĕнтĕ, илтми пултăм. || Выходить (об урожае). О земл. Çĕнетнĕ çĕр тырра ĕлĕкхи пекех çимĕç парса тăрать, вара унта тырă аван ларакан пулать. Ib. Хура тăпра çинче малтан урăх япала хушмасан та, тырă аван пулать; анчах кайран-кайран вăл çĕр çинче те тырă ларми пулать. Альш. Кăçал тырă начар пулчĕ те, анара пит нумай пулнинче саккăршар урапа, унтан вара чухрах (похуже) пулнисенче пилĕкшер, ултшар урапа ларчĕ, теççĕ. Сорм-Вар. Ахматяк калать (медведю), тет: кашни çапмасерен (= çапмассерен) пĕр пăт çу ларать (каждый раз, как ты меня стукнешь молотком, на мне наростает пуд сала), тесе калать, тет. || Накопляться. О земл. Выльăх айне улăм сарсан, навус ытла лармасть. || Юрк. Шыва лар, быть затоплену водой. || Об обычае созывать знакомых к умирающему. ЧС. Анне вара пиччене атте çинче ларма çынсене чĕнтерсе килтерчĕ (велела позвать). N. Çын çинче ларни. || Доходить, попадать. Яргейк. Урпа утмăл кунта кĕрекене ларать, теççĕ. || Наступать. КС. Кĕр ларчĕ. Наступила осень. (Хĕл ларчĕ, но: çу килчĕ, çур килчĕ; Орау. Хĕл ларсах каять-и ĕнтĕ? Неужели уж так рано начинается зима? || Оказать действие. N. Ăна ларнă. Оказало действие на ум. || В качестве вспомог. гл. Сятра. Сан пит çине мĕнешкел (мэ̆нэ) моклашка токса ларса? N. Курăксем ĕнсе ларчĕç (выгорели от зноя). К.-Кушки. Эпĕ пĕрре шыв хĕрринче нуммай çĕрле пулă тытса лараттăм. Однажды поздно ночью я ловил на речке рыбу. Виçĕ пус. 17. Тăваттăмĕш çулне çĕрте курăксене кирлĕ япаласенчен виççĕшĕ тăнчах пĕтсе ларать. Ib. 19. Пĕр çын, ашшĕ амăшĕсем вилсен, ниме юрăхсăр хăйăрлă çĕр хуçи пулса ларнă. Кан. Мунчине вара шыв тухса ларнă. Яхать-Ошкăнь. Тар тохса ларать. Выступает пот. Букв. 1886. † Сĕт-пыл тулса ларинччĕ (см. сĕт пыл). Альш. Кас çĕнĕ пулса ларчĕ хайхи. Обстроился снова (после пожара), обновился (квартал). Ib. Пăхатăп – тиенсе те ларнă пирĕн лав (нагрузился). Яргуньк. Пуç тăрисене (на головах у них) улмуççисам шăтса, çитĕнсе, улмисем те пулса ларчĕç, тет. Синерь. Вăл, шаларах (дальше в воду) кĕрсе, хулне чăссĕр (= чăсрĕ), тет те, хулĕ сыпăнса ларса (обрубленные руки снова наставились), ачисене (своих детей) тытрĕ, тет. Сунар. Сăрт ĕлĕкхи пекех хăйне хăй хупăнса ларнă (холм закрылся снова сам собою). Орау. Вилнĕ çын чĕпĕтним сана, пĕтĕм çан-çурăмăнта, аллу-урусенче кăвакарса ларнă вырăнсем (синяки) пур? Ib. Сĕтел çинче ламппи çунса ларать (горит). N. Кам хăй валли инкек-синкек шыраса çӳрет, çав ăна чăнах та тупса ларать. БАБ. Эпĕ пăхрăм пек те, пĕр хуран сăмала вĕресе ларнине куртăм пек (во сне). N. Ĕлĕк вăл (это) çын ячĕ полнă, онтан сомах полса ларнă (стало нарицательным именем). СВТ. Çитменнине тата шатра чирĕнчен кайран (после оспы) нумайĕшĕ, чĕлхе çĕрсе, чĕлхесĕр пулса лараççĕ. N. Хăй пурăннă кун-çулĕнче пĕтсе, çĕрсе ларнă çĕртен пире çутта кăларчĕ (он). Пшкрт. Вырăсла пет йосон соляма (очень хорошо говорить) вĕренсе лартрăм (или: лартăм; научился). КАЯ. Ĕнер Тумия урнă йытă тулланă; урмалла-мĕн пулсан, мĕн курса ларас-ха! (что станем делать). Трахома. Тата пĕрер çул иртет те, хай сирĕн пĕлĕшĕр суккăрах пулса ларать. В. Олг. Онăн учĕ перĕн тырă çине вĕренсе ларса (повадилась). Изванк. Пирĕн пӳртре, ăçта кирлĕ унта (где ни попало, везде), çуртасем çунса лараççĕ (горят). Панклеи. Сĕрсенех (как только помазала), ачана ӳт илсе ларчĕ (наросло тело). Ib. Вăл пыркаласан-пыркаласан, çол йăлтах пĕтсе ларат (дорога кончается). Синерь. Кăмакара этем аш вĕресе ларать, тет. (Сказка). Кан. Çап-çуттăн курăнса, каллех тĕттĕмленсе ларчĕ. N. Тата темиçе анпар (так!) тырă туллиех тулса ларнă, тыррисем алăкĕсенчен тулалла юхса ларнă (сыпался), тет. Цив. Шыв тӳрех пӳрте кĕрсе ларчĕ. Вода сама вошла и поставилась в избу. N. Хайхи салтак тухрĕ; как тухрĕ, хайхи çутă сӳнсе ларчĕ. Никит. Питне-куçне хĕп-хĕрлĕ шатра пекки тухса ларчĕ. Ib. Лешĕ кушак-мĕн пулсан, ăна патакпа шаккаймалла-мĕн, вара вăл каллах çын пулса ларать (превращается в человека). N. Анса лар, спуститься; закатиться (о солнце). N. Чунлă япаласем çумне çыпăçса лармашкăн е çекĕлсем, е тăрăнмалли сăмсасем, е чĕрнесем ӳссе лараççĕ (у растений). N. Тепĕр куна хăварсан, вăл хытса ларать те, кирпĕч çапма хĕнтерех пулать. N. Çамрăк арăм çапла пулса ларнинчен пĕтĕм ял тĕлĕнсе, ăсран-халран кайнă (изумилась). Сборн. по мед. Пĕтĕм çан-çурăмне шатра тухса ларать. Абыз. Çĕлен çапрĕ те, Иван пакăлчак таран анса ларчĕ (в землю). Синьял. Турипе сулчĕ, тет те (он махнул гребнем), тинĕс пулса ларчĕ, тет. N. Вĕсемсĕр пуçне хула та пулса ларас çук (не оснуётся). N. Куçса лар. N. † Килкарт варнчи çармăк хорĕн (= хурăнĕ), кăçал касман полсассăн, ватăлсах ларĕ, терĕр поль. N. Мучи куçне шур илсе ларĕ. (Карнăк шăнни). У старичка сделается на глазу бельмо. (Замерзание окна).

ларма

проживанье в гостях (с работой, о девицах). Чăв.-к. † Лармаран лармана çӳрерĕм, сирĕн пек ырă çын курмарăм. Изамб. Т. Ваçилей тете патĕнчи Михаля хăта хĕрĕ: лармаран каяс, тесе, калат, тет. Пазух. Ай, пултăрки (пултăр — свояченица) ялтăрки, аку патне ларма пыр, шур пĕремĕк çимешкĕн.

ларса пыр

ехать. Кан. Пирĕнпе „çамрăк хуçа“ Ванюш ана кăтартма ларса пычĕ. Шурăм-п. Çĕрле пулсассăн, çӳлте ларса пыма сивĕрех пулчĕ. Юрк. Ларса пыма авантан, ирĕкрен харкам хăй вырăнĕнче ăйăхласа ларса пыраççĕ. Ib. Жандарма чĕнсе илсе, ытти вакунсене те пăхса тухаççĕ, чуматана вăрласа кайнă çын ытти вакунсенче ларса пымаст-ши, тесе. N. Атте, эпĕ те ларса пырап (поеду с тобою)! N. Атте хире каят, эпĕ те унпа пĕрле ларса каяс, тетĕп. || Кунта яланах тырă ларса пырат. Здесь всегда урожай.

ларт

понуд. ф. от гл. лар. N. Эп сĕтел çине (на стол) ларас теп.– Эп сана лартăп! (я тебе дам – сяду!). Ст. Яха-к. Ун чухне лаша пурри ача-пăчасене ним парса та пӳртре лартаймăн (их не удержишь дома). || Сажать. Ст. Чек. Çĕнĕ çул кунĕ чи малтан килекен çынна минтер çине (на подушку) лартмасан, чăхă лармас (курицы не будут сидеть на яйцах), тет. Актай. Ылттăн тупăка юман тăрăнчен илсе анчĕç, тет. Куна урапа çине лартрĕç (поставили), тет те, килнелле кайрĕç („Ларт, посадить и положить. В последнем случае употребл. только тогда, когда выражают бережное обращение“). Альш. Чим-ха, ав çав хĕвеланăç енчи пĕлĕт кунтарах килтĕр-ха, çавăн çине лартса ярам эп ку пукана. N. † Ларма килнĕ хĕрсене лартса ярас (отправить домой на лошади) терĕм те, лаши килте пулмарĕ. Ст. Чек. Уллах сăри курма пыракансене лартса (усадив) ĕçтереççĕ. Якейк. Эп паян вонпилĕк çăмарта çине чăх лартрăм. Орау. Мана лартса çӳрĕр-ха, мана лартса кайăр-ха! (везите, повезите, т. е. повозите, покатайте). Ib. Ĕлĕк хула хӳми тунă чухне чăн малтан тĕл пулнă çынна хӳме айне лартнă (закапывали), тит (не у чуваш). || Ставить, поставить. N. Кĕперĕн тепĕр енне пĕр шальçа (кол) лартса, ун çине шур явлăк (платок) лартса хăвараççĕ. Яжутк. Иван, киле çитсессĕн, паршисене (баржи) шыва лартса хăварчĕ, тет, хăй киле кайрĕ, тет. N. † Хура вăрман хыçне капкăн лартрăм, юртса пыран хĕрлĕ тилĕшĕн. Вишн. 73. Пусă патĕнче (у колодца) выльăх шăвармалли вăлашка тусан, ăна пус çывăхне лартас пулмасть. Юрк. Арăм, балыка (рыба) мĕшĕн кунта кӳрсе лартмастăн? Ib. Кирлĕччĕ малтан çуне кăмакана лартса ирĕлтерме. N. Наччас сăмаварне лартса ярас-им? (т. е. поставить и как бы предоставить его самому себе). Скотолеч. 12. Каçпа лаша патне каткапа шыв лартса парас пулать. N. Халĕ тин тасатрĕ (вымыла), епле сирĕн пек çын умне çумасăр лартатăн (поставишь немытые), тет. Истор. Лавне çул çинех лартса хăварса. Кан. Икĕ уйăх хушшинче виçĕ чăвашла спектаккăль лартрĕ. || Варить пиво. Альш. Арăмсем килте сăра лартаççĕ, сăра юхтараççĕ. Ала 82. Вăтăр пичке сăра лартрĕç, тет, тата пурин пуçне (на всех) пĕр пичке турĕç, тет. N. † Марье ухмах, хăй ухмах, хăй ухмах, уллах сăри хăй лартать, хăй лартать. Никит. † Улюн ухмах, хăй ухмах, куршак сăри хăй лартат. Альш. Амăшĕсем вĕсене пĕр çич-сакăр витре пек (приблизительно) çăра сăра, лайăх сăра лартса параççĕ. || Остановливать. Орау. Ваконсем лартакан çĕртĕ. В том месте, где останавливаются вагоны. || Поставить отметку (балл). Янтик. Сана миçе лартрĕ уччитлĕ? — Тăваттă! Сколько тебе поставил учитель? – Четыре! Орау. Сатачшăн виççĕ лартрĕ. По арифметике поставил три. || Посадить (дерево). В. С. Разум. КЧП. Хаçат çине çапрĕç: йăмра лартмалла, тесе. Çынсем пуплеççĕ: лартакан лартĕ, эпир лартмасан та, тесе [кто хочет — посадить,— и без нас дело обойдется(!)]. О сохр. здор. Урам хушшисене час ӳсекен йывăçсем лартса тултарас пулать. || Вставлять. СКАЗЗ 30. Чӳрече касса, алăк лартаççĕ. || Наносить (нанос и т. п.) Альш. Кăçал лартса хăварнă туйăн çине (на иле, на наносе) кăçалах курăк тăтса, темĕн çӳллĕш ӳсме тытăнать. Баран. 96. Тĕлĕ-тĕлĕпе (на дороге) юр лартнă; ура пуссан, хăш чух ана-ана каять. || Выправить вывих или перелом. Ст. Чек. Лартнă (сикнĕ алла е урана лартаççĕ). Магн. М. 12. Ора-алă хоçăлсан, лартакан, костоправ. || Impigere; всадить (топор). Альш. Пуртă тăршипе (ты̆ржибэ) пуçран лартăпин!.. Смотри, если я ударю обухом по башке!.. Ишек. Ачи пуртă илнĕ те, тӳрех упа çамкине лартнă. Хора-к. Никам та хой (= хăй) порни çие (= çине) портă лартмаçть. (Послов.). || Насадить на что. N. Ват çынсам похăнчĕç, патак тăррине косарсам, сăнăсам лартса, карĕç онта. Ой-к. Вара хай çĕлен Ивана хӳрипе çавăрса çапрĕ те, Ивана пилĕк таран (по пояс) антарса çĕре лартрĕ, тет. || Надевать. Ст. Айб. Пуçне (на голову себе) лайăх çĕлĕкне лартрĕ (старик). Кан. Хăшпĕр чух (иногда) мулаххайне те тӳнтерле е хăяккăн лартса ярать. || Устраивать свадьбу. Н. Седяк. Унтан вара хăтапа хата туйсене кăçан лартассине шухăшлаççĕ. Ib. Арçын туйне, хĕр туйне кăçан лартассине шухăшлаççĕ. Ск. и пред. 72. Тантăшăмсем пухăнсан, кĕçĕр туйне лартмалла. Альш. Çураçса, килĕшсе, лартса илсен, хĕрсем кунта хаклă. Ск.и пред. 72. Хĕвел ансан, каç пулсан, паян туя лартаççĕ. См. ib 73, 74. || Кипятить (самовар). N. Самавар ларт (у нек. хур). Поставь самовар. См. самавар. || Построить. Регули 752. Çак пӳрте номай полмаçт (недавно) лартрĕç. N. Хăш-хăш çын арман айне, арманне лартнă чух, ача чĕрĕлех лартаççĕ. (сажают). || Приделать. Ск. и пред. 12. Икĕ юплĕ хăрăкран ура лартрăм кĕсрене. || Обыграть. Янш.-Норв. Лартрăм (в шашки). || Обянуть, „надуть“, „обдуть“. Календ. 1904. Нумайĕшĕ лашапа лартнипе мухтанаççĕ, çынсем те вĕсене айăпламаççе (обман при продаже лошади). Ск. и пред. 43. Вăл мĕн те пулин халăха лартса, эрех ĕçмелли сăлтав (повод) тупасшăн. N. † Пирĕн кас каччи пит чее леш кас хĕрне лартмашкăн. Орау. Тĕлĕк (сны) мана лартать вăл. || Лгать. СПВВ. КМ. Лартатăн = суеçтеретĕн. N. Эпир пĕрре, хамрăн телей пулман пирки, ачасене çапла лартрăмăр (налгали). || Выпить. Орау. Çук, лартасах пуль ача, темĕскер пыр шăтăксем () пĕтĕмпех типсе ларчĕç ман. || Corie. Якейк. || В качестве вспомогат. гл. СТИК. Вăрра йывăç çумне çыхса лартрăмăр (привязали к дереву). Ib. Иккĕн-виççĕн тытăнчĕç те, ман алă-урана çыхрĕç-лартрĕç. Ib. Пĕрре хĕлле сивĕ шыв ĕçрĕм те, пĕр кунтанах хайхи эп сасăсăр пултăм-лартăм. Толст. Хырăмне çĕлесе лартрăмăр (зашили, собаке). П. Патт. 24. Шапи çăварĕпе (хулă) варринчен çыртса лартнă (mordicus apprehendit). Микушл. Вăрă кĕрсенех, ача пуртă илчĕ, тет те, алăка питĕрсе те лартрĕ (запер), тет. Урмай. Çĕлен Ивана хӳрипе çапрĕ, тет те, чăркуççи таран антарса лартрĕ, тет. Яргуньк. Çын чăнахах та упана çыхса лартрĕ (связал), тет. С.-Устье. Унтан кайран салтак, анса, сарай алăкне шал енчен çаклатса лартрĕ, тет. N. Вĕсем вара киммисене иккĕшне те çыран хĕррине кăларса лартнă. Изванк. Вăсем çын ăрама тухнине те кураймаççĕ, çынна та çиччас пăсса лартаççĕ (испортят). В. Олг. Ашшĕ колсарчĕ (= кулса ячĕ); хай омлаççия варинчен çорчĕ те, тирсе лартрĕ лайăх омлаç торатне; хошăкне сĕрсе лартрĕ самаскăпа, çыхса лартрĕ тоттăрпала. СТИК. Çанталĕк шăнтса лартрĕ (заморозило). N. Лашине чул юпа туса лартрĕ, тет. Лошадь его она обратила в каменный столб. (Срв. Сысна Иван лашине те, чул юпа пулнăстерне (так!), ĕлĕххин пекех лаша туса тăратрĕ, тет.) Абыз. Хĕр пӳрте кĕчĕ те, питĕрсе лартрĕ; старик çӳрерĕ-çурерĕ те, вилчĕ. Изванк. Çав касхине пӳрт чӳречисене питĕрсе лартрĕç (заперли). Т. VII. Çав патакăн пĕр пуçне (конец) шăтарнă, тет те, каллех питĕрсе лартнă (опять заделан), тет. Пшкрт. Порняма алăк хошшине хопса лартрăм (прищемил). Панклеи. Хĕр тӳрех (тотчас) алăка çаклатать-лартать. Полтава. Авалтанхи ĕмĕте (замысел) туса лартам хăль, тесе. Б. Яуши. Алăкне вăрă кĕрсенех питĕрсе лартрĕ, тет. Ердово. Хăш çул, шыв нумай чух, шыв хĕрĕнчи ялсене те шыв илсех лартать (совсем заливает). Якейк. Çанталăк сивĕтсе лартрĕ. Наступила совсем холодная погода. Совсем студено стало. Панклеи. Йăван хорăна вĕренпе кокарчĕ те, çичĕ çолхи ола кĕсрене кӳлсе ларттĕр (запряг). М. Васильев № 3,1. Соха тăвакан çын çакна (его) хĕрхенсе порăкпа хопласа лартать (покрыл). Кратк. расск. 22. Тулли хутаççисене ашакĕсем çинчен çĕре антара-антара лартнă. Букв. 1886. Пĕр каçхине пирĕн, тукăнпа (с ободьями) Чĕмпĕре каяс тесе, тиесе лартрĕç. Ib. 1904. Çӳлтен çăвать, аялтан шăла-шăла лартать (задувает мятель). N. Сăмавара крант çыпăçтарса лартрĕç. К самовару приделали кран. Сятра. Серете çуса лартрăм. Я вымыла пол. Ib. Шотласа лартрăм. Я решил. Кан. Çурт çийĕсене пĕтĕмпех витсе лартаççĕ. Ib. Вăт, куçа шур (бельмо) илсе лартрĕ. Пир. Ял. Чул кăларнă хушăра сасартăк çыран ишĕлсе аннă та, Арçенти Егорăва аяла туса лартнă (завалил). N. Чоаш кĕрĕкĕ тăхăнса лартнă (надел). N. Ĕçсе лартса (напился). N. Эсĕ чоашла лайăх вĕренсе лартса (выучился). Хорачка. Хырăн тотă — çисе лартса (наелся), ĕçсе лартса. N. Вăл пире темиçешер сехет юрлаттарса лартрĕ (или: лартатьчĕ, т. е. заставлял сидеть и петь).

лартса çӳре

возить (пассажиров и т. п.). N. Ку пăрахут çын лартса çӳрекенскер мар пулĕ, ача!? Это, брат, вероятно, не пассажирский пароход!

лат

толк, порядок. Собр. Васканă ĕç лата килмĕст. „Поспешишь людей насмешишь“. (Послов.). Сред. Юм. Эп {{anchor|DdeLink20601158522993}} ôна аван çын, тесе; паян сăмахласа пынине илтрĕм те, сăмаххин латти çôк, тем чôрт та пĕр те сăмахлать поль. Ib. Мана лата лармас кô. Мне это не подходит. Ib. Лата ларать. „В аккурат, подходящий“. N. Онта сана лартса каймашкăн пире лата килмес. Ст. Чек. Вырăс латĕпе (так!) калаçат. Говорит на русский лад. N. Тилли: эй, конта лат мар (здесь мне не рука), кив çăкăр-тăвара (старую хлеб-соль) манаççĕ çав, терĕ, тетте, вăрманалла ярăна пачĕ, тет. Чуратч. Ц. Вара вăсем: кунта лат мар, тесе, лашисене кӳлсе, уттарма пуçланă, тет. N. Лати килмерĕ.

латлă

(-лы̆), ладный, хороший, путный, приличный, толковый; порядочный. Сред. Юм. Амăшне пăхсан, пит латлăх (чит. латлах) полмалла мар ĕнтĕ. Если судить по матери, то не должно быть (в дочери) путного, порядочного. Ib. Килĕнче-çôртĕнче те пĕр латлă сăмахлакан çын çôк пôль ôнта. Во всем доме-то нет ни одного, говорящего прилично, путно. Якейк. Онта ĕç латлах мар (дело не ладно). N. Тырă пулмасан пурăнăç латлă пулас çук. Чуратч. Ц. Ку çын, часрах кимĕ çинчен тухса, киле хыпаланса тарать, тет: ку латлă пулас çук, тесе.

латака

(ладага), низенький, пузатый и плотный (о челов., реже о других предметах). Хорачка. КС. Латака йывăç, низенькое дерево с широкою кроною. Орау. Латака йăмра, низенькая ветла с тупою вершинкою, из которой растут более или менее густые ветви. Сред. Юм. Пит латака çын, человек низенького роста. Кан. Харсăр та хăюллă, латака пӳллĕ, сарлака кутлă, тăррийĕ çӳллĕ. Ст. Чек. Латака, низкорослый человек (презрит. назв.).

латакай

(ладагаj), низенький и толстый. Изамб. Т. Слакбаш. Латакай, низенький, с туловищем, не пропорциоальным росту (говорится о женщинах). СПВВ. ЕХ. Латакай = пĕчĕкçĕ çын. СПВВ. ИА. Латакайăн икĕ тĕнче тикĕс: унăн пуçĕ те, пĕвĕ те çук, теççĕ. СПВВ. НН. Латакай — лутра çын. Ильк. Латакай – карлик. Ст. Чек. Латакай = мăнтăр, пĕчĕкçĕ çын. Имен. Латакай, малый ростом и малоподвижный человек. N. Латакай, лӳппер, низкого роста. См. лаканай.

латăртаттар

понуд. ф. от латăртат. КС. Çĕççӳ мăка-им, çăккăра латăртаттарса касан-çке? Сред. Юм. Ват çын пек латăртаттарса çиет. (Пĕчик ача апат лайăх çиме вĕренсен калаççĕ). Ib. Латăртаттарсах çиет. (Пĕчик ача пит çиекен полнă, тессине калаççĕ). КС. Пĕренене вăрăм пăрапа латăртаттарса шăтарчĕç (с особым звуком).

латрашка

(латрашка), широкий и низенький. СТИК. Латрашка çын, тесе, лутра-сарлака çынна калаççĕ.

латтисĕр

(лаττиызэ̆р), бестолковый. Шибач. Латтисĕр çын = тăнсăр çын.

лахматти

(-ττиы), обжора. Якейк. И, лахматти хырĕм! [= ĕнĕççĕр (много) çиякан çын].

лаша

(лажа), лошадь. Изамб. Т. Эпĕ часрах вите патне чупса пырап. Унта ик лашаран пĕр лаши те çук. N. Лаша ахаль çĕрелле тапса ячĕ. Лошадь лягнула по воздуху. Пĕр лашапа килтĕмĕр. Мы приехали на одной (т. е. лошади). Н. Седяк. Лашан çуначĕ курăнми çунать (крылья) пулать, теççĕ; ун пек лаша питĕ шеп; ун пек лашана çывăрнă чух кинет (вдруг) тăратсан, вилсе каять, теççĕ. N. † Çил-çунатлă лашана тыткалама кайăк-чĕрелĕ çынсем кирлĕ уна. Регули 618. Лаша ман аттиран илни лайăх. Якейк. Лаша (или: ут) çавăрса кил. Подавай лощадь (напр., если она стоит под навесом). Ib. Лаша исе кил. Подавай лошадь (если её не надо повёртывать. Здесь говорят только: „ут кӳлес“, а не „лаша кӳлес“). Альш. Пӳрчĕсем хыçĕнче, пӳрчĕсемпе пĕр вĕçрен кĕлетĕ-лаççи, лаши-вити. ЧС. Пирĕн пĕр çӳрен лаша пурччĕ. Вăл питех пысăк марччĕ, хӳри кĕлте пек пысăкчĕ, чуманрахчĕ, анчах туртасран (что касается возки) хăй лавне урăх лашана туртма памасчĕ. Б. 13. Лаша пуласси тьыхаран паллă, çын пуласси ачаран паллă. (Послов.). Букв. Лашаран çӳлĕ, автантан лутра. (Йĕнерчĕк). Стал-Яуш. Унтан тата пĕр ватă çын пире каларĕ: кайса пăхăр лашусене, терĕ. Шурăм-п. 13. Танлашсан-танлашсан (поспорив), пĕри, апла пулсан, лаша урлă пуртă тытар! тет. Лешĕ: юрĕ, юрĕ, тытăпăр, тет. Лашана илсе тухрĕç те, каçанĕ урлă (через ее спину) пуртă тытрĕç. Çак çын чăнахах утă çăлса кайнă пулсан, лаши вилмелле, тенĕ. Анчах вилмерĕ. Утта вăл çăлман, такам ют çын çăлса кайнă. Ст. Шаймурз. Тĕлĕкре ялтан лаша кĕтĕвĕ хăваласа кайсассăн, çынсене ялтан вăрçа хăваласа каясса. Юрк. Ураписем пысăк: хăш урапине икшер, хăшне виçшер лаша кӳлнĕ. N. Пирĕн патра кирек хăçан та, каç пулсан, ачасем лашасем çитерме уя е вăрмана кайса выртаççĕ. Вишн. Лаша хăй çинĕ хăклăх анчах ĕçлемест. N. Вăл икĕ лашапаччĕ: пĕри хураччĕ, тепри хура турăччĕ. Мыслец. Лаша урлă алă парам! (Клятва, уверение). Сред. Юм. Лаша копарчи тесе, лашан кайри ôри тĕлĕнчи каçанне калаççĕ. Ib. Лашана илсе кил. Приведи лошадь. (Кӳлнĕ лашанах пăртăк аякрарахран илсе пыр, тессине калаççĕ). Ib. Лашана çавăрса тăратрăм. Я подал лошадь. Ib. Лашана çавăрса патăм. (Лашана пăтратса патăм, тессине: лашана çавăрса патăм, теççĕ). Тогаево. † Пирĕн лаши лашалла, ешчĕк çинчи çăмарта пек. Изамб. Т. Хăшĕ пысăк „лаша пусакан“ çĕççине сулланă. Иные потрясали большими ножами. СПВВ. Х. Лаша пӳленнĕ. Орау. Лаша çамрăк-ха, йăвăр ĕçпе ытла лутăрканать. N. Лашапа пыра-пыра илме хушать пулмалла. Видно велит приезжать за ним на лошади. Г. А. Отрыв. Çумăра хирĕç тăракан лаша çунатлă, тет. Сунчел. Ах, турă çырлах, лашисем, пĕккисенчен çӳлĕ пуçĕсем! К.-Кушки. Лашана тилкепе хур. Взвозжай лошадь. Якейк. Çынăн окçа сахал полсан, калать: паян пасарта пĕр лашалласкер тупса илеймĕп-ши, тет (купить бы мне какую нибудь лошаденку на эти деньги). N. Лашасемпе çӳремен. Не ездил на кормёжку. N. Лашана тыткалама (обращаться с лошадью) пĕлмес. N. Вăл лаша таврашне пырса çулăхман, çавăнпа лашан йĕркине пĕлмес (не умеет обращаться с лошадью). N. Вăл лаша таврашĕнче çӳремен (не обращался с лошадью). Çĕнтернĕ 44. Лаша тăрасшăнах мар, татса каясшăн. Пухтел. Лаша мурĕ (гов. о крутой горе). || Мерин. Слакбаш. Ку лаша-и, кĕсре-и? Это мерин или кобыла? N. Кастарнă лаша или хусах лаша, мерин. || Импотент. Городище. Лаша (= мерин) — мужчина, страдающий половым бессилием. Ib. Хĕветюка лаша тунă. Федора лишили опособности вступ. в п. сн. || Килевая кость. СТИК. Автан-чăххăн таçтĕлти шăммине лаша теççĕ. Арçын ача çав лашине çисен, ун лаши ывăнат, тет. (т. е. устает лошадь в дороге. Поверье). Изамб. Т. Чăххăн лаши пулат („кость между ног’’). Сред. Юм. Лаша (кость у птицы). У куриц, на нижней части тела, есть особая тонкая, большая кость, которую называют этим именем.

лаша-выльăх

вообще лошади. Сред. Юм. Юрк. Пысăк учуксенче лаша-выльăх пусаççĕ; унсăрăн юрамас пулат. Альш. Лаша-выльăх усраман çын та иккĕ-виççĕрен ытла мар-тăр. Истор. Пуринчен ытла вĕсем лаша-выльăх нумай тытнă. || Мерин. СТИК. К. Кушки. Лаша-выльăх кĕсре пек ачаш пулмас, чăтăмлă (выносливее) пулат.

лаша куçĕ

лаша куç, глаз лошади. || Сред. Юм. Лаша куç пик тесе, пит пысăк, старав куçлă çын куçне калаççĕ. N. Çумăр лаша куçĕ пек çăвать. (Гов., когда капли дождя падают на пруд и при этом образуются большие пузыри). Собр. Сăрана чашкă çине янă чух кăпăк лаша куç пек пулсан, хăна килет, тет. || Альш. Лаша куçлă çын, человек у которого глаза на выкате. || Пузыри, образующиеся при падении капли в воду. Сред. Юм. См. ут куç.

лашка

итти с трудом, se trainer. СТИК. Пылчăк вăхăтĕнче çӳресе ывăннă çын хăйне вара: лашкаса çӳрерĕм-çӳрерĕм, тет. Ку сăмах питĕ ывăннине, лапăрчăк, тирпейрен каяччен çӳренине пĕлтерет. Ib. Арăм упăшкине, çăпати çĕтĕлнĕ пулсан: урана сырма çăпата çук, çак тăлпăлчăкпах (рванье) лашкаса çӳретĕп, тет. N. Кĕтӳ патне лашкаса çитрĕ. См. лаш.

лаштăр

(-ты̆р), подр. падению с глухим шумом громоздкого предмета. СТИК. Лаштăр (удар. в конце) ишĕлсе анчĕ. Чем люди живы. Çил пырса çапрĕ те, çунатсем (у меня) лаштăрах усăнса анчĕç. КС. Мăйăр (çырла), пиçсе иртсен, çĕре лаштăрах тăкăнаççĕ. Трхбл. Урайĕ лаштăрр! (удар. в конце) ишĕлсе анчĕ (рухнул пол избы), тет. КС. Сăрт лаштăрр! ишĕрĕлсе анчĕ. СТИК. Кĕпер лаштăрр! ишĕлсе анчĕ. Мост провалился совсем, всей массой. КС. Вут шашанĕ лаштăрр! (со звуком) туса ишĕлче. (То же и в Сред. Юм. ) Ib. Çавал çинчи (на р. Цивиле) кĕпер лаштăрах (совсем) ишĕрĕлсе аннă. || Подр. быстрому действию. Кан. Алăри ути те Макçăмăн лаштăрах ӳкрĕ ӳрайне. СПВВ. ЕХ. Лаштăр – пĕтĕмпе вăйран сулăнни. КС. Çын лаштăрах (быстро) ватăлса карĕ. Баран. 72. Лаштăрах хăраса ӳкмен, тĕреклĕ тăнă. См. лашт.

лаштра

то же, что лаштака. Хорачка. Лаштра – номай торатлă, лотра. См. лоштра. || О человеке. Яргуньк. Лаштра çын, человек с неуклюжим телосложением.

лекĕр

(лэгэ̆р), врач, доктор, фельдшер; оспопрививатель. Шибач. Лекĕр – чăваш, хол касать (прививает оспу). ЧС. Виçĕ кун иртсессĕн, пирĕн яла, çав хĕре касса пăхма (вскрывать) икĕ лекĕр пычĕç. Сред. Юм. Лекĕр, лекарь. Вишн. Лекĕрсем те чирлĕ çынсене ахаль шыв ĕçме хушмаççĕ, вĕретнĕ, сивĕннĕ шыва анчах ĕçме хушаççĕ. N. Ман пата пĕр лекĕр килчĕ. Сред. Юм. Лекĕре кайнă. Пошёл в больницу. || СПВВ. МС. Лекĕр — пустуй калаçакан çын.

ленкес

(лэҥгэс), назв. долблёной деревянной посуды. КС. Ленкес меньше, чем чĕрес. Юрк. Ленкес = йывăç витре, чĕрес. Ст. Чек. Ленкес – чĕрес. Зап, ВНО. Ленкес, черяс меньшего размера (в Янгорч. и Орау.). Янш.-Норв. Çав вăхăтра ялта кашни килте сĕрен ачисем валли е пĕрер çăмарта, е икшер çăмарта пĕçереççĕ те, пӳрт умне ленкеспе çакса яраççĕ. Ib. Пĕр кашăк (т. е. каши) ăсса, çав ленкесе ярать. МПП. Ленкес – çăка чĕрес. Янтик. Ленкес тесе, пчик чресе, çырлана каймаллине, калаççĕ. СПВВ. ИФ. Ленкес — пĕчĕккĕ чĕрес. СПВВ. Ленкес ĕне сăвакан чĕрес (подойник). || Penis. СТИК. Ленкесне çакса çӳрет (лентяйничает?). Ib. Эх ленкес! ăçта кĕрсе кайнă вăл! (гов. мальчику, маленькому и неокрепшему). || Паховая грыжа. Ст. Чек. Ленкес = лĕкĕр çăмарта). || Шатун, бездельник. Ст. Чек. Лĕнкес = сулланса çӳрекен çын. Ib. Ленкес! çӳрет сулланса!

леперт

(лэбэрт), „подр. питью (das Trinken) хитрого человека“. СТИК. Чее çын йĕркелĕ ĕçмест вара; темĕскер пек леперт! леперт! тутарса ĕçĕт (звук производимый губами).

лепсĕр

подр. ослаблению. Вил-йăли. Вилсе çынна есрелĕ çавапа ĕнси шăммисене, ытти шăма сыпăкĕсене касать те, çын вара лепсĕрех кайса вилет.

лере

(лэрэ), там; туда. Сĕт-к. Ав лере çомăр çват.— Шта? — Йăрăмлă çĕрелле пăх! Моргауши. Вон лере ан (= авăн) çапаççĕ. Вон там молотят. N. Кунта укçа леринчен (чем там) виç хут. та виçĕ чĕрĕк (в 33/4 раза) ытларах. || Дальше, чем... Якейк. Эп сантан нумай лере порнап (гораздо дальше туда, чем ты). N. Тата леререх, еще дальше (туда). || „На том свете“. N. Вăл кĕпепе йĕме вилнĕ çын лере тăхăнса çӳрет, тет. Собр. Ача-пăча вилнĕ çын Сăпасчен палулми çисассăн, лере ачине çитармаççĕ, теççĕ.

лерелле

в направлении туда; ulterius. N. Унтан япаласене çав яла хăвартăм та, лерелле çуран тавăрăнма тытăнтăм. Юрк. Лерелле (дальше) урам тăрăх шавласа кайрĕçĕ (они). Бес. чув. 3. Керимулла пурăнакан ял Микулай ялĕнчен пилĕк çухрăм лерелле тăнă (на пять верст дальше). Сред. Юм. Ман тôтăр лереллерехех çĕтсе йôлнă. Ib. Ô çын лереллеререхех (-рэрэhэх’) иртсе кайрĕ. N. Лереллерех кайсан, хурăн нумайланать. (По)дальше туда, в том направленни („если пойдешь дальше в направлении туда“), будет больше берёз пойдёт (березник).

лечĕркке

(лэζ’э̆рккэ), слабого сложения, вялый, невыносливый в работе. Ст. Чек. Лечĕркке çын.

леш тĕнче

„тот свет“ „загробтая жизнь“. Юрк. Вилнĕ çын шăтăкне укçа пăрахмасан, леш тĕнчере ăна çĕр памаççĕ пулат (будто бы).

лопăрт

(лобы̆рт), подр. хлюпанью грязи, по которой идут босиком. В. Олг. Çын çӳрет çароран лапра ăшĕнче: лопăрт! лопăрт! туса (лолăртатса). У др. лапăрт.

лор

(лор), подр. звуку трещотки. Б. Олг. Потом çатăрканне çавăрса тохат: лор, лор, лор! Шорк. Тата çакăнта (во время „вирми“) çатăрмак исе килеççĕ. Вăл темскер çавăрса лор, лор,. лор! тутармали. || Подр. вливанию воды. Шашкар. Шу лорр кĕрсе толчĕ. || Подр. рвоте. Б. Олг. Çын ĕçсе ытлашши полса, хырăма кĕрмен, хăсма тапратрĕ: лорр! лорр! || Подр. сильному кипению. Б. Олг. Чан (пивной) вĕрет хытă: лорр-лорр-лорр!

лотака

(лодага), низенький. Питушк. Лотака çын; лотакарах лаша (= лотра). С. Устье. Çавна (это) тепĕр пĕчĕк, лотака, сарлака çын курнă. N. Лутака, лутамас, короткий и плотный. М. Тув. † Пусу çулĕн майраккай лăп-лутака çитĕнет; çакă ялăн хĕрĕсем лăп лутака çитĕнеç. Чертаг. Лутака çын = пĕчĕкскер.

лутăркан

(-ган), мяться; надрываться. Якейк. Ĕçпе лотăрканнă çын.

лутка

кадочка прибл. в 0,7 метра вышиною и 0,5 в диаметре. СТИК. Лутка — кадка, в которой носят на палке воду для лошадей. СПВВ. ТА. Лотка = катка. Якейк. Лоткая ăна çăка хăвăлĕнчен пуринчен ытла тăваççĕ; онпа шу, сăра тусан, ăсла, сăра йăтаççĕ (носят двое, за веревку, или за железное перевесло, на плечах, при помощи кĕвенте). Такмах. Витрепе ăсмалла, луткапа тултармалла, алтăрпа валеçмеллĕ, тет. С. Алг. Çак хăтанăн ултă луткапала кăмака çинче вуникĕ çĕлен пек чашкăрса йӳçет пыл. Вотлан. Тĕпсĕр лутка аш тулли. (Пӳрнескепе пӳрне). Пшкрт, В. Олг. Лотка, большая кадка с мукой Ст. Ганьк. † Лутки-лутки пыл лутки. Собр. Лутра çынна лутка çурă, теççĕ. (Послов.). Ib. Лутра çын луткă çур ĕçет, теççĕ. Панклеи. Холари халăх, çакăн халаппине илтсен, пĕтĕмпех шу кăларнă çĕре (ко времени добывания воды?) хатĕрленсе тоххĕрç, тет: хăшĕ црес (так!) йăтнă, хăшĕ лотка илнĕ, хашĕ пичке торттарнă. Орау. Луткапа кĕвентелесе шыв йăтаççĕ, сăра сĕрсен, пичисен сăра йăтаççĕ. N. Луткана иккĕн йăтаççĕ; унпа ăсла, сăра йăтаççĕ, тырă та ятаççĕ. Унăн хăлăпĕ пур. Лутка кĕвенти (палка, на которой носят л.) им. приблиз. 2 арш. в длину Л. делается из липы или из осины. См. крăмусла. || Ушат. Ст. Чек. || Купель. Пазух. Чакăсенĕн хĕрĕсем пĕр луткана кĕне пек. || Лодка. Макс. Чăв. К. I, 82. Лотка хăмисăр хăма, юхайрать-çке Енĕшпе. Сред. Юм. Лôтка, лодка. N. † Атăл хĕринчи симĕс лотки кулет тума (кататься) пит лайăх.

луттушкка

дубива, ослопина, cadex (бранное назв.). Ст. Чек. Луттушкка — ăнманрах çын, йывăç пек; хăй пысăк, хăй ухмахрах.

лучăркан

(луџ̌ы̆рган), мяться; комкаться. Çутт. 35 Шурăхнă курăксем çĕр çумĕнче лучăрканса выртнă. Хурамал. Çын çине пысăк чул хурсан, çын, йăтаймасăр, лучăрканса анать. Йӳç. такăнт. 40. Ай! Вĕлерет ку! (Лучăрканса анать).

луш

попусту, напрасно. СПВВ. ФИ. Луш вăрçă шыракан çын. Изамб. Т. Лушах (-жах) кайса килтĕм (попусту). Фин. Луш çинченех (понапрасну) çынпа вăрçма, çапăçма тытăнать (пьяный финн). ЧП. Мĕн луш каяс юхма пасарне, кримски çĕлĕк илес çук! (вар. второй половины: кайăках та хăвисе, ай, çитмелле). СТИК. Мĕн луш çыркаласа аппаланса ларан, санран-и çырăва вĕренме? вăл ĕç пире килĕшмест (зачем тебе очень заниматься письмом). С. Алг. † Мĕн калаçатăр луш-напрасно, эпир савнă туспа саклаçнă. Ст. Шаймурз. † Мĕн кӳлес луш начар шур лашана? — çавăрса çапатăр пушăра; мĕн тăватăр луш начар тусăра? — яратăр ял çине ятăра (scr. йăттăра). Сенчук. † Хура вăрман хыçне хурт лартрăм: çӳресси инçе — луш лартрăм. От русск. ложь?

лӳппер

(лӳппэр), неподвижный, неповоротливый, напр. лошадь, человек (а „мĕшĕлкке“ — копотун). Ст. Чек. Сборн. по мед. Ӳсессе вĕсем лӳппер, имшер, вăйсăр пулса ӳсеççĕ. Этем йăх. еп. пуç. кай 42. Лемурсем çĕрле çӳреççĕ; вĕсем лӳппер, упăтесем пек çăмăл мар. Сред. Юм. Лӳппер — хăвăрт ôтса çӳремен çын. Хурамал, Городище. Лӳппер, вялый. Тюрл. Лӳппер, лентяй. Н. Седяк. Лӳппер = юлхав. N. Лӳппер утать. Шагает тяжело, неестественно, лениво. СПВВ. ФВ. Лӳппер — юлхав çын; чут пӳне йăтса çӳрекен çынна калаççĕ. Орау. Лӳппер (= кăнттам тыткалать), неловкий, неуклюжий; неповоротливый, крупного сложения. СПВВ. ЕС. Лӳппер — ури аллисене лап-лап пусса çӳрекен çын. СПВВ. ФИ. Лӳппер — йывăр çын, аран хăне хăй чух сĕтĕрсе çӳрекен (иначе: палван, кĕсмен). Н. Уз. Лӳппер [употребл. и в шутку, любя (юратса)].

лăкăрти

(-δиы), человек, которому, при разговоре, постоянно мешает говорить мокрота. || Ворчливый (о собаке). Калашн. 11. Хаяртан хаяр лăкăрти йытти. || Пошлый зубоскал. СПВВ. ТМ. Лăкăрти — тек кулса, çын çынчен калаçса çӳрет. Зверев. Лăкăрти тесе кирлĕ-кирлĕ мар сăмаха калаçакан çынна калаççĕ.

лăкăш-лакăш

(-лагы̆ш), хромыга. Неряшливо, неуклюже одетый. Шлёпающий (ходящий) в больших, неуклюжих лаптях. N. Лăкăш-лакăш çын тесе, уксак çынна, тата темле тирпейсĕр тумланса çӳрекен çынна калаççĕ. Тирпейсĕр пысăк çăпата лăштăр-лаштăр сырса çӳрекен çынна калаççĕ. || Орау. Ку атă ытла лăкăш-лакăш (чересчур просторны).

лăкăштик

(-τиык’), то же, что лăкăшти. Собр. Лăкăштик инке шыва анать. (Кăвакал). || СТИК. Уксак çын лăкăштик! лăкăштик! туса пырат. Лăкăштик туса, питĕ хытă хăрах урипе уксакласа, хирĕнсе илсе пырат. Лăкăшт-лăкăшт туса пыракан вăл тĕрлех уксак мар, лăкăштик-лăкăштик туса пыракан пек. Вăл хирĕнсех чалăшса пусса пымаст.

лăм

(лы̆м), влага, влажность, сырость. Изамб. Т. Кăçал çĕрте лăм пур. Череп. Лăм тăрат (сырой воздух, по утрам, при тихой погоде, во время цветения ржи). Утăм 9. Сĕлĕ урпа çейăлккăпа лăм пĕтиччен акас, теççĕ. Сред. Юм. Çĕрте лăм та çôк. Земля без дождя совсем высохла. СТИК. Лăм ӳкнĕ. С вечера пала роса, утром все предметы отсырели. СПВВ. Лăм илсе юлнă. Сред. Юм. Çĕр лăм илсе юлнă. Ир. Сывл. 6. Лăм — нурĕк, сывлăм. Ib. Тăван чуна сыватма, сăвă тупса, лăм парар; пурăнăçа юсама çул шырама вăй парар! Шел. 122. Ту хыçĕнче айлăмра, нӳрлĕ вырăнта, лăмра, епле чăваш шкулĕ... витĕр курăнса ларать. Нурăс. † Шăпăр-шăпăр çăмар çăвать, ыраш кутне лăм парать. Якейк. Çын хытă ĕçес килнĕ чох тăраниччен ĕçмесен: лăм анчах полчĕ, тет (= лишь слегка утолил жажду).

лăнк

(лы̆ҥк), подр. пониканию, обвисанию. Шел. 46. Патшасемпе пуçлăхсем пуçсене ланк! усрĕçĕ. || Подр. движению человека, сразу опустившегося вперед всем корпусом. Кугеева. Лăнк карĕ (напр., задремавший). См. так же „Нем. schlange в св. ур.-алт. подр. обр.“ (Научно-педаг. сб. V. Казань 1930). || Карсун. Лăнк лопашка (маленькая яминка). || Много. КС. Паян пасарта халăх лăнках (много). Собр. Пĕр чиркӳре çын лăнках. (Хăяр). Чертаг. Лăнк тôлтарнă ôнта, лăнках тôлтарнă (= тӳперенех). || Немного. Б. Олг. Лăнк илтрĕм-ха, тет. || Подр. вертикальному качанию, в частности, напр., зыбленью моста, сильно изгибающегося под тяжестью прытающих на нем или по вему проезжающих. Кугеева. Кĕпер лăнк-ланк силленет.

лăнк-ланк

(лы̆ҥк-лаҥк), подр. неодинаковым подпрыгиваниям и таким же качаниям в стороны. Сред. Юм. Тарантас сакалтасĕнче лăнк-ланк çиç сиксе пырать. Хурамал. Тикĕс мар çул çинче (на неровной дороге) урапа лăнк-ланк туса пырать (чĕтресе пырать). Тюрл. Лăнк-ланк солланчĕ. Якейк. Холха-чиккинчен (по области уха) патăм та (ударил), лăнк-ланк! солкаланса анчах карĕ. Ib. Митьок (Никита) пасартан лăнк-ланк откаласа килет. || Полр. походке человека; то-и-дело оступающегося (если он оступается чаще, то скажет: лăнкки-ланкки). Цив. Лăнк-ланк (или: лăнкки-ланкки) кайса пырать. || Подр. редкому лаю. Орау. Йыттисем (собаки) ланк-ланк вĕркелерĕç, тит те, чупа пачĕç, тит, килнелле. Ib. Тăрса итлеп те, таçта пĕр йыта лăнк-ланк вĕрет (подр. ночному лаю), урăх ниçта та пĕр çын сасси илтĕнмест. Нюш-к. Лăнк-ланк йăтă сасси („легкий лай, с перерывами, но с раздражением“). || Подр. будтыханью воды в посудине. N. Лăнк-ланк туса пырать (напр., в посудине за плечами). || Немного. Б. Олг. Эп поскилте илтрĕм, тет, çа (= çав) çын çинчен воратчĕç лăнк-ланк, темĕскер воратчĕç. Лăнк-ланк хăлхая кĕрчĕ, тет.

лăнкăр-ланкăр

(-лаҥгы̆р), подр. вялой походке и внешности лентяя. СТИК. Наян çын, хăй пĕвне йăтаймасăр сĕвĕнсе çӳрекен çын, лăнкăр-ланкăр çӳрет (унăн çийĕнчи тумтирĕ те тирпейсĕр, хăй те тĕрексĕр). || Подр. очень сильному зыблению досок.

лăп

(лы̆п), подр. хлопку (хлопанью, не сильному). Толст. Çуначĕсене лăп-лăп çапрĕ те, вĕçсе кайрĕ (ласточка). Шел. 48. Ĕнсе панчен лăп-лăп-лăп пĕрне-пĕри ачашлаççĕ (похлопывают). Б. Олг. Виç четверттаклăх тенкĕ (три четвертака) кăларса парчĕ, тӳртрен лăп-лăп-лăп! çапрĕ: торă полăштăр сана, ачам, слушит (-т’) туса килмешкĕн аçу-апу томне! Чăв. ялĕ. Пилĕк-улт ĕрет витсессĕн, виттине кĕреплепе тарăнрах тураса, урлă-пирлĕ улăмсене майлаштарса хураççĕ, çиелтен йăвăç кĕреçепе лăп-лăп çапса якатса хăвараççĕ. || Подр. реверансу. ЧС. Çĕн-çын (молодуха) вара лăп-лăп лапчăнать. || Подр. миганью. В. Олг. Лăп-лăп турĕ куçĕпе. || Как раз; точь-в-точь, ровно. КС. Лăп анчах тăрантăм. Только хватило на то, чтобы насытиться. Ib. Эп çитнĕ çĕре вăл та лăпах çитрĕ (подоспел). Ib. Лăп пĕр сахат. Ровно час. Толст. Çеклисене ункăсене (в кольца) лăп кĕрсе лармалла тунă. Чăв. йум. 1919, 19. Тапалана-тапалана мăй таран (по шейку) лăп кĕрсе ларчĕ. Ib. 26. Лăп çурçĕр çитсен, Атăлтан шыврисем (водяные духи) тухрĕç. Малт. шк. вĕр. фиç. 38. Иккĕшне те тӳп-тӳр кĕтес тусă, лăп вăта таран кукăртăр. Ст. Чек. Лăп выртат. Плотно прилегает. Якейк. Краççин(-н) панă чох вăл яланах лăп анчах парать (дает в обрез, лишнего не отвешивает и не недовешивает). НТЧ. Ĕне пăрулани лăпах пĕр эрне çитсессĕн, ирхĕне вут хутса, икерчĕ пĕлĕм пĕçереççĕ. Çутт. 114. Лăп кăнтăрла мĕлке кĕскелнине виçсе... См. в этом зн. шăп, лап. || Усилит. частица при образов. превосх. ст. См. лăп-лăпă. || Сразу, совсем, совершенно. N. Çил лăпах чарăнчĕ. Ветер совершенно прекратился. Кильд. Ăша сăмах калинччĕ, ăшăм лăпах выртăччĕ (я успокоился бы). Малт. шк. вĕр. фиç. 70. Лăпах сӳнет. N. † Сарă та вăрăм хĕрсене çума тытса выртăттăм, хуйхăма лăпах пусаринччĕ. Кан. Çак çӳркунне кĕпере çуррине лăпах çурхи шыв юхтарса карĕ. Утăм № 1,26. Паян ир юман пуçне уснă, паян ир кашламасть кăлăххăн; ун çине шурă юр лăпах пуснă, ларать вăл авăнса тăлăххăн. Малт. шк. вĕр. фиç. 21. Лăп чӳкенмен шывра тĕпренчĕкĕсем витре тĕпне лараççĕ.

лăп-лап

(лы̆п-лап), подр. неодинаковым и нечастым ударам (напр. цепами), небрежной походке и т. п. Е. Орлова. Лăп-лап, лăп-лап тутараççĕ, иккĕн-виççĕн анчах çапаççĕ полмалла. Собр. Лăп-лап хур ури, чăнкăр-чанкăр чăх ури. (Кĕсле калани). М. Яник. Лăп-лап уткаласа çӳрет. Ходит развалистой походкой. || Кое-где. Шорк. Олăмне паярки-паяркипе лăп-лап (кое-где) пăрахкаласа çӳренĕ. || Кое-как. Орау. Унăн пурнăçĕ лăп-лап çитсе анчах пырать (кое-как живет). Изамб. Т. Урине лăп-лап сырнă (неаккуратно). Ib. Урине лăп-лап пусса çӳрет. Чертаг. Лăп-лап хôрса тиянă (слабо наклал, неплотно). Якейк. Лăп(лы̆п)-лап çыхнă. Связано слабко, неплотно. || Назола. Айдар. (Марп. р.) Арăмĕ: тинех лăп-лап пĕтрĕ-ха, терĕ, тет. Его жена сказала: „Наконец-то мы избавились от назолы“. || Болезнь, сор. М. Яник. Лăп-лап, 1) сор, 2) всякая болезнь, 3) подражание. Сред. Юм. Лăп-лап, сор. || Назв. духов. Аттик. Пичче ĕçнĕ шыв юлашкине, таткаланă çăкăрсене, анне çул тăваткĕлне кайса тăкрĕ... Çул тăваткĕлне ăна лăп-лап вырăнĕ теççĕ. Çавăнпа лăп-лап пăрахнине çавăнта кайса тăкаççĕ. Ib. Лăп-лап (головная боль, приключилась от хождения по вилĕ турпассисем). Ib. Анне: апла пулсан, сана лăп-лап çапăнман-ши? Матюк апая пăрахтарса пăхас-и тен?.. Михаля! Матук аппуна кайса чĕнсе кил-ха, лăп-лап пăрахтарса пăхар, терĕ... Чĕнсе килсен, анне ăна: çак ачана, лаша хăвалама кайсан, тем лăп-лап çапăннă тем чир, пăрахса пăхан-ши? терĕ.. Матюк аппа лăп-лап пăрахнипе чĕрĕлмерĕ вара çав пичче. Шурăм-п. Санăн лашу урисене лăп-лап çыхнă, тет. Эсир нумай пулат пулĕ ăна паманни, вăл сире çиленнĕ, ку лаша хыççăн ытти выльăхсене те пăсать вăл, тет. Часрах парас пулать, вара каçарĕ (простит). N. Лăп-лап çапăннă. Поразила нечистая сила (души людей, умерших неестественной смертью). Сред. Юм. Çын чирлесен; арçӳри пикки çыпăçнă поль, тессине: лăп-лап çыпăçнă пôль, теççĕ.

лăпă

(лŏбŏ), всякий дрязг на берегу, принесенной водой. Ир­ч-к. Сред. Юм. Пĕве хĕррисенче кăçал сапнă пôлă çӳрисĕм лăпă пик нăмай. Ст. Чек.? Чиркĕве лăпă пек çын тулнă.

лăпăр карчăк

то же, что лăпăрлă карчăк. Сказки и пред. 100. Çитмĕл çичĕ çын патне ăна вĕренме çӳрерĕм, анчах пĕри те пĕлмерĕç. Лăпăр карчăк тĕлĕкре курса вара вĕрентрĕ.

лăпăш

(лы̆бы̆ш), лăпăж (лы̆βы̆ж), подр. падению сырого снега. Пшкрт. † Лăпăж-лăпăж йор çуат, шолоп поçня шоратат; перĕн Латемĕр (-дємэр) пиччийĕ Плаки поçня шоратат. ПВЧ 107. Лăпăш-лăпăш т(ă)ман çăвать, йăмра çине пас тытать. Ыр çын тухать çӳреме („кататься“), усал тухать паллама („примечать“). || Малорослый. Ст. Чек. Лăпăш = мишук пек; малорослый.

лăпка

(лы̆пка), тихий; смирный. См. лăпкă. Хорачка. Лăпка çомăр, лăпка çын. || Мокрый, липкий (о снеге). КС. Лăпка тăман, буран, когда снег падает хлопьями. Б. Крышки. Лăпка юр, мокрый, липкий снег хлопьями. См. лĕпке.

лăпката

(лы̆пкада), то же, что лăпка. Хорачка. Паян ăшă, лăпката. Пшкрт. Лăпката çын, смирный человек.

лăпкă

(лы̆пкы̆), тихий, смирный, кроткий; тихо, смирно, кротко. N. Лăпкă, йăваш çын. ЧС. Çанталăк пит лăпкăччĕ, хĕвел хĕртсе пăхатьчĕ (пекло). ЧП. Хапхаран пăхса вĕреççĕ йăтăсем, лăпкă-лăпкă урамсене янтăратса. К. Кушки. † Лăпкă-лăпкă юр çăват, тусем çине шуратат. Утăм № 1, 25. Лăпкă силленчĕ. Ст. Чек. Лăпкă тăра пĕлмест. N. Çилсĕр, лăпкă тăракан çанталăк. N. Самана лăпкă тăнă вăхăтра („в мирные дни“).

лăппи-лаппи

(лы̆ппи-лаппи), подр. неплавным, беспорядечным движениям и такому же расположению. Чăв. юм. 1919, 19. Çунаттисене лăппи-лаппи саркаларĕ те, ăшă тирĕс салатма вĕçсе кайрĕ. Байгул. † Лăппи-лаппи малти кас, çӳппи-çаппи аслă урам. Альш. Лăппи-лаппи пускалат. Ходит косолапо. Янтик. Темĕскерле çын у çав, пĕрре те ĕçе тĕплĕ тумас: ав халь михсене (мешки) лăппи-лаппи прахкаларĕ те, карĕ!

лăчăр

(лы̆џ̌ы̆р, лы̆ζ’ы̆р), подр. звуку обильно смазанной телеги. Б. Олг. Ыр çын орапи тикĕт сĕрсе (или: çу сĕрсе) лăчăр, лăчăр, лăчăр, лăчăр! тесе каят. || Подр. звуку расшатанной двери. Кн. для чт. 47. Алăкĕ начар пиркипе уçса хупкаланă чухне лăчар! тукаланă. || Подр! хлюпанью. Орау. Улăм айне шыв кĕнĕ, пĕртте çӳреме çук, ура айĕнче лăчăр-лăчăр! анчах тăвать. || Подр. выжиманию воды. Шорк. Кĕпине пăрнăçеммĕн лăчăр! шыв тохать. Ib. Питĕ вăйлă хăй; йĕпе кĕпене лăчăр-р! пăрать те, типĕтсех ярать. См. МКП 89. || Слово это употреб. в одной детск. игре (зн. неясно). Сред. Юм. Лăчăрр кошак-кайăк! [Шăрпăк чикмелле вылянă чохне пĕлекенни (который узнает, у кого палочка) камра шăрпăк пôррине пĕлмесен, çапла калаççĕ].

лăчăр-лачăр

подр. неодинаковому скрипению. Сред. Юм. Çын тиенĕ ôрапа лачăр-лачăр! туса пырать. || Расхлябанный. Сам. 76. Лăчăр-лачăр урапа тайкаланать туллипе. Сред. Юм. Лăчăр-лачăр ôрапа = начар ôрапа. Кр. Чет. † Лачăр-лачăр орапи навос тăкма йорĕ-ши? (о старой телеге). Орау. † Лăчăр-лачăр урапа çĕмĕрлессĕн туйăнать. (Туй юрри). Ib. Ку лăчăр-лачăр кăнчалаççипе ним арлас килмеçт! Ку арçынсем пирĕн хĕрарăм старăсти анчах пулса пурăнаççĕ (только любят распоряжаться). || Грязный (хлюпающий). Орау. Лăчăр-лачăр çулпа ăçта каян халĕ? N. † Лăчăр-лачăр лачака кăвакал кӳлли пулайрĕ.

лăшт

(лы̆шт), подр. звуку при падении на землю нежёсткого предмета. Завражн. Лăшт (или: лăкăшт), звук при бросании лык, на землю. || Совершенно. Ёково. Кăш сопăнпа çукаласан лăштах тохса ӳкет (о грязи). || Сразу. Икково. Çил лăштах чарăнчĕ. Ветер сразу утих. N. Çын лăштах (лоштах) ватăлса кайрĕ (вдруг). || Подр. облегчению. Кратк. расск. 25. Унăн чĕри лăштах пулнă вара (он успокоился). Хурамал. Манăн ăшăм пит ырататьчĕ; эмел ĕçрĕм те, лăштах пӳлчĕ (стало легче, ыратаканни пĕтрĕ). В. Олг. Çынăн вар ыратнă чох мĕскерле те полсан амал ĕçсен, вара ыратасси чарăнсан: ăшчикă (-гы̆) лăштах полчĕ, тесе калат. Орау. Çавна ĕçсессĕнех, пуç ыратни лăштах пулчĕ.

лăштăр

(лы̆шты̆р), подр. отряхиванию. Нижир. † Килчĕ кĕчĕ сар лаша; лăштăр-лăштăр! силленчĕ, шапшар мулне тăкайчĕ. Ай тантăшсем, тăвансем! çав мула тухса пухăр та, çав мулпа ман пуçа çăлăр-юлăр! (Хĕр йĕрри). Сред. Юм. Лăштăр-лăштăр! силлерĕ (звук при стряхивании одеяла, полога). СКАЗЗ 50. Хайхи (он) çĕре (до подножия горы анса çитрĕ те, лăштăр-лăштăр силленч те, каллех çын пулч. || Подр. слабости. N. Çапла ĕнтĕ лăштăрах усăннă аллăрсене (опустившиеся руки), вăйсăрланнă чăркуççийĕрсене хытарăр. || Подр. прекращению боли. М. В. Васильев. Кăвакала пусса парсан, кон варĕ лăштăрах каять (боль прекращается). Сред. Юм. Шор маçпа çыхсан, çăпан ыратни лăштăрах пôлчĕ. N. Лăштăррр! кайрăм. Сразу ослабел. || Кан. Лăштăрах анса ларчĕ монах ытти çĕрпе тăп-танах.

лĕкĕрчĕк

(лэ̃гэ̃рζ’э̃к), зубоскал. Янтик. Лĕкĕрчĕк тесе, çын çинчен кулса, тăрăхласа (подтрунивая) калаçакан çынсене калаççĕ.

лĕнкĕр-ленкĕр

(лэ̆ҥгэ̆рэ̆ҥгэ̆р), подр, шаткости (vacillatio). Шорк. Шыв витри йăтнă та, аран лĕнкĕр-ленкĕр пырать (едва идет, о слабом человеке). Чур. † Лĕнкĕр-ленкĕр ленкесе лупас айне çакрăмăр, ют ялсенĕн ачине сăмах айне турăмăр. Ib. Лĕнкĕр-ленкĕр мăйлă çын, человек с нетвердой шеей.

лĕпĕркке

(гэ лэ̆бэ̆рккэ), мягкий, дряблый. N. Ĕç ĕçлемен çыннăн аллисем, тытсан, лĕп-лĕпĕркке туйăнаççĕ. N. Мăнтăр çыннăн ӳчĕ лĕп-лĕпĕркке. || Вялый. СПВВ. ФИ. Лĕперкке — пит çемçе çын, мăчавăр (вялый). || Грязный (пол, улица). || Болтун. Сред. Юм. || Праздно шатающийся. Сред. Юм.

лĕпĕш

(лэ̆бэ̆ш, лӧ̆бӧ̆ш), бабочка. Баран. 9. Вĕл-вĕл вĕçен лĕпĕш валли курăк çине, çулçă çине хăвар сывлăм тумламне (гов. солнышку). Шел. З5. Çулла хĕвел ăшшинче лĕпĕш пулса вĕçеççĕ (летают бабочками). Ib. 103. Хĕвелпе лĕпĕш чĕрĕлнĕ пекех, халь ĕнтĕ эпĕр пурте чĕрĕлнĕ. НИП. Лĕпĕш вĕл-вĕл вĕçкелесе çӳрет. N. Унтан тата юпа тăвиччен лĕпĕше вĕлермеççĕ: вилнĕ çын, лĕпĕш пулса килсе, çурта (дом) пăхса çӳрет, теççĕ. Н. Седяк. Сарă лĕпĕш чӳкесе ĕçтереççĕ (сполоснув в воде эту бабочку, водой поят больного). Изамб. Т. † Çак тăвансем патне килсен, сар лĕпĕш пек чунăм савăнать. КС. Лĕпĕш пек, сивве чăтаймасть (очень зябок). Ib. Эй, лĕпĕш! (ласковое обращение к маленькой дочери). Ib. Лĕпĕш пек лăпăстатса çӳретĕн çав! (Гов. ласково ребенку). N. Вилнĕ çын чунĕ лĕпĕш пулса килет, тет (о сероватой ночной бабочке). Пухтел. Лĕпĕш; „вилнĕ çын чунĕ“ — сăрă, пĕчĕкрех лĕпĕш (летает вечером).

лĕпсĕрт

(лэ̆псэ̆рт), подр. слабости. Б. Олг. Ват çын лĕпсĕрт, лĕпсĕрт! аран çӳрет.

лĕрке

(лэ̆ргэ), мокрота, харкотина; насморк. Б. Олг. Тем лĕрке ерчĕ мана, ĕсĕретĕп: сăмсаран-çуартан та лĕрке тохат. Шибач. Лĕркене ерсе кайрăм (харкаю). Хурамал. Сунас чирĕ пулсан, сăмсана манка тулать те: лĕркене ертĕм, теççĕ. || Сопливый. Сред. Юм. Манки юхса çӳрекен çынна: эй лĕрке сăмса! манкуна та тасатаймастăн, теççĕ. СПВВ. ГЕ. Лĕрке тесе, сăмсине юхтарса çӳрекен çынна калаççĕ. || Брань: сопляк, плакса. Тюрл., Кудемер. || Кто не может сказать слова, infantissimus. Хурамал. Çăварне лайăх уçса калаçайман çын. Пĕр пуян çын патне çук çын пырса вăрçсассăн, пуянĕ калать: лĕрке! мĕн калаçса çӳрен, эп сана тивним? тет.

лĕрт

(лэ̆рт), подр. отрывистому шмыганию. Шорк. Сăмси шăтăкне манки тулнă, лĕрт! туртать. СТИК. Тирпейсĕр çын лĕрт тутарать (слабый короткий заук). || Подр. ленивому бегу. СТИК. Лĕрт-лĕрт чупса пырат (лошадь или человек: лениво; тихо, кое-как, приостанавливаясь, при этом как бы вздрагивая). См. лăрт.

лĕртти-лертти

qui crebro pedere solet. СТИК. Мĕнле вăл тирпейсĕр, хăна ху чараймастăн! (Пысăк çын тирпейсĕр ачана калать). Юлташĕсем тата ăна: çав лĕртти-лертти Ваççа тек вĕçертет! теççĕ.

лĕс

(лэ̆с), подр. слабому движению крыла. СТИК. Лĕс-лĕс турĕ те, çуначчисене сарчĕ-пăрахрĕ. Двинул два-три раза крылышками и тут же умер. || Или руки. СТИК. Чирлĕ, вăйран кайнă çын аллине лĕс ячĕ (опустил слабую руку; „лĕс“ выражает бессилие, слабость). Ib. Аллисен пĕр тĕрекĕ те çук: лĕсс янă (гов. о больном).

лĕчĕр-лечĕр

(лэ̆ζ’э̆рэζ’э̆р), подр., выраж. более тонкйй звук, чем „лăчăр-лачăр“. Якейк. Лĕчĕр-лечĕр — звук тоньше, чем лăчăр-лачăр. Ib. Орапа лĕчĕр-лечĕр тăвать. СТИК. Çук, вăл пултармалли çын мар, пит лĕчĕр-лечĕр (= тĕрексĕр; начар тунă тенкел пек). Ib. Ку стел пит лĕчĕр-лечĕр, час саланĕ. N. Лĕчĕр-лечĕр кун ури. У него слабые ноги. КС. Лĕчĕр-лечĕр (шăм-шак).

лĕшке

(лэ̆шкэ), слоняться, бродить. СПВВ. МС. Лĕшке. Тек ял тăрăх пĕр çын патĕнчен тепĕр çын патне лĕшкесе çӳрекен çынна калаççĕ.

лĕштĕркке

(лэ̆штэ̆рккэ), слабосильный (по-русски таких иногда зовут сухобздеями). Сред. Юм. Тепĕр çын лайăхрах ôтсан, иртсе каять, хăй çапах: чупса çӳреп, тет поль Ай, лĕштĕркке! („Так называют человека, который бежит бегом, и всё-таки не может нагнать другого, идущего быстрым шагом; насмешлиное название“). СПВВ. ЕС. Лĕштĕркке — çемçе çын; вăл йывăр япалана йăтаймасть те, хăй намăсне пытарасшăн, кула пуçлать.

май

сторона. N. Пĕр май (= майĕ) хир, пĕр май (= майĕ) вăрман (вăлă кĕрĕк). N. Ашăн (мясо) тепĕр майĕ шыв çине пулать. N. Патака (палку) тытатăп та, тепĕр май çавăрса хуратăп (кладу другою стороною). Альш. Вăл куçсенĕн („куç“ здесь — один из прямоугольников, на которые разбито поле) пĕр майĕ 160 хăлаç, тепĕр майĕ 150 хăлаç, теççĕ. Рукоп. календ. 1908. Пĕр майĕ типсен... Когда высохнет одна сторона... Альш. Урамĕсен майĕсем, сарлакăшĕ, тăрăшĕ. N. Кашни йывăçа лартнă чухне ăна малтан пăхатăн: хăш майĕ унăн кăнтăр енче пулнă, хăш майĕ çурçĕр енче. Вара лартнă чухне те кăнтăр енче ларнă майне кăнтăр енне тăватăн, çурçĕр енче ларнă майне-çурçĕр енне. Т. II. Загадки. Пĕр май пăхсан курăнать, тепĕр май пăхсан курăнмасть. (Чĕрне). Ивановка. Пĕр майĕнчен (с одной стороны) — аттесем пĕлмен пирки, тепĕр енчен — хам йĕркине пĕлменнипе. || Направление, сторона. Альш. † Эпирех каятпăр киле май (по направлению к дому), пирĕн кӳлнĕ утсем çиле май. Ib. † Хура шывсем юхат аната май, сарă хăмăш тайăлат шывалла май. Толст. Пĕр чĕнмесĕр килелле май ута пачĕ, тет. Букв. 1908. Чан сасси илтĕннĕ май кайнă та, килне тупнă. N. Унтан вара лашипе таврăннă (с кладбища) маях (т. е. во. время возвращения на лошади) — пĕр ачана ял тавра кăшкăрса çӳреме яраççĕ. (Похороны). Чув. пр. о пог. 134. Çавра çил хĕвеле май çавăрăнать. Вихрь всегда вращается по солнцу. К.-Кушки. Пĕр май туртсан, çурăлмас; тепĕр май туртсан, çурăлат (сукно). N. Капла май, в этом направлении, в эту сторону. Юрк. Виç хут хĕвел майĕ çаврăнаççĕ. Они объезжают трижды пôсолонь. Янтик. Хăш май кайсан, лайăхрах пулĕ-ши пире. Айта кайăпăр шыва май. ЧП. Вуник хурама пĕр кăкран, кашни турачĕ çил майне (çил майлă, çил енне). Хĕн-хур. Кайма Ануша çиле май пулнă, çавăнпа вăл хытă утнă. Менча Ч. Унпа пĕрле пӳртри çынсем пурте, ура çине тăрса, пĕр чĕнмесĕр кĕлтăвакан май пăхса, чӳклекен сăмахсене итлесе тăраççĕ. Толст. Пĕр чĕнмесĕр килелле май ута пачĕ, тет. Шел. 61. Çуркуннехи ăш хĕвел сиксе тухрĕ хĕрелсе, ялтартатса, ялкăшса, çӳлелле май çĕкленсе. О сохр. здор. 99. Çулла çав шăтăка маях уçă тытас пулать. ЧС. Яла çитрĕмĕр тепĕр çын хапхи умĕнче ача кӳми ларат, кӳми çине тĕкĕ майĕпе (шерсть вверх) кĕрĕк витсе хӳнă. || По пути. N. Мана май каякансем те пурччĕ. Мана май килекенсем те пурччĕ. N. Пасара кайнă майпа çавăн патне кĕрсе тухас халь! По пути на базар надо зайти к нему! N. Çул çӳренĕ майпа кĕркелесе тухкала! Заезжай по пути! || В перен. см. (сторона). Арç. Çылăх майне каякан. N. Каллех укçа ыйтаççĕ. Ку каллех нимĕн май калама та пултараймаст. Конст. чăв. Ĕнтĕ çутăлас майне кайнăччĕ пулĕ. Вероятно, уже приближался рассвет (дело шло к рассвету). Макс. Чăв. к. I, 54. Микула çитет — вăйя май, Хăят çитет — ĕçе май. Приходит Никола — дело идет к хороводам; подходит ярмарка в Кияти — дело идет к страде. Полтава 9. Çамрăк чĕрен шухăшĕ куллен-кунах урăх май (иная). Сам. 3. Тĕрлĕ халăхсен пурнăçне сăнанă май, вăл салтаксемпе рабочисен сăйне (слой), тата ыттине тепĕлет. Юрк. † Хир-хир урлă кайса, тус пултăм, хамăра килме-кайма майĕшĕн (чтобы было к кому ходить в гости, чтобы было кого навещать). || По. N. Шыва май яр. Пусти по течению. Кĕвĕсем. Çирĕк çӳлçи çиле май, вĕрене çӳлçи хăйне май. Ăсатассăр пулсан, кил ăсатăр: пирĕн кӳлнĕ утсем киле май. N. † Сикрĕм-лартăм кимĕ çине, юхрăм-кайрăм шыва май. (Хĕр йĕри). Вопр. Смоленск. Пысăк шăва май пĕлĕтсем юха пуçласан, çăмăр çăват. Если облака идут по течению большой реки, то будет дождь N. Çырма тулли шыв юхать, шывĕ майпе чул çавăрнат. ТММ. Лаши май пуши. По лошади и кнут. N. Лаши май нушши (= пуши), çӳпçи май хупăлчи. (Послов.). || Вследствие. Толст. Хăйĕн салтакĕсене уйăрăлса каяс майпа (на расставаньи) тăватă витре эрех лартнă та, кайма хатĕрленнĕ. Ib. Урапи (колесо) çаврăннă майпа пуканисем (приделанные к валу колеса) сиксе тăнă. || Повод, причина, случай. ЧС. Курма пыма май пултăр, тесе... Чтобы был повод притти повидать. N. Ман çырăва çĕмĕрнĕ майпа ятне çырман пулĕ. Не написал имени, потому что вскрыл мое письмо. Б. Яныши. Эпир ĕшлепке тунă майпа сисмен те, çакут шыв хĕрине пынă та, ĕçме тапратнă. Якейк. Вăл вăсене тавăрмашкăн тахçанах май шыратьчĕ, паян тин топпĕр (тупрĕ). Он давно искал повода досадить им, наконец теперь нашёл. ЧП. Хĕрсем кайса пĕтсессĕн, пире выляма май ӳкнĕ (выпал случай поиграть) Кан. Югослави правителстви хăйне хирĕç тăракан хорват халăхне пусарса лартас майпа (чтобы...) Хорватири пуçлăхсене улăштарма тытăннă. КАЯ. Пĕр пĕр кĕсене (= кусене, этих) улталамалла май çук-ши тесе, шухăшла пуçларăм. || Способ. Шурăм-п. Çимен „физика“ пĕлмест пулсан (та), Мариье сахалрах тивмеле май тупрĕ. Б. Хирлепы. † Апай пачĕ уй хĕрне (на край степи): шăнса вилтĕр, терĕ пулĕ, хамăр та майне пĕлетпĕр. Абыз. Епле майпа вĕлерес (его) теçе, вăхăт шыранă. ЧС. Çынсем хай луçа (= пăшие) çырмаран ниепле майпа çавăтса хăпартаймарĕç. БАБ. Çав киреметсене пуç-çапма пĕтĕмпех ак епле майпа пăрахнă. Якейк. Эпĕр майне пĕлетпĕр, шăва кайса вилес çок. Найдем способ не утонуть. N. Вĕсене хăтарма пĕр май анчах. Ст. Чек. Урăхла вĕлле тума май тупнă. N. Пурте пĕрле канашласа, терлĕ майран шухăшласа, чухласа, халăха мĕн кирлине туса татаççĕ. Ау 383°. Май пĕлекен çу çинĕ, тет. (Послов.). Тюрл. Порăнăç тытмашкăн май пĕлет. О сохр. здор. Анчах унтан епле хăтăлмалли майне пĕлеймест. Ib. Çын ăшне вĕсем (глисты) тĕрлĕ майпа лекеççĕ (попадают). N. Ку упа пĕренене темиçе май та тĕрткелесе пăхрĕ, тет, анчах пĕрени кăна шав (всё) тавăрмасăр хăвармарĕ, тет. || Сноровка. Альш. Кĕрешме май кирлĕ. Для борьбы надо иметь сноровку. Ib. † Хурчăка тĕк маттур ачасем хăйне май хăй шырат-çке. ПВЧ. Хăйсем майне пĕлмеççĕ те, хăйсем сĕнме пĕлмеççĕ (не знают порядков, не умеют подносить). || Возможность. Ст. Чек. Май пусан, тутарла вĕренĕттĕм те, май çук. N. Май пур-и? Есть ли возможность. N. Манăн тарса хăтăлма май пĕтрĕ. Бес. чув. Унăн салтакран юлма майĕ пулман. Якейк. † Тĕпĕр-тĕпĕр туй килет, пӳртекинче май килет. (Ахăрни çинчен). Сĕт-к. Апла калама май килет. Так можно выразиться. || Из-за. Кан. Утă çулас вăхăтра час-часах çăмăрсем пулкаланă май кăçал Турхан çыннисем çарансене хăвăртрах пуçтараймарĕç. || По шерсти (иносказат.). N. Май юрать, хирĕç юрамасть N. „Счет степеней у некрещеных чуваш такой же, как и у нас. В кровном родстве брак дозволяется только в 7-ой степени. Но в других видах родства, брак позволяется и в близких степенях. Так можно женитьься на свояченице, на племяннице своей жены, на жене умершего брата. Как говорят они: „Май юрать, хирĕç юрамасть“. Сред. Юм. Май-тăк май, май мар-тăк марш! (Если ему в должности живется хорошо, то он будет тут жить, а если плохо — уйдёт). К. Кушки. † Манăн вăта пӳрнери кĕмĕл çĕрĕ ялан купăс кĕвви май çаврăнат. || Лад. Лашм. † Хамăра маях çавăртăмăр (невесту). N. Пирĕн пурсăмăрăн та çавă ултавçă юмăç патне каяс пулмаç, вăл тем те хушать; юмăç вăл шуйттанпа пĕр май (заодно с чортом). Баран. 73. Ĕç май пулмасан (если дело не шло на лад), вĕсемпе пĕрле хуйхăрма хатĕр тăнă. N. Тусне те хăй майне çавăрса (на свой лад), хăй пек ырă тăвать. Альш. Вăл хăй ăшĕнче шухăшлат: епле хăй майне патшана çавăрас, тесе шухăшлат (сказки). Скф. 25. Ку çын сире, улталаса, хăй майне çавăрать. N. Сан майăпа мана аван пултăр. || Порядок. N. Тахăçанах: хамшăн ĕçлесе, хам кил-çурта çĕнĕ майпа ярасчĕ-ха, тесе тăраканскер, вăл çавантах ĕçе пикенчĕ. N. Май еннелле кайсан. || Толк. Пшкрш. Онта кайса килтĕм те, майă (= майĕ) çок (нет толку), тет Ib. Онта кайса килтĕм те, майă çок (толку нет), тет. Чăв. й. пур. 5. Нимĕн майĕ те çук ĕнтĕ. Никуда не годится, из рук вон. || Природа. N. Хăйсем майĕпе (по природе их) вĕсене вăй хăват панă (дал). || Уклад, ratio. N. Вĕрентес тĕлĕшре, пурăнăç майĕнче (в жизни), хушса калаç тĕлĕшре, ĕненнĕ, юратнă, чăтнă, çилле пăрахнă çĕрте эсĕ ман хыççăн кайрăн. || Подобие, образ, форма. Юрк. † Илтĕм аллăма купăс, купăс майĕ пĕтнĕ мĕн. N. Куллен тăхăнакан тумтирри унăн тумтир майĕ те пулман. Кан. Тултан та, шалтан та савăт майĕ çукчĕ. Ст. Шаймурз. † Пĕвĕ-çийĕ майĕ çук: вилнĕ лаша шăмми пек. Сред. Юм. Пăртак туйя майĕ пôр (говорит молодец, пробуя палку: „ничего, палка похожа на палку“, т. е. недурная, не плохая). || Вверх лицом, верхушкой вверх. К.-Кушки. Эп çĕлĕке пăрахрăм та, вăл май ӳкрĕ. Я бросил шапку, и она упала верхушкой вверх.

мая яркала

лечить, поправлять. N. Хăна ху мая яркала. Мая кай, улучшаться, поправляться, итти в ход, к улучшению. ЧС. Ку сирĕн лашăра чĕртме юмĕç ĕçĕ мар, кăна кăлат (кладь) хумалла; кăлат хурсан, мая кайĕ мушĕт, терĕ. Сборн. по мед. Чир мая каймасан, çын вара хăвăрт начарланса пырат. Ib. Чир мая кая пуçласан, çурхах пеккисем те, юн та, лăйма та тула тухнинче пĕчĕккĕн-пĕчĕккĕн сахалланаççĕ, тула туху та сайралат; чирлĕ çын вара ерри-йĕррипе сывала пуçлать. Ib. Вара çапла тусассăн, вăл çыннан пурнăçĕ мая кайĕ (ураланĕ вăл). Б. Яуши. Вара, аптраса, хуçа килĕнчи çуртасене илсе, пурне те пĕрле сӳнтерме тытăнчĕ, тет, анчах ĕç мая каймасть, тет.

май кил

удаваться; годиться. Кан. Капла ĕçлемесĕр тăни май килмест. Так бездельничать не годится. Сĕт-к. Апла май килет. Так можно. Урож. год. Хайхи ĕçкĕ май килчĕ: эрехпе пĕр çын вилчĕ. Б. Олг. Карăм хамăр Чикмее (в Козмодемьянск), çĕр хĕрĕхе партăм пăтне, мана луччĕ май килчĕ, конта вырăн окçи (деньги за место) илмеçчĕ, привос окçи çок. Бес. чув. Унта вăл атă çĕлеме вĕреннĕ, анчах кайран ку ĕçе ĕçлеме унăн майĕ килмен. Коракыш. Ман, кунтан тармасан, май килес çук,—тарас (надо бежать). О сохр. здор. Унсăр пуçне (без крахмала) пирĕн пурăнма та май килмест. N. Май кил, случаться, приходиться. Букв. 1904. Утрăм-утрăм, вăрман хĕрне (= хĕррипе) çитеймерĕм, йăлтах ывăнтăм. Ывăннă пулсан та, ларса (сидеть) май килмест (не годится), майпе те пулин утатăп.

майлаштар

понуд. ф. от майлаш. (устраивать и пр.). Альш. Çапла майлаштарса пурăннă вĕсем. Толст. Вĕсен пĕчĕкçĕ ывăл ачи урайĕнче хăма татăкĕсемпе выляса темĕскер майлаштаркаласа ларнă (что-то устраивал, налаживал). Кан. Крематори çуртне Донской мăнастир чиркĕвĕнчен майлаштарса тунă. Ib. Кил хуçине майлаштарасшăн, хăй çуттине (водки) илсе килтерсе ĕçтерме пуçлать. Орау. Мункунччен еплĕ-те-пулсан çак пир-авăра майлаштарасчĕ (нужно бы покончить с тканьем). Ib. Ачана майлаштар-ха (уйми), кус, тек макăрать. Чем люди живы. Çавăн пекех пур çын та хăй майлаштарнипе мар, пĕр-пĕрне юратса пурăннипе чĕрĕ пулать. || Чинить. Альш. Вĕсем вара, лаша вити тупса, ăна тасатса, майлаштарса лартаççĕ. Орау. Çак хапха таврашне майлаштарсан, кĕлет çине витсĕ пăрахсан, тата картари тирслĕке тăксан, пит пуç çинче тăракан ĕçсем пĕтетчĕç те-ха...

майлă

похожий, подобный; похоже, подобно. N. Çавăн майлă, подобный этому. N. Санăн калаçни те (наречие) çавсен майлă. Пшкрт. Майлă çын = йосо çын. Виçĕ пус. 6. Çĕртен çапла пĕр тĕрлĕ япаласем илсе тăнăран, вĕсен çимĕçĕсем те пĕр майлăрахах пулаççĕ. Альш. Мĕнле майлă-ши кусенĕн урамĕсем? Сред. Юм. Çавăн майлăрахах. Подобный ему. Регули 641. Чăваш майлă (чăвашла майлă) томтир пор. Ib. 1263. Çармăс майлă томланчĕ. СКАЗЗ 55. Ыттисене вĕлернĕ майлах кăна-та... хĕçпе, çывăрнă чух, пĕрре çапса вĕлерет. || Красиво. Образцы. Улача кĕпенĕн умĕ ука: умĕсенчен пăхсассăн, майлă-çке. Кан. Çуртсене кунта майлă лартаççĕ. ЧП. Вырăси выртсах кулайрат, майри майлă кулайрат. || Удобный, годный; удобно, годно. Ст. Чек. Майлă; 1) удобно, 2) подобно; сысна майлă, как свинья. Ib. Майлă мар, неудобно. Сборн. по мед. Ача (при родах) майлă килсен, ăна илесси йывăр ĕç мар; анчах майсăр килсен, вара часрах доктор патне ярас пулать. N. Майлă лар (напр., о брошенном ковше: упасть отверстием вверх). || Сходно, выгодно, подходяще. Зап. ВНО. N. Хăйсене епле майлă (выгодно), çапла каласа ларнă (говорили). Юрк. Унта ман майлă хыпар калаçаççĕ. || По (иногда с дат. п.). ЧС. Сĕрен кашни ялта урăх майлăрах (несколько по-иному) тăваççĕ: хăш ялта ут яраççĕ, хăш ялта çуран çăмарта пухса çӳреççĕ. Изванк. Сана виçĕ лашапа, кӳмепе хĕвел майлă ăсатса яратпăр. (Изгнание мора). Ходар. Пăтă чӳкленĕ чух тытса тăнă куркисене (ковши, которые держали во время моленья кашей) чĕрес çине тытса, хĕвеле майлă (посолонь) виççĕ çавăрат... (чӳклеме). ТХКА 110. Эс калашле, анаталла, хĕвеле хирĕçле майлă утар (пойдĕм) эппин. Регули 1261. Çолсăр çĕрĕн çол майлă каять. N. † Окошка умĕнчи кăвак çеçки пӳрте майлă выртмаççĕ, йăлт хирĕçле выртаççĕ. N. Вара ура сырнă майлă кантăрисене çыхаççĕ (покойнику). N. Ик майлă çул. Якейк. Воник чăрăш пĕр котран, тораттисам пĕр майлă (в одну сторону). Абыз. † Вуник çăка пĕр кутра (так!), турачĕсемĕр хăй майлă, çулчисемĕр çил майлă, хальхи хĕрсем яшă майлă (похожи на парней). ЙФН. † Пирĕн лаши кил майлă, хӳри-çилхи çил майлă, эпĕр хамăр туй майлă. (Свад. п.). Толст. Пур япаланăн та пайĕсем (кристаллы) хăйне майлă (на свой особый лад) пулаççĕ. || За, согласно с... Юрк. Эсĕ те вĕсем майлă калаçатан. Регули 1262. Манăн майлă пол. N. Порте он майлах поплеççĕ. Кан. Хăйне майлă çавăрасшăн. N. Ялти ĕçлĕ çынсем ĕçе пуян майлă (в пользу богатых) анчах тунă. ЧС. Ертеллипе пĕр майлă пулаççĕ (сговариваются). N. Пĕр майлă пул, согласиться. N. Вĕсене ĕçлеме майлă пулнă. СТИК. Пире майлă мар кунта; атя часрах шăвар! Нам здесь не сдобровать; уйдем скорее тайком! Чăв. й. пур. 20° Патакăн вĕçĕ иккĕ, хашĕ вăйлă, ун майлă пулать. V. S. Унăн майлă, его сторонник. || Около, приблизительно. N. Ултçĕр пăт майлă тырă.

майăкла

(маjы̆кла), искать случая. Ст. Чек. Майăкла, майла, искать удобного случая (чтобы избить, чтобы украсгь и пр.. вăрлама, укçалла илме, хĕнеме). Çын илтеччен, çын кураччен, ăна как-нибудь майăклама кирлĕ. И вообщĕ: 1) хăй мĕн шухăшлат, çавна тăвасшăн; 2) майăклас: тавăрас хĕнесе, леш хăне хĕненĕ пусан. Мăтри Яккăва хĕнеме майăкласа тăрат (майăклат). Майăкла-маяклах хайхине (того, известного человека) паян хĕнерĕç ĕнтĕ. См. маякла.

макарав шĕлепки

шляпа с Нижегородской ярмарки. Употр. этого выраж. основано на след. П. И. Орл. Пĕр çынăн Нижнине, Макарав ярмăкне, япаласем илме каймалла пулнă, тет. Çаккăн ачи унччен темшĕн яланах макăрса (кӳтсе) çӳренĕ, тет. Пĕрре çак çын, хăй каяс умĕн: ан йĕр, ярмăкран Макарав шĕлепки илсе килĕп, тесе калать, тет. Кайнă, тет, хайхи çын Макарава. Йĕрекен ача темĕн тĕрлĕ кĕтет, тет, ашшĕ Макаравран шĕлепке илсе килессе. Ашшĕ килсенех: шĕлепке илсе килтĕн-и? тесе калать, тет, ачи. Канăçсăрлансах аптăрата пуçларĕ, тет, çав тулăксăр ача. Пĕрре çак ача, шĕлепке илсе килменшĕн çиленнипе, шăртне шăнараймасăр, пĕр чĕрес сĕт тăкса янă.— Мĕн турăн капла, ăнман? тесе калать, тет, амăшĕ. Хăвăр мана Макаравран шĕлепке те исе килсе памарăр! тесе калать, тет, ачи — Акă вăл. Макарав-шĕлепки, эпĕ ăна Макаравран илсе килтĕм! тесе, ашшĕ çăпата туса ларнă çĕртен сикрĕ (scr. сикĕрĕ) тăчĕ, тет те, ăшалантара пуçларĕ, тет, ачине пушăтпа. Макарав шĕлепкине туянсан, кайран хайхи ача е йĕрин, тет. КС. Эп ăна Макарав шĕлепки тăхăнтартрăм (влепил, ударил; „задал перцу“). N. Ку та çитĕ халь, куншăн та Макарав шĕлепки тăхăнасран чун çук (страшно боюсь, как бы не попало, не „влетело“).

мала ирт

обогнать. Н. Шинкусы. Камăн лаши мала иртет, ăна вара çĕнĕ-çынсем тутăр параççĕ (çĕнĕ-çын тесе, тин качча килнĕ хĕрарăмсене калаççĕ).

малалла

по направлению вперёд. Юрк. Малашне унăн пурăнăçĕ малалла кайĕ-çке. Шурăм-п. Ыйхи килмест, малалла вăрласа пуясси ăшран каймасть (нейдёт с ума). Артюшк. Çак сăмахсене пуçламăшĕнчех, тата малалла та пур (дальше еще были написаны слова). Юрк. Суха сухаланă чухне ана малалла пĕтсен, тырă лайăх пулат; каялла пĕтсен, начар пулат. Б. Яныши. Пĕри пирĕн пата пурчĕ (= пычĕ) те, мана хăй вырăнне малалла ĕçлеме кайма хушрĕ. N. Эп малалла кайимастăп („утимастăп“ — если ноги не идут). Я больше не могу итти. N. Эп малалла каймастăп. Дальше я не пойду. Бгтр. † Палан-йывăç палашать (присловье к сл. палашас?), пирĕн палашас малалла. N. Унтан иккĕшĕ те малалла кайнă. N. Усал чĕлхелĕ çын çĕр çинче малалла каяймĕ. Изванк. Çĕр тавраш тусассăн, этем ывăлĕ-хĕр(ĕ) пурнăç малалла кайнăçем малалла кайса пырат, теççĕ. N. Малалла ирт (е: кĕрекенелле ирт)! теççĕ, кам та пулсан чыслă (почтенный) çын килсен. ЧС. Эсĕ пире çак ĕçе тума малалла ярса пырах (дай успех. Моленье). Образцы 92. Ан йĕр, атте, ан йĕр, анне, санăн йĕресси малалла! (впереди). ПВЧ. Эпĕ шох(ă)шлатăп малалла та, ĕмĕр иртет каялла. Я надеюсь на будущее, а век (ваш) уже проходит. Сунт. Ĕпĕ, унта кайса лариччен, пĕр йĕке кĕнчеле авăрлам, вăл та малаллах пулать (пригодится на будущее время). || Больше, кроме того. Эльбарус. Тарман пулсан сире хĕртетчĕç-çке вĕсем, амантатьчĕç-çке, терĕ те, малалла урăх каламарĕ. Собр. Çынна улталакан хăй те малалла каймасть, теççĕ. (Послов.). В. Буян. † Укçа паракан пиччене турă ятăр малалла. || По направлению на, восток. N. Çынсем çаранĕ çине çитсессĕн, малалла тăрса, сăхсăхаççĕ. Орау. Вăл пиртен малалларах пурăнатьчĕ (несколько восточнее). Ib. Малалларахра, в (на) пространстве, лежащем (от нас) к востоку.

малашнехи

(-), будущий; тот, который случится впереди. Шел. 11. Витĕр пĕлсе тăрать, тет, малашнехи кунсене. N. Малашнехине пĕлтерекен çын. Человек, предсказывающий будущее. Алекс. Нев. Малашнехишĕн пит сахал шухăшланă. Сред. Юм. Малашнехишĕн тăрăшать-çке те... Печется о будущем...

малтан-малалла

все дальше по направлению вперед. Юрк. Малтан-малалла пысăк çын пулса пычĕ. ЧП. Мĕншĕн шавласа юхат çав шыв? Малтан-малалла каясшăн.

Мамале

(-лэ), назв. божества. Н. Седяк. Суя турă ячĕ, чăвашсем ăна пылпа, çăкăрпа чӳк тунă. Н. Карм. Мамалене пылпалан чӳклетпĕр юсман çине аслă киремете. Çирĕм-вăтăр çулта пĕре. См. мамале укçи. || Монеты, приносимые в жертву. Шибач. Мамале = тăхлан окçа, çырмана кайса пăрахаççĕ. Ib. Мамале парас. Н. Карм. Мамалепе чӳклес. Мошкев. † Чупрăм та тухрăм еп урама, илеймерĕм пăхăр мамале; ӳсрĕм те усрĕм, ӳсеймерĕм, çитеймерĕм ыр çын ачине. ДФФ. Пирĕн аттесем çав турăсене пурне те чӳк туса, е мамале пăрахса, е укçа пăрахса, е çурта лартса, е тата урăх тĕрлĕ парне парса пуççапатьчĕç. См. О чув. Этн. оч. неизв авт. ХVIII ст., 6.

мамали

то же, что мамале. Чакă (Аслă-Патĕрел р.). Мамали сăмах çакна пĕлтерет. Ĕлĕкхи çынсем кĕлет каштинчен сурпан пуçĕнчен тунă хутаç çакса хураççĕ. Çав хутаçа вара кил хуçи е выльăх-чĕрлĕх чирлесен, е ача-пăча чирлесен, асăнса: çавăнти (в такую-то) чиркĕве кĕлле каяп, тесе, укçа хурать. Çак кил хуçи çавăнта çулталăкчен укçа ярса пырать. Çулталăкран вара хăй асăннă çĕре кĕлле каять те, çак укçана çурта çутса, çурта çутса пĕтменнине кулаç (шур çăкăр) çисе, эрех ĕçсе пĕтерсе килет. Çак çын килтен тухса кайнă чух никама та курма юрамаст, яла килсе кĕнĕ чух та, никама та курма юрамасть. Вара çапла аякри чиркĕве кайса килнине: ăсатса килнĕ, теççĕ. Урăхла каласан, мамали пулать. Ку сăмаха Чакă ялĕнче, Аслă-Патĕрел р. калаççĕ.

манăçлă

забвенный; забывчивый. N. Манăçлă çĕрте санăн тӳрĕлĕхне пĕлейĕç-и? СТИК. Манăçлă çын, забывчивый человек. Сред. Юм. О пилĕк пуса (5 коп.) эс халех пар, ôн пикки манăçлă пôлать (такая малость забывается). Етрух. Вара çав пушатнă хутаçа каллех хăйсен кил хуçи кучченеçне чиксе хатĕрлесе хурать, мĕншĕн тесен: хамăр ĕçсе ӳсĕрлеччен манăçлă ан пултăр хăнасем киле кайнă чухне, теççĕ.

манăçсăр

памятливый. Альш. Изамб. Т. Пулат-çке манăçсăр çын та, халь те манман!

ман

склоняемая основа от эпĕ (= тюрк. мен, я). Çĕнтерчĕ 14. Праççи манпала пит усал. Сред. Юм. Манра çыннăн мĕн ĕç пôр. Какое дело другим до меня? Ib. Ман çыннăннинче мĕн ĕç пор? Какое мне дело до чужого? Юрк. Манран сире пысăк салам (поклон, привет). Ст. Чек. Ман çакăнтан (вот тут) ыратат. Эльбарус. Охмаххи калать: манран чăтса полаймаçт (я не могу терпеть), тет. Сред. Юм. Маншĕн полсан, ик тĕнче пĕр. Для меня всё равно. Ib. Ман хăраххăм — подобный мне („но при этом эту личность, про которою говорят, не ставят на ряду с собою, а гораздо ниже“) || Мой. СТИК. Эпĕ ăна унтан вара та куртăм. Пĕрре çапла пытăм та, калаçса ларатпăр; вăл кулкаласа кăна у(т)каласа çӳрет. Вăл ун чухне пĕлмен-ха мĕн пулнине. Унтан, сăмах хушшинчен: Хветĕр, санăн юратнă хĕрĕ тепĕр çынна карĕ вĕт! терĕм те, ман çын салхуланчĕ карĕ. („Словосочетание „ман çын“ употребляется для выражения жалости: „ман çын шурчĕ карĕ“, однако „ман çын печĕ çитрĕ“ — не скажут“). Регули 920. Ман утсам килчĕç. Манăн та (мансам та) килчĕç. Юрк. Ман шухăшăмпа кам килĕшет? Кто согласен с моим. Предложением? Якейк. Эс те çана тусан, ман сăмса йăт котне! (т. е. не сделать тебе во век)! Ст. Чек. Ман хăлха клухуй! („укор и самохвальство“).

манер

(манэр), подобие, образ. Якейк. Пуç çуса, çит-тони (косу) çитлерĕн те, халь çын манер пор (или: халь хĕрача манер пор, или: хĕрача манерлĕ). Ib. † Сĕм вăрманта упа йĕр, йĕрĕ пор та, упи çок, упасăр вăрман манер килмеçт. Чехĕйп. Авалхи чăвашсам леш тĕнчере (так!) те кунти манерпе пурăнма шухăшланă. || Страх как... Çутт. 154. Пысăк хырсем ним манер те çук çатăртатса çунаççĕ. КС. Лаши тавраш(ĕ) манер çук лайăх (или: манерсĕр лайăх). N. Манер çок! Страсть! || Причина, повод; случай; возможность. Кан. Кун пек куçа пăсмалли манерсем пирĕн хушăра питĕ нумай. Якейк. Мăнер килнĕ чох çăвăрас мар (не надо упускать случая). Ib. Çăлăнтăм ĕнтĕ; поттоп хыççăн та ĕлĕкхи çынсене осал ĕçсем тутарса, пĕр-пĕринпе вăрçтарса порăнтарма манер килчĕ ĕнтĕ мана, тет. (Легенда). || Лад. Шибач. Манер килмен = латă килмеç. Якейк. Йăванăн порнăç манер кар (= саланса кар, или же пуйса кар: два противоположных значения). Ib. Конта, ача, пит те манер килмеçт: хаклă илеç (здесь не очень выгодно покупать; логич. удар. на „те“) Сред. Юм. Он пик кăçта пôлтăр кô, ôн пик пôлма манерĕ те çôк ôн. Пит сĕре хаклă (чересчур дорого) ыйтать вит ô, манере килмен япалана мĕн калаçасси пôр ôна. || N. Юр çусан, пĕр манер (более или менее) аван пулаканччĕ (было бы сносно).

манерлĕ

подобный. Янш.-Норв. Вăл вутăшсем хăйсем çын манерлех, теççĕ. N. Пĕр-пĕр иккĕшĕ те пĕр манерлĕ çын тупăнсан, вĕсем сивĕтнине пăхмаççĕ. Якейк. † Пирн варли поласси порте хамăр манерлĕ. || Удобный, ладный. N. Пĕр арăм король арăмĕ вырăнĕ çине: малашне пире те манерлĕрех ларма юрать, тесе, пырса ларчĕ, тет. || Приблизительно. Якейк. Ман килте виç эрне манерлех (почти) порнас полать-хе. Ib. Эпĕр паян пилĕк тенкĕ манерлĕ çăмартаран усă илтĕмĕр. Ib. Ик сахат манерлĕ кĕтсе лартăм. Я ждал часа два. Манерсĕр, весьма. Сред. Юм. Манерсĕр лайăх, очень хороший.

манкăлт

(маҥгы̆лт), подр. быстрому повалу при легком толчке. Сред. Юм. Вăйсăр çын, пăртак тĕртсеннех (так!), манкăлт! йăванса каять (сваливается).

маннă кĕрпе

(–ны̆), маннă кĕрпи, манная крупа. Ст. Чек. О сохр. здор. Маннă кĕрпи те тулă çăнăхĕпе пĕрех (то же, что). Юрк. Чăвашсем маннă кĕрпе (-э) пăттине те çиме юратаççĕ. Ăна сутăн кăна илеççĕ, хăйсем хатĕрле пĕлмеççĕ. Маннă кĕрпене ачасене çитереççĕ; ахаль те шăлсăррисене. || Рис. N. † Чупса антăм эпĕ шыв хĕррине маннă кĕрпесем çумашкăн (мыть). Якейк. Çын вилсен, ăна асăннă чох маннă кĕрперен пăтă пĕçереççĕ, онтă ĕçĕм çырли (изюм) хораççĕ.

мар

(мар), не (отрицание). Ала 10. Эпĕ уна (с нею) çыпăçас мар та (если не...), манăнне сăмсана йытă çитăр! N. Тĕнче хĕсĕр мар. (Послов.). N. Хаклă таварсем анчах, мар-и онăн! Алекс. Нев. Шăммисене пĕрте хăварар мар! (давайте не оставим!). N. Улма кирлĕ мар-и? — Мĕн улми тата! Не хочешь ли (не издоли) яблоков? — Какие там еще яблоки! Альш. Унта та пĕрттех каймаççĕ мар. Тяпшяево. Эпĕ курпуна курмасăр вилес марччĕ. Не хотел бы я умереть, не увидев конька горбунка. Регули 269. Он (вăл) тытмалла мар. Ib. 270. Она тытмаяла мар. Ib. Эп паян ĕçлеме мар (не на работу) кайрăм. Ib. 272. Паян ĕçлес мар пирĕн. Ib. 281. Окçа кирлĕ маршăн та каймастăп эп онта. Ib. 414. Паян лапра мар. Сегодня не грязно. Ib. 33. Паян ĕçлемелле мар-и? Ib. 109. Эп конта мар (не здесь) ĕçлесшĕн, эп лере ĕçлесшĕн. Ib. 110. Эп конта ĕçлесшĕн мар кисе. Ib. 1152. Икш мар кирлĕ, пилĕк кирлĕ. Ib. 1464. Эп ялта порнатăп, холара мар. Ib. 1465. Эп холара мар порнатăп (или: холара порăнмастăп), эп ялта порнатăп. Ib. 1490. Ашшĕ мар (мар анчах), амăш те килнĕ Ib. 1492. Эп çулла мар анчах пырса, эп хĕлле те пырса. Ib. 1493. Тытма мар, пре те коримăрăмăр. Ib. 1495. Эп илме мар (не покупать) кисе, эп сотма кисе. Ib. 1496. Корма (корасшăн) мар анчах кайса эп, поплеме кайса. Ib. 1497. Вăл мана пама мар (не только не дал, но), кăтартмарĕ те. Ib. 1498. Вăл мана кăтартнă мар, пачĕ те она (не только показал, но и дал). Трхбл. Вуннă, темерĕç-и вара? (в Ст. Семенк.: „вуннă терĕç мар-и вара?“), Орау. Пилĕк çухрăм пулать-и унта? — Пиллĕк мар, улттă та пулать пуль. Ib. Эсĕ маншăн Иван арăмĕ; Иван арăмĕ марри пĕрех (жена ли ты Ивану или: нет — для меня безразлично); эпĕ санран уншăн-куншăн хăраса тăмастăп. Другие варианты того же высказавания: „Маншăн эсĕ Иван арăмĕ пулни нимĕн те мар“— „Санран: Иван арăмĕ, тесе, хăраса тăмалла-и-ха.“ — „Ав кала, такăш пулнă (какая персона!) Иван, арăмĕ!“ Халапсем 21. Кунта халĕ те çын пур мар-и? тесе уксах-чăлахĕ (хромой чорт) чипертерех çӳлелле пăхкала пуçлать. Юрк. Памасан, лайăх марне пĕлет.— Знает, что не хорошо, если не дать. Орау. Кайимасть те мар-и-ха вăл паян? Может быть, он и не поедет сегодня? Н. Шихабыл. Çав турăсене çилентерес мар, тесе (чтобы не прогневить), вĕсене парнесем панă. N. Вуй (= вăй) полма мар (у меня не только нет силы, но), ора çине тăримастăп. ЧС. Çав çынсем варринче лаша тесен, лаша мар; ĕне тесен, ĕне мар,— темĕскер тăрат. Аттик. Вĕсем çавăрăннă чух (во время опахивания) çырма та çырма мар, ту та ту мар, вăрман та вăрман мар (т. е. ничего не разбиарают), тӳрех шатăртаттарса (напролом) сухаласа каçса каяççĕ. (Хĕр-сухи). Панклеи. Çак лоткă айĕнче (под этой лодкой) халь çок мар-и итлесе выртакан (нет ли подслушивающего)? Байгул. Унтан упăшки; тултан кĕрет те: ку мĕн тата? тесе тĕлĕнсе каять. Арăмĕ: Иван пичче мар-и-ха [да (ды̆) это дядя Иван]; пĕлĕм (блины) çиме чĕнтĕм те, пырне типĕ пĕлĕм лартса вилнĕ пулас, хам çу илме тухсан, тет. П. И. Орл. Хайхипе калаçса пăхмăр-ши, калаçма аванах мар мар пулсан?— Не поговорите ли вы с тем человеком, если это не представит неудобства? (Заметьте повторение „мар“). Орау. Тутар мар мар-и? Может, не татарин он? Ib. Каяс мар мар-и? Не оставить ли намерение итти-то? (т. е. может быть, лучше не пойти). N. Çилентермелле мартарах каларăм. Я сказал об этом осторожно, чтобы он не рассердился. Ск. и пред. 104. Пилеш хĕрес çан алра пур марччĕ ара ун чухне? N. Ĕç-ха тырă пулнă чухне, кăçал тырă çук мар-ха! (не нет, т. е. есть). Çĕнтерчĕ 29. Чухăнсем çинине курас марччĕ. N. Ним мартан та нумай усăллă япала тума пулать. КС. Эс апла калатăн та, вăл апла мартарах пулмалла. Ты говоришь так, но оно (это), повидимому, не совсем так. Отн. употр. отр. „мар“ см. Опыт иссл. чув. синт. I и II. Различные говоры представляют здесь некоторые особенности, при чем иногда не исключена и возможность иноязычного влияния.

маса

(маза), decus; пригожество; красота; благоустройство (с перс.). Юрк. † Сакăрвунă пĕрме саланас пулсан, кĕрĕкĕм кайĕ масаран. СТИК. Сĕтел чист масаран кайнă (загрязнён и т. п.), мĕшĕн кăш та тирпейлеместĕр? (= сĕтел чист тирпейрен тухнă, чисран кайнă). Ib. Çĕлĕк чист масаран тухрĕ ĕнтĕ, çын çине (в люди) тăхăнса тухма та намăс. Ib. Масине курас килмес. Посмотришь — берёт отвращение какое-то! („вообще выражается отвращение при виде кого-нибудь. Если чувствуют отвращение к предмету, то говорят, например, о водке: „тĕсне курас килмес“, или: „тĕсне курсан, хăсас килет“). Ib. Унăн маси кайнă чист. Он потерял образ человека. N. Хăйсенĕн усаллăхĕпе ашшĕ ятне те çĕртнĕ, кил-çурт масине те янă. Ст. Чек. Масинчен тухнă. Потерял(-а) прежнюю красоту и прелесть (от пьянства, распутство, старости). СПВВ. Тути-маси çук ку апатăн; кил-çурт масине яратăн. СПВВ. ПВ. Маси — тути-маси; кил-çурт маси, доброе имя дома. N. Масу та çук ĕнтĕ! Нет у тебя нравственных принципов!

масар

(мазар), кладбище. СПВВ. ЛП. Масар, çăва, куринке, вилĕ карти. Альш. Масара, масар хĕресне алăпа тĕллесе кăтартма юрамас, теççĕ; тĕллесе кăтартсан, кача пурнене юн тухаччен çыртас пулать, тет, хăвăнне; ахаллĕн вилет, тет. Кан. Масар çине карта тытман. Кладбище не огорожено. ГТТ. Пăсташ тасатнă çĕрте: масар пуçĕ, масар пуçĕ арăмĕ, масар есрейли, масар вупкăнĕ, масар кăлависем, камансăрсем, теççĕ иккен; пĕр 21 чина яхăн хисеплеççĕ. Н. Седяк. Масар çинче вут курсан, шуйтанлă тукатмăш вилнĕ çын, теççĕ. П. Лебеж. Аслă ялта автан авăтать. (Масар, çăва). || В бранных и т. п. выражениях. СТИК. Масар турттăр. (Ылханнă чухне). Мыслец. Масар (так!) кайтăр! Провались он в преисподнюю! (народное: в трисподни; брань). Пшкрт. Эй масар аччи (чит. ачи), ста маккарта çӧретĕн! Хорачка. Эй масар! апла марччă (-чы̆), капла тумаллаччă (-чы̆). || Придает оттенок досады, недовольства. Орау. Укçи çук-им масар (чит. мазар, мазар’), пуян титчĕç-çке ăна? Разве у него нет денег, ведь его считали богатым? Ib. Таçта масарта çӳрет ĕнтĕ паян кунĕпе! Я. Турх. Каясси масарĕ, каймасан та пырĕ-ха! СТИК. Кашкăр-упа масар = такшин („неопределенно чей или незнай чей“). Рекеев. Пӳлĕх турăран та аслă-им масар? Пшкрт. Эх масар, манса карăм! Ib. Эх масар аччи-пăччисем! Тюрл. Сыс (т. е. брось, оставь), мĕн масар тăватăн омпалан! В. Олг. Еккей масар, лайăх полмарĕ ман! (нехорошо, плохо сделал). Орау. Ку кам масар (чит. мазар’) тата? Это что еще за субъект? Юрк. Майру масарĕ, çĕр кăна çаттăр ĕнтĕ! КС. Ывăль-и масар-и çавăн. Сын ли его, кто ли... Ib. Мĕн масар çанпа çыхланан? К чему (зачем) ты связываешься с ним? Н. Сунар. Манăн куç-пуç та витĕрех мар (плохое зрение), темĕн, эпĕ кашкăр масар курмарăм (я что то незаметил никаких волков). Уравйш. Упнер çинчи Хапăссем, Санар пуçĕ масарсем. Конст. чăв. Унтан эпĕ: ах кукка, сывă пул! Пĕртен-пĕр куккамăр пур, ăна та пулин таçта масарта, ют патшалăхра, Турăк çĕрĕнче çухатса пурăнатпăр!.. терĕм. СТИК. Такшин масар ачи пек хăтланан! Скверно себя ведешь! (Гов. детям). Юрк. Митукăн амăшĕ те шарт тĕлĕнет: ачу масарĕ, ку Митук, кама шуйттана хучĕ-ши (в какого это он чорта уродился)? тет. Орау. Тура шăхличи масарĕ, эп ун çине алă сулăттăм уччиттĕле лайăх çĕре кайсан! N. Атте: сĕвес мар (шкуру с палой лошади)! Стараста сӳнине пĕлсен, темĕн укçана çитерĕç хамăра, стараста пĕлсен, сăранă масарă, çĕр тĕпне кайтăр (провались к чертям и кожа)! тет. ЧС. Эй вутту масару! уншăн çуртăма çĕмĕрсе пĕтерчĕç; çунса кайнă пулсан, луччă çĕнĕ çурт лартăттăмăр; N. Эпĕ халĕ те надсмотрщик пулса пурăнатăп, тем масар контрольôра куçармаççĕ. Моркар. Ак масар! (выражение досады). Орау. Илес-им масар? Купить что-ли? Ib. Мĕн вăл? — Тем масар (чит. масӓр) Букв. 1886. Аттесем калаççĕ: ытла пĕртте чĕнмест; кăна мĕнскер, пĕр-пĕр япала пулнă-им масар? теççĕ. N. Тăрас им масар (мазар)? Встать что-ли? Орау. Сирĕн кунта чăваш нумай-им масар (чит. мазар)? Разве здесь у вас много чуваш?

кив масар

старое кладбище. || М. Васальев. Кивмасар тесе, Йĕршер панчи, тĕне кĕмен чăвашсене чикнĕ масара калаç. Вăл масар халь те пур, унта вилнĕ çын тăпри çине лартнă тем пысăкĕш чулсем халь те мăкланса выртаç. Çав чулсем айне тухатакан çынсем çӳçсем, кĕпе çухисем вăрттăн касса, тата урăх япаласем те пуçтарса кайса чикеç, теççĕ юмăç карчăксем.

масарла

встр. в чувашизмах для выражения неопределенности. Юрк. Çав çын, пăртак çырăва вĕренсен, тепле масарла пĕр вырăна кĕрсе ларчĕ. Изамб. Т. Тепле масарла упаç пуйса кайрĕ. Абыз. Темле масарла калатьчĕç-ха çавна! Не знаю, как бишь это его называют! Ib. † Вутккĕн туртнă саламачĕ мĕн масарла сӳтĕлмеле пулчă (так!) халĕ! СТИК. Тем масарлаччĕ-ха çавăн ячĕ! Не знаю как его! зовут; как бишь это его звали?

маçи

(мази), мой дед по отцу. Кипулăх. В. Олг. Маçи, (сан) маçу, он мăнашшĕ. Тораево. Маçи çатмине ӳпĕнтермеле мар. Сорм-Вар. † Эпир ыр çын ывăлĕ-хĕрĕ мар, ыр çын тарçи-тĕрçисем. Маçи пуян чухнехи, саклат кĕсри тихипа эпĕр туя килтĕмĕр: лаша начар, ан тийĕр.

матка

жена. Сред. Юм. Икĕ матка вĕлернĕ ĕнтĕ эп. Я уже схоронил двух жен. СТИК. Матка, жена (шутливое выр). Ib. Ай-ай, санăн матка пымалла! („ничего!“) СПВВ. МА. Матка = арăм. ЧП. Ыра çын матки тенкĕлĕ. || Замужняя женщина. Сред. Юм. Хĕр пуçăн (в девицах) ôн пик ôсал ô; матка пôлсан, мĕнле çын пôлĕ-ши ô?

матяр

(мадар), бойкий и легкомысленный. Асакасы? Эх, матяр! (= çăмăл çын).

Махçирка çырми

назв. оврага на поле дер. Ново-Тойдеряковой, М.-Яльчик. р. Н. Тойдеряк. Махçирка çырми. Çак çырмана пĕр Макçăм ятлă çын кайса вилнĕ те, вара ăна çак ята панă. Вăл çырмана ĕлĕк „Таса çырма“ тенĕ.

машăлтат

(мажы̆л-), сопеть. КС. Хырăмĕсене ытлаше (так!; тутлă çинипе аран машăлтатса çӳреççĕ (господа). Сред. Юм. Мĕн, кăкăрсăр çын пик, машăлтатан çак эсĕ?

мекелт

(мэгэлт), подр. падению кубырем. N. Мантан хăросо, çуна çинче ларса пыракан çын мекелт-мекелт! çеç йăванса юлчĕ.

мекеçлен

(мэгэслэн’), жилиться. СПВВ. ГЕ. Мекеçленес; йăвăр япалана йăтнă чух: вăл мекеçленет, теççĕ. СПВВ. ЕХ. Йывăр йăтнă çын ахлатнине: мекеçленет, теççĕ). Стюх. Мекеçленет, пыхтит. КС. Мекеçленсе, сысса ларать. Ст. Чек. Ан мекеçлен; мекеçленсе вĕрет. См. макаçлан, мекĕрлен.

меллĕ

имеющий сноровку, навык. Н. Карм. Меллĕ çын = пĕлсе ĕçлекен çын. Сред. Юм. Меллĕ çын сана мĕнле те пôлса çавăрса çапать (в борьбе). V. S. Меллĕ, „дока“. N. Меллĕ (вăйлă çын). || Удобный (-о); правильный (-о). Буин. Меллĕ килсен, ним йывăрсăр çуралать (ребенок). N. Анчах çак хăма улăм витни, тимĕр витни пекех меллĕ мар. Юрк. Меллĕрех пулĕччĕ (лучше, удобнее). || Ладно. N. Хресченсем, граф Уваров меллех калаçманнине малтанах сиснĕ.

мелсĕр

без сноровки. Сред. Юм. Мелсĕр утă çăлма пит хĕн. Трхбл. Мелсĕр пыйтă та вилмес. Без сноровки и вши не убьёшь. Изамб. Т. Ку çын ĕç тĕлĕшĕнчен мелсĕр (не умеет обращаться с работой; в Сред. Юм. то же и при борьбе: неумелый). Ib. † Шав-шав урпа пулмасăрах пусса вырас мар; ах хăтаçăм, тăхлачăçăм, эпир ытла мелсĕр тухса каяс мар. Орау. Мелсĕр тияяс çук (не погрузить, не взвалить) ку каскана çуна çине. || Орау. Эсĕ мелсĕр çĕртрен ( = çĕртен) чышрăн çав ăна, çампа антăхса карĕ вăл. || В знач. наречия. Орау. Мелсĕр (неудобно) выртса çывăрнă кĕçĕр эп — хула ыраттарнă.

мелĕк

(мэлэ̆к), тень. Употр. только в выраж. след. типа: Юмансар. Юман мелĕк айĕнче ачасем вылаççĕ. В тени дуба играют дети. Ib. Вăл урапа мелĕк айĕнче выртрĕ (лежал в тени телеги). Однако, в том же гов. скажут: мĕлкĕ (мӧ̆лгӧ̆) кăнтăрлана çитрĕ, „тень дошла до полудня“ (т. е. наступил полдень); çын мĕлки, „тень человека, человеческая тень“.

мелке

(мэлг’э), тень. Кугеева. Иртсе кайнă чухне çын мелки курăнчĕ.

Мерчен-ката

назв. лесного участка. Сред. Юм. Мерчен ката; Çиçпе вăрманĕн пĕр пайне çапла калаççĕ. Мерчен — çын ячĕ.

месемлĕ

подобный, похожий. СПВВ. ТМ. Месем. Çын тĕслĕ çынна: ку çавăн тĕслĕ, тес вырăнне: çавăн месемлĕ, теççĕ. СПВВ. ЕХ. Месемлĕ — çын тĕслĕ çын.

месерле

(мэзэрлэ), навзничь, вверх брюхом, (животом), на спину (-е). Хурамал. Месерле выртса çывăрнă. Юрк. Çын выртат месерле. СПВВ. БМ. Месерле = весерле, навзничь. Ст. Чек. Месерле выртнă. Лег на спину. Альш. Месерле яла кайнă (умер). Ядр. † Тĕвик-тĕвик текерле, текерле те месерле; тем тесен те месерлĕ. || К.-Кушки. Калпак месерле выртат. Шапка лежит верхом вниз. N. Мĕн пур çемье кашăкне (ложки) месерле (донышком вниз) хурса çаврăнаççĕ. || Отлого. N. Çĕн ойăх месерле полсан... Вопр. Смол. Уйăх месерле тухсан, йĕпе пулат. Чув. пр. о пог. 65. Уйăх месерле пулсан, йĕпе пулать (халăха йывăр пулать). Если месяц стоит вогнутостью кверху (вверх лицом), будет ненастье (вар. народу будет тяжело). || Плата монеты (пиччĕн — орёл её). Избеби.

меслетсĕр

без повода. Изамб. Т. Меслетсĕр пыраймăп çав. || Череп. Меслетсĕр çын, неловкий, несообразительный, бестолковый. || БАБ. Меслетсĕр пысăк, несуразно большой. Ib. Меслетсĕр аван, очень хороший. Ib. Меслетсĕр начар. СТИК. Меслетсĕр, очень: меслетсĕр аван, меслетсĕр пысăк. Баран. Удав тиекен меслетсĕр пысăк çĕленсем çӳреççĕ. Ст. Чек. Ку япала меслетсĕр аван (весьма хороша). Ib. 255. Вăл (хĕвел) меслетсĕр пысăк чăмăркка япала.

мырякаллă

рогатый. В. Олг. Ягейк. † Яш çын çони мыракаллă, мыракаллă та сăнчăрлă; сар хĕр лартать — сăнчăрлать.

Микулăн турă

Микулăн турри, назв. духа; то же, что Микул турă. Шурăм-п. № 15. Микулăн турри пур чиртен те хăтăлтарать, тесе, ĕненнĕ. Чхĕйп. Микулăн турра пуççапма кайнă (ходил). Шурăм-п. № 7. Апла тĕлĕке курсассăн, Ишекре Микулăн турă умне çурта лартас пулать, терĕ. Шибач., В. Олг. Миколăн торă. Шурăм-п. Çын чирлесен, турă (-ш) умне укçа хураççĕ; вăл укçапа, турра çырлахтарма, Микулăн туррине çурта лартаççĕ.

милай

(милаj), милый. N. † Ай-хай-ах та милай, хамăр тăван, çĕр çын, ах, хушшăнчен курăнать.

миме

(мимэ), помочь. Изамб. Т. Миме тăвас. Тюрл. Миме тăвас; мимене каяс. N. Ыран тислĕк мими тăвас тенĕ çын. СТИК. Во время помочи (миме) поднимают красный флаг (хĕрлĕ ялав). С. Дув. † Ĕнтĕ ир те ялав, каç та ялав, ялан аслă миме ялавĕ. Альш. † Ирте-ех те вĕл-вĕл, каç та вĕл-вĕл, ялан аслă миме (вар. мименĕн) ялавĕ. Ст. Чек. Мимене (т. е. даром) ĕçлемеççĕ пуль саншăн! Вĕсем ку ĕçе пĕччен тумаççĕ, мимепе (помочью) тăваççĕ. См. мимелле.

мин

(мин’), употр. в нек. выр. То же, что мимĕ? Ст. Чек. Минне (минне кайтăр!) = шуйттана, шуйттан шăтăкне. N. Хăй чунне çĕр минне (в землю) кĕресрен хăтарнă çын кам пур? Quis est homo? qul… eruet animam suam de manu inferi? Трхбл. Çич çĕр минне каяшшĕ! (Брань). Провалиться бы ему в преисподнюю. (Досл. как будто надо... в мозг семи земель).

минкĕре

(гэ̆рэ), то же, что минĕре. Баран. 55. Тарасăн куçĕ-пуçĕ алчăраса, вăл минкĕресе кайнă. Изамб. Т. Пĕри-пĕри пуçран çапсан, çын минкĕресе каят („лишается полного сочнания“).

минкĕрет

понуд. ф. от минкĕре. СТИК. Пĕр-пĕр çын тепĕр çынна пуçран çапсан, леш çыннин пуçĕ çаврăнса каят та: çавна минкĕретиччен çапрĕ теççĕ. || Надоедать. Ск. и пред 4. Çакă кинĕ яланах минкĕретет (сильно надоедает, „сводит с ума“) карчăка: апай, яр-ха хăнана! апай яр-ха хăнана!

минче

(мин’џ̌’э), сколько. Сохрон-й., Якейк., Б. Олг. В. Олг. См. миçе. Регули 952. Минче хут пĕçерме çитĕ. Ib. 951. Минче хут (минче) чĕнтĕн? Сколько раз позвал? Ib. 45. Минчерен пĕр çын илчĕç.

мискара

(ми-), шутка, курьёз. Ст. Чек. Мискара = шуть. Ib. Пысăк йывăç курсан: вот мискара! теççĕ (тĕлĕнмелли япала). Орау. Хурчка, чăхă çине хăпарса ларçа, кач та кач! лартать, тит (клюет). Чăххи ăна: ах, ку хурчка йыснан мискари! тесе калать, тит. Ib. Çав ĕнтĕ ĕçкĕ-çикĕн мискари („шутливость, приличная пирушке“): ташлас пулать, юрлас пулать! Ib. Асту, ун (лампăн) мискари пур! Смотри, будь осторожен, у этой лампы есть курьезная особенность! Ib. Пирĕн кĕсрен мискари пур ун: пĕр чăхăмласан, ним тусан та турттарттарма çук вара: пуçне силлет, тапать, шăрать, тем-те-пĕр туса пĕтĕрет. СТИК. Кĕрӳшĕ каларĕ, тет: эпĕ сире пĕр мискара каласа парам (расскажу о курьёзном случае)! Ib. Мискара кăтартас, задать страху, ошеломить сразу. Ib. Çын сасартăк, сисмесĕр, хăрасан: мискара куртăм, теççĕ. Е тата авантарах: пĕр çын тепĕрин патне пусмăрлама е ултавлă шухăшпа пырать; леш ăна, кăшкăрса, хăратса тĕрткелесе кăларса ярать. Çавне (так!) мискара теççĕ.

мишун

(мижун), мягкий, толстый, плотный и вместе с тем прочный (ремень); толстый, но живой и сильный (человек). N. Вăл мишун çын, мăнтăр та хăй, çăмăл та (подвижный).

мукач

(мугач’), то же, что мулкаç. КС. Пус. Акман ана çинче мукач çури выртĕ. (Сӳре выртни). Коракыш. Икĕ мукач каска урлă вăрçаççĕ. (Куçсем). Синьял. † Вăрмантан тухать пĕр мукач, ыр çын куç умне курăнмашкăн. N. Шăтман хурăн кутĕнче çуралман мукач выртать. (Суя суйни). Шемшер. Çатма (scr. сатма) çапрам, вот калартăм, мукач ашĕ пиçеччен.

муллă

денежный, богатый. Хорачка. Вăл моллă (окçи нумай). ЧП. Муллă çын, богач. Тоскаево. Вăйлă çынпа ан кĕреш, муллă çынпа ан тавлаш, теççĕ. (Послов.). Янбулаш. † Моллă хĕрсем мăнаслă, те молĕшĕн, те çиленсе мăнаслă. (Искаж.?).

мулкач

молкач (-га-), то же, что мулкаç. N. Мулкач тытма кайрăм. Орау. Шăракан ачана мулкач пăхне çитарсан, шăмаçть, тит. Ib. Ĕлĕк чăваш арăм(ĕ)сем, ачисем çывăрнă чухне вырăн çине шăрсан (если мочились), мулкач пăхне çитаратьчĕç, тит. Завражн. Молкачсене эпĕ пĕрре каймассерен икшер-виçшер тытса килнĕ (промышлял). Ib. Виçшер молкач тытса килни те пор (мне случалось промышлять). Ib. Çак катана кĕчĕ, тет те, мишукпа икĕ кайăк (мулкач) тытса килчĕ (поймал), тет. Хора-к. Чухăн çын пурăнăçĕ хирти мулкач пурăнăçĕ. (Послов.). КС. Мулкачсам, чупса, вăрманти юра тап-такăр тунă. Орау. Мулкач сутатăп, мулкач! — Мулкачу мĕн хак? – Пĕр кунтăк ырашла (за два лукошка ржи) ик мулкач парап. || Кукиш. Кан. Икĕ пӳрне хушшинчен „мулкач“ кăтартса, кăларса яраççĕ.

мулкачă

молкачă (-ζ’ы̆, -џ̌ы̆), заяц. Шибач. СПВВ. Мулкачă = куян. СЧУШ. Пӳртре путек пулсан, мулкача çинчен асăнтма (поминать про зайца) юрамасть. Ib. Мулкачă уттине куракан çын вилет. (Поверье). ТММ. Пуянăн кушакĕ те мулкачă тытат. (Поговорка). ЧП. Мулкачă чĕппи, зайчёнок.

мулла

(мулла), мулла. ЧП. Мулла пуçне мур кĕтĕр! Собр. Хура хуран пек, ешĕл сухан пек, ларат мулла пек, кăшкăрать шуйттан пек. (Чакак). Бел. Гора. † Мулла мечĕтĕ (так напис.) мĕн çӳлĕ мечĕт. ТММ. Пуçĕ тура пек, хӳри çурла пек, кăшкăрать мулла пек. (Автан). N. Мулла хĕрин те хăш чухне айăпĕ пулать, теççĕ ваттисем. Юрк. Кăсем çапла сасартăк ыйта пуçланипе, хай мулли, хăранипе, нимĕн калаçа та пĕлмест. || Жрец. Моркар. Авалхи чăвашсен хальхи поп тавраш вырăнне кашни ялта тĕрлĕ чӳк йĕркисене пĕлекен çын пулнă; ăна чăваш мулли тенĕ. Чăваш мулли ахаль çынах пулнă, ăна никам та суйламан, кам кĕлĕ йĕркисене лайăхрах пĕлнĕ, çав мулла пулнă. Султангул. Ларат мулла пек, кăшкăрать шуйттан пек. (Çăхан). Тюрл. Сăра чӳкленĕ чохне молла (молла) полнă, вăл каласа ларать. См. Магн. М. 13, 30, 32, 57.

муллалла

назв. игры. Н. Карм. Муллалла (игра). Пĕри мулла, пĕри хуралçи, ыттисем, пырса, алă параççĕ. Ăна хăваласа ярать хуралçă. Алă паратпăр, сывăллăх ыйтатпăр, теççĕ, хăйсем çапаççĕ муллана. Хуралçи çапакансене тапать; тапса лекнĕ çын вара хурала тăрать. Трхбл. Муллалла (ложатся, приникнув головою, на нары, закрыв глаза; один бьет рукавицей – надо узнать, кто бьет; если узнают, все бьют того, кто бьёт).

мункун

монкон, назв. праздн., пасха. N. Е мункунтан мункуна çӳрет. Шел. 105. Ме-халĕ, Урук, мункун çăмарти. ДФФ. Мункунăн иккĕмĕш кунĕнче, тунтикун, ваттисене (вилнисене) асăнатьчĕç. Ib. Пирĕн аттесем çамрăк чухне мункуна юнкун (хăрушă эрнере) пуçлатьчĕç. тет... Малтанхи куна кăлăм-кунĕ тетчĕç. Ст. Яха-к. Хăш-хăш ялсенче чăвашсем мункуна аслă типпĕн юлашки эрнин калăм-кунĕнче, юнкун, тăваççĕ. Ĕлĕк пирĕн ялсем те, эпĕ ăçтăвасса, мун-куна юнкун туса, пăтă чӳклетчĕç. Н. Седяк. Чăвашсен мункунĕ асап эрнинче юнкун пуçланать. Юнкуна калăм кунĕ теççĕ. Чăвашсем праçникĕсенче малан вилнисене асăнаççĕ – хываççĕ. Христос тĕнне тытакан чăвашсем апла мункуна малтан тумаççĕ, вырăссемпе пĕрлех тăваççĕ. ЧС. Пирĕн ялсем сĕрен мункун тунтикунĕ тăваççĕ. Ib. Мункун эрне тенĕ чух ачасем ашшĕсене атăсем илтереççĕ. N. Мункун (калăмкун) аслă эрнере юнкун пулать; тепĕр кун, кĕçнерникун, вилнĕ çынсене хываççĕ. N. Çулталăкра пур вилнĕ çынсене те пĕрле тăватă хут асăнса хываççĕ: мункунта, аслă кĕç-нерникун каç; мункунĕ пулат юнкун, тепĕр кунне, кĕçнерни-кун-каç, эрне-каç, вилнĕ çынсене асăнса хываççĕ. Ст. Шаймурз. Мункун эрни хушшинче. Юрк. Мункун эрни тухсан (когда пройдет). N. Мункун-каç, канун пасхи. N. Кĕрхи сăра. Кĕр сăри каç та вилнĕ çынсене, мункун-каçхи пекех, е автан сăри пекех, ăратнесене пуçтарса, çĕрле ĕрет туса, хывса çӳреççĕ. Изамб. Т. Мункун мынчи (= мунчи). N. Çакна асăнма, пĕчĕкçĕ ачасене мункун кунĕ çăмарта пуçтарма йăла тухнă, тет. КС., Изамб. Т. Мункун типпи, великий пост. N. Пупсем çӳреççĕ, тет, мункун кĕлли кĕлтуса. Макка 215°. Чăваш мункунĕ вырăс мункунĕнчен пилĕк кун малтан пулать. Чи пирвайхи кун вăсем пăтă çисе çӳреççĕ; вăсем пăттине ăратни-ăратнипе çисе çӳреççĕ. Иккĕмĕш кун ваттисене хываççĕ, виççĕмĕшпе тăват(т)ăмĕш кунĕнче кассипе çисе çӳреççĕ. Пилĕкмĕш кун сĕрем тăваççĕ. Çав мункуна турăпа патшана асăнса праçник тăватпăр, теççĕ. Мункун хушшинче чӳклеме ĕçеççĕ. Ăрам варрине кашни касса такан чуччувĕ хураççĕ, такан чуччу çинче кататса тăваççĕ, ярăнаççĕ. Изамб. Т. Хĕрарăмсем мункун кĕпи, шăлаварĕ, чăлхи çĕлеççĕ. Ib. Мункун умĕн юлашкинчен пулакан пасара мункун пасарĕ теççĕ. Ib. Мункун шăмат-кунĕ пурте мынча хутаççĕ. Ib. Ул укçана (т. е. „периленнĕ укçана“) шуйттан мункун-каç типĕтет, теççĕ. Шурăм-п. Мункун пăтти. СТИК. Мункунсенче эпĕр нимĕнле ĕç кутне те пыраймарăмăр. N. Мункунта çерçире те сăра пур, теççĕ. (Послов.). Никит. Мункун çитес умĕнхи кĕçнерникун шăнтсассăн, пăрçа пулать. N. Ма апла пит хыпаланаççĕ? — Мункун çитет. Сред. Юм. Мôнкôн (моҥгон) чохне пĕчик ачасĕне кирак (= кирек) кам патнех те кайсан, мôнкôн çăмарти тесе, пĕрер çăмарта, пĕренкĕсĕм параççĕ. Ib. Мôнкôн кôнĕ ирхĕне малтан аван çын пырсан, çитес хĕл сôрăхсĕм пит пăрулаççĕ, тет; ôсал çын пырсан, пăруламаççĕ, тет. (Народное поверье). Ib. Мôнкôн кôнĕ пôшар пôлсан, çу тăрăшпе (всё лето) пôшар пит пôлать, тет. (То же). Ib. Кăчкă-кĕлли кôнĕ Мôнкôн Хôсантан тôхать, кĕçнерникон (великий четверг) яла килет, шăматкон пӳрте кăмака хыçне кĕрет, вырсарникôн ирхĕне тĕпеле иртсе ларать. (Гов. детям). Ib. Мôнкôн çĕрĕ тĕттĕм пôлса вăт тôхса çôнтараççĕ. N. Аслă мункун, первый день пасхи. Кĕçĕн мункун, фомино воскресенье. || Имя (прозвище?) мужч. в области Тăхăр-Ял; он знал много древних преданий и бывал жрецом (молельшиком) на моленьях. (Сообщ. Ф. Т. Тайбинский).

мунча вутĕ

(= вучĕ), банный огонь. Ст. Чек. Мунча вутĕнен пуçа кĕсен тухат. Епле емеллеççĕ? Пĕр-ывăл çынна (единственного сына у родителей) вут çаптарассĕ. Хăт кирек кам мунчинче те юрат. Мунчана каяççĕ те, лапка айĕнчен милкĕ çӳлçине виçĕ хутчен яра-яра илеççĕ (анчах ăна илнине çын ан куртăр); ăна киле исе кайса çунтараççĕ; ун кĕлĕпе мунча вутĕнчен кĕсенлĕ пулнă пуçа сапаççĕ. Вара кĕсен пĕрер суткаран (= тавлăкран) типет.

мунча парни

подарок от новобрачной при рождении ребенка? Ст. Чек. Çын мунча парни парат, ача çуратсан, кажется (раздает подарки). || Жертва бане. Альш. Çулла турпаспа мунча парни пăрахаççĕ мунча кăмакине. Вутран кайнă, тесе, пĕр-пĕр тĕвĕ тухса тӳрленмесен.

мур

мор, повальная болезнь (на людей и на скот). N. Çав ярмăркка вăхăтĕнче хулара çын мурĕ тухнă. Собр. 229. Мур килсессĕн, ĕне картине икĕ чĕрес сĕтпе лартса, çынин пĕр-пĕр çĕре çӳле ларсан, мур нимĕн тумасăрах каят, теççĕ. Янш.-Норв. Вĕсем: выльăх мурĕпе çын мурĕ этем пулса çӳрет, теççĕ; çав мур вара, çын вĕлерес чухне, кашни килти çынсене шутласа çӳрет те, ячĕсене хут çине çырса çӳрет, теççĕ. Н. Седяк. Этем мурĕ киле пуçласан, ак çапла тăваççĕ: ялти хĕрарăмсем (кашни килĕрен пĕрер), хăйсем туртса, çуран, ял тавра ака туса çаврăнаççĕ. Ака-пуç тытаканни арçын пулать. Вăл çын пĕр-пĕр çыннăн пĕртен-пĕр ывăлĕ анчах пулать. Ака хăвалаканни пĕр-пĕр çыннăн пĕртен-пĕр хĕрĕ пулать. Çапла ака туса ял тавра çаврăннă чух ака туртаканнисем пурте хĕрарăм пулать. Арçынсем вăл вăхăтра пурте ялта пулаççĕ. Ака туни тул енне юлмаççĕ; тул енне юлсан, вăл çын мурпа вилет, теççĕ. Хĕрарăмсем ака тунă чух çара уран, çара-пуç пулаççĕ. Тата вĕсем ака туса çаврăннă чух мелкесем (помелья), турчăкасем (кочерги) йăтса пыраççĕ. Хирте пĕр-пĕр çын е выльăх пулсан, ăна, мелкепе тӳпелесе, кӳртсе яраççĕ ялалла. Ял тавра çаврăнса çитсен, кашни çынна, çĕр айĕнчен кăларса, ĕнсине хĕç (сабля) тăршипе сĕрсе яраççĕ, тата кутĕнчен йĕплĕ-хулăпа (шиповником) çапаççĕ. Çакăнтах йăвăçран вут кăларса, çав вут урлă каçаççĕ. Çапла тусан, мур (холера) лекмеç, теççĕ. Орау. Мур çулĕ килчĕ пулĕ кăçал, темскер выльăхсем виле пуçларĕç. N. Лаша мурĕ, ĕне мурĕ. || Çамр. Хр. Маншăн ун чухне хуть те мур пултăр, эпĕ нимĕн ăнланми пулнă та, анне чĕнсе пынă мур пупне, тет (для меня тогда хоть чорт знает что будь, я тогда ничего не понимал). ЧС. Эй мур илмен япала! (ругательство). Шел. II. 60. Çынран юличчен муртан юл, теççĕ. И. Якушк. Кайса килем-и-мĕн мурĕ! Сходить, что-ли, шут его дери! N. Сана кантура чĕнеççĕ. Мĕн мурĕ тата? (на кой ещё чорт?). N. † Путене таппи хутăм та, карăш мурĕ (шут его дери!) çакланчĕ! КС. Мунчара-и, мур-и çав. В бане, что-ли, или где-то в этом роде. Йӳç. такăнт. 17. Таçтан муртан тухрĕ карт тытасси. КС. Çтан, муртан тупса парам-и эп сана? Откуда мне тебе взять-то. Ib. Сана, мур пуçне, тахçанах ăшăтса илмелле те-ха! Давно бы тебя надо вздуть (отколотить)! Ib. Çтан муртан пурне пĕлсе çитереççĕ! Как это они все узнают! Ib. Ăна, мура кам тăрантарса çитермелле! Ib. Çта мура хучĕç? Куда они к шуту положили? Орау. Ах мур, кăнтăрла çитет паян! Ку шатунпа кăнтăрлаччен киле çитеймастăп пулат-и-ха... Ib. ЬIвăлĕ мĕн ятлă-ха? — Мур ятлă, кам пĕлет! (чорт знает. как его зовут). Ib. Майра ан килтĕр, мур! Как бы, чорт возьми, не пришла баба! N. Эй мур, тĕсе калать, тет, лашине, ман пуçа çимели кăна, тесе калать, тет. КС. Мĕн мур-ши ку? Что это за штука? ПВЧ. Мĕн мур тăван унпала? „Что она тебе далась“? (т. е. на что она тебе?). Кан. Пĕр çынна, тем мурĕшĕн (чорт знает, почему), ула качака теççĕ. ПТТ. Çумăр çумасан, ачасене ватăсем: çумăр çумас ĕнтĕ, çав мур Петĕркке шăтăкне кайса ярăр-хă (т. е. воды), теççĕ. Орау. Мур ачи (кушакки, лаши, ĕни, пурчĕ, пуçĕ и пр.)! Ib. Мур ачи! — кунĕпе те киле таврăнмасть! Мур пуçĕ, таккулăхах çапрĕ! Мур ĕни сĕт пами пулчĕ! Мур пӳрчĕ сив пулать. Мур пуçа таçта тухса сĕтĕрĕнчĕ ĕнтĕ! Ib. Мур ачи! Негодный ребенок! См. патак. Ст. Чек. Мурта çӳрет! (= таçта, т. е. шляется чорт знает где). В. Олг. Мора! вырттăр-и! (пусть лежит). Ib. Е, мора! апла марччă, капла туас мĕн, тет. КС. Пирĕн мур ĕни сĕт хăварчĕ (перестала доить). Ib. Мĕн мурĕ ятлăччĕ-ха? Как бишь это его зовут?! Ib. Мĕн мур тăван çăвна? Зачем он тебе нужен? Чураль-к. † Ати упи мур (шур?) упи, тăкăлт-тăкăлт сиккелет, сĕм вăрмана кĕрех кайрĕ. || Яд. Альш. Мур çисе вилнĕ. Отравился. || Оборотень, разбрасывающий, распространяющий повальную болезнь. Собр. Мура лайăх çынах каять, тет. Е арçын, е хĕрарăм мур пулса каять, тет. Çав мура каякан çын. Çĕрле, çын шăплансан, вырăн çинчен тăрса, кĕпи-йĕмне хывса, пытарса хурать, тет те, хăй вара, выртса, йăванса, хĕп хĕрлĕ йытă пулса, мура каять, тет. Вăл вара, выльăхсам картине кайса, миçе выльăх вилмеллине карт картаççĕ, тĕт. Муртан хăтăлас тесен, выльăх картине сĕтсем çакса яраççĕ. Сĕтсене мурсам çисен: кусам пире лайăх пăхаççĕ, кусене тивес мар, тесе калаççĕ, тет. Çапла вара ĕнесем вилмесĕр юлаççĕ, тет. Лайăх пăхманнине, çилленсе, пĕтĕмпех вĕлерсе пĕтерет, тет. Каçхине çапла çӳресен, тул çутăлас енне кайсан, каллах килне кайса выртать, теççĕ. Мура юмăç карчăкки пулса каят, теççĕ, вăл ак çапла пулат, теççĕ: тăват çынна пĕр кунтах юмăç пăхса ярсассăн, тула тухса, макăрса йăванат, тет те, шур йăтă пулса, мура каят, тет. Чăн первей вăл хăй юратман яла кайса, пĕр уй хĕрĕнчи çынăн ĕне картине кĕрсе, хуçи пыраччен ларат, теççĕ; хуçи пырсан, çăккăр татĕк (= татăкĕ) пăрахса памасан, ĕнине çиччас вĕлерет; çăккăр татĕк пăрахса парсан, унăнне нимĕнне те тивмест, анчах, ун çумĕнчи çын патне кайса, ун ĕнине вĕлерет, теççĕ. Вăл çын: мур килеччен, чаччас ĕнине суса, сĕтне пĕр-пĕр çĕре çӳле пытарса лартсассăн, мур вара ун ĕнине тупимаст, теççĕ. Мурĕ тата ун çумĕнчи çынăнне кайса вĕлерет, унтан тата тепринĕнне; çапла пур ялăнне вĕлерсе пĕтерет, теççĕ. ЧС. Мура пирĕн чăвашсем акă мĕн тесе ĕненеççĕ: мур çын — çын пекех, пĕре анчах мар, — вĕсенчен хăши асли, хăши кĕçĕнни пулать; вĕсем пурăнассине пĕр-пĕр пысăк шыв çинче, кĕпер айĕнче пурăнаççĕ. Этем мурĕ пулас пулсан, асли хăй каят; выльăх мурĕ е вĕçен кайăк мурĕ пулас пулсан, асли кĕçĕннисене хушса ярать; анчах шутсăр пĕрне те вĕлерме юрамаст, мĕн чухлĕ вĕлерессине хăй хушса ярат, теççĕ. Мур теминçе тĕслĕ пулма та пултарать: çын пек те пулать, ыйăтă (так!) пек те, кушак пек те, ытти выльăх тĕслĕ те пулать, теççĕ. Хăш ялта мур пулмалла, мур çав яла пырать те, çын пулса, пĕр-пĕр пуян çын патне хваттере кĕрсе выртать. Пуян çын ăна лайăх ĕçтерсе çитерсен, ун выльăхне вĕлермесĕрех хаваратт. Мур ялта вĕлерсе çӳрен-çӳрен (надо: çӳресен-çӳресен), ыйă(тă) пулса, яллаях çав çын килне кĕрсе выльăхсем хушшине кĕрсе выртать. Хуçи ăна мур иккенне сисет те, кашни кун пăтă пĕçерсе, картана çакать; мур ăна кашни çĕр çиет. Вара çав çыннăн темĕн чухлĕ выльăх пулсан та, хăтăлса юлать, теççĕ. || В. Олг. Мор вĕлерсе кайманскер! (Брань). СТИК. Мур тыттăр! Ну его к чорту! Ст. Чек. Мур курнă. „Видел человека, рассылающего болезнь“. Ib. Мур – человек, рассылающий, разбрасывающий болезнь. См. Магн. М. 223. || Рак, çăкăр мурĕ (дармоед), ахаль çисе выртать çав! Йӳç. такăнт. 13. Ак кăçатпа шаплаттарсан (вот я шлёпну тебя валенком!)... Мур илешшĕ!

мускара

(мускара), то же, что мыскара. Тораево. Вара ухмах Йăван хăнисене каланă: ĕçтертĕм, çитартăм, мускара (одну штуку) кăтартам, тенĕ. Альш. † Акă ĕнтĕ пăх ĕнтĕ, мускарине кăтартар. N. Пйрĕн ялтан инçех мар, Вăрăм-ту ятлă ялта пĕр Ялантай ятлă мускара тăвакан çын пурăннă. ФТТ. Мускара, театральное представление.

мут

(мут), смутьян, интриган, хитрый, лукавый. N. Мут — муттит туса çӳрекен, пăтратса çӳрекен. [Срв. мар. мот, хитрый, лукавый]. Изамб. Т. Кай ман патăмран, мут! Ст. Чек. Мут, мутник — икĕ чĕлхе çӳретекен çын, икĕ питлĕ çын. Пĕрне курсан, унпа ун çинчен калаçса пĕлет те, тепĕринпе, ун тăшманĕпе, ун çинченех калаçат; тăшманин сăмахне те малтанхине каласа парат. Вăл ăна икĕшне юрасшăн е вăрçтарасшăн çапла тăват.

муталан

моталан, замучиться. КС. Паян çав ачасампа муталанса пĕтрĕм (замучился), пĕртте канăçне (покою) памарĕç. Ивановка. Вара капла муталанса, пĕр хĕл çӳренĕ çĕре чăн лайăх вĕренкелерĕм. || Валандаться. Хорачка. СПВВ. Мутала; муталан: ан муталанса çӳре. См. чăпта. Сред. Юм. Ман таврашра ан мôталанса çӳре! Не вертись около меня, не мешай! Ib. Паян, ачасĕмпе мôталанса, ним ĕç те тăваймарăм (проваландалась). || Быть занятым пустяками, возиться над чем. Янтик. Тульккĕ вăхăта ирттересшĕн муталанса ларать, хăйĕн ним ĕç тунни (= туни) те çук. Н. Карм. Ан муталан! Не занимайся пустяками! Щибач. Мĕн ларатăн моталанса? (делаешь никому ненужное). СТИК. Муталанас, аппаланас — хăтланаспа пĕр, анчах пĕчĕкçĕ ачасем, е пысăк çын та, пĕлмен япалана тума хăтланат пулсан, калаççĕ. Ib. Ан муталан ĕнтĕ; мĕн луш (попусту) пĕлмен япалапа çыхланан? теççĕ. Ib. Тем муталанат ĕнтĕ çав! Не знаю, что ещё-он делает! (только портит работу). N. Ĕнер кунĕпе муталантăм, нимĕн те тăваймарăм.

Мути

(муди), уничиж. имя Михаила; теперь этим именем в некот. местах называют вообще всякого вялого и неосновательного человека. Сред. Юм. Мути — лутра, çинçе, начар çын.

мутрак

(мутрак), нутряк. Якейк. Мутьрак çын = храх çăмарталлă çын. Ib. Мутьрак çынтан ача полмаç, теççĕ. Ib. Мутьрак лаша = храх çăмарталлă лаша.

Мухамет

(-h-), яз. имя мужч. М. Рус. || СТИК. Пирĕн чăвашсем Магомета Мухамет теççĕ. Ун çинчен акă мĕнле сăмах çӳрет. Мухамет вăл питĕ чее çын пулнă, тет. Хăй чеелĕхĕпе кăна мишерсене улталаса, хăйне турă вырăнне хисеплеттерсе пурăннă, тет. Çĕр çинче пурăннă чухне вăл капла улталасă пурăнкалат. Эпĕ вилсен те, мана хисеплеме ан пăрахчăр, тесе, вăл тупăкне тимĕртен тутарат та, мичĕт маччине макнит (магн’ит) сĕртерет. Макнит вара Мухамет тупăкне çĕклесе çыпăçтарнă, тет. Çавăнпа мишерсем халь те ăна ĕненсе пурăнаççĕ, тет.

мухмăр

мохмăр (-мур), похмелье. Кĕвĕсем. Кăçалхи çул ĕçкĕ ĕçесси — ирхине мухмăр пуласран хăратăп. ЧП. Ирхи мухмăр. Изамб. Т. Ĕнерхи сăра мухмăрĕ халĕ те иртмес-ха. Ib. Мухмăр уçасчĕ! Опохмелиться бы! Ib. Манăн халĕ мухмăр, мухмăрпа аптрарăм. В. Олг. Мохмăр чĕртес, пить с похмелья. Ib. Мохмăрла ĕçетĕп (пью с похмелья), мохмăрла (или: мохмăрпа) выртат (лежит с похмелья); мохмăрлă çын. Чем люди живы. Мухмăр та уçăлса каят (проходит), хăй те шăна (мерзнуть) пуçлать. Альш. Ĕçеççĕ, çиеççĕ: мухмăр тӳрлетеççĕ (опохмеляются). Ib. Пичĕсене çăваççĕ сивĕ шывпа: мухмăр уçăлтăр, тет. Ib. Аранçĕ паян мухмăр пур. СПВВ. Мухмăр = мăхмăр. Йӳç. такăнш. 12. Мухмăр чĕртесси пулмасан, тапранас çук та ĕнтĕ килтен. Мишша. Сан кашни кунах мухмăр! Юрк. Тепĕр кунĕ ирхĕне мухмăрпа (с похмелья) пуçĕ çурăлас пек ыратат, нимĕн тăва пĕлмес (не знает, что делать). Ib. Куллен-кун ĕçесси мĕнĕ, эпĕ мухмăр анчах тӳрлететĕп-çке! тесе каларĕ, тет, хуйхăрса. К.-Кушки. † Ĕçрĕм кăна ĕçрĕм, ӳсĕр пултăм, ĕçменнипе пулинччĕ мухмăри. N. Хăй те çав мухмăртан хăтăлаймарĕ, тет. Хĕвел ансан, вилчĕ, вилсе карĕ, теççĕ (не мог отрезвиться). Ялюха М. Мухмăра ĕçес, опохмеляться. || Прозвище мужч. Альш. Мухмăр Иван.

мухмăр уç

опохмеляться (выпивать с похмелья). Ск. и пред. 60. Пăртак ларсассăн, сăмах майĕпе Янтрак мухмăр уçма эрех ыйтрĕ. Ала 71. † Шур тарилкке çинче эп пиçĕттĕм, ыр çын мухмăрсене уçăттăм. Подг.-Шигали. † Шур турилкне çине ӳкинччĕ, ыр çынсен мухмăрне уçинччĕ (о рыбе). Беседа. Çăпла вара ир мухмăр уçать, каçпа выльăх пек пулать.

мухтав

мохтав, хвала, слава. Кр.-Чет. † Çын хорланă кĕлетки тин мохтава тохас çок.

мухтан

хвалиться. Б. Аккоз. Хăш çын мохтанма йоратать.

муш

(муш), может быть. БАБ. Муш самайрах (полегче) пулнă та пулĕччĕ-и тен (стало бы больному, тогда). Собр. Эпĕ ыра, çын усал, темелли çук; муш хамăр унтан усал, теççĕ. (Послов.). См. тен, тетен.

мушт

(мушт), может быть (вульг. может). Янш.-Норв. Ют ял хĕрне вăрлас пулсан, вăл хĕрĕн, мушт, вăрлакан çын ялĕнче пĕлĕш пулать. Вăрлакан вара çав хĕрĕн пĕлĕшне (подругу?): епле те пулсан çав хĕре кăлăрса пар, тесе, тархаслать.

мăкăлт

(мŏгŏлт, мы̆гы̆лт), подр. неожиданному и быстрому опрокидыванию. Тюрл. Орапа мăкăлт! (с губн. „ă“) тӳнсе кайрĕ. || Подр. быстрому появлению и исчезновению. Шел. II. 68. Хире тухсан, ăçта пăхнă унта, çын мăкăлт-мăкалт туни, вĕлт те вĕлт ываçĕсене çавăрса пăрахни курăнать.

мăкăлтан

(мы̆гы̆лдан, мы̆ҕы̆лдан, мŏгŏлдан), вывихнуться. Пшкрт: алы̆м мы̆ҕы̆лданза к̚ары̆. N. Манăн икĕ ури те мăкăлтанса кайнă. || Хурамал. Эпир пĕкĕ аврăмăр та, лайăх авăнмарĕ, мăкăлтанчĕ („пăртак хуçăлчĕ“, т. е., вм. правильного изгиба, вышел угол, надлом). || Изуродоваться, быть изуродовану. СТИК. Мăкăлтаннă йывăç; мăкăлтаннă çын, урод (асат хуçнă çын, ури чалăш çын). || Пшкрт: таҕа мыраҕи мы̆ҕы̆лданза. У барана выпал рог.

мăкăльтеттер

(мŏгŏлдэттэр, с губным кратким ô), вертеться. Ядр. || Валять (во рту). КС. Шăлсăр çын апата мăкальтеттерсе çиет (предварительно поваляв во рту). Ib. Тутине мăкăльтеттерет (подергивает губами).

мăкăрăл

(мŏгŏры̆л), выпячиваться, слишком выпячивать. Кан. Сиксе тухас пек мăкăрăлса. НТЧ. Вĕсем йăвăçа çын ячĕпе авса çыхсан, мĕн те пулса мăкăрăлать (появляется шишка), теççĕ. См. туйра.

мăкăрт

выпятить. Хурамал. Çын тутине мăкăртса çӳрет (выпячивает губы, сжав их). Тюрл. Котне мăкăртрĕ ĕнтĕ (= уснул). Ib. Мăкăртма кайрĕ ушел до ветру. Орау. Мур ачине (сволочёнку) ĕç тума хушрăм та, кутне мăкăртса кăтартрĕ (в букв. см.). Ib. Кайса мăкăртам-ха пĕр кĕтессе... (пойти до ветру). Сĕт-к. Чĕчĕ çималла та, котне мăкăртат (не понятно). || Родить. Орау.

мăкăр

(мŏгŏр, мы̆гы̆р), подр. бормотанью, брюзжанью, ссоре. С. Дув. † Чăнкăр-чăнкăр кусар сасси, хуртсем (пчелиный рой) тухса каймаççи? Мăкăр-мăкăр хĕр сасси, хĕрсем тухса каймаççи? Собр. Пăртак мăкăр-мăкăр тусанах тарат, тет (хĕрт-сурт). Богдашк. † Мăкăр-мăкăр сăмахсем (пересуды) пирĕн çинчен пулать вăл. Алших. † Вăштăр-вăштăр çил вĕрет, çатан витĕр мар-ши çав? Мăкăр-мăкăр çын сăмах, çатан витĕр мар-ши çав? (чит. пирĕн çинчен мар-ши çав). Орау. Хăйсем темскер: мăкăр-мăкăр! туса калаçса выртаççĕ (бормочут). Алгазино. Çынсем мăкăр-мăкăр (недовольство) вуласа чупаççĕ.

мăкăр-макăр

(мŏгŏр, мы̆гы̆р), подр. брюзжанью. Тюрл. Кăшт мăкăр-макăр тăвакан килте пурăнмаст, тет, вара вăл. СПВВ. ИФ. Пĕртте уçă çӳремест. Акă пĕр-пĕр çын вăрçать те, чылай çиленсе çӳрет, тата хăш вăхтăрта (= вăхăтра) илтĕнмелле мар хăй тĕллĕн ăшĕнче каллах вăрçса çӳрет. Тек мăкăр-макăр туса çӳрет, теççĕ. Ib. Сăмах-мĕн ан пултăр, урлă-пирлĕ сăмах ан пултăр вара, теççĕ. Пĕр пĕр йăпала парсан, е сутсассăн: мĕшĕн сутрăм-ши-мĕн (здесь „мĕн“ = и т. п.), тесе, ӳкĕнсе, урлă-пирлĕ е мăкăр-макăр сăмах тăваççĕ, çавăн пек чухне çапла калаççĕ.

мăкăрлантар

понуд. ф. от мăкăрлан. Хорачка. Пĕре мăкăрлантартăм (покурил, подымил табаком). Изамб. Т. Хирте суха тунă чухне вут хуртса мăкăрлантараççĕ (подучается густой дым). N. Алăк умĕсенче, урамсенче тĕтĕм мăкăрлантарнă. || Пробирать. Кан. Анттиппăв кăнчелерте ӳсĕр йăваланса выртнă, саççетанине пынă членсене мăкăрлантарма тапратнă. Тюрл. Чим-халĕ, эп она мăкăрлантарам (проберу). Альш. Вăрă-тутара килтен, мăкăрлантарса, сыстарса, каларса ячĕç (задав страху). Хурамал. Ачасене хăратаççĕ: халь аçу çук чуне вылятăн та-ха; аçу килсен, мăкăрлантарĕ-ха (проберет)! теççĕ. Пшкрт. Эй, эп она мăкăрлантарса лартрăм! (изругал). Ib. Мăкарлантарса кăлар (выгнать). || Ехать быстро (поднимая пыль). Зап. ВНО. Мăкăрлантарса пырать. Ехать быстро. Ib. Вăл утсам патне мăкăрлантарса анчах карĕ. Ib. Пирĕн урампа пĕр çын мăкăрлантарса иртсе карĕ. || Пылить. Зап. ВНО. Çавра çил (вихрь) мăкăрлантарса вĕçет. Ib. Уя тухмалли те çук (нельзя выйти), тăман мăкăрлантарать (сильная пурга). Якейк. Лар та, мăкăрлантар анчах, кама пăхан.

мăккăр

(мы̆ккыр), выпяченный. Хурамал. Мăккăр туталлă çын — тутине макăртса çӳрекен. N. Пирĕн ана çине мăккăр тĕмески (бугорков) нуммай сике-сике тухнă. См. мăкăр.

мăн-кăпăк

крупная пена. СЧУШ. Сăра чĕресси çине мăн-капăк тухсан, çав çын патне кам та пулсан ют ялтан çын пырать.

Мăн-кĕлĕ

назв. места, где происходит жертвоприношение при чӳк. Ст. Чек. Мăн-кĕлĕ (çын тăмалла мар вырăн) чӳклемелли выльăх пусакан çĕре калаççĕ.

мăн-кĕрӳ

старший дружка жениха. Туй. Мăн-кĕрӳ пилĕкне пиçиххи çыхат; пиçиххи çинчен хыçалтан пуçласа кĕсе тĕлне çитиччен çыхса пырат, кĕсе тĕлне çитсен тутăрăн икĕ вĕçне аялалла уртса ярат. N. Мăн-кĕрӳ, церемонийместер, хлопотун, он же произносит все песни, такмаки. Должность эта очень хлопотливая, требующая большой опытности. Он должен быть знатоком церемоний, такмакçă, остроумный, находчивый. ОПВВ. ЕХ. Мăн-кĕрӳ туйра кĕвĕ каласа çӳрекен çын. СПВВ. ТМ. Мăн-кĕрӳ — туй пуçлăхĕ. Хорачка. 1) Мăн-кĕрӳ, 2) кеçĕн-кĕрӳ, 3) кĕрӳ-кĕрни.

мăн-çын

пожилой, старый. Шемшер. † Ялта тӳрри порччĕ ман, мăн-çын пĕлесрен порăнмарăм.

мантай

(мы̆ндаj, мŏндаj), большой, крупный, неуклюжий, дюжий, дородный. Яргуньк. Пĕр мăнтай пуçлă çын (большеголовый) çакăнса тăрать (висит), тет. Ib. Иван ĕçленĕне пуçне касса татса мăнтай чул айне хучĕ, тет.

мăнтарăн

милый, ненаглядный; бедный, жалкий. N. † Ах, мăнтарăн уявĕ, нумай тăмĕ, час иртĕ. СТИК. Эй, мăнтарăн хĕвелĕ: ăшшине те парат, çуттине те парат. Якейк. Эй мăнтарăн апийĕ, пире нихçан та прахмасть-çке. N. † Эй мăнтарăн атте-апай, салтак парсах ватăлчĕç! Пирĕн аттен лашисем салтак турттарсах ватăлчĕç. N. Ай мăнтарăн — пиччей-инке. Ст. Чек. Эй мăнтарăн турри, мĕшĕн çак упăшкана пачĕ-ши! (Тарăхса калать арăм). N. Эй мăнтарăн аннем! Йӳç. такăнт. 17. Кашни кун вăрçаççĕ те çапăçаççĕ, мăнтарăн çылăхсăр чунсем. N. Эй мăнтарăн аннем! эсĕ мана, çак тĕрлĕ хыпса çунаканскерне, кам çине шанса хăвартăн-ши? (Гов. женщина). Пшкрт. Эх мăнтарăн варлийĕ, мана аплак пракăн-ши. N. Ай-хай мăнтарăнĕ, ай куккăшĕ! || Жалкий; заслуживающий сочувствия, жалости. Моркар. Мăнтарăн эсрелли, йăвăр ĕçпе сывмар çын пек полса йолнă. Шибач. Ах мăнтарăн, епле тӳсет-ши. Яжутк. Палумине çинă чух калать, тет: эй мăнтарăн аттийĕ, пĕр çынне те хĕрхенĕ-çке, тесе калать, тет. Орау. Мăнтарăн этемми, тем хĕн те курать. СПВВ. Ай мăнтарăн ачи (сожаление). Ib. Мăнтарăн, восклицание сожаления, любви. Ib. Ай мăнтарăн чиперри, хыптарать те çунтарать. Йӳç. такăнт. Тем çитмест ку ухмаха, ей-яй-яй, мăнтарăн ачи! СТИК. Эй мăнтарăн çынни! вилсе карĕ иккен! (Говорят, когда услышат весть о смерти). N. Амăшĕ ачине шеллесе: эй мăнтарăн ачи! ăçта кайса, ăçта çухалчĕ-ши? тет. Кан. Эх мăнтарăн тĕттĕм пирĕн чăваш хĕрарăмĕ! Сĕт-к. † Ати (scr. атте) кĕрĕк — сар кĕрĕк, хăвас килмеçт — хутараç; салтак шынил — квак шынил, тăхнас килмеçт, тăхăнтараç, ай мăнтарăн ĕмĕрĕ! Пазух. Ай-хай пĕр мăнтарăн, ай, телейĕ, çынна çити-çитми тăрать-çке. N. Эй мăнтарăн пурнăç çитейменни! Б. 13. Мăнтарăн çитмен пурăнăç: шăнать те çӳрет! См. ласко.

Мăньнякасси

назв. улицы в Б. Аксу. (Мăньнякасси тесе, унта пĕр пуян Мăньня хушаматлă çын пур, çавăнпа каланă).

мăран

(мы̆ран), неповоротливый, малоподвижный, тяжелый на подъем, вялый (про человека), с ленцой. Турх. Стюх. Мăран, вялый, тяжелый (человек). И. С. Степ. Мăран, упорный лентяй. Ст. Чек. Маран, неповоротливый телом. Ib. Мăран ăспа пурăнакан çын, неподвижный в умственном отношении. Чув. Сорок. Лаша каçнă чухне пуслăха сĕртĕнмесен, упашки чее пулат, теççĕ, сĕртĕнсен — упăшки мăран пулат, теççĕ. Сред. Юм. Ни ĕçлени çôк паян, тем тăвать ô: мăран пик чут мăраланать.

мăрăнтан

то же, что мăнтарăн. Етрух. Эй, мăрăнтан тӳрĕ кĕллийĕ, пирĕн парнене хапăл илмерĕ. (Çын укçа пăрахнă).

мăрса

мурза. N. Качака ахаль выльăх пек мар вĕт вăл, мăрса евĕрлĕ хăтланать (важничает). Шел. 61. Тата Çĕнĕ-Ӳселĕнче чăн вăйлă тутар ратнисем хăйсене: мăрса ăрăвĕнчен пулнă, теççĕ. Мăрса мĕнле çын пулнă вăл? тесен, асаттесем мăрсасене чăваш улпучĕсем пулнă, тесе калатьчĕç, теççĕ. В. Олг. Эпĕр ларнă вырăна мăрсапа пике. Ст. Чек. Унта мăрсасем пурăннă. || Яз. имя мужч. Рысайк. || Назв. тат. сел. в б. Бурунд. в., Буин. у.

мăрт

подр. фырканью (смех). N. Çимпир котлăх мăрт! турĕ. Никит. † Марье тути мăрт турĕ, Иван тути йăл кулчĕ. Байгул. † Чĕн тилпеке шартлатать, хура лаша хартлатать, хĕрсен тути мăрт тăвать. || Б. Олг. Çын çиленсе ларат çын çине: тотине мăрт туса ан лар, тет. Çын çиленсен тотине мăрт туса ларат. N. Тутисене мăрт тытнă.

мăртăк-мартăк

, хрупковатый. Зап. ВНО. Мăртăк-мартăк, хрупкий. Ib. Мăртăк-мартăк çулпала пырать пĕр çын утпала.

мăртăх

(мы̆рды̆х), делаться хрупким. Зап. ВНО. Мăртăхать (говорят про дерево, когда оно постепенно, очень медленно гниет). || Чувствовать недомогание (гов. про стариков и старух). Шорк. Пирĕн ваттисем мăртахаççĕ-ха. || Сердиться. СТИК. Мăртăхса çӳрет, (дуется, сердится). СПВВ. ЕС. Мăртăхнă = çиленнĕ (çын).

Мăстай-кĕлли

назв. урочища. НИП. Мăстай-кĕлли Кив-Ӳсел панче. Унта шур лашапала шур тумтирлĕ çын хĕçпе пăшалпа курăнат, ылттăн йĕнерпе, теççĕ, Мăстай-кĕлли питĕ чаплă кĕлĕ пулнă, хăраса пурăннă чăвашсем. Пĕр чăваш хурăнĕсене касрĕ те, вилчĕ; çав вĕлерчĕ, терĕç вара. Ib. Мăстай кĕлли — Кив-Ӳсел патĕнче тĕлĕкре шурă лашапа йĕнерпе курăнат. Ăна хăшĕ: хусах пулнă, теççĕ, хăшĕ: мăкшă пулнă, теççĕ. Унăн хурăнĕсене нумай пулмаст касса пĕтерчĕç, тет.

мăтăк

(мы̆ды̆к, мŏдок), короткий, кургузый. Пшкрт. Зап. ВНО. Мăтăк хӳреллĕ йăтă, куцая собака, СПВВ. Вăл мăтăк = вăл кĕске. К.-Токшик. Пӳрчĕ мăтăк, тĕкки вăрăм. (Чакак). || Обида. Хорачка. Сана та мăтăк туас мар. Чтобы и тебе не было обидно. Ib. Мăтăк полтăм. Сам себя обидел. || N. Мăтăк çын, неуживчивый, кляузный, жильда.

мăш

(мы̆ш), подр. смыганию, сопению. К. II. Прокоп. Манки мăш-мăш (смыгают) тăват-çке, пыйти вĕш-вĕш тăват-çке (кишмя кишат у жениха). || В переносном смысле. Сред. Юм. Мăш-мăш тăвать, сердится. Ib. Çавна ту-ха, тесен, пĕррĕ каланипе мăш та сикмес ô, тват-пилĕк хут каласан чут йăраланса кайть (= каять) вара тума. См. каптилек. Яргуньк. Улча юпи мăш. (Çын çиленни). Кан. Музăкăна катаран кăна итлекелесе ларкаласан, весем мăш! — хуйхăраççĕ те, килĕсене саланаççĕ.

мăшла

сопеть, дышать носом. Актай. Пĕр вăрри: çак пӳртре çын мăшлани илтĕнет, тесе каларĕ, тет.

мăшкăлçă

(-з’ы̆), насмешник. Чăв. й. пур. 17. Ăна мăшкăлçăрах çынсем пĕр тапхăр хăратнă. Ib. Тата пĕр мăшкăлçăрах Çимун ятлă çын пулнă.

мĕл

подр. мельканию. Сред. Юм. Пăр айĕнче темскер пур, кас-кас мĕл! туса çавăрнса каять. || Подр. быстрому взгляду. Сред. Юм. Çын çиленсен хăй çиленнĕ çын еннелле мĕлл! çавăрнса пăхать (показывает сердитый взгляд). СПВВ. Х. Мĕл! çавăрăнса пăхать.

мĕлхе

(мэ̆лгэ), изображение, образ, фигура, отражение, тень. М. Ăнтавăш. Мĕлки курăнать. Видно его отражение (напр. дерева в воде). ГТТ. Мĕлке, тень, как изображение на земле. Поэтому это слово не вполне соотв. русскому тепь. Ib. Йывăç мĕлки ӳкнĕ. Ск. и пред. 37. Мĕлке ӳкерсе, кайăк явăнать (отражение в реке?). Сунт. Пăртак тăрсанах, анакан хĕвелĕн хĕрлĕ çуттинче тем пысăкĕш мĕлкесем туса армансем çунаттисене наянăн çавăрма пуçларĕç. Кан. Тата траххом мĕнле пуçланса пынине, вăл куçа мĕнле сиен туса пынине ăвăсран (из воска) тусă мĕлкесем çакса, пасар халăхне кăтартса нумай ăнлантартăмăр. Шел. II. 62. Тĕррисем çинче мĕн-мĕн кăна тĕслĕ чечексемпе курăксен, хурт-кăпшанкăсен мĕлкисем çук-ши! Шел. 58. Пăхсан, мĕлке курăнать лапаткисем, акисем. Ib. 32. Пăхсан, мĕлке курăнать çут кĕленче урайĕ. С. Алг. Йыт сассупа ан çӳре, мĕлке пулса ан хăрат, кăмака çинче йынăшса ан вырт (говорят покойнику). N. † Чĕнтĕрлĕ чиркӳ сăр (= сăрт?) çинче, унăн мĕлки Самар шывĕ çинче. СТИК. Мĕлки пур та, ĕçре темле! Смотреть (лошадь) ничего, да какова будет в работе! КС. Шыв çине çын мĕлки ӳкнĕ. Ib. Шыва ман сăн ӳкнĕ. Уралка. Мĕлке — картина; мĕлкелĕ кĕнеке. N. Ман ĕмĕрĕм мĕлке пек анчах иртсе кайрĕ. Бугульм. Мĕлке — образ? Ib. † Хамăр савни аса, ай, килсессĕн, мĕлки ӳкрĕ хам умма. Собр. † Шыв хĕрринче пилеш пиçет, çупкамĕ мĕлки шыва ӳкет. Н. Лебеж. Умне-хыçне куç кĕски ларттарать, хăй мĕлкине лăйне кăтарттарать. Ib. † Хусан хули ту çинче, ӳкеетĕ-çке мĕлки шыв çине. БАБ. Авăн картине пĕр-пĕр уллахрах çĕре каяççĕ те, юр çине выртса мĕлке тăваççĕ (отпечаток, изображение. Гадание на „çĕнĕ çул каç“). N. Пăлтăри умĕнче, пӳрт кĕтессинче пӳрт çӳлĕшĕ çын мĕлки тăрать, тет. Юрк. Пĕртен пĕр ывăл ачи пурччĕ, вăл та пулин ухмахчĕ, çын мĕлки пулса кăна пурăнчĕ. Ib. † Урампа иртсе пыраттăм, кĕленчене çапнă мĕлкĕрсем. N. † Урамăрсемпе иртнĕ чух курса иртрĕм санăн мĕлкене. С. Тим. † Савни, санăнпа манăн сăн-сăпатсем ик сумлăх куçкăски мĕлки пек. Орау. Шыв çине ту мĕлки ӳкнипе леш енче мĕн пурри курăнмасть. N. Мĕлкӳ путасси! СТИК. Мĕлке тăвас, делать фигуру человека на снегу. (Лягут на мягкий снег на спину, растопырят ноги и руки, тогда получается фигура человека). || Портрет, фотограф, снимок. Ст. Чек. Ун чухне вăлă мана çыру янăччĕ, вăл çырура салам янăччĕ, тата хăй мĕлкине çаптарса янăччĕ. N. Манăн санăн мĕлкуна кураясчĕ. || Чучело. Чураль-к. Мĕлке = милке. МПП. Мĕлке= ĕмĕлке.

мĕлкĕ

(мэ̆лгэ̆), изображение, тень. Тюрл. К.-Кушки. Çтена çине çын мĕлки ӳкнĕ. Ib. Урайне çын мĕлки ӳкнĕ. Ib. Ку уçкăн мĕлкине ăвăс çине ӳкермелле. Надо снять с этого ключа слепок воском. N. Çынсем пĕтĕмпе начарланса кайса мĕлкĕ пек анчах çӳренĕ. N. Эпĕр асма килсессĕн, мĕлкĕмĕр ӳктĕр умăра. Изамб. Т. Хăшĕ-хăшĕ юр çине мĕлкĕ хываççĕ (отпечаток). N. Турăш çинчи мĕлкĕсене турă вырăнне хумастăн-и? || Помело. Ст. Арлан. Ăямшăк пурри ăямшăкпа, ăямшăк çукки мĕлкĕпе.

мĕн

(мэ̆н, мэ̆н’), что? К.-Кушки. Мĕн çисе ларатăр? Что это вы едите? СПВВ. ТА. Мĕн полтăртататăн? (= мĕн кирлĕ мара калаçатăн). Ib. Мĕн сослан = мĕн шавлан. Синерь. Амăшĕ: мĕн пăхса çӳремелле? тесе каларĕ, тет. Мать сказала: чего тут возиться (проверяя хозяйство, т. е. нет надобности проверить его). СТИК. Мĕн кунта шăнса вилес тетнем,— атя пӳрте. Что ты хочешь замерзнуть? Идём в избу. Ib. Мĕн вара эсĕ мана ун хуçĕнчен пăхса тăмалла тăвасшăн-им? (Возражает так уверевно, и с сознанием своего превосходства). Ст. Чек. Мĕн пур-ши унта кайса, мĕн пур-ши, шав унта кайса ларан? Зачем ты туда повалился, что ты там нашел интересного? Ib. Мĕн тупрăн эс унта? Что в нем хорошего? Ib. Мĕн тупрăн вара ку вăйăра? Какой интерес для тебя в этой игре. Альш. Ĕмĕр тăрăшĕнче мĕн тухса мĕн килмес. Орау. Якур пичĕш патне натьăк (натяг) илме каяп, терĕ; натьăк мĕн-ши вăл? Что бы это такое было? (задумываясь о предмете, и этим заставляя другого высказать, что это такое). Ib. Виçĕ эрне мĕн вăл (какая важность три недели), ак ман пек улт-çич уйăх ларса пăх, вара пĕлĕн. Ib. Мĕнтен пит ăслă вара вăл? Чем же он умен-то? В чем же виден его ум? Юрк. Вырăсла кĕнекене вуласан та, чăвашла вăл мĕнне пĕлместĕм. Ib. Пăшал сассине илтсен, салтакĕсем, ытти улпучĕсем пурте кĕсем патне чупса пырса: мĕн пулчĕ те, мĕн пулчĕ, мĕншĕн пăшал петĕр, теççĕ. Сред. Юм. Мĕн калан ĕнтĕ (или: мĕн каласси пôрччĕ ĕçке те...). Очень хорошо бы было, но .. Ib. Мĕн алласа çӳрен тесе, пĕрмай килĕрен килле кайса йăмахласа ларакан çынна калаççĕ. Ib. Мĕн тăвас-ха? (Пырса кĕрекен çынтан çапла ыйтаççĕ). Никит. Кайсан та мĕнех тăвать мана. Что особенного он мне сделает, если я и уйду. Изамб. Т. Усаллăх çинчен мĕн калатăн. Ĕлĕк пирĕн хамăр хушшăмăрта та, тарçă тытсан, ăна сăмсипе çĕр сухалаттарасса çитнĕ. Байг. † Сăрă чечек мĕн паха! Аппапа йысна пит паха. С. Айб. Çын ачисем пире çиеççĕ, хăйсем мĕн курасса пĕлмеççĕ. N. Мĕнтенех (в каком откошении) пит аван вара сан сĕллӳ? Шурăм-п. Эх, Петĕр, кĕçĕр мĕн курман пулĕ эпĕ, итлессӳ килет-и, каласа парам. Собр. † Леш айăккине юр çунă, ку айăккине мĕн пулнă; ах аппаçăм (çавă пур), качча кайма мĕн пулнă. N. Мĕн-пулса кяйĕ ĕнтĕ. Что будет уж. Баран. 120. Ем-ешĕл ешерсе ларакан йывăçĕ (картинное выделение из ряда деревьев) мĕн тăрать! N. Вăл мĕнтен пуйса кайнă (вилнĕ)? Икково. Мĕн пăруларĕ: тына-и, мăкăр-и? В. С. Разум. КЧП. Вĕсем хăйсем мĕн калассине каласа пĕтерсен, пирĕн Педтехникумра вĕренекенсем тапратрĕç калама. Тяптяево. Мĕн хăрамалла, кам пирĕн хыççăн килмелле? Чего нам бояться? Кто вслед за нами придет? (т. е. никто). Орау. Халь татти-сыпписĕр çăват те, унтан пĕр-ик-виç уйăх çăмăр пулмасан мĕн тумалла (как быть тогда). N. Унта мĕнсем сутаççĕ? N. Кĕсем мĕнсем? N. Мĕн калас-ха? N. Мĕн каласшăнччĕ-ха? N. Эсĕ мĕн ыратса выртатăн? Регули. 131. Вăлсен поплени мĕн пор онта. Ib. Мĕн вăлсам вăрманта шыранине эп килте топрăм. Ib. Мĕн шыраманнине топрăм. N. Эс мĕнне çухатрăн тата? N. Мĕнӳпе мухтанмаллăх пур сан. О сохр. здор. Çавăнпа ăна пирĕн пĕлес пулать; çынсем епле тата мĕнтен сивĕрен пăсăлса чирлеççĕ-ши? Ала. Мĕн тусан шыв тухат унта, тенĕ (в безводной стране). ЧС. Çынсем çавăнта пыраканĕ пĕри: ку мĕн те, ку мĕн? тесе, пĕри пĕринчен ыйтаççĕ. Чăв. й. пур. 26. Якку каланă: эпĕ мĕн пĕлекен çын? Бес. чув. 13. Эсĕ мĕн капла? Эпĕ сан çине пĕрре те çилленместĕп. Изамб. Т. † Туйăн илемĕсене, ай, мĕн кӳрет? Мĕн выляни-кулни, çав кӳрет (все, что веселит). Баран. 88. Асту-ха лерелле, мĕн хури курăнать унта? N. Мĕн ача турĕ: ывăл ача-и, хĕр ача-и? N. Мĕн пăру туса пачĕ? Утăм. Мĕн мура ямшăксем тытатăн? || Что (относит.). Сунт. Мĕн пулса мĕн килĕ ĕнтĕ. Тавай çул çине валли укçа тăвас. N. Мĕн пулсан та пулĕ, что будет, то будет. Синерь. Мĕн пулин пулĕ (что будет, то будет), ати хушмарĕ те, кайса пăхас-ха (попробую пойти). СТИК. Мĕн тесе-ха вăл пит час карĕ! Что ему вздумалось уехать так скоро. Ib. Ун пек чухне вара мĕн каласан та хĕрсем кăна калаççĕ кĕвве. СТИК. Мĕн каланă сăмах вырăнлă пултăр. Все, что сказано, пусть возымеет силу. Чебокс. Мĕн пулни пулать, кĕрес терĕм те. Коракыш. Эпĕ тăта мĕн пĕлеп! Я знаю еще одну вещь! Ст. Айб. Мĕн пасарин пасарĕ, шур пушăт йывăççи пасармасть. (Ĕне мăйракисем). ||Соответ. русск.: что бишь. С. Дув. Мĕн çук манăн: ĕнер пуснă такам пур, паян пуснă мĕнĕм пур. || В знач. вопрос. частицы, соответ. русск.: что ли ли. N. † Алăк ум вĕçĕнчи ват хурăн: кăçаллăха ларнă пулсан, пуртă витмĕ терĕр мĕн? N. Вăл вĕренме кĕчĕ-и мĕн? N. Вăл кайрĕ-и мĕн? Вăл кайрĕ-им, кайрим? || Что за, какой. СТИК. Паян мĕн пăраçник? Какой сегодня праздник? (простой вопрос). Ib. Паян мĕн пăраçникĕ! Какой еще сегодня праздник! (отрицание и удивление). Толст. Ку мĕн сасси? Что это за шум? Пшкрт: шоj ҕэ̆рмӓ сиβэ̆ полы̆;— мэ̆н сиппм? (или: мэ̆нӓшкӓл сирβэ?),— нимдӓ сиβэ̆ мар’. Регули. 935. Мĕн ĕç он? Мĕн кон килĕ. Ib. 934. Эс кам конта? Эс мĕн çын конта? Ib. Эп тытрăм полсан, сан мĕн ĕç? N. Кĕсем мĕн япаласем? Это что за вещи? Синерь. Эпĕр сута каятпăр тенĕ? — Мĕн сутне (на какой суд)? тенĕ. Орау. Мĕн мĕнĕ тата? Что еще за „что“. N. Хутаçра пĕр виçĕ тенкĕ укçа пулас пулатьчĕ-ха. — Мĕн виç тенки пур унта? Орау. Мĕн вăййи вăл? Что за игра? Ib. Мĕн вăййи вăл! Пĕрне пĕри кӳп те кӳп тутараççĕ. Качал. Яхуне çырмине çитрĕм те, тăкăнчĕ карĕ: мĕн сăян? — Какуй сăян, пухрăм та çур пăт пулчĕ. N. Мĕн çăнăхĕ? Мука из какого жита? Ст. Чек. Анне, улма пур-и? — Эй, ухмах! Мĕн улми унта тата! Ib. Мĕн сивви; мĕн нумайĕ мĕн кунта (какое...). Ib. Мĕн аван япала пăссăрĕ (= пăсрĕ)! Средн. Алг. Хурану пĕчĕкçĕ пуль? — Мĕн пĕчĕкçине калан, пĕр кӳлĕ шыв çитмест. АПП. Упа, çак кашкăра тыт, тенĕ. Упа каланă: ăна тытма мĕн ĕçĕм пур. Чуратч. Ц. Кирĕк епле чире çаклансан, вăсем шухăшлаççĕ: мĕн турри çиленчĕ-ши? теççĕ. Сунчел. Качаки каланă: ăна çиме мĕн ĕç пур (= мĕне кирлĕ). Сред. Юм. Мĕн хыпар пôр-ха, или: мĕн сас-хôра пôр? Что нового? Ib. Мĕн çынни, мĕн арчи, мĕн кĕнеки. Ib. Эп выллянинче сан мĕн ĕç пор. В том, что я играю, тебе (вам) какое дело. Ст. Янсит. Вĕсене эпĕ акă мĕн ĕçре час-часах пулăшрăм. Янтик. Мĕн япала ку сан? Якейк. † Он çиленме мĕн ĕç пор, он пыççине çыхмаспăр. N. † Ял варĕнчи сăрлă юпи мĕн нушташăн ларать-ши, аттен хĕрĕ-сарă хĕрĕ, мĕн нушташăн çуралнă-ши? П. Пинер. † Алкумĕнчи улма йывăççин улми пулманни мĕн усси. || Как. Çĕнтерчĕ. 54. Ех! мĕн савăнса пурăнмасть çав Якур. Ib. 52. Ах, мĕн савăнса çӳремеççĕ çав ачасем! || Зачем, почему, по какой причине. Çĕнтерчĕ. 19. Мĕн янрашатăр эсир паян? Орау. Мĕн юпа пек тăран, кил кунта. Ib. Мĕн мĕреленсе (= наянланса) пыран, ут хăтăрах. (Идет вяло, тихо). Юрк. Ку укçăсене мĕн хам алăра тытса тăрам. N. Тавăрнса, мĕн апая ятлаçтарса порнас? || Сколько, почем. Бр. п. водку 8. Анчах уншăн сăмаххи сăмаххийĕ мĕн тăрать. Но как он дорого ценит каждое свое слово! (т. е. он не разговорчив). Баран. 226. Мĕн çӳрес пеккине çӳресе пĕтереççĕ те, пусма тăрăх улăхса çӳлелле тухма пуçлаççĕ. N. Эй мăнтарăн Прăски, мĕн салтак усатрĕ. N. Мĕне илтĕн, почем купил. Трхбл. Мĕн сысна чике-чике пĕтерчĕç, мĕн чăхă пуса-пуса çирĕç. Регули 939. Мĕне патăн? — Сома патăм. N. Пасартан килсен, пĕр кӳрши ун патне пырать, тет те: ырашна мĕне (почем) сутрăн? тесе, ыйтат, тет. Юрк. Сирĕн тухйăр кĕмĕллĕ: мĕне тăрат кĕмĕлĕ? Сред. Юм. Мĕн ĕмĕр порнатăн (долго находился, когда как обещался прийти скоро). N. Лашасене мĕн кайнă таран ятăмăр. N. Мĕн сахал тесен те, 500 тенкĕ кирлĕ. Панклеи. Ачан мĕн пырнăçемĕн çол хĕсĕнсех пырать. Чем дальше идет, тем... Н. Лебеж. † Мĕн вăрăм-хывлăшă м, ай, кĕскелчĕ. Бел. Гора. † Мулла мечĕтĕ мĕн çӳл мечĕт. || Весь. Альш. Çапла мĕн ĕмĕрне чăвашран ирттереç, авланма каяç те, кил курма çӳреç (портные). N. Этем мĕн пурăнас кун-çулăн хисепĕ çук. Чхĕйп. Чăвашсен мĕн пĕлнĕ ĕçĕте ак çакă анчах пулнă (вот все то, что они знали. Далее идет пер ечисление того, что они знали или умели). || Иногда переводится сл. каждый. N. Кукша мĕн хупараканне (каждого, который влезал касса пăрахат, тет. Çапла пурне те касса пĕтерчĕ, тет. Панклеи. Хĕр вăрă-хорахсен хĕçсене илсе мĕн кĕрнĕ вăрă-хорах поçне касса тăнă. Чхĕйп. Вара унта ĕçме-çима мĕн пыракан пурте çапла асăннă (поминали). N. Мĕн турттарса пынă ăлава çавăнтах тăкаççĕ те, салагса пĕтĕреççĕ. N. Мĕн пынă çын çавăнтах ĕçлеме тытăнать. Коракыш. Манăн лашасем селĕм пултăрччĕ, эпĕ вара мĕн çул çӳрекенсене ĕçе-ĕçе хăварăтăм. || Иногда употребл, в знач. самый. Альш. † Çак юрăсене юрлама мĕн кĕçĕнтен пуçтарнă ăс кирлĕ. N. Акă кăçал каллах мĕн çуркуннеренпе çумăр çумасть. N. Мĕн пĕчикçĕренех. Сборн. по мед. Мĕн халичченех. N. Якурпа шăллĕ мĕн каç пуличченех ĕçлерĕç. Кубня. † Эпĕр мĕн кĕçĕнтен туспала, пире çын çимесĕр мĕн тутăр. Ал. цв. 20. Вăл мĕн пурăннăçемĕн шурă мăрамăртан тунă пӳлĕме час-час çӳрет, хăй хуçине лайăх сăмахсем калать. || Оказывается. Т. VII. Ах турă, атте! пылпа кулачĕ пит тутлă мĕн. N. Эсĕ пит усал çын-мĕн. Ачач 71. Хăшпĕр юратнă çынсем, тантăшсем пулмасассăн, чăнахах та Тимуш пӳртрех лармалла мĕн. ЧС. Вăл çуртсем çунас та çук мĕн те, насус час килеймен. Сятра. Вăл чоашла лайăх пĕлет мĕн. Толст. Вăл иккĕре анчах пулнă, утма та тин анчах вĕреннĕ мĕн. Утăм. Тăлăха питрех те мĕн асап çынлăха кĕмешкĕн çĕр çинче. Якейк. Çораличчен çоралманни лайăх мĕн. Урмай. Чипер мĕн те, аки мар, хӳри пур та, шăши мар. (Çарăк). N. Иçăм çырли пахчинче çырла пиçсе ларнă мĕн. N. Юман çинчен пĕр çăхан çапла калать мĕн кăна. N. Пирĕн пуçран нуша иртиччен выртаяс мĕн аннен кăкăринче. НАК. Çавна курсассăн, эпĕ леш йытă чăнахах усал пулнă мĕн-ĕç, терем. Увидев это, я подумал, видно, эта собака была на самом деле нечистый дух. N. Шăналăкра сакăр хĕр, саккăрĕш те сарă мĕн, эпĕ илесси хура мĕн. Орау. Паян пасарта хăма йӳн пулнă, тит. Ăна пĕлнĕ пулсан, пасара каяс мĕн паян. Сборн. по мед. Эх, пулать мĕн çын та: хĕп-хĕрлĕ, нар пек, çапçутă сăн-сăпатлă, вырăс пек. Ну и бывают же люди, румяный как „яблоко“, белый как русский. М. Васильев. Лашисене хайхисем çаран çине яраç те, канма выртаç мĕн хăйсем. Н. Лебеж. † Ешĕл хырă çинче чăпар кукă (кукушка) ян ярать-çке мĕн аслă вăрмана, янра юлат мĕн аслă вăрманĕ. Б. Хирлепы. † Атте ывăль пуличчен шăмат кĕпçи пулас мĕн, пĕр хĕр татса çитăр мĕн. Кан. Ку вăрсене (семена) пирĕн те туянмаллаччĕ мĕн. Лашм. † Тăшмансем килессе пĕлнĕ пулсан, хываяс мĕн (кĕпер) çатăркаран, пусмассерен путса антăр мĕн. N. Йăваланса тăрсассăн, ну чавать мĕн тымарне. Изамб. Т. Упаç: масар çине шыв сапас, тет мĕн. || Употребл. для выражения обобщения. См. Оп. иссл. чув. синт. I. Истор. Арçынни-хĕрарăмĕ мĕнĕпех юланутпа çӳреме лайăх вĕреннĕ. N. Ăшăк сухаланă çĕрте вăйлă çăмăр çусассăнах, шăтса тухман тырра çерем мĕннипех юхтарса каять. Латыш. Навусне ачи мĕннипех шăпăр шăтăкне тăкать Никит. Арчă мĕнсене эпĕ сотса ятăм. N. Эй атту мĕнĕ, ахалех тăхăнтăм, çăпата сырас мен. Байгеева. Вăл пасара кайсан мана валли кулачă мĕн яланах илсе килетчĕ. Чăв. й. пур. 9°. Пухура мĕн те çынсем тепле вăрçа пуçласан та, тӳпелеше пуç ласан та, вăл Микка, унта пулсан, çапах чарнă. Регули 162. Çав кĕпе ĕçлени мĕнĕпе (мĕнпеле) виç сом тăрать. НИП. Хурăнташсем мĕнсем. Альш. Çисен мĕн тусан хĕрсем çурçĕр вăхăтнелле килĕсене таврăнаççĕ. Ib. Тепĕр кун пек, мĕн пек иртсен, каллех хулана тырă тиеççĕ. Шурăм-п. Килях малалла ирт, тесси мĕнни пулмарĕ. N. Вĕт çăмар мар, мĕн те мар, хура халăх куççулĕ. Ала 86°. Тепĕрне (сосну) тăпăлтарса кăларчĕ, тет те, тепĕр çур хули мĕнĕпе ывăтса ячĕ, тет. Чăв. й. пур. 16. Çав Пайтукан хăй патне пупсем мĕнсем пырсан, е пĕр-пĕр вырăс мĕн пырсан, хăй туха-туха тарса арăмне: епле те пулин калаçкаласа ăсат, тесе, хуша-хуша хăварнă. N. Эй анне, епле каяс вутă касма: манăн лаша та çук, мĕн те çук. Юрк. Çапла пайтахчен ĕçсен, хăй татах ӳсĕр те пулат, мĕн те пулат (и пьяным бывает и пр.). Ib. Пуян çын хĕрне илес тесен, авă çавăнне илĕпĕр; епле хĕрне курнă мĕн пур-и? Ib. † Пӳртĕмĕрсем шурă, саккăмăрсем сарă, эпир тухса кайсан пушă юлĕ, пушă та юлĕ, мĕн те пулĕ, кĕре-кĕрсем тулли чш (= шăп) пулĕ. Ib. Каласа пăхасси мĕнĕ, эсир тăрăшăр. Что, что вы поговорите — вы постарайтесь (т. е. не ограничивайтесь одними разговорами с кем-то, а действительно постарайтесь). Ib. Мĕнпе тӳрлетесси мĕн, эрехпех тӳрлететĕп, тет. Сам. 60. Пĕтрĕм эп те... пурнăç путрĕ, уяхран мĕн ӳк те вил!.. Орау. Лаша пăхма мĕн кайсан, йĕвенне ан çухат; тен кунта хăваратни. Ib. Вăл пĕр вăтăр пиллĕке мĕнелле çитнĕ пулĕ ĕнтĕ. Байгеево. Вăл пасара кайсан мана валли кулачă мĕн яланах илсе килетчĕ. Никит. Чăнахах ĕнтĕ морĕ (мор) килес мĕн пулсан нăмайĕшĕн выльăхсене вĕлерсе тухса кать-çке (= каять-çке). Ib. Сборн. по мед. Ялта урама пӳрт çумне мĕне, урам варрине юпа çумне мĕне. Сред. Юм. Канлĕ вăхăт таврашнелле мĕнелле килсе çапăн эс кôнталла (наведайся). Сам. 30. Этем çке мĕн эп те! терĕ вăл хăйне. N. Мĕн тăвасси мĕнĕ (что делать-то мне), акă? вĕрен явса çак пĕтĕм кӳле çакса вĕретес тесе калатăп. N. Вăл хăйăр тĕмисем çинче курăк мĕн нимĕн те ӳсмест пулĕ çав, терĕм эпĕ. Мĕн курăк ӳсессине калатăн (т. е. какой тут расти траве, ничего не растет).

мĕнĕскер

что за такой. || Как много. Пшкрт. Ой, мĕнĕскер çын тăрат. Как много людей.

мĕнле

(мэ̆нлэ), какой; что за. N. Кĕсем мĕнле япаласем? N. Ку мĕнле япаласам? Регули 937. Эс мĕнле çын конта? Эп тарçă контине пурмис (бурмистр). Янтик. Кăтат-пăртик укçа памăн-ши эс мана? — Мĕн пулĕ-ха (мĕнле пулĕ-ха, если придется дать спустя некоторое время; или: тем тăвас вара, если денег просят тут же. Есть надежда на получение). Альш. Ирхине çьшсем тăраççĕ те:. мĕнле йывăр шăршă тухат, теççĕ. N. Эй тăвансем, кама мĕнлипе чĕнсе илнĕ, çын умĕнче пурте çаплипех юлăр. СТИК. Мĕнлескер çав хапха умне пырса тăчĕ? (Означает всякого смертного; этот вопрос понимается в смысле: торговец ли, собиратель-ли подати, шапулник-ли). Орау. Мĕнле аптăранă вăл (какой болезнью)? || Как, каким образом. Сред. Юм. Нô, мĕнле тăвăпăр вара. Ну так, как же сделаем. Иванова. Хай аннерен ыйтаттăм: мĕнле эпĕ киле таврăннă? Шкултаччĕ-çке эпĕ? теттĕм. Янтик. Мĕнле ку капла! Пит лайăх пек-и мĕн çапла туни? Намăса пĕлес пулать пăртик. СТИК. Мĕнле пырса кĕрес ĕнтĕ унта (стехнение). Ib. Мĕнле пырса кĕрĕ-ши ĕнтĕ хăй унта (если „хайхи“ — раздражение с теми, к которым предполагается он пойдет). Ib. Мĕнле-ха вăл унпа çапăçса кайнă — тĕлĕнмелле! Удивительно, как это он с ним раздрался (человек был смирный, не пьющий). Б. Нигыши. Урисем каланă: мĕнле те пулсан тарса хăтăлас, тесе, чупрăм, тенĕ. || N. Всякий, какой-угодно. Тĕнчере мĕнле халăх та хăйсенчен тăван чĕлхине тĕппипе пĕлмелле. Баран. 59. Мĕнле усал çанталăкра та хуралла кайнă (ходил).

мĕнлĕх

причина, повод. N. Çав уяса виçĕ çын яма ыйтнă: унти халăх мĕнлĕхрен пăлханнине пĕлмешкĕн, тесе (в 1906 г.). N. Эпĕ ку çырăва пуçланă чухне хресчен пурăнăçĕ мĕнлĕхрен начарри çинчен каласшăн марччĕ (в 1906 г.). N. Хресченсене çĕнĕ çĕре куçарсан мĕнлĕхрен çăмăллăх кĕтес пулать (в 1906 г.).

мăн чулĕ

мăн чолĕ, мĕн чол, сколько. Хурамал. Б. Олг. Сĕлĕ мĕн чолĕ сотас тетни? — Сотас тетĕп, вăтăр олтă пус тетĕп те-ха, çынсам темĕн чолĕ параччĕ, пĕлместĕп-ха. В. Олг. Мĕн чолĕлĕх, на сколько. Ib. Кам çисе мĕн чолĕлĕх. Регули 955. Ку хот мĕн чолăх (мĕн чоллă çӳрет). Ib. 950. Мĕн чолшар çын отса пычĕç. Ib. 949. Мĕн чолшер кĕлетĕн? Ib. 948. Мĕн чолшар кĕренки? Ib. 947. Мĕн чоллăх пор вырăн? Ib. 946. Мĕн чола патăн? Мĕн чолшăн илтĕн? Ib. 797. Мĕн чол пусăк, ончол лайăх. Ib. 796. Эп мĕн чол пырса онта, вăл та он чол пырса. N. Мĕн чола илтĕн? — çитмĕл пуса. Яргуньк. † Улпутăн-йăтти упа тытать, Тенис тус; упа тытин те юримасть, пирĕн мĕн чул ĕçлесе юрас, Тенис тус. Тогаево. Мĕн чол ыйтатăн ко кошака? — Çĕр тенкĕ, терĕ, тет, çынни. Никит. † Ĕлĕк Иван калатьчĕ: усал хĕре курсассăн, курас килмес тесе, чăн усалли пулчĕ-ха, мĕн чул курас килмĕ-ха. (Свад. п.). N. Эх, конта порăнса, мĕн чол килте савăнса çӳресси йолать. Пшкрт: мэ̆нџо, сколько.

мĕнтарăн

(мэ̆ндары̆н), дорогой, бесценный. Янтик. Çын вилсен калаççĕ: эй мĕнтарăн чунĕ, кĕрсе выртрĕ-çке çĕре, теççĕ. Турх. Эй мĕнтарăн атти (аттийĕ); эй мĕнтарăн ашши (так!). Сред. Юм. Мĕнтарăн. Кама та пулсан асапланакан çынна хĕрхенсе калакан сăмах. (Кама та полса хĕрхенсе каланă чохне калаççĕ). Юрк. Эй ку мĕнтарăн укçи!? Кам аллинче хĕсĕнсе выртаççĕ-ши? См. мăнтарăн.

мĕнче

(мэ̆нџ̌э), сколько. В. Олг. Мĕнче çын, сколько человек. См. минче, миçе.

мĕрен

(мӧ̆рэн), вялый, малоподвижный, неповоротливый, с ленцой. Янтик. Ку çын пит мĕрен. См. мăран.

мĕскер

то же, что мĕнскер, что (кто). N. Вăл пире мĕскер? Кто он нам? (т. е. никто). Хăр. Паль,. II. Мĕскер сутье вĕсем. Регули 936. Мĕскер полчĕ? мĕн полчĕ? Ib. 661. Мĕскер тытакан кайăк килнĕ. Ib. 660. Мĕскер тăвакан пор онта. N. Мĕскер тăваççĕ-ши вăсам унта (с неудовольствием). Тип-Сир. Ăçта каятăн Фомка тус?...— Мĕскер ăçта каясси! Така çухалнăччĕ те, ăна шыратăп... Панклеи. Патшапа мар-и (жена царя): мĕскер чĕлĕмĕ сана (какую еще трубку!), халь çактарапăр, теççĕ. Янш.-Норв. Эпĕ: ку мĕскер-ши, тесе пĕтĕмпех тĕлĕнсе кайрăм. N. Çын петĕнчен сăра ĕçсе тохнă чох: чăрмав турăмăр, тиç. Хирĕç калаç: мĕскер чăрмавĕ, хамăр та час-часах кĕрсе тохатпăр. М. Васильев № З, 34. Мескер тăвас-ха, Есрел? Аван пĕтри сан ĕçӳ? Чем люди живы. Мĕскер мĕнĕ, улпута атă кирлĕ мар, вилсе карĕ, тет.

мĕçеккен

(-зэ-), увалень, Хурамал. Мĕçеккен (насмешл. — увалень, сам маленький; мăшăлтатса кăна çӳрекен çын).

мĕçи

(мэ̆зи), так обращается старик ласково к маленьким девочкам. Шибач. Мĕçи тесе, ват çын пĕчĕк хĕрачасене калать (ласкательно).

мĕш

подр. выражению недовольства, напр., когда человек сердится, дуется. [у др.. мăш или мăшт. Мăш пулчĕ или мăшт пулчĕ, рассорился, стал дуться]. Урмай. Улча (= виçе) юпи мĕш 9. (Çын çиленни).

мĕшĕлтет

(-дэт), медленно двигаться; копошиться. Хурамал. Пăйтă мĕшĕлтетсе кăна утать. КС. Мĕшĕлтет, производить небольшие движения. Сред. Юм. Мĕн пыйтă пик мĕшĕлтетен, çав кăлт ĕçе те ĕçлесе пĕтерместĕн кô таранччин. Чем люди живы. Чавсавайран иртсен, каялла çавăрăнса пăхать те, хай çын тăрса ларнă, мĕшĕлтетсе ларать, темĕскер тинкерсе пăхнă пек хăй. Ир. Сывл. 30. Çав мĕлкесем хыçĕнчен пĕр вĕçĕмсĕр пĕлĕтсем мĕшĕлтетсе пуç йăтаççĕ. СТИК. Мĕн мĕшĕлтетсе ларан çав япалапа, тытасчĕ тăвасчĕ ак çакна! (Мешĕлтетсе ларат тени — темĕскер аппаланса, нимĕн тумасăр пуç пăхса, е чĕрне чаваласа ларнине калама пулат). Ст. Чек. Тек мĕшĕлтетсе çӳрет. Хорачка: мэ̆шэ̆лдэтсэ сӧрэдэ̆н чазрак туас э̆зэ. Йӳç. такăнт. 7. Пĕтет-и сан паян мĕшĕлтетесси? Сунт. Хватейсенсте лартса станцăран аран-аран мĕшĕлтетсе тухса кайрĕ. СТИК. Пӳртре ватă старик пур, тет, карчăкĕ тĕпелĕнче мĕшĕлтетет, тет. Н. Чукалы. Хĕрт-сурт кăмака айĕнче пурăнат, теççĕ, çав хĕрт-сурт кăмака айĕнче мĕшĕлтетсе тăрсан, çав çуртра лайăх ырă пурăнассине пĕлтерсе мĕшĕлтет, теççĕ. N. Аран мĕшĕлтетсе, пĕр сиккеленмесĕр пекех пурăнаççĕ. Ск. и пред. Йăкăр-йăкăр хĕр утать, мĕшĕлтетсе карчăк пырать.

мĕшĕркки

(мэ̆жэ̆ркки), вялый, слабый, нерасторопный. Торх. Мĕшĕркки = нӳрĕ çын, вялый человек. См. мĕштĕрки, мĕштĕркке, мĕштĕркки, мĕшĕлти, мĕшĕлкки, мĕшĕлке, мешĕлкке.

мĕштĕрки

(мӧ̆штӧ̆рги), вялый. Чертаг. Мĕштĕрки — вялый, неопрятный, çи-пуç лайăх томланман çын. См. мĕшĕркки.

юра

(jура), нравиться; угодить. Бур. † Ку юрăсене юрла пĕлмесен, ку тăвансене епле юрам-ши? Если я не сумею спеть этих песен, то как я угожу моим родным? Регули 702. Она йорамалла çын топас çок конта. Не найти здесь человека, который мог бы угодить ему. Ib. 514. Ним туса та йорамасть: мĕскер туса йораттарам-ши эп она? Сред. Юм. Упа кôтне çу çĕрсен те, йораман, тет. (Так говорят, если человеку ничем не угодишь). || Годиться, быть возможным, быть позволенным. Регули 863. Ку йорать, ытти йорамасть. Это годится, другие не годятся. Сёт-к. Юрĕ пĕреллĕхе. На один раз ладно. Перев. Апусемпеле пичӳсене те пĕлеттĕм, вĕсем те калама та юрамастчĕç (были безусловно хорошие). Юрк. Ку чашки (чашка) юрамалла пысăк пулнă, куран. N. † Тухтăр мĕшĕн ан илтĕр, виçене юрасассан? (Солд. п.) || Очень часто ставится безлично, в см. «можно, позволительно, ладно, хорошо» и т. п. Регули 551. Онăн онта полма йорамасть. Ему нельзя быть там. Ягудар. Маншăн посан, Çипире уччиттĕле кайма йорать. По моему мнению, поступить в Сибирь в учителя - стоит. Истор. Мĕн тусан, юрĕ-ши? Как было бы хорошо сделать? Орау. Çапла тусан, юри? (= юрĕ-и). Хорошо ли будет (ладно ли будет), если сделать так? N. Юрĕ. Я готов исполнить твое приказание, твое желание и т. п. Трхбл. Çавăнта пăтара çакăнса тăракан ал-шăллие илсе кил-ха! — Юрĕ. Принеси-ка полотенце, висящее там на гвозде! — Ладно (хорошо). N. Эсĕ мана пĕр пилĕк сум укçа кивçен парсан, юрать-чĕ.

йораллă

юраллă, то же, что йорал, йоралă. Хыпар № 16, 1906. Кĕнеке тума, хаçет çине çапма юраллă пур çын та çыраймасть. Пшкрт. Йораллă çын, способный. Хыпар № 20, 1906. Вăл хресчене юраллă çĕр илес тесе тăрăшман, кам çĕр сутас тенĕ, çавăн çĕрне илнĕ.

юрăхлă

(jуры̆хлы̆), годный. Юрк. Ытти çынсенĕн ачисем ăна пăхнă çĕрте (в сравнении с ним) суха сухалама анчах юрăхлă пулнă (были годны). Ib. Хулара пилĕк-ултă çул вĕренткелесе, ăна, ачасене вĕрентме юрăхлă туса (сделав годным в учителя), яла вырăна яраççĕ. Ib. Ку тĕнчере турă пиртен, тутарсенчен, пуçне хăйне юрăхлă таса ырă çынсем тупман. || Порядочный, хороший. Чăв. й. пур. 30°. Нихăçан та çын пек юрăхлă апат çимен. || Зажиточно? Хыпар № 47, 1906. Вăл школасенче те юрăхлăрах пурăнакан хура халăх ачисем пит сайра хутра анчах вĕренкелеççĕ.

йорт

подр. прямизне. См. ярт. Тюрл. Йорт тăсăлса çыврать. || Подражание энергичному прыжку; подр. широким шагам. Б. Олг. Çын йорт! сиксе каçрĕ (= войпа сикрĕ). Ib. Яш çын йорт, йорт, йорт, йорт отса каят (у КС. jåрт, jåрт, jåрт, или jартлаттарза, с нелаб. а).

юс

лишиться; отбиться; обмануться; ошибиться. Изамб. Т. Çапла эпĕ лашасенчен чут юсаттăм (чуть не лишился). Ст. Шаймурз. Ырă ут таканмасăр пулмасть, ырă çын юсмасăр пулмасть. (Послов.). Хурамал. Чирлĕ çын чĕлхипе калаçаймасан: чĕлхерен юсрĕ, теççĕ. Ib. Хăйĕн лашине сутсассăн, урăх лаши пулмасан, калать: ĕнтĕ лашаран та юсрăм, мĕн тăвас ĕнтĕ! тет. Ст. Чек. Вĕсен вылăхĕсем юснă (не ходят к ним, отбились от дома). Ib. Ырă çын юсмасăр пулмас (по объяснению П. К. Токмакова ― без ссоры). Ч. П. Пусӓп, юсмăн, тесе, ан кала, юстараççĕ уллах çĕрсенче. Ст. Чек. Юснă = улталаннă. Ib. Юснă – майлă вăхăта хăтарса яртарнă (упустил), улталаннă. Ib. Ку лашана илсĕ юсрăм (обманулся). Ib. Авланса юсрăм, Çипире кайса килмелле-ччĕ. Стюх. Юсас, обмишулиться, дать маху. Альш. Юсми-юлми пил пар (иначе: писми-юлми пил пар). Дай нам правильное, верное, точное понимание вещей. Ильк. Юсать (чĕлхерен юсать). У него отнимается язык, или смешивается язык.

юстар

понуд. ф. от гл. юс.' Хурамал. Пĕр çын, чĕлхе юççĕн усал калаççа, айăплă пулсан: хама хам чараймасăр, турă юстарчĕ вĕт, теççĕ. СПВВ. ИФ. Юстарас = урăх майпа калаçтарас. Есĕ мана урăх çулпа пыртаран, теççĕ. С. Тим. † Çак Тимĕрçен хĕрĕсем ― юстарма çук пит чее. Сир. 55. Çыншăн хута кĕрсе, хăй çине шанчăк илни туллăх тăракан çынсенех пайтахăшне тĕп тунă, тинĕс хумĕ çапса ӳкернĕ пек, хытă юстарнă вĕсене. Юрк. † Тусă юсат, тесе, ан кала: юстарĕçĕ уллах çĕрсенче. (Вариант см. юс'). Тимер. † Çак Тимĕрçенсенĕн хĕрĕсене юстарса пулмарĕ çепĕç чĕлхепелен.

юса

йоса, (jуза, jоза), чинить, направлять, исправлять; лечить. Янгильд. Çор-конне выйлă (=вăйлă) шывпа ватнă çолсене, çĕр-шу типсессĕн, пор çĕрте те йосама тăрăшаççĕ (стараются починить). Ходар. Шатрапа выртакана пĕр çын анчах пăхать... Вăл та тата вĕрентнĕ тăрăх анчах килет. Шатрапа выртакана лешĕ вĕрентнĕ çыннĕ (привыкший к нему?) шыв парать çăкăр парать, вырăнне юсаса парать-и. Шор-к. Кайран аран-аран чартăм та, йосаса кӳлтĕм (перепряг). || Перешивать. Шибач. Ӳркенместĕн полсассăн, тет, манăн, тет, çак кивĕ сăкмантан, тет, ачана, тет, йосаса парас-чĕ, тет. || Зарядить ружье. Курм. || Привести в прежнее положение, освободить от настоящего состояния. Собр. Ку халăха мана юсаса парсассăн (освободишь от заклинания), çур халăхне парăттăм, терĕ, тет. || Исследовать, критиковать. Шаймурз. Çынпа ытлашши ан калаç, тăванна та ан ман, арăмна та ан ман, ху чунунтан урăх никама та ан ман; вăхăчĕ-вăхăчĕпе ху чунна та юса. || Бить, пороть. Ст. Чек. Юсаса илтĕм = хĕнесе илтĕм, прибил, выпорол. || Futuere, terere. Якейк.

ют

(jут), чужой, незнакомый. Чăв. й. пур. 16°. Епле пурăнас? Епле ют çĕре тухса çӳрес? Как жить? Как отправиться в чужие края? Якейк. † Вĕрене шулчи хот полминч, çомри хĕр йот полминч («желает, чтобы она его не бросила»). Б. Бур. † Килес çулччен, вăйăччен, савнă тусăм ют пулĕ. До будущего года, до игр (хороводов), моя любимая девушка станет мне чужой. Çутталла 48. Ют ял çĕрĕ патне çитичченех. Недоходя до земли чужой деревни. Сорм-Вар. Ют çын (чужой человек) тути (вкус) юн тути, тăван тути — пыл тути. Пазух. Атьăр каяр утпала, кĕсье тулли хутпала; хамăр савни пулмасан, калаçăпăр ютпала. N. Ют автан, ют лаша. ЗС. Унтан туйĕ, ютра çӳресе пĕтерсе, хĕрĕ килне пырса кĕрсен... Актай. Ют япала мĕн пур-ши кун çумĕнче? тесе, шырама тапратрĕç [искали, нет ли при ней (на ней) какой-либо чужой вещи]. Т.Й.Ч. Ют çул (назв. духа). Ч.П. Ачам-пăчама ютта кăлартăм. 1. Сивĕтрĕм. 2. Послала по чужим людям. || Шурăм-п. № 18. Хамăр уйра пулман-ха, тепĕр ик-виç кунтан тухмалла пулĕ-и. Унччен юта каяс пулать (жать чужое). Ильм. † Ах, аттеçĕм, аннеçĕм! Аттерен-аннерен хыпар илтмесĕр, çичĕ-юта (в чужую семью) тухрăм, хур пултăм. Çырма тăрăх шыв каять, çырана тивет йывăрĕ; çичĕ-ют сăмахне илтсессĕн, пуçăма тивет йывăрĕ. (Начало плача украденной невесты). || Чужбина, чужой край, чужая деревня. Ау 70. † Пире-ах-та пăрахса, юта савса, ютра пиртен ытла çын тупмăн. Альш. Юта тухса курман чăваш. Чувашин, не бывавший в чужих местах. Ib. Ютран Пукравра Елшелне хăнасем килмелле вĕт. Ведь в Покров в Альшеево должны приехать гости из чужой деревни. N. † Пирĕн çамрăк пуçар мĕн хуйхи? Савни юта кайрĕ çав хуйхă. Какое горе у нас, у молодцов? Любимая девушка вышла замуж в чужую деревню, вот горе. Псалт. 145,9. Турă ютран килнисене сыхлать. Камен. Враг. † Кĕçĕр ан кил, тăванçăм, ыран каç кил, кĕçĕр ютран килнĕ тăвансем пур. N. † Йори илтĕм йотран (из чужой деревни) хĕр. N. † Ойсем орлă çол турăм йотра хĕрсем нăмайран. Ашшĕ-амăшĕ. Çавăнпа ăна таврари çынсем пит хисепленĕ: çамрăккисем те, ваттисем те, ял йышĕсем те, ютрисем те (из чужой деревни) пурте хисеплесе, юратса пурăннă. || Кубня. Ютри киреметсем (киремети, обитающие в чужом месте). Сехнер киремечĕсем, каçар.

ютă

чужой. См. ют. СПВВ. Ютă, ютăхас, ютăшас. Стеф. Ютăран пынă çын. Сам., 27. Ютăри этем, иртсе çӳрен чух, сана хапсăнса кăмăллас та çук!

ютшăн

стесняться, избегать, чуждаться. М. П. Петр. Сĕт-к. Ача йот çынтан йотшăнать. Ребенок стесняется чужих. Шибач. Йотшăн, быть застенчивым. Пшкрт. Ан йотшан — не стесняйся (напр., говорят в гостях). Хурамал. Çамрăк ачасем ют çын патне пымаççĕ, ютшăнаççĕ. Юрк. Темĕнтен манран пит ютшăна юлтăн (стал чуждаться). Ib. Санăн малашне пирĕн пек пысăк çынсемпе анчах паллашас пулат. Пĕр-кунхи юлташă пеккисенчен санăн ютшăнас пулат (надо их избегать). Требн. Санăн ирĕкĕнтен, санăн тасалăхунтан ютшăннине пурне те хăвар, пăрах, каçар. Сред. Юм. Пĕчик ача йот çынтан йотшăнать, ôн аллине пымас. Ист. церк. Тĕнчери вăйлă, аслă çынсенчен ютшăнман.

юх

течь; плыть. К.-Кушки. Шыв юхрĕ. Вода текла. Б. Яньши. Вăл шыв кунта Ишек патне çитичченех юхса килет (течет до с. Ишак). N. Пирĕн ял патĕнченех Енĕш ятлă шыв юхса иртсе каять (протекает р. Аниш). Альш. Хай сăрасем юхса пĕтсен, хĕрсем сăрисене пĕр-пĕр хваттире пуçтараççĕ. Ердово. Пысăк шывсем çинчен пăрсем юхса пĕтсен (после ледохода), прухутсем, паршăсем, пĕрене суллисем юхма пуçлаççĕ. Ст. Чек. † Атăл юхмас тулли, ай, пусан та; ан ӳпкелĕр епле пусан та. Сала 179. † Атăл юхмас, епле тулсан та. Регули 221. Шу йохаканĕ (йохакан шу) лере çок. N. Çырмасенче шывсем юхма пуçларĕç. По оврагам потекла вода. Чураль-к. † Шур Атăла кĕпер турăм, çийен шывĕ юхмасса; кăçал тухрĕ çĕнĕрен саккон, хĕрпе ача çывăрма. Регули 256. Конта йохман шу пор. Здесь есть непроточная вода. N. Шусем юхса петрĕç, çĕр типрĕ. Вода стекла, земля высохла. Ал. цв. 9. Вĕсем çине пăхсан, сĕлеке юхса тăрать. Самар. Ту çинчен шыв юхнисем кунтанах курăнаççĕ. Отсюда видно, как в разных местах стекает с гор вода. Пазух. Атте лаши тур лаша; турти тăрăх тар юхать, пĕкки витĕр пĕлĕт юхать, çилхи витĕр çил вĕрет. N. Ура виç-тăват тĕлтен шăтса юхрĕ. На ноге были гнойные нарывы в 3-4 местах. Скотолеч. 17. Сĕрессе (лекарством) нумайтарах сĕрес пулать, анчах юхса тăмалла (так, чтобы текло) сĕрме юрамасть. || О ведре и т. д. N. Витре (катка, сăмавар) юхать. Ведро (кадка, самовар) течет (пропускает жидкость). || Оплывать. Ч.С. Тата чара хĕрне çутнă çуртасем, ирĕлсе, çĕре юхсан: вилнĕ çынсем йĕреççĕ пулĕ, тесе, хуйхăрса лараççĕ. (Çураçма). Орау. Çурта çуннă майĕпе ирĕлсе юхса анать. || Гноиться. В. Олг. Холĕ йохат. у него гноится рука. Чăв.-к. † Пирĕн савнă туса каяканăн икĕ куçĕ шăттăр, пичĕ юхтăр. (Хĕр йĕрри). || Двигаться, направиться. Шел. 64. Ах, халăх тытăнать хир енелле юхмашкăн. Упа 667°. † Вун-ик хĕрпе пĕр матка (= арăм) юхайраççĕ пасара. М. Васильев. № 3. Старик х(ă)раса лаçăран йохать килне хăвăртрах. Собр. 37. † Улăхрăм-кайрăм çӳлĕ сăрта, юхрăм-антăм шыв çине. || О вшах. Н. Сунар. † Çакă ял(ăн) хĕрĕсен пыйтă юхать, курмастăр-и?(так и сыплются). || О движении облаков. Череп. Кунĕпе пĕлĕт юхрĕ. Весь день ходили облака. Сала 95. † Ĕнтĕ пĕлĕт юхат, хĕвел пăхат, ун хушшинчен вăш, вăш! çил вĕрет. Ау 267. † Ĕнтĕ пĕлĕт юхат уйăхпалан çăлтăрсем хушшинче. Альш. † Ĕнтĕ пĕлĕт юхат, пĕлĕт юхат уйăхпалан хĕвел хушшинчен. || Быстро подвигаться. Якейк. Соха касси йохса анчах пырать; çак соха-пуç лайăххине тата çĕр çамçине пĕлтерет. Кон. 1927, № 237. Халăх хушшинчи ĕçсем те питех юхсах пыраймаççĕ. Ib. Юхса-çеç пырать çав... || Не ладиться. Шор-к. (Алик. в.). Ĕçĕ юхса тăрать. Дело валится из рук, не ладится. (Можно понять и букв: «так и течет»). Жатва. Çав çыннăн ĕçĕ аллинчен юхсах пырать. || Сыпаться. Толст. Мĕнле апла вăл, çăнăх пекех çемçе юхакан-и? N. Пăрçа хăма тăрăх юхса анчĕ. Горох скатился по доске. || Рассыпаться, просыпаться. Ч.П. Аллăм-кăна тулли алă çыххи юхса тухмин, лайăх-чĕ. N. † Чупрăм-антăм çырмана, юхрĕ-тухрĕ шерепем. Шурăм-п. № 6. Халĕ те унăн пĕр ят çĕрĕ анчах пулсан та, тырри час-часах уйра пĕччен юхса ларать. || Сползать? Шибач. Сăкман йохса каять. || Уплывать, выплывать. Ч.П. Вĕт-вĕт çумăр çăвать-çке, кантăр юхса каять-çке. Собр. † Сикрĕм-лартăм кимĕ çине, юхрăм-кайрăм пĕр çухрăм. Кильд. † Юх, юх, кимĕ, юх, кимĕ, таса çерем çине тух, кимĕ! (Здесь переписчик приписал: «юх-юх — причастие»). Илебар. † Улача кĕпе, ука çуха, юхрĕ-тухрĕ шыв çине. Ала 33°. † Вун-икĕ чĕпĕлĕ кăвакал кăларчĕ-ячĕ шыв çине: юхăр та çӳрĕр, тияйрĕ. || Линять (о шерсти). Шурăм-п. № 5. Сурăхсене урама кăларма пуçларĕç, тĕлĕнмелле начар: çăмĕсем юхса пĕтнĕ. || Худеть. Альш. Ĕлĕк мăнтăр-ччĕ те, халĕ пĕтĕмпе юхса тухрăм (похудел). || О плавных движениях пляшущего. Хурамал. Пĕр çын пит хитре ташласан: пĕр юхать çав! теççĕ.

юха сăмса

сопляк (о ребенке. А. Е. Ефремов). Ч.С. Ларсан-ларсан, юха сăмси (упомянутый сопляк) аслă çул çинче пĕр çын пынине курчĕ, тет (увидел, что едет какой-то человек).

юханлă

(-лы̆), имеющий гнойное истечение. Ст. Чек. Ку çын юханлă. У этого человека гнойное истечение (течет гной). КС. Ури юханлă. У него на ноге гнойная рана (гниет и течет).

йоху

(jоhу), неряха; неряшливо. Б. Олг. Пит йоху çа çын, капăр çын мар: çӳçне-поçне торамаст, ори латти çок, лăпсăр-лапсăр çӳрет, çӳçĕ-поçĕ саланчăк, — йоху çурет.

юхăн

плавно итти. Хыпар № 31-2, 1906. Аваннине те аван ĕнтĕ; сухара та, ахаль çӳреме те — калама та çук, юхăнса-çех пырать, тет. Шурам-п. № 7. Пĕвĕ пур çĕмĕрт пек, пичĕ пур чечек пек, утса пынă чухне юхăнать, хумханать (девица). || Итти торопливо. Якейк. Мархи Йăвансам панчен тохрĕ те, килелле йохăнса анчах пырать. || Обеднеть. Ст. Чек. Юхăннă, человек, обедневший от разных причин. Ib. Е, ман сурăха суттарса, укçине илчĕ, итту юхăннă. Ib. Юхăннă! Эх ты, голяк! СПВВ. Пурăнăç юхăнса кайнă (обеднел). Шел. П. 17. Саманисем йăвăр пулнипеле пурăнăçăм хытă юхăнчĕ. || Делать ненужные расходы. Хурамал. Укçана ахаль пĕтерсессĕн: ахалех юхăнатăн, теççĕ (напрасно тратишься). || Прийти в запущенное состояние. Шибач. Пӳрт йохăнса кайнă. Пшкрт. пöртђы̆нза к¬аjны̆. || Нищенство. Сборн. по мед. Пĕр-пĕр ĕçсе юхăна ернĕ çын хăйĕн çийĕнчи тумтирне хывса сутать.

юхса пыр

плыть. Самар. Шывра пулене (полено) юхса пырать. Ib. Шыв çинче вилнĕ çын юхса пырать.

юхса çӳре

плавать. Самар. Кӳлĕре (шывра) вилнĕ çын юхса çӳрет.

юхтар

йохтар, понуд. ф. от гл. юх, йох. N. Эрекине Сăрра юхтарса кăларчĕç. Вино вылили в Суру. М. П. Петр. Юхтарас — высыпать, выливать, сливать. Орау. Ăрамри тирслĕке, юхакан шыва тĕке-тĕке ярса, шывпа юхтарса параççĕ. Чхĕйп. Ял таврашĕнче çта пĕр-пĕр шыв юхтарса тунă пĕчĕк шырлан пур, вара çав шырлан кутне пынă та... (прнходила...) N. Çумăр витререн юхтарнă пекех çăвать. СЧУШ. Мана шыв ялан юхтаратех. А меня все уносит течением || О сильном дожде. Сред. Юм. Пирн патăрта çăмăр йохтарса çурĕ. У нас был сильный дождь, так что по улицам бежала вода. Ib. Пĕр кас çăмăр килчĕ те, йохтарайса карĕ вит (был сильный дождь). N. † Шăпăрах пер шăпăр çăмăр çăват, шур курница тăрăх юхтарат. Цив. Çăмăр юхтарса çăвать. Идет сильный дождь. || Отсеивать. Тюрл. Тосансене пысăк алапа йохтарас арманта. || Высыпать (напр. горох) и т. п. || Гнать (водку, самогон). Кан. 1928, № 239. Икĕ кун хушшинче вуникĕ четвĕрт юхтарса илчĕ. || Спускать, сбрасывать. Альш. Пуллисене пĕтĕмпе юхтарать-кăларать, тет (лисица из короба). Синерь. Тилĕ çунапа шăтарнă та, пĕрер пуллăн юхтарма тапратнă (стала выбрасывать из саней). || Хорошо говорить или играть. КС. Шыв пек юхтарса калаçать (или прямо: юхтарать; пит таса, чипер калаçакан çын çинчен калаççĕ). Сёт-к. Чăлах Ваçли пор-ччĕ, кĕсле калать-чĕ çав ― йохтарать-чĕ анчах.

йӳн

(jӳн', Пшкрт н), дешевый. Т. Григорьева. Йӳн тавар йӳнеçтерет, юрлă укçине пĕтерет, теççĕ. (Послов.). Собр. Йӳн хак юн çĕтерет, теççĕ (искажение?). Сборн. по мед. Ача пăхакан çурта ясли тума пит йӳн ӳкет (обойдется очень дешево). НТЧ. Сутлăх тавара хакне пар, илессине йӳне илме пар. (Из моления хĕрт-сурт'у). Юрк. Тиекĕ ĕçекен çын пулнă та, çав пиркепе кун патне пит йӳне (за дешевую плату) кĕрĕшнĕ. К.-Кушки. Йӳнтерех, дешевле. Коракыш. Пăрак (пăртак?) йӳнерех панă та (дешево отдали), эппин юрăçке (sic!). Кан. 1927, № 210. Пӳрт пĕренисене те çав йĕркепех йӳне илтĕм. И бревна для сруба купил по той же причине дешево. Юрк. Çĕнĕ тĕне кĕнĕ çынни те: çуртисемшĕн мĕшĕн пит хаклă ыйтатăн?! Тăрсан, тăрсан йӳнерехе те парăн (отдашь подешевле). Курăн, авă, чиркӳре çынсем вăл тери нумайăх та мар халĕ! тет, калле чакса. || Предлог. Пшкрт. мэ̆нлӓ п¬олзан-да, jӧн тобас он-батн'а кэ̆рмӓ. Чтобы зайти к нему надо найти какой-нибудь предлог. || Толк. Пшкрт. с'ары̆нды̆м-с'ары̆нды̆м (ходил, ходил), н'имн-дӓ с'ок (никакого толку нет).

йӳнет

то же, что йӳнеç. Хурамал. Пĕр çын, кивçен парсан, укçине ыйтма пырать те илнĕ çынни калать: укçам çук-ха, йӳнетеймерĕм, тет! (укçа тупаймарăм). В. Олг. Йӳнет, устроить. Пшкрт: кы̆з'ал с'и-бос' jӧнӓдӓс (надо справить, сшить одежду). Хорачка. нӓт, чинить. || Удешевить. Ходар. Сутас таварне хаклă ту, илессине йӳнет. (Из моленья чӳклеме).

йӳнсĕр

беспорядочный; неслух. М. П. Петр. Йӳнсĕр — бестолковый. Баран. 21. Унăн йӳнсĕр ĕçĕсене сирсе ярах аякка. Устрани его недостатки (пороки). Юрк. Йӳнсĕр япала, бестолочь. Юрк. Тияккăнпа тиечук йӳнсĕр япаласем нияк (= нихак, никак), ачасене вĕрентекенни чирлĕ, тет. || Вздорный, вздорливып. Хурамал. Йӳнсĕр = хирĕçекен çын.

йӳпле

поддакивать, одобрять. Сред. Юм. Пĕр ôнпа сăмах-ламапуçласан, ôн сăмахне-çиç йӳплесе лар вара (сиди и поддакивай), ху пĕрте ан сăмахла. Ib. Пĕр ô сăмахлама пуçласан, ôн сăмахне-çиç йӳплесе лар çав, ху пĕр сăмах та ан чĕн: алай! тесе-çиç лар. Пшкрт. Ку пӧрт лартса та, çалак (= çавах, в смысле çапах) йӳплемерĕм вăл лартнине. || Слушать. СПВВ. МА. Ай-ай, ку çын сăмахне пĕртте йӳплемес (итлемес). Ib. Каланине йӳпле. Сказанное слушай. Тюрл. Йӳплемен, не слушал. В. Олг. Арăм корат — качака йӳплемес («ему неймётся»), патак илчĕ те, çапса ярчĕ (ударила).

йӳрĕк

живой, быстрый, расторопный. СПВВ. ПВ. Йӳрĕк ― старательный, расторопный. (Козм.). Поуч. и речи сельск. жит. Эсĕ халĕ тулли ӳтлĕ, йӳрĕк (= шухă) чунлă; ватăлсан, санăн шăммусем пĕрмечĕклĕ тирпе анчах витĕнсе тăрĕç. СПВВ. ЛП. Йӳрĕк = ĕçчен. Полтава 6. Хăш чух йӳрĕк лань (надо: план) пек вăл утса çӳрет çăмăллăн («лани быстрые стремленья»). Б. Олг. Йӳрĕк çын — работящий, трудолюбивый. Б. Олг. «Йӳрĕк çын - ловкий, ĕçлет». || Имя героя в сказке, который выполнял трудные вещи, пользуясь словами: «Пӳлĕх, пӳлĕхçи, уланка пулă калашне (çак патша хĕрĕ пĕтĕ пулнине курăттăм)». Собр. 237. Ĕлĕк пĕр кахал йӳрĕк пурнать, тет. || «Растяпа, вялый; небрежный». М. П. Петр.

йӳç

(jӳc'), бродить, киснуть. КС. Якейк. Вăл (лекарство) çапла эрне йӳççе ларать (должно киснуть). Собр. Шыв йӳççен, çын вилет, теççĕ. Если киснет вода — это к покойнику. Юрк. Шыв йӳççен, çумăр пулат (будет дождь). Пис. † Хурама айне хурт ларать; хурт ларин те, пыл йӳçет. || Покрываться особыми облаками. Альш. Йӳçет. См. хăймалан. || Горький, кислый. См. йӳçĕ. Собр. 188°. † Йӳç тул кукли йӳçĕ мар; пĕр çыртсассăн, йӳçĕ пек (кажется кислым). Çăварни. Вăл (он) суя тĕнлĕ çынсем вĕрентнĕ тăрăх (по учению) тĕрлĕ ӳсĕртекен йӳç шывсем (горькие напитки) тупма пултарнă.

йӳçĕх

прокисать. Макка 180°. Йӳçĕхмен сĕт, свежее молоко (не прокиснувшее). Шумерля. Шыв йӳçĕхсе кайнă. Вода испортилась (о стоячей воде). Скотолеч. 28. Йӳçĕхсе кайнă салат пăтти. || Почувствовать надоедливость. Якейк. Эс макăрнипа ман паян холха йӳçĕхрĕ. || Капризничать. N. Йӳçĕхсе çӳрет (о ребенке лет 5-ти) = хăне хăй йĕрсе çӳрет (капризничает от неизвест. причины). || Сёт-к. Йӳçĕхсе çӳрет. Ходит в досаде. Ст. Чек. Йӳçĕхет хăне хăй çиленсе тăрат. Сердится, не зная сам на что. Ib. Лушах ан йӳçĕх. Попусту не злись. || Воспаляться. Сборн. по мед. Вăл (траххома) ерсессĕн, çын куçĕ ирхине йӳçĕхет. Орау. Кĕçĕр сахал çывăрнă та, кунĕпе ăйăхланипе куç йӳçĕхсе çӳрет. Хыпар № 31-2, 1906. Ку ачийĕн те куçĕсем, пăсăлса, йӳçĕхсе çӳрекен пулчĕç.

йӳшши

то же, что йышши. Якейк. Хаклă йӳшши поставне тӳмелесен : ват çын, теç. Если застегнешь дорогую суконную поддевку, то назовут стариком.

йӳшшу

то же, что йӳç-шу, назв. лечебного отвара. Якейк. Йӳшшура кивил тымарри пор, шăппăрла тымарри, мăн-тохатмăш тымарри, кикен тымарри, ут-кăшкар-ути тымарри, унелнĕ корĕк чĕкеç-корĕк тымарри яраççĕ; квак-чол, хаяр тымарри, эреке яраççĕ. Çаксене порне те, хорана ярса, вĕретеççĕ; çĕпрепе четвĕрт кĕленчишне ярса, хопласа лартаççĕ. Вăл çапла эрне йӳççе ларать. Йӳшшу вăл пор осалтан та лайăх. Хаяр вăрăнсан, çын трук халсăр полсан, ора-алă сасартăк шăçсан (= шыçсан), выльăх халсăр полсан, йӳшшу параççĕ. Парсассăн, чĕртет, теççĕ.

йăваш

тихий, скромный, смирный, кроткий; не кричащий о себе; тихоня. Собр. Йăваш çын йăвантарать. В тихом омуте черти водятся. (Послов.): Ib. Йăвашран Йăван тухат, теççĕ. (Послов.) Альш. † Йăвашах та пуянăн ачисем ура çине тăрсан тин юрлать. Орау. Йăваш йытă вăрттăн çыртать. Смирная собака кусает исподтишка. Тайба-Т. † Хӳме айне шăтакан, хăй теç инçе курăк вăл; куç айĕнчен пăхакан, хай те йăваш ясар вăл. || Кротость, смирение. Беседы на м. г. Йăваша вĕрене пуçланă çын. | Слабоватый; слабость. N. Ку ача пирĕн куçран йăваш (слабоват глазами).

йăвă

(jы̆вы̆), густой, частый; густо, часто. См. йӳ, ю. Рук. календ. Прокоп. Икĕ чалăшран йăвă лартма юрамасть. Нельзя сажать (яблони) ближе, чем на две сажени друг от друга. ХЛБ. Ытла йăвă акма та юрамасть, сайра акма та аван мар. Нельзя сеять ни слишком часто, ни слишком редко. Календ. 1910. Йăвă шăтнă хăяра сайралатаççĕ те, вырăнне çĕнĕр сапаççĕ. Хыпар № 21, 1906. Ытлашши йăвăран хăш-хăш тĕпсене урăх вырăна кăларса лартрăм. Сборн. по мед. Чирлĕ çын йăвăран-йăвă ӳсĕре пуçлать. Больной начинает кашлять все чаще и чаще. Упа. 718. Эпир çавăрса илме йăвă чăршăлăхпа. кайрăмăр (пошли густым ельником). Ал. цв. 19. Алă-шăллисене кĕмĕлпе, ылтăнпа тĕрлет, çӳçисене ахах шăрçа йăвă тирет. Хыпар № 12, 1907. Вĕте вăрлăх аксан, калча йăвăрах шăтать (всходит гуще), теççĕ. Никит. Ыраш темме йăвă мар. Рожь (озимь) почему-то не густа. М. П. Петр. Пĕр тĕлте йăвă, тепĕр тĕлте сайра ан пултăр-ччĕ тесе, чухлас пулать (надо сноровить).

йăвăррăн

тяжело, тягостно. КС. Сымар (= сывмар) çын йăвăррăн сывлать. Больной дышит тяжело.

йăвăр-çын

беременная женщина. См. йывăр-çын. Собр. Йăвăр-çын арăм чĕрес хĕррипа шыв ĕçсессĕн, ачи сĕлеке юхтаракан пулать, теççĕ (т. е. будет слюняем).

йăвăç

дерево. См. йывăç. Сохрон-й. Тет. Йăвăççине чĕртрĕмĕр те (посадили), улмине çисе пулать-и ку! Нюш-к. Йăвăç чĕлхепе нимĕн те илеймĕн. Не умея просить, ничего не выпросишь. СЧУШ. Тĕлĕкре йăвăç кассан, çын вилет. Если срубишь во сне дерево - к покойнику. Н. Лебеж. † Йăвăç пĕвĕ пӳрчĕ пур. Есть (у него) изба вышиною с дерево. М. Васильев, № 3,9. Лаша пуç-шăммине йăвăç турач (на сучок дерева) çине тăхăнтарса хăвараç. Шăмă тăхăнтарнă йăвăçа касаканăн алли шăмă пек хăрать, теç, çавăнпа о йăвăçа никам та касмас. Торп-к. Çав йăвăç тăрришăн! Клянусь вершиной этого дерева!

йăкăл-якăл

подр. скользящим движениям не одинаковой силы. Сред. Юм. Пылчăк çинче ора йăкăл-якăл шăвать. Орау. Çĕлен шăтăкнелле йăкăл-якăл туса кĕрсе карĕ. || Пшкрт. Jы̆ђы̆л-jађы̆л jал т¬ы̆ры̆к откалаза с'ӧрӓт. || Так назыв. человека, который говорит, что не следует, не умеет вести себя и пр. (вертушка). См. кăлтăк. Орау., Ядр. Йăкăл-якăл çын — легкомысленный человек. Изванк. Этем ывăлĕ-хĕрĕ йăкал-якăл çын хыççĕн ан кайтăр. (Послов.).

йăкăс

(jы̆гы̆c), франт; франтоватый. СПВВ. Йăкăс ― хитре çӳрекен çын. || Фамильное прозвище в д. Лапра-касах, б. Хочашевской вол. Ядр. у. Якейк.

йăл

(jы̆л), подр. простому однократному отблеску. Юрк. † Урамăрпа иртсе пынă чух, йăл курăнчĕ сирĕн хăй çути. || Подр. блеску жидкого вещества. Вотлан. Йăл! чăсăлаканне илетни, шарт! катăлаканне илетни. (Пылпа сахăр). || Подр. улыбке. N. Марье тути мăрт! турĕ, Иван тути йăл! кулчĕ. А. Турх. Йăл кул, улыбнуться. Ст. Айб. † Савнă тусăр пултăр, сарă пултăр, куçран куçа пăхса, йăл! култăр. Пшкрт. Вы̆рт пы̆ђас та, jы̆лолас. Сир. Ăслă çын хуллен йăл кулайса илет. СТИК. Хирĕç пăхат та, йăл кулат. (О приятной улыбке). Юрк. Çĕнĕ кĕнекесем теннине илтсенех, ку, пĕчĕк ача пек, темĕн тĕрлĕ савăнса, йăл кулса ярат та: ăçта, кӳрĕр-ха, тет.

йăл ил

подкрепиться, встать на ноги, оправиться. Е. Орлова. Аптрамаçть, йăл иле пуçларĕ. Поправляется (гов. и о здоровьи). КС. Йăл илчĕ. Подкрепился, встал на ноги, оправился. Шальча. Чирлĕ çын йăл (йол) илет. Больной человек выздоравливает. Сред. Юм. Пер ôнта çӳреме йăл илсĕн, хăй те пôрначчĕ халь те ô, ôнта çӳреме пôлтараймас-ха.

йăла

(jőла, jы̆ла), обычай, обряд. Ч.П. Эпĕ кăларнă йăла мар, авалтан каланă сăмахсем. Не мною придуманный обычай, а старинные слова (речи). N. Чăвашăн кĕл-тăвакан йăли. Обряд моления чуваш. Истор. Ун чухне йăла çапла пулнă. В то время был такой обычай. С. Çĕнĕрен йăла кăлар. Завести новый обычай. Латыш. Ку чăваш йăлине авалхи тĕне кĕмен карчăксем анчах пĕлнĕ. Этот чувашский обычай знали только древние некрещеные старухи. Ч.С. Ваттисем ку йăлана ахаль кăларман: чир-чăр кайтăр, тесе, туртса кăларнă. Т. Ачасем çăмарта пухас йăла çинчен. Об обычае детей собирать яйца. Пазух. Акса пулман урпана лартса тума йăла çук (нет обычая сажать ячмень). || Привычка. Сред. Юм. Мĕн йăла ô сан? Какая это у тебя привычка? Изамб. Т. Манăн темле йăла: пăртак ĕççен, ăйăх килмест! Что за привычка у меня ― как немного выпью, так и лишусь сна! Орау. Кулас йăлипе вара вăл. Это он по привычке смеяться. Учите детей. Пĕчĕккĕлле вĕреннĕ йăлана та нимĕнпе те пăрахма çук. И привычку, усвоенную с детства, трудно бросить. Тюрл. Ача-пăча йăлине пăрах. Оставь детские забавы и пр. || Дурной нрав (характер, свойство); норов. Сред. Юм. Кô лашан йăли полмалла (= чăкăмăçлать полмалла). Кубня. † Лупашкара мукка пур, темĕскерле çырла пур; вăйя тухман хĕрĕсен темĕскерле йăли пур. (Вăйă юрри). СТИК. Ку лаша тем чăрманма пăхат няк; йăли çук-и ун? Лошадь что-то не идет; не упряма ли (не с норовом ли) она? N. Йăласăр лаша, лошадь без какого-либо дурного свойства. || Характер. Юрк. Чăваш çыннийĕн йăли çапла ĕнтĕ: кирек хăçан та çын умĕнче намăслă пуласшăн пулмасăр, ырă ятлă пулма тăрăшат. КС. Усал йăлалă. С дурным характером или обычаем. || «Проформа». Юрк. Çуланни йăли мĕнĕ те пулмарĕ. Намаслить не намаслила. Ib. Йăлишĕн анчах вĕренеççĕ. Учатся только для формы. Альш. Хĕр ăхаль-кăна, «йăлишĕн» хирĕнсе тăрать (упрямится). Юрк. Хĕл кунĕ, сивĕ çил; мунчи пăлтăрĕ алăкĕсем йăли-кăна; ăçтан кирлĕ унтан сивĕ çил вĕрет.

йăли

(jы̆λиы), подр. довольно продолжительной, тихой и приятной улыбке. Шорк. Сывмар çын йăли колса ячĕ. КС. Йăли-и кулса ячĕ: йăлкăшса кулать; йăлкăшать (улыбка). || Подр. блеску. N. Йăли, йăли йăлми чечек, ире-каçа пĕлми чечек. (Йур çинче йăлтăртатакан кристалл, т. е. блестки снега).

йăлт-ялт

подр. неодинаковым мгновенным движениям. Зап. ВНО. Йăлт-ялт сиккелет. IЬ. Чĕрĕ пулă йăлт-ялт! сиккелет. Çутталла 70. Çуна хыççăн çамрăк тиха, кĕçенсе, йăлт-ялт! сиккелесе чупать. СТИК. Йăлт-ялт! сиккелесе çӳрет («прыгает мегко, весело»). Сёт-к. Çиçĕм йăлт-ялт турĕ. IЬ. Йăлт-ялт пăхать. Регули. 1288. Йăлт анчах кортăм (я видел только в течение одного мгновения). IЬ. Çиçĕм йăлт-ялт çиçет. Ч.С. Манăн лаша, тĕрлĕ сас-чĕвĕрен хăртлатса хăраса, йăлт-ялт пĕр енчен тепĕр енне сиксе ӳкет (на пожаре). Сред. Юм. Хавасланнă çын пит йăлт-ялт çӳрет («показывает на легкость ходьбы»). IЬ. Йăлт-ялт пăхать («по временам скоро оглядывается!»). Орау. Пăхкалать, йăлт-ялт пăхкалать (быстро осматривается); унтан, мана курчĕ те, хăмла çине (в хмель) кĕрех карĕ. || Подр. прядению ушами. Сунт. 1926, № 7,3 Пырсан-пырсан, пуçне ывăтса хăлхисене йăлт-ялт вылятса илет.

йăлттам

(jы̆лттам), легкий, быстрый, проворный, поворотливый. СПВВ. Йăлттам — шустрый, бойкий. Орау. Пулать те кам (бывает же) йăлттам çын ― чăрăш тăрне пĕр самантра(-нтра) пакша пек кăчăр-качăр хăпарах карĕ! Ib. Пулать те кам йăлттам çын — ташлать, ваçка, ури-алли çĕре пернмеçт! Изамб. Т. Йăлттам лаша ― бойкая лошадь. Хурамал. Йăлттам — çăмăл çӳрекен выльăх: йăлттам лаша, теççĕ. Кан. 1927, № 241. Йăлттам хĕвел чупать. || Ст. Чек. Йăлттам = чуман (лаша), ленивый (сомн.?) || Ст. Чек. Йăлттам — уяв çын, пурне те илтекен, куракан (проныра).

йăлттан

СПВВ. ТМ. Йăлттан. Пит пуйккă ача-пăчана е çамрăк тихана, пуйккине, йăлттам теççĕ. СПВВ. ЕС. Йăлттан(с «н») - ĕç хушсан, час итлекен правур çын.

йăлттăм

проворный? Конст. чăваш. Хăй пит аван тумланнă, пуçĕнче турккă çĕлĕкĕ; уçă йăлттăм çын, питĕ аван калаçать. «Прозрачный». М. П. Петр. Йăлттăм пĕлĕт. || Янтик. Тăла пит лайăх пулчĕ сан, йăлттăм хура (чисто-черное); çăмĕ пит хура пулнă пуль. || Сред. Юм. Йăлттăм хĕр = йăлтăрка.

йăмахла

говорить, рассказывать. См. __юмахла. В. Байг. Нюш-к. Мана пĕрре ватă çын ак çапла йăмахласа кăтартрĕ (рассказывал). Сред. Юм. Онти халăхпа мĕн йăмахлан вара! (Это означает, что тамошние жители живут хорошо, так что нечего о них и говорить). Ib. Кăçта йăмахлан! Куда с ним говорить! (он держит себя высоко). Нюш-к. Куна те чăн калать вăл. Çынни (человек-то) питĕ йăмахлаканскер. СПВВ. ОН. Йăмахлас тени калаç(ас) тенĕ сăмах пулат.

йăмлăх

материя (вещество). Крайне сомн. сл! N. Хăйсем вĕсем час-часах калаççĕ: ăçтан йăмлăх (маттери) пулнă? теççĕ. Ib. Хăш çынсем: маттери (йăмлăх, япала амăшĕ, япалалăх), чăсăмлăх (пространство) ĕмĕр-ĕмĕрех пулнă, вĕсене никам та пултарман, тесен, ĕненмеççĕ. Ib. Ăслă çын та пĕр тĕслĕ йăмлăхранах (маттеринченех) пулнă. (Я думаю, что этого слова в языке нет).

йăмпăл-ямпăл

подр. болтающемуся предмету. Янтик. Хутаççине ма çыхмас-ши хуть пиçикипе? Епле ĕнтĕ йăмпăл-ямпăл туса пырать хутаççи! Непоседа, егоза. СТИК. Йăмпăл-ямпăл япала (говорят неусидчивым, живым, как рыба, девушкам). || Долговязый. Сред. Юм. Йăмпăл-ямпăл, долговязый. Ib. Паян эпĕ йăмпăл-ямпăл çын куртăм.

йăмшак

(jы̆мжак), болезненный. Нюш-к. Йăмшак — пит старавах мар çын, начар ĕçлекен çын. Ситный хлеб домашнего приготовления, из полбеной муки. Охотн.

йăнăш

(jы̆ны̆ш), ошибиться. Ч. С. Кильд. † Сирĕн умма юрлама тăрсассăн, чĕлхе-çăвар йăнăшмин, лайăхчĕ. А. П. Прокоп. † Çак киле килтĕм, хăна пултăм, тухаймарăм урам тайлаччен, каяймарăм чĕлхем йăнăшаччен. Ошибка. N. Пăхăсăн, пуçлăхĕ хăйсен салтакне йăнăшпа (по ошибке): ют çынтăр, тесе, палламасăр, персе вĕлернине кураççĕ. N. Сан п¬атн'а jы̆ны̆ш кэ̆рдэ̆м. Ст. Шаймурз. Йăнăш пулнă пулĕ. Неправильный, ошибочный; неправильно, ошибочно. Орау. Эй, йăнăш чиксе ятăм тата! урăх шăтăка кĕрсе карĕ (о перчатке). Шурăм-п. № 22. Хăш çĕрте «шутлас» вырăнне «хисеплес», тесе калаççĕ пулсан та, йăнăшпа (sic!) калаççĕ (говорят ошибочно). N. Эсрелĕ, йăнăшпа, чирлĕ çын патне пырас вырăнне ун кӳршине пынă, тет. Ч. П. Йăнăш сăмах тухмин, лайăхчĕ. СПВВ. Йăнăш = юмăш. Ч. П. Йăнăш пултăм чĕлхерен. У меня стал отниматься язык (т. е. не ворочается, от опьянения). Карсун. † Ӳссĕр-кăна пултăм хăмларан, йăнăшкина (с «и»; это верно!) пултăм чĕлхерен (язык не ворочается).

йăнкăртат

(jы̆ҥгы̆рдат), звенеть (про лёд). N. Кĕр-кунне яка пар çине патак пăрахсан, йăнкăртатса (звук) шуççа каять. || Канючить (выражать недовольство). Альш. Уншăн-куншăн пуриншĕн те, ан йăнкăртат (не выражай недовольства). Ib. Ачам, мĕн ман хыçран тек йăнкăртатса çӳретĕн (вяньгаешь)? N. Йăнкăртатать ― неоднократно просит. СПВВ. Тек йăнкăртатать. Просит плаксиво (ребенок). Тюрл. Тек йăнкăртатать (надоедает); парсам çавна. СПВВ. МА. Вăт ача ашшĕне: атă илсе пар, тесе,. тек калат; çав ачана вара: йăнкăртатат, теççĕ. || Сплетничать. СПВВ. ИФ. Йăнкăртатас = çын çинчен, çисе, усал сăмахсем калаççа çӳрес. Сред. Юм. Мана çавна пар, тесе, тек йăнкăртатать (просит жалобно) çав; те парас çавна?.. Çутталла 46. Санюк, амăшĕ каланине итлесе, хăнана каяс тесе, йăнкăртатма чарăнчĕ. || О звуках молотилки. Кан. 1929. Хăлхана йăнкăртатнă сасă пырса кĕчĕ. || См. еще йăнкăркка.

йăнкăрчăк

(jы̆ҥгы̆рџы̆к, -ζ'ы̆к), старый(-ая) ворчун(-нья). СПВВ. ЕС. Йăнкăрчăк = çук сăмахшăн çиленсе çӳрекен çын. Альш. Вĕçен карчăкĕ ытла пит йăнкăрчăк япала (или: йăнкăрчăкла япала): нимĕн туса юрамалла мар (то-и-дело брюзжит).

Йăпанчăк

(-ζы̆к-џы̆к), утешение, утеха, развлечение, забава. Сир. 59. Вйхăчĕпе виçелĕ ĕçекен эрех чĕре савăнăçĕ, чун йăпанчăкĕ вăл. || Сговорчивый. КС. Йăпанчăк ― йăпанакан çын, легко поддающийся уговору.

йăпанчăклă

мешкотный? Образцы 88. Ах, йинкеçĕм; йинке! йăпанчăклă çын пултăм, йăпантартăм эп сире. [Все чуваши, к которым я обращался (кроме одного лица из Городища), объясняли слово «йăпанчăклă» в смысле развлекающий, утешливый, а «йăпантар» ― в смысле утешать; однако, принимая во внимание значение гл. «jуат» в тат. яз., я считаю возможным перевести здесь эти слова русскими: мешкотный, заставлять мешкать, что кажется, подтверждается и текстом песни, в которой, перед напечатанным здесь отрывком, стоят слова, приведенные мною под сл. ĕшенчĕклĕ.

йăпат

(jы̆бат), понуд. ф. от гл. йăпан, утешать, успокаивать, уговаривать, развлекать, ласкать, обманывать. ЧС. Мана хай йăпата-йăпата чарчĕç (от плача) те, анне патнерех пырса пăхрăм. Ib. Эпир аннепе макăрса вилетпĕр анчах. Çынсем пире йăпатаччĕç (утешали). Собр. Йалан çын йăпатнипе пурăнаймăн, теççĕ. (Послов.). Чăв. й. пур. 32°. Çынна йăпатма-илĕртме пит ăста пулнă, епле-те пулин çынна йăпатса, унтан эрех эçнĕ. N. † Хăйсем чĕлхисемпе йăпатăççĕ: ăсататпăр, тесе, каламаççĕ. Бюрг. † Ах, йăмăкçăм (ячĕ)! çынсемех йăпатĕç: ют çынна кайрĕ, тесе; йăпатса ыйтсан та, ан кала: юта кайрĕ, тиесе: манăн çамрăк пуçаях хĕн килĕ. Б. Бур. † Мĕшĕн вăйя тухмастăр, чунăрсене йăпатма. Альш. Аранçĕ кĕтме хушать-и, япала çук, тет-и, е мĕнпе-те-пулсан йăпатса ярать-и. Б. Акса. Выç хырăма йăпатма эпĕ пĕр çарăк çирĕм. Чтобы успокоить голодное брюхо, я съел одну репу. Альш. † Ĕнтĕ ăсататăр, йăпататăр, каяс та çулсем вăрăм, кун кĕске. Янтик. Йăпат ачана, Марье! Успокой (утешь), Марья, ребенка! Улещать. N. † Кĕримĕски çĕлĕкне чалăш лартса, кама ăсатрăн çурăн çĕрĕнче? (в весеннюю ночь; вероятно, здесь ошибка вм. çĕрĕн çурринче, т. е. в полночь?). Кăмăлăр савса, пил туртса, йăпатас мар çемçе чĕлхепе. Кого это ты проводил в весеннюю ночь, надев набекрень свою крымскую шапку? Если ты действительно любишь и у тебя лежит ко мне сердце, то не надо бы тебе утешать меня своим нежным языком. СПВВ. Йăпатма — илĕртме. || Отвлекать (от дела). Ст. Чек. Çак вара килсен, тек сăмахĕпе йăпатса тăрат (отвлекает от работы). См. Золотн. 213. Обманом заставлять терять дорогое время. || Гладить (лаская). КС. Хĕн-хур. Улпут вара, Ануша пуçĕнчен йăпатса (погладив по голове), каланă. || Удерживать. Хурамал. † Каяс çулсем вăрăм, кунсем кĕске, ан йăпатăр (не удерживайте) çемçе чĕлхĕрпе.

йăпăл-япăл

(jы̆бы̆л-jабы̆л), подр. движениям ласкающейся собаки. Ст. Чек. Йăпăл-япăл чупкалат йăтă ачашланă, чох (все движения ее). || Н.И.П. Йăпăл-япăл туса çӳрет (или: йăпăлтатса çӳрет) подлизывается, льстит. || Сред. Юм. Йăпăл-япăл çын несерьезный и неосновательный человек.

йăпăлтат

(jы̆бы̆лдат), ласкаться, примазываться, льстить (кому-либо) Юрк. Çумра выртнă чухне йăпăлтатнине курсан, тилĕ юлашкине те курать. Б. Олг. Çын çиленсе лараччĕ; он патне пырса, тепри (с б) йăпăлтатат. N. Ăна кошак пак йăпăлтатас полăть. К нему надо приласкаться, льстить, прилаживаться. Янгильд. Микихвăр салтак, тотăра кĕсияран кăларса, силлесе кăтартрĕ те, йытă йăпăлтатма поçларĕ (начала ласкаться). Сред. Юм. Кăштепĕр этем йăпăлтатакан çынна йоратать. Некоторые любят льстецов. О сохр. здор. Вăл (собака) ура пуçласан, салхуланать, хуçисене йăпăлтатмасть. Ст. Чек. Йăпăлтатса çӳрет, льстит. Йăпăлтат ― user de mots couverts, говорить загадками. || Гл., подр лижущему языку кошки. КС. Кушак чĕлхи йăпăлтатать.

йăпăлти

, (jы̆бы̆лδиы), льстец, льстивый, лизунчик. М. П. Петр. Йӳç. Такăнт. 3. Саккун Мĕтри, ялсовет претçетаттĕлĕ, йăпăлти çын. N. Анук ятли йăпăлти-ччĕ. Вомбу-к. Йăпăлти пăру ик амăшне ĕмнĕ, тет. Ласковый теленок двух маток сосет. Ст. Шаймурз. Йăпăлти йытта йытă çыртмасть. (Послов.) Сред. Юм. Йăпăлти çын (льстец) куç ôмĕнче тем те каласа мôхтать, кôт хыçĕнчĕ хôрласа, хаярласа çӳрет. || Назв. маленькой рыбы, легко вырывающейся из рук (голец?). Яхать-Ошкăнь. || Юрк. Йăпăлти салми, неизв. сл.

йăпăш-пуçлă

(jы̆бы̆ш-пус'лы̆), с маленькою и гладкою головкою. Якейк. Йăпăш-пуçлă, тесе, пĕчĕк яка-пуçлă япалая калаççĕ. Ib. Йăпăш-пуçлă çын = пĕчĕк-яка-пуçлă çын. Ib. Йăпăш-пуçлă кайăк = яка пĕчĕк-пуçлă кайăк.

йăптăх

(jы̆пты̆х), линяющая шерсть у животных. N. Кĕркунне йăптăхне тăкса, çап-çутă, яп-яка, илемлĕ пулса килчĕ (жеребенок). Городище. Йăптăх тăкнă. Облинял (о животных). Н. Карм. Çур-кунне тиха йăптăхне тăкать. См. çорххи тĕк. СПВВ. БМ. Йăп-тăх = йĕп-тĕк, старая, отжившая шерсть на животном, преимущественно на лошади; лошадь линяет. Бес. о землед. Выльăх епле, çуллен, йăптăхне тăкса, çĕнĕрен ӳстерет. Пазух. Ут йăванать йăптăх, ай, тăкасшăн; куç тимсĕлет савнине, ай, курасшăн. Плохой, рваный. А. Турх. Йăптăх тумтир тăхăнса çӳрет. Ib. Йăптăх çын, оборвыш. Сред. Юм. «Пит йăптăх çӳрет. Ходит изодранный» (т. е. оборванцем). || Линяющие перья птиц. М. П. Петр.

йăр япăш

(jы̆р-jабы̆ш), очень юркий; вертушка СПВВ. ЕС. Йăр-япăш — ларнă вырăнĕнче тĕк лара пĕлмен çын. Вăл пĕр пӳрте кĕрет, пĕр тула тухат. || К.-Кушки. Йăр-япăш — ловкий, разузнает все; вертлявый, бойкий.

йăран тăпăлтарни

обряд подымания ног (невесты). Ильм. (б. Буинского у.). Çапла çӳресен-çӳресен, каччи килне пыраççĕ. Хапхаран кĕрсен, çĕнĕ-çын çуна çинчен аниччен, каччи йăмăкĕ, хĕрсемĕш пуласси, тухать те, çуна çине улăхса, виçĕ хуччен инкĕш урине çĕклет. Çапла ура çĕкленнине йăран тăпăлтарни теççĕ. Альш. Унтан вара ку каччийĕн йăмăкĕ хĕрийĕн сылтăм урине, кĕллинчен-мĕнтен тытса, вăш-вăш виçĕ хутчен çӳлелле çĕклет. Кăна: йăран тăпăлтарать; йăран тăпăлтарни, теççĕ. Туй. Тата пĕр хĕр-ача, урапа çине çĕн-çын патне улăхса, урине пăртак çĕклесе пăхат; ăна: йăран тăпăлтарат, теççĕ. || КС. Йăран тăпăлтарни — теребить всякий овощ.

йăрă

(jы̆ры̆), бойкий, пронырливый. Ст. Чек. Йăрă (выльăх, çын, хурт ами). Ib. Йăрă çын пусан, илтменни çук, курманни çук. Ib. Йăрă выльăх. Пăхатăн — вăл кунта; пăхатăн тепĕре, ― таçта кайнă вăл чупса.

йăртăк-яртăк

подр. приятному качанию (зыблению) экипажа Сред. Юм. Тарантас çинче ларса пыма пит лайăх: ôн каштисĕм йăртăк-яртăк-çиç ярнса пыраççĕ те, ôнпа пĕрле çын та ярнса-çиç пырать. || Лохмотья. СПВВ. ЕХ. Йăртăк-яртăк = çĕтĕк-çатăк (стат.?).

йăсла

(jы̆сла), производить шум. Б. Яныши. Молкачă, кайсан-кайсан, выртса итлерĕ, тет те, йăтăсам йăсласа пурнине (= пынине) илтех кайрĕ, тет. Шорк. Эх, шуйттан урапи, йăсла та пуçларĕ (заскрипела)! КС. Паян кунĕпех йăсларĕ вăл çын (пел, надоедая). Упа 774°. Сана та вĕлересшĕн-ччĕ те, анчах карташĕнче йăсларĕç. Б. 0лг. Вон лере халăхсам йăслаччĕ (шумят). См. хатăр. || Браниться. Хорачка. Jы̆сла: мӧмгэзэ вы̆рс'са с'ӧрэт. Шибач. Йăсла ― браниться.

йăт

(jы̆т), поднимать, носить, таскать, положить на себя и нести. ЙӨН. Таканапа шу йăтаççĕ, витре ăшĕнче пуç çăваççĕ. СЧЧ. Мирон пичче хай йĕрĕх пĕрнине илчĕ те, пахчаналла йăтса кайрĕ (понес). Ч.С. Çынсем хăшĕ чĕрес, витре, касмăк çĕкленĕ те, шыв йăтаççĕ (таскают воду). Ала 55. Йăтсан-йăтсан, манăн кĕлетре нимĕн те юлмаþ (я перетаскал все). Орау. Ула-кураксам йăва çавăрма хулăсам йăтаççĕ. Вороны таскают прутья для гнезда. N. Анна вут йăтма кайнă. Анна пошла таскать дрова. N. Ачана йăтнă ― пырать. Несет ребенка. М. Кукшум. Пирĕн те вут йăтас, çын янтипех ăшăнса выртас мар пăрмаях. Шимер-Пось. Вĕсем ахаль пыман-мĕн, çăварĕсемпе пылчăк йăтса пынă (таскали во рту грязь). Упа. Çак упа тус пирĕн пуçне йăтса пăхать (поднимает голову) ― хыр йăвăсĕ çинче вĕлле çакăнса тăра парать. Якейк. Йăтиман нумай йăтнă, тет. (Послов.). Курм. Вăл кĕнекесене пасарта, тата ялсенче йăтса çӳресе сутать-чĕç. N. Ĕлкĕрмен-и-хă? ― Ĕлкĕрнĕ; йăтса кĕреп ĕнтĕ. Разве не готово? ― Готово, сейчас внесу. Сюгал-Яуш. Вара пулăсене йăтрăм та (положил на себя), киле кайрăм. N. Йăтса пыр, нести, тащить. N. Йăтса çитер, донести куда. Орау. Хăшĕ хĕрне йăтса çӳременни анчах. Иная готова дочь свою носить на руках, т. е. очень балует ее. Чаду-к. Кайран вара саккăрăн яла йăтса хăпарчĕç. Çĕнтерчĕ 29. Тулла шăтăка йăтса пăрах. Сл. Кузьм. 66. Вăл тинĕс хĕрринчен темĕн тĕрлĕ чăнкă ту çине михĕпе тулă йăтнă (таскал мешки с пшеницей). Взять что-либо, чаще ― тяжелое. Альш. Аслă ывăлĕ хăйрине (точило) йăтать, тет те, каять, тĕт, çӳреме. Шурăм-п. № 16. Хыйă йăтнă. Взяли лучину (лучинки) в руки. Ала 26. Мĕн тума (к чему) ун чухлĕ сухари йăтăрăн? (взял с собою). Шибач. Хоçи сенкĕ йăтрĕ (взял) те, чопрĕ хытă çав ачасам патне. || Добыть в изобилии. Якейк. Апи ĕнтĕ кăçал хăяр йăтса илĕ! [у тебя (говорит матери) нынче будет много огурцов]. ― Йăтса илес çок эп, лартмастăп та. Янтик. Ну, йăтрăмăр пулла. Ну, и наловили мы рыбы! (т. е. поймали много рыбы). || Выдерживать. Орау. Пăр хулăм шăннă ĕнтĕ, лашана та йăтать (выдерживает лошадь). Ч.П. Пилеш пиçсе çитнĕ чух, аври йăтса лараймасть. || Принимать (в картах). N. Йăтрăм. Я принял. || Обрушить. Срв. и ш. N. Уç! Уçмасан, йăтса антарап, тет. Он говорит: «Отвори, а то я разрушу (избу)» Синерь. Тапратрĕç, тет, вăрçма кашкăрпа вуникĕ мăйракалли вите (sic!) йăтса антарас пек. Чорт и волк принялись драться так, что казалось, что они обрушат конюшню.

вăтам

(вы̆дам), средний; умеренный. Виçĕ пус. нум. пус. мĕнле куç. 42. Пирĕн Раççейре вăтам çĕртипе çур-çĕр енчи кĕпĕрнесем валли пилĕк пусăллă акас йĕрке лайăх пулмалла. СПВВ. Вăтам çын, человек среднего роста. (Сред. Юм. id.). Альш. Пирĕн чăваш вăл вăтам çын темелле: ытла çӳлĕ çын мар, сарлака мар. Орау. Пирĕн пата паян Хапăссем, пĕр вăтам çын, кĕрсе тухса карĕ (заходил человек среднего роста). Календ. 1904. Праçниксем аслисем, вăтаммисем, кĕçĕннисем пур. Н. Шинкус. Хăй ку (она) вăтамрах, лутрарах, хурарах арăм; çийĕ-пуçне яка тытаканскер ку (она). КАХ. Юлашки чустинчен тепĕр вăтам пашалу тăваççĕ. См. лапрашки. Н. Карм. Вăтам çын, средний человек, пысăк та мар, пĕчĕккĕ те мар. Ал. цв. 22. Вăтам çулти пулсассăн, импиччем пул. Истор. Тутарсем вăтамрах, сарлака çан-çурăмлă çынсем пулнă. Кан. 1927, № 234. Вăтамран илсен (если взять в среднем) перес тĕлĕшпе (в отношении стрельбы) питĕ начаррисемех курăнмарĕç. Ib. Çунасси вăтамран (в среднем) сакăр-вунă (сакăр-вун) минута пырать. || Мыслец. Вăтамĕ — средняя часть льна. Пшкрт: Вы̆дам — второй сорт конопли. См. кантăр. Алгазино. Сорта волокна (льна и конопли): 1) лапрашки, 2) вăтам, 3) палчас (с л'), 4) вар. || Неолог. Эпир çур. çĕр.-шыв. 23. Вăтам шкул çук-халĕ. Средней школы пока нет.

вăтăр

(вы̆ды̆р), чакрыжить. Изамб. Т. Эпир ĕнер çиччĕн пĕр ана ыраша вăтăртăмăр та тухăрăмăр (шибко жали). Ib. Пĕр çаран утă вăтăрса тухăрăмăр. Ib. Ĕнер кунĕпе вăрман вăтăртăмар (рубили дружно, шумом, быстро). || Выдирать с корнем (иногда без корня). Альш. Пахчана кĕнĕ те, пĕтĕм сухана (лук) вăтăрнă-тухнă. Ib. Кĕпçене кайнă та, кĕпçе темĕн чухлĕ вăтăрса килнĕ (нарвал). Ib. Вăрман тымарĕсене вăтăраççĕ-кăна. КС. Çав çын пирĕн усрава пынă та, йывăççене йăлт вăтăрса тăкнă. М. Васильев. № 3, 37. Пăртак ларса канать те, каллах пуçлать вăтăрма (выдергивать, выдирать шиповник). Сред. Юм. Эпир пĕррĕ (= пĕрре) калĕмпĕре кайрăмăр ôнпа та, ô вăтрать (= вăтăрать) анчах калĕмпĕре; эп кăлт та татаймарăм, ô пĕр çĕклем туса тавăрăнчĕ. || Орау. Аллине вăтăрнă-ха (= каснă, порезал) вăл, çавăнпа чĕнмесĕр ларать. КС. Çăккăра ма вăтăрса тăккăрăн? Что ты сколько хлеба-то накромсал? (т. е. нарезал много, и больше, чем нужно). || Иногда усиливает значение другого гл. Калашн. Хăй çара аллине вăтăрса шăлса.

вăхăт

(вы̆hы̆т), время; срок; пора; обстоятельства. Шел. 27. Ак, пĕр вăхăт (некоторое время) кайсассăн. Шел. П. Унтан пĕр вахăт (некоторое время) Кавала тухса çӳрерĕм (ходил по селу Ковалям). Эльбарус. Он чохне каç поласси вăхăт нăмай-ччĕ (до вечера было далеко), çавăнпа эпир: киле халех каяс мар, тесе, каçчен çитертĕмĕр (кормили лошадей). Сред. Юм. Санăн кайма вăхăт çитнĕ ĕнтĕ. Сана кайма та вăхăт. Тебе время итти. Юрк. Вăхăт иртнĕ-çемĕн иртет. Время все идет да идет. N. Эсĕ этемсен вăхăтпа (время от времени) пулакан аскăн шухăшĕсенĕн çулăмне сӳнтеретĕн. Орау. Ачине вăхăт çитечченех пĕр уйăх малтан туса пăрахнă (родила, не доносив месяца). Ст. Письм. Пайтах вăхăт иртсен, çур-çĕр вăхăтнелле (около полуночи) чан çапаççĕ. Орау. Вăхăт нумай иртнĕ ĕнтĕ. Времени уже много (о времени дня). Такмак. Утсем ырхан пулчĕç (вар. утсем ырхан, без пулчĕç), çулсем хура пулчĕç (вар. без пулчĕç), çитеймерĕмĕр вăхăта (не добрались к сроку). Пазух. Вăхăчĕсем йывăр та, çулсем выçлăх, эпир йĕменнине те, ай, кам йĕрес? Беседа чув. 16. Вăл пĕр вăхăта каллех итлесе тăчĕ, анчах юрăри сăмахсем ун шухăшне каллех Керимуллапа калаçнă сăмахсем енелле пăрса янă. Ib. 3. Хай чăнах та хăй шухăшланă вăхăта çитрĕ (подошел к предположенному им сроку). СПВВ. X. «Вăхăт, вăхчи = каннĕ вăхчи». Регули 1178. Сивĕ вăхăт çитиман-халь. С. Çыврас вăхăт çитет. Б. Яныши. Пăр кайнă вăхăталла (около времени ледохода) олăхра симĕс корăксем шăтса тохаççĕ. Хурамал. Ывăлĕ вун-сакăр çула çитсен, старик ывăлне каланă: ачам, эпĕ сана вăхăта-кăна (на время) ыйтса илтĕм, халĕ сана парнене кӳмелле, кӳнетĕн-и? тенĕ. N. Вăл хулара эпир пĕр вăхăтчен пурăнтăмăр. Шаймурз. Пирĕ вĕренме кайма вăхăт çитрĕ. Артюшк. Качча кайма вăхăт иртнĕ санăн, тенĕ. Сборн. по мед. Вăхăт сиктерсе тытакан (перемежающаяся) е шуртан ерекен (болотная) сивĕ-чир çинчен. В. Олг. Самый вăхăт çын, человек в самую пору (т. е. в цветущих летах. || О часах. Кан. 1929, № 136. Вăхăт тăваттăран-кăна иртнĕ-ха. Еще только пробило 4 часа.

вăшлаттар

понуд. ф. от гл. вăшлат. КС. Тыррине вăшлаттарса сăвăрать (о звуке веяния). || Быстро уйти, ходить. Тепĕртак ларам та, килелле вăшлаттарам. N. Çамрăк çын вăшлаттарса çӳрет о (= вăл, çăмăл. || Раздувать (огонь). Чирич-к. Сăмавара чĕртĕс-тесессĕн: атă кунчипе вăшлаттар-ха çавна, теççĕ.

вĕлле хурчĕ

пчела. Юрк. Вĕлле хурчĕсене куç ӳкесрен чăвашсем вĕлле çине лаша пуçĕ шăмми улăхтарса лартаççĕ... Çын куçĕ вĕлле хурчĕсем çине ӳкеччен, малтан шăмă çине ӳксен вăйĕ пĕтет. Торп-к. Вĕлле хорч, пчела.

вĕлтĕркке

(-ккэ, к'к'э), легковесный. СТИК. Пит вĕлтĕркке çын = çăмăлкка (легкомысленный), вĕçкĕн (хвальбишка), чечен (франт), тĕрексĕр (слабый) çын. Ib. Вĕлтĕркке япала = çăмăл япала. || Сред. Юм. Кăçалхи тыр (хлеб) пит начар полнă, кăш (= хăш) тĕлте пит вĕлтĕркке (низкорослый и редкий). || Мягкий и легкопутающийся. Чуратч. Вĕлтĕркке çӳç, вĕлтĕркке сухал. || То же, что вĕлтĕркĕç. || Плоский камень, пускаемый для забавы по поверхности воды (иначе ― йĕкерчĕ).

вĕлтĕрен кайăкĕ

вĕлтĕрен кайăк, назв. птицы (серенькая; живет около плетня, в крапиве; мотает хвостом; хвост с черными и белыми снизу перьями; бегает быстро). Нюш-к. Вĕлтрен кайăкĕ, назв. маленькой птицы. Ib. Вĕлтрен кайăкĕ пĕчиккĕ, çирĕк тăрри (кайăк) пек. Пысăк çын пуç пӳрни пек. У хĕрлĕрех тĕслĕ. Золотн. Вĕлтрен кайăк ― крапивник (птица) А. Турх. Вĕлтрен кайăкĕ ― крапивник. Сред. Юм. Вĕлтрен кайăк (к твердое) ― чижик || Ст. Чек. Вĕлтĕрен кайăкĕ, внебрачный ребенок.

вĕр

(вэ̆р), дуть. Чув. прим. о пог. 121. Çула ăшă (вĕри) çил вĕрсен, çăмăр пулать. Если летом подует теплый (горячий) ветер ― к дождю. О сохр. здор. 96. Ăшă ытларах тухтăр, тесе, пӳртелле ăшă вĕрсе тăракан шăтăксем (отдушины) тăваççĕ; вĕсене уççан, ăшă вĕрсе тăрать. N. Пит-çăмартине сывлăшпа вĕрсе тултарнă (надул щеки, в букв. смысле. Сомн.). КС. Питне вĕрсе хăпартрĕ (надулся, в букв. см.). N. Этем кĕлетки ăшне чун вĕрсе кӳртнĕ (вдунул). Орау. Сăмавар çинчи кĕле вĕрсе ятăм. Я сдул с самовара золу. || Произнести наговор (наговорить), колдовать. Ђăв. й. пур. 34°. Пыр (ступай), эп вĕриччен эрех илсе кил (пока я буду произносить наговор). Т. VI. 8. Лашапа çын чирлесен, каласа вĕрмелли сăмахсем. Упа 656. Юмăç вĕрнисем. Чет. пути. Çынсем сана: вăл курăка венгер чĕлхи вĕрет (наговаривает), теççĕ. Сред. Юм. Çынна пăсас тесе, вĕрсе парсан, ĕçекенни ĕçеччĕн вĕрсен, пăсăлмас, тет! (Народн. поверье). Испов. Вĕрсе панă япала, навороженное. ‖ Обмануть, надуть. Орау. Çапла-капла, текелесе, вĕрсе ячĕ чĕлхеçĕ пек (обманул).

вĕрӳç

вĕрӳçĕ, колдун, знахарь. Сред. Юм. См. Магн. М. 12. N. Вĕрӳç, волшебник. Н. Шинкус. Çак çĕр çинче хĕрĕх те пĕр (здесь пĕр ― энкл.) тĕслĕ вĕрӳçĕ пур. (Из наговора). Макка 230. Вĕрӳçĕ. Çак сăмах тухнă вĕрес тенĕ сăмахран. Вĕрӳçĕ вăл вĕрет, сурать кăларать чирлĕ çын ăшĕнчен чирне, теççĕ чăвашсем. Вĕрӳçĕ юмăçпа пĕрех. Вĕрӳçĕ вăл акă çапла вĕрет: илет чей куркипе шыв, унта сăмахсем кала-кала сурать те, чирлĕ çынна ĕçтерет. Вĕрме пултарать вăл: шыв çине, çу çине и т. д. Болезни. Юмăç, вĕрӳçĕ çине шанатпăр. Чуратч. Вĕрӳçĕ кирек мĕнле çыннăн е алли, е ури, тата ытти чирсене те вĕрсе тӳрлетет. Кирек епле чире те, çĕçĕ илсе, суран патне тытса, хăйсен сăмахсене калаççĕ. Тĕрлĕ чире тĕрлĕ сăмах калаççĕ. Кунта эпĕ пĕр юмах çыртăм: шăл вĕрри. См. Магн. М. 12.

вĕрт

понуд. ф. от вĕр. Бел. Гора. † Йĕтĕн пирĕ кĕпине çил вĕртмешкĕн тухрăмăр. || Заставлять читать наговор. Чăв. й. пур. 34°. Çав Куçма Хĕветĕре илсе кайса вĕртнĕ те, çур штав эрех ĕçтернĕ, çур тенкĕ укçа парса янă. || Сред. Юм. Кама-та-пôлса кôрайман çын тем эмеллесе парсан (даст зелья): вĕртсе панă, теççĕ.

вĕре-çĕлен

то же, что вĕри-çĕлен. Сир. 48. Арăсланпа пĕрле, вĕре-çĕленпе пĕрле пурăнма кăмăл тăвăп, усал арăмпа пурăнма кăмăл тумăп. М. П. Петр. «Вĕре-çĕлен, буквально ― заклятый змей; один из предметов чувашской мифологии». Собр. 256. Хĕрсем йăвăр çын пулсан, ача çуратса, ачине пĕр-пĕр çĕре пăрахсан, çав ача вара вĕре-çĕлен пулса çӳрет, тет. Вĕре-çĕлен вутăн-хĕмĕн тăкăнса вĕççе çӳрет, тет. Вăл вара пĕр-пĕр çыннăн килне кайса ерсен, унтах пурăнать, тет. Вăл çĕрле çав вĕреннĕ çĕре пӳрт çине вĕççе пырать, тет те, кушак пулса, тăрупаран, пӳрте кĕрет, тет. Çавна хуçисем сиссессĕн: сивĕнтĕр, тесе, пӳрте сысна кӳртсе хупаççĕ, тет. Çĕрле, çав вĕре-çĕлен килсенех, хай пӳртри сысна çухăрма тапратать, тет те, пӳртрен тухса тарать, тет. Е тата, пӳртре сыхласа ларса, пăшалпа пĕрсен, ача пек ĕсĕклесе макăрса каять, тет. Çапла пĕр виçĕ каç тусан, вăл вара пыми пулать, теççĕ. Ib. 113°. Вĕре-çĕлене пурте пĕлеççĕ, тырра çунтарса янине, тата тырă пуссисем урлă вут тăкса кайнине; çав çул вара тырă пулмасть, теççĕ. Вĕре-çĕлен вăл арçын та пулать, хĕр те пулать, тет. Вăл арçын патне хĕр-арăм пулса пырать, тет, хĕр-арăм патне арçын пулса пырать, тет те, çавăнпа унтан питĕ сыхланмалла, тет, мĕшĕн тесен вăл унăн юлташĕ пек пулса пырать, тет те, ăна вара хăйĕн çынни тăвать, тет. Акă пĕрре çав вĕре-çĕлен пĕр ял пуссинчен яланах иртсе каяччĕ, тет. Çав ялсем вĕре-çĕлене яланах кураччĕç, тет. Çын умне ансан, вăл, хуп-хура çын пулса, çарамасах тăраччĕ, тет. Вĕре-çĕлене хăйне вăрçтарсан, çынна часах йытă туса, утланса каять, тет те, хăй çынни туса, асаплантарса çӳрет, тет. Хăйне пĕре те вăрçтармасан, тивмест, тет. В. Олг. Тотар ĕмпӳ, сиксе тохса кайсан (после взрыва), вĕре-çĕлен полса вĕççе кайнă. Н. Седяк. Вĕре-çĕлен — çăварĕнчен вут пĕрĕхсе кăларакан çĕлен. Якейк. Вĕре-çĕлен армантан тохса пирн çипа (= çипе) чашкăрса иртсе каþ (пролетел над нами). Могонин. Вĕре ĕçлен (= çĕлен) ернĕ. Хорачка. Вĕре-çĕлен çипĕçса, теччĕ она, вăл вара çынтан оþльмаст виличчен. Изамб. Т. Вĕре-çĕлен ерни (болезнь). || Н. Седяк. «Вĕре-çĕлен ― удав». Курм. Хăнча, тинĕс хĕрне кайса, тинĕс хĕрĕнчи хăйăртан кил-çорт çавăртăр, вырăсла хапха йопи тутăр, тата хапхине те хăйăртан тутăр, çав хăйăр алăка уççа кĕтĕр, çавăн чохне тин мана ертĕр. Атăл хĕрне кайса, Атăл хĕрĕнчи хăйăртан кил-çорт çавăртăр, хапха йопи тутăр, хапхине тутăр, çав хапхая уççа кĕтĕр, çавăн чохне тин килтĕр ман пата. Сăр хĕрне кайса, Сăр хĕрĕнчи хăйăртан кил-çорт çавăртăр, хапха йопи тутăр, хапхине хăйăртан тутăр, çав алăка уççа кĕтĕр, çавăн чохне тин мана çипĕçтĕр. (Из наговора против «вĕре-çĕлен»).

вĕрент

учить, научить, наставлять, приучить, привадить. Чăв ялĕ. Пире акроном нумай пусăллă уя куçма вĕрентет. N. Вăл мана тутарла вĕрентсен-ччĕ! тетĕп эпĕ. Я думаю: «Ах если бы он научил меня говорить по-татарски!». Юрк. Упăшки хулара ачасем вĕрентсе пурăнат. Сюгал-Яуш. Вара уччитлĕ вĕрентсе ячĕ (отпустил с наставлением): çын картине ан кĕрĕр, усал сăмах ан калаçăр, терĕ. Кан. 1927, № 237. Вĕрентниех кирлĕ çав! Да, именно необходимо образование! || Иногда выражает запрещение и угрозу, как и мн. др. понуд. гл. К.-Кушки. Эп чĕлĕм туртма вĕренес теп. ― Эп сана вĕрентĕп! (или: вĕрентем!). Я хочу научиться курить. ― Я тебе дам научусь! (или: я тебя научу!). КС. Эп туртма вĕрентем! Я (тебе) задам курить! («научу курить»).

вĕри-çĕлен

летун. Орау. Вĕри-çĕлен ерни. Сказки и пред. чув. 24. Хаштин-хаштин хашлатса, вĕри-çĕлен вĕçтерет, сывлăш тăрăх ярăнса, хĕрлĕ хĕлхем ӳкерет. Бгтр. Пĕрре каçпа вăрманта кавать тавра лашасам çитерме тохнă ачасем лараççĕ, тет. Вăсен хушшинче пĕр старик пор, тет. Çавăн чохне çӳлте вĕри-çĕлен йăлтăртатса, хĕм тăкса пырать, тет. Çавна корсан, старик: ачасам, камăн та полин сирĕн конта онкăлă çĕçĕ çок-ши? тесе каларĕ, тет. Пĕр ача: манăн пор, мочей! тесе каларĕ, тет. Вара старик çĕççе илчĕ, тет те, онки виттĕр темскер каласа, кăвар кăларчĕ, тет те, вĕри çĕлен чу! туса, çак ачасам патнех ӳкрĕ, тет те, çохалчĕ, тет. ― Ĕнтĕ шырăр, йот çын çок-и? тесе каларĕ, тет, старик. Шырама поçларĕç, тет те, аяккарах пĕр сăхманпа пĕркенсе выртакана корчĕç, тет. Сăхманне оççа пăхрĕç, тет те, пĕр хоп хора вот-поççи пек çонса кайнă арăм выртать, тет. Вара палларĕç, тет те, вăл вĕри-çĕлен полнине пĕлчĕç, тет. Макка 228°. Вĕри-çĕлен ак мĕнле япала; унăн ури чăх ури манирлех, вăл çунатла, ик-виç пуçлă пулат, тата унтан вара унăн хӳри вĕçĕ чукмар пак чăмăрккалă пулат теççĕ. См. вĕре-çĕлен.__

вĕрĕл

захворать снова. Изамб. Т. Çавăн кинĕ, ача тусассăн час ĕçлеме пуçланă та, вĕрĕлнĕ (захворала). КС. Вĕрĕл, получить снова болезнь, оправившись от болезни. Ib. Ан тух тула, вĕрлетĕн. Шурăм-п. № 7. Петтĕре çапах та тулта нумай усрамарĕç: вĕрĕлĕн, терĕç. Вĕрĕлсен, çын тата хытăрах чирлет, вилме те пултарать. Ст. Чек. Вĕрĕлет (возврат болезни). М. П. Петр. Вĕрĕл, простудиться после болезни. Çĕнтерчĕ 49. Вĕрĕлсе кайăн, хупас пуль кантăка. Тиханьк. Вĕрĕл ― опять простудиться (о возвращении болезни).

вĕрĕлнĕ-курăк

назв. раст. Рус. Вĕрĕлнĕ (scr. вĕрĕлни) курăк. Фекла. В. Олг. Вĕрĕлнĕ корăк. П. И. Орл. Вĕрĕлнĕ курăк. Çын сымар пулса тăрсан, тулта нумай çӳресен, тата вĕрлет, вара çак курăка вĕретсе ĕçкелеççĕ.

вĕрке

(вэ̆ргэ), кишеть; вибрировать. Шăна чирсем сарать. 21. Е, турилккасем çине ярса, шăна вĕркекен çĕре лартаççĕ. N. Хурт пек вĕркеççĕ (пулăсем). Чĕлкаш. 69. Ун ăшĕнче шутсăр нумай хапсăнусем, сăмахсем, калаçусем вĕркенĕ. Калашн. Хуйхăлă чан сасси янăрать, вĕркет. Шурăм-п. № 18. Чул-Хулапа Хусан хушшинче çак çул çинче темĕн чул этем, темĕн чул упус вĕркет. ‖ Сновать взад и вперед. Шибач. Ма вĕркен çаплах? Пӳрт сивĕтсе яран! (ходишь взад и вперед). Хурамал. Ма вĕркен? Пӳрте сивĕтен! (ялан çӳренĕрен калаççĕ). Сказки и пред. чув. 28. Калла та малла та урам тарăх шап-шурă халăх кунĕ-кунĕпе вĕркет ĕçсĕрех ĕçкĕ-çикĕре. Ст. Чек. Вĕрке ― вертеться, кружиться (о людях, птицах, насекомых). Ч.С. Çапла пошар патĕнче ачи-пăчипе-мĕнепе (надо: ачи-пăчи-мĕнĕпе) вĕркеç. Ib. Унта этем кăткă пек вĕркесе, чупкаласа çӳреççĕ. М. П. Петр. Часах хупахри çын вĕрке пуçларĕ. N. Вĕркет = чупкаласа çӳрет. N. Ачасем вĕркесе çуреççĕ (быстро снуют). N. Çил вĕркет (дует быстро, в разных направлениях). N. Хурт вĕркет. Пчелы летают взад и вперед. С. Тим. Тĕкме витĕр юр вĕркет (т. е. беспорядочно вьется. Çăнăх аллани). || В переносном см. Бурунд. Чун шикленет, ăш вĕркет, пуç тӳпинчен сĕрĕм тухать. Сред. Юм. Чĕре вĕркет. На сердце неспокойно. Хыпар № 28, 1906. Санăн ăшу пит тулса, вĕркесе çӳрет пулсан, асту ― эсĕ вилмелле этем.

вĕркĕш

(вэ̆ргэ̆ш), сновать туда и сюда. Часто бывать где. Н. Уз. Питĕ вĕркĕшше çӳрет. Все снует (без дела). Ib. Питĕ вĕркĕше пуçларĕ. Что-то повадился, зачастил. По словам Н. И. Полорусова, «вĕркĕш» и «варкăш» могут быть синонимами. Шел. 74. Икĕ еннипе те кăткă пек çын вĕркĕшет, Ч.С. Тата, ял хушшине кĕрсен, урампа этем кăткă пек вĕркĕшсе, хĕвĕшсе çӳреççĕ. КС. Урам тулли ача-пăча вĕркĕшет (кишат; в Сред. Юм. сказали бы: «вĕркет»). Ч.С. Çавсен сассисене илтсен, çынсем хĕпĕртенипе хурт пек вĕркĕше пуçлаççĕ. Орау. Пĕр ăрам ача, шăна пек вĕркĕшеççĕ. Шурăм-п. № 5. Ачапчасем пăраçник чухнехи пек урамра вĕркĕшеççĕ. См. нăнкă.

вĕç

(вэ̆с'), летать. Орау. Çунтарнă хут татăк(ĕ)сем, тăрпаран тухса, сала кайăк ушкăнĕ (или: пуххи) пек вĕçе-вĕçе анаççĕ (летят). СПВВ. ПВ. Вĕçес кайăк турат вĕçне пырса ларнă, тет. (Послов.). Альш. † Шулап çинчи шур кайăк, çын хускатман пулсассăн, вĕçес кайăк мар-ччĕ вăл. Турх. Çӳçе тавра çулçă вĕл вĕçет (развеваются). N. Çул çинче тусан анчах вĕççе тăрать. На дороге только пыль столбом. Сред. Юм. Ыран-паян вĕçес пик тăрать. (Говорят про человека, который собрался ехать куда-нибудь в дальнюю дорогу). Чув. прим. о пог. Уяр çӳлелле вĕçсен, уяр пулать; аялалла ― йĕпе пулать. Если божья коровка (с ладони поднимется на палец, а потом) полетит кверху ― к ведру; книзу ― к ненастью. Артюшк. Еруплан вĕççе пынă чуне (или: чух) ун сине лармалла мар (нельзя сесть). || О сне. Сир. Ыйăхăм та вĕçрĕ ĕнтĕ. Я лишился сна. Орау. Ăйăх вĕçрĕ ман(ăн) кĕçĕр, нимле те çывăраймастăп. У меня нынче бессонница, не могу уснуть. || 0 мысли. Утăм. № 1, 24. Аса илтĕм эп тăван киле, тĕрлĕ шухăш вĕçрĕ (пролетели) пуçăмра. || О настроенни. Толст. Ăшĕ вĕçнипе (с тоски). || Хвалиться, хвастать. Орау. Ытла вĕçет вăл Шулай Якуþ; эсĕ вăл мĕн каланине пурне те чăн тусан, вĕçне-хĕрне тухас çук. Ib. Пăхне пĕлет-и вăл? ― вĕççе çӳрет çав. Унăн çĕр сăмахĕнче те вуннăш тĕрĕсси çук пуль. || Быстро итти (ехать). НАК. Уйя (в поле) туххăрăм та, вĕççе пыратăп; йытă умран чупса пырать (бежит впереди). Сказки и пред. чув. 34. Акă, сирсе халăха, вĕçсе тухать сирпĕнсе Тукмак Петĕр çырă ача. N. Шуйттан ачи те унăн хыççăн вĕçе пачĕ, тет (помчался). Коракыш. Кусем патнелле пĕрскер (некто) лашапа вĕççе килнĕ. Ир. Сывл. 35. Вĕçе-вĕçех ывтăнчĕç улăх тăрăх хресченсем. Орау. Ха, вĕçет, ури алли çĕре тимеçт! || Исчезнуть. Орау. Пуртă анчах çакăнта выртаччĕ, таçта вĕçнĕ те (и след простыл)! Ах, ку ачапчапа! япалана туххăм таçта исе каяççĕ! || Тим. † Кĕмĕл юпа тăрринче куккук вĕççе ларат-çке. См. вĕççе лар.

вĕçĕмсĕр

без конца, бесконечный, вечный; бесконечно. КС. Юмахне вĕçĕмсĕр вăрăм ярать. N. Эсĕ ĕмĕртен малтанхи вĕçĕмсĕр çутă. N. Хăвăн вĕçĕмсĕр ырă кăмăлупа. V. S. Вĕçĕмсĕр пурлăха салатакан çын.

вĕçне юл

остаться с чем-либо (малым, скудным). Н. Яха-к. Акă ĕнтĕ, ачам, çаккăн вĕçне юлтăн; халĕ хăвăн ирĕкĕнте-ччĕ, ĕнтĕ çын аллинчен пăхас пулать. Ан ӳпкелесе кай; килсен, ан хăрат, лăпкă çӳре. (Обращение к умершему). Ст. Чек. Пĕр кĕрепенкке çăккăр вĕçне юлнă. Остался с одним фунтом хлеба (больше в запасе нет). Ч.С. Çапла вара вĕсем икĕ лашаран пĕр лаша вĕçне анчах тăрса юлчĕç (остались только с одной лошадью). Яжутк. † Пĕр кун вĕçне юлтăмăр (нам остается только один день). Пирĕн пурăнăç пĕтсе килет. (Солд. п.). Макс. Чăв. к. I, 70. Ах, тăванăм йăмăк пур!.. Чĕрçи çинче ӳстертĕм, аркăм çинче вылятрăм ― аркăм вĕçне т(ă)ра юлчĕ! (т. е. мы скоро разлучимся). N. Килте (ĕç) хĕр-арăмсем вĕçне юлать. Дома (работа) остается на попечении женщин.

вĕçне çит

достигнуть конца. К.-Кушки. Юрласан-юрласан, юрă вĕçне çитрĕ вара. Пел, пел и пропел все песни. Орау. Чăхха тытса пăхрăм та, çăмарти вĕçнех çитнĕ (она скоро должна была снести яйцо). Ib. Чăххăн вĕçне çитнĕ пулмалла: кускаласа çӳрет (забегалась). Ib. Манăн та вĕçне ситрĕ (сильно позывает мочиться), çиппе çыхмалла: кайса шăрса пăрахас! N. Пĕтес вĕçне, çитнĕ çын (на краю гибели). Орау. Вĕçне çитрĕ, сысса ярас мар-ччĕ! (т. е. кал подошел к концу прямой кишки).

вĕçсĕр-хĕрсĕр

безграничный. Земледелец. Çын вĕçсĕр-хĕрсĕр. Народу ― числа нет.

вĕçерт

спустить, вырвать, отцепить, расстегнуть. Çутталла 117. Çыхнă кимме йăпăр-япăр вĕçертсе илет (быстро отвязывает). Тораево. Çăраççине вĕçертсе илчĕ, тет те, уçса, утсене вăрласа карĕ, тет. Актай. Çак (он) çывăрса кайсан, амăшĕ ушшĕне вĕçертсе илчĕ, тет те, кĕлете кайса пăххăþ, тет, мĕн пур, мĕн çукне (что там было). Якейк. Лашая вĕрентен вĕçертсе яр. Ала 13. Тата аллинчи перçтĕнне те сĕтел çинех вĕçертсе (снять) хунă. || Преувеличивать. Ст. Чек. Сăмаха вĕçертсе калаçат; пĕр сăмахран пин сăмах тăват. Передает слышанное с выдуманными им самим прибавлениями. || Потерять, amittere. Мусир. † Хăвăнтан тăван хĕрĕне (= хĕрне) çын сăмахĕпе вĕçертрĕн. Нижар. † Чунтан савакан хĕруна (= хĕрне) çын сăмахĕпе вĕçертрĕн. || Болтать. Орау. Вăл пит сăмах вĕçертекен этем. Она (или: он) болтунья, сплетница (болтун, сплетник).

вĕт

(вэ̆т), палить; жарить (слегка). Ст. Чек. СТИК. Паян эпĕ сурăх урисем вĕтрĕм. (Сурăх урисене, пуçне çунан вут çине пăрахса, çăмĕсене вĕтсе яраççĕ). Пшкрт. Паjан сысна вэ̆трэ̆м. Ib. Полы̆ коар с'инџӓ вэ̆дӓчэ̆ (жарят слегка). В. Олг. Çăккăр-вĕтни. Сред. Юм. Выльăхăн пуç-ôрине вĕтеççĕ кăмакара. Яжутк. Хĕрĕн çӳçне вĕтнĕ (спалил волос, данный ему девушкой). || Бить, пороть, хлестать. Ст. Чек. Ч.С. Кантăрапа вĕте пуçларĕ. (Она) начала бить меня веревкой. Ib. Çавна кура ку çын тапратрĕ, тет, вĕтме вăкăра (хлестать быка). Т. VII. Ямăшкийĕ çавăн чухне, килне çитеччен, лашине пушăпа вĕтсе анчах пырать (похлестывает), тет. Пшкрт. Асту, пĕре вĕтсе лартăп! (вздую, отколочу тебя).

вĕт

мелкий. См. вĕтĕ. Хыпар № 35. 1906. Удел тырри акнă чух вĕт-вĕт çăмăр çăвать-çке (идет мелкий дождь). Ст. Айб. † Вĕт-вĕт хăва, вĕт хăва, вĕт хăвара вĕт кайăк. (Пыйтă). Якейк. Вĕт-вĕт полтăр, вĕт полтăр, вĕт яшкине каçтарать (уплетает). Чураль-к. Çӳлĕ ту çинче вĕт хăва. (Çӳç). Сред. Юм. Вĕт пренкĕ, мелкие воздушные пряники. Ст. Чек. Вĕт шăл, мелкие зубья или зубы. Кан. 1927, № 221. Анчах унăн вĕт ачисем пуррине аса илнĕ. Альш. Вĕтĕ шăл, мелкие зубы (признак горячности, строгости и гневливости). Вомбу-к. Вĕт икерчĕ. Рак. Вĕт сасăлă упа мĕкĕрет. (Чан çапни). Полтава 60. Хуйха пĕлмен вĕт халăх («народ беспечный»). || Частый. Альш. † Çӳл кĕлет пусми вĕт-пусма, шăлăçĕ те тăкăçĕ. || Частый (разговор). Аку 12°. † Эпĕ ӳкес кил-ăшĕ вĕт сăмахлă тиеççĕ. Эп шултрана вĕреннĕ çын епле вĕте вĕренем? Сложные см. в вĕтĕ.

вĕтелен

спалиться, опалиться, сжечься, обжечься. || В перен. см. Сала 188°. Кĕçĕнни каларĕ тет: эй вĕтеленнĕсем! (дряни) сиртен пулать-и ăна илсе кĕресси! || Беспокоиться. К.-Кушки. Амăшĕ вĕтеленет: мĕнле ађамсене пăхса ярас-ши? тет. || Абаш. Вĕтелен ― горячо делать дело. Сред. Юм. Вĕтеленсе çӳрет тесе, пит васкаса çӳрекен çынна, пит вĕрире ніçта кайса кĕме аптăранă çынна калаççĕ. Ib. Вĕтеленет = вĕтеленсе çӳрет, старается. Изамб. Т. Мĕн тата вĕтеленетĕн? Что ты горячку-то порешь? Орау. Вĕтелен, торопиться. Ib. Чейлĕх парассине кĕтсе, çын пырса кĕрсенех тумтірне хывса çакашшăн вĕтеленсе тăрать (о швейцаре). СТИК. Мĕн ес кунта вут тивнĕ пек вĕтеленсе çӳренн? (слишком торопишься, не знаешь, куда сунуться). || Сред. Юм. Мĕн çерçи пик вĕтеленсе тôхрăн? (Сиввĕ чôхне начар тôмтирпе тôла тôхсан калаççĕ).

вĕче

(вэ̆ζ, вэ̆џ̌э), область между ребрами и os ilium; бедро. КС. Вĕче ― бедро. Якейк. Вĕче тесе, çынне пĕçĕ тăррипе айăкшăнни хошшине калаççĕ. Ст. Чек. Унăн вĕчи çук (болит), лараймас. Ib. Ку ватă çын вĕчесĕр аптăрат (у него болит ниже ребер). Ib. Вĕче ― подвздошная кость. Толст. Кусене пĕр ватă йытă тĕл пулчĕ, тет; вăл вĕчине аран-аран сĕтĕрсе пырать, тет. Сред. Юм. Аякран, пôшă çĕртен, çапсан: вĕче çинчен çапрĕ, теççĕ. И. С. Степ. Вĕче, чресла. ‖ Орау. Пилĕкпе хӳре ђикки хушшинчи вырăна вĕче тиççĕ (у лошади). ‖ К.-Кушки. Малти вĕчи çӳлĕ лаша вăйлă пулат.

вĕчесĕр

страдающий болями в области подвздошной кости или между ребрами и этой костью. СПВВ. Вĕчесĕр çын.

вĕчĕлĕ

вĕчĕллĕ, злобный, питающий злобу. СПВВ. «Вĕчĕлĕ ― ненавистно, не в мире». Ст. Чек. Вĕчĕлĕ = çилĕлĕ. Ib. Вĕчĕлĕ çӳрет. Ищет случая отомстить. Истор. Ĕлĕкрен вĕчĕлĕ пурăннăскерсенĕн вĕлермесĕр чунĕсем канас çук. Питушк. Вĕчĕллĕ çын: сана мĕн те полин тăвап, тет, тарăхтаратăп(н)? тет.

вĕчĕркке

(вэ̆ζ'э̆рккэ), вспыльчивый. Н. Уз. Вĕчĕркке çын.

вĕчĕрхентер

понуд. ф. от вĕчĕрхен. Тюрл. Чона вĕчĕрхентерет. Производит неприятное впечатление, неприятно раздражает (напр., неаккуратное выполнение дела). Ib. Тырра темĕскерле этем пек ывçăн-ывçăн касса илеймес: пĕтĕм чуна вĕчĕрхентерет. СПВВ. МС. Çиленнĕ çын вара: чуна ан вĕчĕрхентерсем, тет тепĕр çынна. Посл. Моисей каланă: эпĕ сирĕ халăх мар халăха ăмсанакан тăвăп, ăнсăр халăхпа вĕчĕрхентерĕп, тенĕ. И. С. Степ. «Вĕчĕрхенес (сана ан вĕчĕрхентерем) ― злая зависть».

вĕчĕх

завистливый. Янтик. Çыннăн пĕр-пĕр япала аван пулсан, тепĕр çын ун çинчен: çапла ун аван, ман начар, тесе сăмахласан, вара ăна вĕчĕх çын теççĕ.

йăтăрлан

поднимать через силу тяжесть. Альш. Шуйттан ачи кĕсрене икĕ хул-пуççи çине хучĕ, тет те, чух йăтăрланса йăтса, çавăрăнса килчĕ, тет, кӳлĕ тавра. Ib. Хай çын та çак пукана илчĕ, тет те, йăтса тарать, тет: ни пăрахаймас, ни хураймас, тет, кăна: ятăрланса тăрать, тет.

йăх

(jы̆х, jŏх), род племя. Хурамал. Йăх йăха туртать, несĕл несĕле туртать, теççĕ (= пурте пĕр пек пулаççĕ). Ч. С. Тата вĕсем хăшин-хăшин (новорожденного) ятне ашшĕ-амăш ячĕ; хӳрăнташ-ăру ячĕ майлă ел йăх ячĕпе хураççĕ. Истор. Вĕсем çемйинче темиçе çын пулнă. Çав çемьене вĕсем ,,йăх“ тенĕ. В их семье было много людей. Эту семью они называли родом. Хорачка. Сŏлттаны̆н jŏҕŏ пэ̆ттэ̆рэ̆ (род прекратился). Юрк. Сăн пек наянни пирĕн йăхра çук. Таких лентяев, как ты, нет в нашем роду. Собр. † Иккĕн тăван ӳсрĕмĕр, çич йăх (срв.çичĕ-ют) килчĕ-уйăрчĕ. (Хĕр йĕрри). СТИК. Мĕнле йăхран тухса кайнă çав халăх? От какого племени произошел этот народ? || 0 животных. Янтик. Йăхшĕн илсе ятăмăр-çке çак пăруна! (т. е. пăрăва). Ведь мы на племя купили эту телку! Ч.С. Халĕ те ĕнте (= ĕнтĕ) çав сурăх йăхех вуник пуç-и-мĕн пур. И до сих пор имеется что-то около двенадцати голов из потомства той же овцы. || Sреrmа. Паас.

йăхĕ-тĕпĕ те çук

нет ни роду, ни племени. Сред. Юм. Йăхĕ-тĕп сôк ôн никам та; ашшĕ те, амĕш те, пиччĕшсĕм те вилсе пĕтнĕ. Нет у него ни роду, ни племени: и отец, и мать, и братья — все перемерли. Ib. Õн йăхĕ тĕпĕ те çок — говорят про человека если у него совсем нет близких родственников. || Нет числа. СТИК. Ах тур, мĕн чухлĕ çын,— йăхĕ-тĕпĕ те çук! Батюшки, сволько народу! Их не неречесть!

йăхлă

больной болезнью йăх; гниляк. СПВВ. ЕС. Йăхла = çăпанлă-кĕсенлĕ, юханлă-шăтанлă çын. СПВВ. ГЕ. Йăхла тесе, шăтан-юхан çынна калаççĕ. || А. Турх. „Йăхлăскер, негодный“.

йăш

(jы̆ш), размякнуть (напр. о снеге, камне и пр.), смягчиться. В. Олг. Йор йăшша („ă“ произн. как беглое у) карĕ, çол потат. Сред. Юм. Йор йăшнă. Çор-конне, ирле пуçласан, йор йăшать те, çынна та чăтаймас, ора таçтах анса каять. Орау. Юр йăшнă пĕтĕмпех, çула тухмалли çук ĕнтĕ. Ст. Чек. Тир йăшат çăмĕ тухакан пулат. Виле выльăхăн тирĕнчен тытсан, çăмĕ тухат. Ib. Йăшнă — переходная ступень к таянию и гниению. Ib. Кĕрĕк çăмĕ йăшнă. Шерсть на полушубке лезет (перепрела или сгнила). Ib. Тир, чăркаса хурсан, йăшат, юрăхсăр пулат. КС. Хăмла-çырли (малина) йăлт йăшша кайнă (как дотронешься до ягоды, так она и отпадает — переспела). Чăв.-к. † Чупрăм антăм çырмана, шăмă кĕпçе пулмарĕ, йăшнă кĕпçе пулайрĕ. Çутталла. 112. Пĕвесем çинче пăр йăшса хуралса каять. || Устать, изнуриться. Орау. Кĕсри Упнер тăвайккинче (хăпарнă чухне) йăшрĕ пĕтĕмпех (выбилась из сил). Ст. Чек. Йăшнă = пушаннă, вăйсăрланнă. Шалча. Йăшнă, усталый изнуренный. Сред. Юм. Çын, ырсан: ха, чисти йăшнă вит, пĕр пăт та çĕклейми пôлнă, теççĕ. || Заболеть. N. Стариксем патне кайса килмелли пур та, Саня тем кăшт йăшрĕ-ха! Скотолеч. 25. Выльăх хытă чирлессе кĕтме юрамаст, пăртак йăшсанах, киле хăварас пулать. Н. Уз. Йăшша тăрап. Я нездоров, прихварываю. Орау. Ача пĕтĕмпех йăшрĕ: те вилсе каять, темĕскер ĕнтĕ. Хурамал. Манăн ача темле йăшша тăрать-ха, теççĕ арăмсем, ачи чирлесен. || Размякнуть (о пьяном). Сред. Юм. Пĕр-ик чекке эрехпех чисти йăшнă, пăртак-çиç йăванса каймас. Я. Турх. Йăшнă, размяк (пьяный). || Потерять силу. Стюх. Йăшнă, потерял свою крепость, силу. Ст. Чек. Пăсарлăх йăшнă (пăсарлăх пушаннă, вăйсăрланнă). От временного, расслабления заднего прохода не может громко рederе. Моросить (о дожде). Ст. Чек. Вĕт çумăр йăшат (моросит). Ib. Çумăр йăшша çăват. Идет частый дождь.

йăшалан

(jы̆жалан), возиться, копошиться, ежиться; медленна двигаться. СПВВ. МС. Аран йăшаланса çӳрекен çын. Человек, который чуть-чуть двигается. Якейк. Йăван кĕçĕр ман çомра çĕрĕпĕх йăшаланса выртрĕ (провозился). Ib. Пытьă çыртнипе Йăван йăшаланса ларать (ёжится). Орау. Кĕç хĕр лешин çуммĕнче аçам айĕнче йăшаланса илет (вдруг как завозится). Ст. Чек. Çĕлене кăткă тĕми çине хурсан, йăшаланат. Если бросить змею в муравьиную кучу, то она ёжится. Н. Чукалы. Ача çуралсан, йăшаланса çӳрет; пăртак утакан пулат; ватăлсан, туйипе виçĕ ура пулат. См. йăш.

йăшка

(jы̆шка), ныть, болеть (о сердце). Икково. Хыпар № 31—2, 1906. Киле çĕнĕ çын килсе кĕрсенех, Кулнен чĕри йăшка пуçларĕ. Альш. Чĕре тек йăшкаçа тăрать (говорит голодный). Сред. Юм. Id. || КС. Паян тип çăккăрпа кунĕпех ăш йăшкарĕ („чувствовал голод; чувствовăл недостаток питания“).

йĕк

(jэ̆к), ругань (в роде „собака“!) Альш. Хурамал. Йĕк кăтарт, надоедать. См. йĕксĕк. М. П. Петр. „Йĕк — гад, гадина; несчастье; отрыжка; лава“. Ib. Çĕр çурăлать, йĕк тухать. См. йĕп. || Повод к придирке. Ст. Чек. Йĕк шырат. Ищет повода к придирке. Ib. Йĕк шыракан çын, скандалист. СПВВ. Йĕк тупатан. СПВВ. ФИ. Вăрçасшăн тек йĕк шыраса çӳрет, теççĕ (сăлтав). Тата пит хытă ылханнă чухне: çĕр çурăлса, йĕк тухтăр! теççĕ.

йĕке

(jэ̆г’э, Пшкрт. jэ̆ҕӓ), веретено. Сред. Юм. Пĕчик ача ашкăнсан: йĕке тăрăш пôлман хăй, тавна ôн пик хытланса çӳрет, теççĕ. Чураль-к. Вĕрен тăрăх лаша самăртăп. (Йĕке толтарни). СТИК. Пирĕн хĕр-арăмсем йывăрлансан: мĕн ача çуратăпăр-ши? тесе, пĕлешшĕн вилеççĕ вара. Вĕсем, тĕлĕксем курсан, юри кӳрше кайса, çавăн çинчен калаçаççĕ. Тĕлĕкре йĕке курсан — хĕр çуралат, шăшлĕ (sic!) курнă пулсан — ывăл çуралат, теççĕ (если беременная во сне увидит веретено, то, говорят, родится девочка; если увидит кочедык, то сын). Ib. Йĕке — делается из беревы. Ib. Йĕке вăшăлтатат. Веретено жужжит. Орау. Темскер ман ура тупан ыратать-ха, чăтмалла мар, тен такăш йĕкепе шăтарать-и? Ib. Пĕрене, йĕке пек, пĕр пуçĕпе йăванса анса, тăрăнчĕ (ткнулось в реку). Юрк. Йĕке (пир тĕртнĕ çĕрте) Ст. Чек. Хĕр йĕке урлă каçсан, упăшки кукша пулат. Если девушка перейдет через веретено, то муж ее будет плешивым. Тораево. Пĕр çынăн çичĕ ывăл пулнă, тет. Çав çынăн арăмĕ тата йăвăр çын пулнă, тет; ывăлĕсем калаççĕ, тет, амăшне: апай, хĕр пулсан, алăк çине йĕке чик; ывăл пулсан, шĕшлĕ чик, тесе калаççĕ, тет. Амăшĕ хĕр çуратрĕ, тет те, алăк çине йĕке чикрĕ, тет. Якейк. Вăл (растение) йĕке вĕç пек тохса, çитĕнсе ларать. Собр. Уй варинче йĕке чĕрес. (Ан хурмалли). Сятра. Тата ан йăвăççи курчĕ, тет те: ку мĕн, тесе, калать. Çын калать: ку апин йĕке чĕресĕ, (тет). || Часть мельницы. См. арман. Синерь. Армана çавăрат. çавăрат, тет. Ништан, тан авăрмаст, тет. Йĕкĕ кутне пăхрĕ, тет те, вуник мăйрауалăскĕр ларат, тет. Уресмет. Йĕке — небольшое железко, на котором находится нижний жернов N. Йĕке айĕ — коробка, в которой находится пятка веретена. || Осён у тăпса. (Б. Бур. Тăпса — вращающаяся часть деревянных ворот). В. Олг. Ой хапхи алăк йĕки. || Ось скатльицы. Н. Карм., КС.

йĕкерлĕ

(jэ̆гэрл’э̆, jэ̆г’эрл’э̆), бодрый, крепкий, сильный. СПВВ. X. Йĕкерлĕ, бодрый. Ib. Ку çын йĕкерлĕ-халь ватă пулин те. То же знач. и в Сред. Юм. СТИК. Йĕкерлĕ çӳрет-ха ку старик (еще ходит бодро). Тюрл., КС. Йĕкерлĕ çын, здоровый, сильный. || Как наречие. СТИК. Ха, вăл вилесле çынччи? Ха вăл пиртен те пĕкерлĕ çӳреччĕ (= çуретчĕ).

йĕкĕлте

(jэ̆гэ̆л’д’э), дразнить, насмехатьея. Нюш-к. Хайхи çын çăмăр çăвакан енелле кайне (свой зад) уçса, аслатие йĕккĕлтесе (так!), аллипе кайне çăт-çăт-çăт çапса ларать (хлопает). Сред. Юм. Йĕкĕлтет. Насмехается над другим с целью унизить его. Тораево. Вĕсем, вăрмана пырсан, пĕр упа шăтăкне курнă, унта упи пулнă. Вĕсем упине йĕкĕлтесе кăларнă та, упи, шăтăкран тухсассăн, пĕр 4 йăвăçа ыталаса илнĕ, тет. Янтик.,,Йĕкĕлтесзначит дразнить человека его же характерными жестикуляциями“. Пшкрт. мэ̆н jэ̆ҕэ̆лдӓзӓ т̚ы̆рады̆н мана? мана? Что ты меня дразнишь? Хорачка лӳл, лӳл, лӳл, jэ̆ҕэ̆лдэзэ ты̆рат (çынна мăшкăлакан çын). N. Ачасам вăрçнă чохне, Йăван вăлсене пĕр сепех йĕкĕлтесе тăрать (подзуживал, поддразнивал, побуждая к драке). СПВВ. Пулă вăлтава хыпмасть, ахаль анчах йĕкĕлтет (только дразнит рыболова). Янтик. Ачасене йĕкĕлтесе вăрçтаракан çынна ман корас килмеçт. Я не могу видеть человека, который любит раздразнивать, наушничать и подговаривать детей. N. Чĕлĕм туртман чухне темскер (= темĕскер) çитмен пек йĕкĕлтесе тăрать: ĕçес килет, тесен, ĕçес килмест; çиес килет, тесен, çиес килмеçть — тем çитмеçт. Чĕлĕм туртсан, вăл-ку лăштах пулать. Изамб. Т. Йĕкĕлте, дразнить человека, насмехаться, раздражать. Ib. Мĕн йĕкĕлтетĕн? эп ача мар вĕтĕ (= вĕт). Что ты дразнишь меня? Я, ведь не дитя. Ст. Чек. Йĕкĕлтеççĕ шăппăрпа. Н. Ч. Мана сăнасшăн пит хытă йĕкĕлтеççĕ. Капк. № 6, 1929. Йĕкĕлтеççĕ те, вăрçаççĕ. Тюрл. Пĕчĕк ача мар вĕть эс мана йĕкĕлтемĕ. Ты не ребенок, чтобы дразнить меня. СПВВ. ЕХ. Йĕкĕлтеме = çилентерме. Хыпар № 41, 1906. Земство укçипе школасем, больницасем, библиотекасем (кĕнекесем тытакан вырăн) тунине, агрономсем усранине те вĕсем: харам ĕç, халăха кирлĕ мар ĕç, тесе, йĕкĕлтенĕ. || Наущать, подстрекать. 10 горьк. грозд. Шуйттан йĕкĕлтенĕ тăрах, унăн пĕр намăссăр арăмпа калаçмалла пулнă. || Ябедничать. Якейк. Йĕкĕлте = елекле. Ib. Йĕкĕлтесе ваттарса вĕлерет ĕнтĕ. Шибач. Йĕкĕлтесе çӳрет = елек парать.

йĕксĕк

(jэ̆ксэ̆к), гад (брань). См. йĕк. N. Йĕксĕк — ничтожныЙ, плохой человек (презр. выражение); говарится о вещах. Когда человек привязывается к кому-нибудь, то ему говорят: „Ан çыхлан, йĕксĕк! (Это выр. не указывает на нравственную сторону человека). М. П. Петр. «Йĕксĕк (йĕк — гадина, сĕк — бодать, вонзить), жалящий гад». Хурамал. Йĕксĕк = йĕк кăтартакан, ĕçлеме паман çын. Ib. Кай кунтан, йĕксĕк! теççĕ, ĕçлеме памастăн. Чукалы. Йĕксĕк — ничего не стоящий человек. СПВВ. ЕС. Йĕксĕк — çынна çиленсе е мăшкăлласа, кулса калани. Ст. Шаймурз. Çав йĕксĕксем çынна хăратат. Янтик. Килтен-мĕнтен выльăх-чĕрлĕх тухса кайсан, ăна нумай хваласа çӳресен те кӳртеймесен, вара çиллипе: эй, йĕксĕк! теççĕ. (Особого значения не имеет). Орау. Йĕксĕк — гадость. Ib. Тьфу, йĕксĕк! аран иртсе карăм (сказал чел., увидев труп свиньи, разложившийся и воняющий). Ib. Çыхлан унпалан, йĕксĕкпелен! Ib. Иногда говорится jӧ̆к’сӧ̆к’. Ib. Йĕксĕк! Çима çăккăр çитмест! Дрянь этакая! У самого хлеба не хватает! (презрительная брань). Завражн. Эй, йĕксĕк! ларас тенĕ чухнех тапранса карĕ! (вагон). N. Йĕксĕке мĕн юсаттармалла ана? В. Олг. Кирек мĕн ӳксен алăран: йĕксĕк! тесе каларĕ. Ib. Ах йĕксĕк, итлемерĕ! Юрк. Мĕн кирлине çителĕклĕ калаçрăмăр, анчах йĕксĕкĕн усси сахал пулмалла. Тюрл. Эй, йĕксĕк! О çынпалан мĕн сăмахлас! КС. Эй, йĕксĕкӳне, пĕрле! Ах ты пакостник! (гов. мать ребенку, если он обмарается, или если кто что плохо сделает). Орау. Хĕрсем: кай, йĕксĕк (jӧ̆к’сӧ̆к’)! тесен: юрĕ, jĕk sĕkеm, тиççĕ яшшисем (т. е. sine me intruder mentlam). Янших. Йĕксĕке тухрăм (обеднел) = çука юлтăм. Кильд. † Ялти йĕксĕк сăмахне куллен кунах еп илтрĕм. Тайба. † Çăвар тути пит кайнă — епле йĕксĕк чуп тунă?

йĕл

(jэ̆п), игла, иголочка. Никит. Хамăр питĕ йĕпентĕмĕр: йĕп чикме те шăтăк çук. Мы сами до того вымокли, что не осталось сухого места, куда можно бы было воткнуть кончик иголки. Кан. 1927, № 210. Йеп шыранă пекех шыранă. Искали как иголку (внимательно). Ст. Чек. Эп Ентрипе йывăр çын чухне тĕлĕкре çиплĕ йĕп илеттĕм – Ентри сывă юлчĕ; Сăпанипе йывăр çын чухне ялан тĕлĕкре çипсĕр йĕп илеттĕм — Сăпани, çуралсан, ик эрнеренех вилчĕ. Когда я была беременна Андреем, то во сне брала иголку с ниткой — Андрей остался жив; когда была беременна Степанидой — брала иголку без нитки — Степанида через две недели по рождении умерла. Т. М. Матв. Михĕре йĕп тăмасть. В мешке не удержится иголка («шила в мешке не утаишь»). Орау. Пирĕн чăлха çыхма, чăлха пуçсем çыхма йĕп вĕренереп, кăпчанкăран тăваççĕ. Вязальные иголки у нас делают из клена или из жимолости(?). Янтик. Пит тĕттĕм: куçа йĕп чиксен те, курăнмас, куçран тĕртсенте, курăнмас. Якейк. Онтан хăраса, порте йĕп тăрăнче çӳреççĕ (он всех держит в страхе). N. Аçу оринчен йĕн кăлартăн-и? Вынул ли ты из отцовской ноги иголку? N. Аçу оринчи йĕпе кăлартăн-и? Вытащил ли ты иголку, которая была в отцовской ноге? Сказки и пред. чув. 112. Йĕп чиксе те куç курмасть (хоть иголкой (глаз) выкоди ничего не видно). СТИК. Йĕп чиксе курăнман. Ни зги не видно. Качал. Пирĕн мучин утмăл чалăш кил-карти; улттă пусса çитмесен, ура тупанне йĕн çапат. Красн. Горка. Йĕп пек вĕтĕ симĕс курăксем тухаççĕ. Чураль-к. Кăмакăра йĕп ташлĕ. (Вут çунни). В печке запляшет иголка. (Горение огня). † Панклеи. † Москавпа Питĕр хошшнче йĕпрен кĕпер хунă, тет. (Салтак юрри). Ч. С. Ял çап-çутă; йĕп пăрахсан, йĕп те палăрмалла (во время пожара). Ib. Урамра çап-çутă; йĕп ӳкерсен, эп те курăнмалла. Бюрганский. Часрах парса яр çакна (поскорее дай ему, что следует, и отпусти); тек сĕтĕрĕнсе çӳреççĕ, хăйсенчен йĕп чухлĕ (ни на грош) усă та çук. Т. Анчах шурă лаша пултăр, ниçта та йĕп вĕçĕ пек те хура тĕк ан пултăр... Чăвашсем 28. Унтан, икерчĕ пиçсен, хывса тăкаççĕ те, тупăк патне пырса, сасă кăлараççĕ: йĕп пек çĕр çурăлчĕ (маленькая трещина), йĕп тухрĕ, сан тĕлĕнтен кун пĕтрĕ, тесе (перед тем, как итти хоронить). Ст. Шаймурз. † Шурă-шурă, çăмарта, йĕп кĕме те вырăн çук. N. † Шурă-шурă çăмартин йĕп пусмалăх вырăн çук. Мусир. † Вĕренер çулĕ — çемçе çул, хăяккăн выртса килтĕмĕр; Мăн Çырма çулĕ — хыта çул, йĕп тăрăнче килтĕмĕр (приехали на кончике иголки (т. е. неспокойно). N. † Малалла ĕнтĕ мĕн турă парат: йĕп тăрăнче, шăллăм, тăратпăр. (Солд. п.). Турх. Ман çинче йĕппĕмрен çын ӳчĕ те çӳçенĕ. Юрк. Йĕппе пус чавнă пек (т. е. по пословице: овчинка не стоит выделки). Бюрг. Йĕппе пусă алтни. СТИК. Йĕп тăрринче ирттертĕм ку çĕре. Я провел эту ночь очень тревожно.

йĕплĕ

иглистый. || В перен. зн. Ст. Чек. Вăл çын йĕплĕ (придирчивый), шăрччан.

йĕпе кăрчанкă

чесотка. Ст. Чек. Йĕпе кăрчанкă, мокрая чесотка (появляется на руках между пальцами; состоит нз мелких чирьев, которые прорываются и гноятся; заразительна). Череп. Болезни «йĕпе кăрчанкă» приносили жертву: кучченеçпелен калле ăсатаççĕ: çын майлă пукане, пĕчĕкçеç икĕ пуслăх укçа пек пашалусем туса пăрахаççĕ: çтан килнĕ, çавăнталла кай, кучченеçпе ăсататпăр, теççĕ.

йĕпĕлтет

подлизываться (льстить, с какими-то рассчетами). Г. Т. Тимоф. Темĕскерле çын, пĕрин патĕнчен тепĕрин патне йĕпĕлтетсе çӳрет. Е. Орлова. Мĕскер йĕпĕлтетсе çӳретĕн? Что ты подлизываешься? || Гл., подр. движениям язычка лижущей кошки. Якейк. Кошак йĕпĕлтетсе çолать («подр. движению языка»).

йĕпĕлти

(jэ̆бэ̆л’ди), женщина-сплетница. СТИК. || Кудемер. Йĕпĕлти = ĕçсĕр килĕрен киле ахалех çӳрекен çын. || Сред. Юм. „Йĕпĕлти; так называют маленьких девочек, если им не сидится на одном месте“.

йĕпсĕн

одобрять. Собр. † Пирĕн пичче хĕрне çын йĕп-сĕнмес, терĕç пулĕ. Хура шăшкă мăйрине çын йĕпсĕнмес, терĕç пуль.

йĕркеле

поплакивать. Шел. 48. Чухăн çын вăл нихăçан та çынпа пĕрле ереймест; йĕркелесе çӳрин те, сĕтел ăшне кĕреймест.

йĕр-япăш

вертлявый, вертун, юла („когда дверь не затворяется говорят: йĕр-япăш“). Ильк. Рак.? Вырăнĕнче лара-тăра пĕлмен шуйă çынна калаççĕ. Çын патне пырсан, час каякан çынна: эсĕ йĕр-япăш (scr. янăш) пек çӳретĕн, тит. См. йăр-йапăш.

йĕренки

(jэ̆рэнĕ’г’и), «след». Тюрл. Йĕренки пор-и? Есть-ли след. Ib. Йĕренки туса пар. Сделай начало (чтобы потом продолжать дальше, потому что иной не умеет начать). II (Прежний) вид. Йĕренки те çок = йĕренки те çук. КС. Ним йĕренки юлман. Совсем осунулся, сделался безобразным, некрасивым. Сред. Юм. Ах тôр, (çав) чирпе пĕтсе кайнă, çын йĕренки-çиç йôлнă! Ib. Тыр (хлеб) пит начар пôлсан, йĕренки-çиç пôлса ларнă, тĕççĕ. || Некоторое подобие. Сред. Юм. Çăпата, тесе, хыптарать; пĕр çăпата йĕренки (лаптишки) туса парас пôль, терĕм.

йĕрĕ

(jэ̆рэ̆), смышленый, бойкий. Шурут-Нурăс. Йĕрĕ ача, бойкий мальчик. Ib. Пĕрре вĕреннĕ. Стал смышленым, бойким. (К взрослым этот эпитет применяется редко). N. Вăл пит йĕрĕ çын. Он очень живого темперамента. КС. Йĕрĕ (jӧ̆рӧ̆) çын, бойкий. || СПВВ. «Йĕрĕ = хитрый(?)».

йĕрĕнтер

вызывать брезгливость, отвращение. Могонин. Килте йĕрĕнтерекен çын пулат. || Надоедать, докучать. Панклеи. Старик! çав атана тытса кил-ха, ахальăн вăл çаплах йĕрĕнтерет, тет карчăкки старика. N. Ыйта-ыйта йĕрĕнтерчĕ (наскучил). Ст. Чек. Çапла кала-кала, улпутăн хăлхине йĕрĕнтерсе пĕтерет (надоел). НАК. Ача-пăча çук çынсем: пирĕн çынсем патне никам та кайса çисе çӳрекен çук, тесе, кӳртмеççĕ те (не: впускают ребят, которые «сурăх ури чупаççĕ»), вĕсене вара: пӳтеккӳ шăнтăр! пӳтеккӳ шăнтăр! тесе, йĕрĕнтереççĕ. (Сурăх ури). Собр. Йӳрĕк калать, тет: ан йĕрĕнтер (не надоедай), çăвăратăп-ха, тесе каларĕ, тет.

йĕрĕнчĕклĕ

противный, противно. Изванк., Тюрл. Хорамал. Пылчăк ăшĕнче выляма ачасене йĕрĕнчĕклĕ (противно). О пьяницах. Асту-ха телейсĕр çын ĕçсе ӳсĕрĕлни епле ирсĕр, йĕрĕнчĕклĕ!

йĕрĕх

(jэ̆рэ̆х’), первоначально — посвящение (предмет, посвященный духу), потом — название духа, впоследствии — злого. Среди предметов, находящихся в Русском Государственном Музее, имеется несколько йĕрĕх’ов, „покровителей рода“, напр., женское изображение — кукла, сделанная из тряпок, с красной головой, в чувашском костюме («кинемей», № 1416—1); кукла «мăнакка», № 146—8); лубяной короб («ват акай йĕрĕх(ĕ)»; это название дано йĕрĕх’у потому, что он «первоначально произошел от старой девы», № 1239—180); мужское изображение — кукла из тряпочек, с длинными седыми волосами на голове и подбородке («ĕмпичче», № 1416—3); подобная ей («ĕмпичче»), № 1416—10; два грубых изображения ребенка, в виде тряпочки, свернутой в трубку и перевязанной — в одном случае синей ниткой, в- другом — ниткой и тесемкой (№ 1416—5,6), несколько безграмотно описанных йĕрĕх’ов («идолов»), под № 967 — 1, 2, 3, 4, 5. Там же есть чувашское женское поясное украшение — енчĕк (№ 968—24), род кошелька, в котором «женщины носят жертвенные деньги, когда идут на поклонение йĕрĕх’у». Искаженные чуваш. названия я исправил. Начерт. 211. Йĕрĕх — литой идол, домашний бог. Магн. М. 75, 76, 78, 80, 81, 247 и др. Т. VI. Ильух(х)а йĕрĕхĕ, Малакай йĕрĕхĕ, Ятмăрса йĕрĕх, Силевер йĕрĕхĕ, Силевер тӳрри, Кукша йĕрĕхĕ, Кукша тӳрри, Çтаппан (scr. Стапан) йĕрĕхĕ, Уçка Терентей йĕрĕхĕ! Сире юсманпала, хурпала, ăшă xĕлхепеле асăнатпăр-витĕнетпĕр; айван-ашана каçар пире. Охотн. Начнем с „ириха“. Он невидим; местопребывание имеет в лукошке, сделанном из вязовой коры и помещающемся в клети, где-нибудь в углу, на дверью, как у нас (это было) в клети. Лукошко это, впрочем, может висеть и на другом месте, напр., на стене амбара, конюшни и другого какого-нибудь строения снаружи. Ирих посылает чувашам, относящимся к нему без достаточного уважния, как я сказал, наружные болезни. Если у чувашина начинают болеть глаза или на его теле появляются нарывы, сыпь, то он — или ио своему сознанию, или по совету „юмзи“ — варит из пшеничной муки кушанье, в роде киселя, так навываемое „мимĕр“. Затем, расплавив одну свинцовую ружейную дробинку, отливает маленькую блестящую монетку. Сделав в ней маленькое отверстие, продевает через него нитку, концы которой завязываются вместе в один узел. „Мимĕр“ и монетку он несет в тот дом, где находится наказывающий его „ирих“. Кто-нибудь из семейства этого дома, по просьбе принесшего „мимĕр“ и монетку, отправляется в клеть к „ириху“, захватив с собою и „мимĕр“ и монетку. „Ириху“ он молится, чтобы тот снял болезнь с принесшего „мимĕр“. Потом делает несколько земных поклонов, часть „мимира“, со столовую ложку, кладет он в лукошко, а свивцовую монетку вешает на гвоздь, на котором висит лукошко. Остальной «мимĕр» приносится в избу и съедается членами семейства этого дома. После такого моленья чувашин в полном убеждении, что болезнь его снимается «ирихом». Все семейные в той комнате, где ирих, имели серьёзный вид и гояворили только о деле и о вещах, не касающихся нравственности и религии (siс!). Хурамал. Йĕрĕхе, çăнăхпа чуста сарса, пĕчĕк-кăна чашăк тăваççĕ, унтан кĕрпепелен пăтă тăваççĕ; ăна пĕçереççĕ вара. Унтан вара хĕрлĕ çиппеле тăхлан шăратса çакаççĕ. Унтан вара ăна кайса çакаççĕ йĕрĕх çта пур, çта асăнсан: йывăçра пулсан, йывăç турачĕ çине кайса çакаççĕ; çуртра пулсан, çурт патне кайса пăрахаççĕ, хуçисене пĕлтерсе тиекенĕ кĕлетнех кĕрсе çакат. Шаймурз. Пирĕн кивĕ кĕлетре, алăк хыçĕнче, пĕр ленкес çакăнса тăрат. Çав ленкесре йĕрĕх пур, теççĕ. Çав йĕрĕх нумаййĕшне кĕсен-çăпан кăларат, суккăр, тăват, шыçă парат, теççĕ. Çавăнпа вара ăна çулă мимĕрпе пырса чуклеççĕ е тăхлан, пырса, шаратаççĕ. Çапла тусан вара, ыратни чарăнат, теççĕ. Тата çĕнĕ кĕрӳсем, пырса, салам параççĕ. Тата салам панă чух кулсан, килĕшмест, теççĕ. Çĕнĕ кĕрӳсем салам памасан, вăсене йĕрĕх тытат, теççĕ. Тата çав ленкесе пырса тĕртĕнсен те, хĕн-хупăр парат, теççĕ. (Тут же сказано, что от йĕрĕх’а происходят и глазные болезни при чем приведены случаи заболевания). N. Якор арĕм (= арăмĕ) варĕ йĕрĕхне ак çапла çырлахтараççĕ. Онта ĕлĕк Якор арĕм вилнĕ. Çавăн вырăнче халĕ йĕрĕх пор. Вăл, онта лаша ярсан, лашана ниста та ямаç, лашана çав коккăра илсе кĕрсе вĕлерет. Ст. Чек. Йĕрĕх кĕсен-çăпан ярат. Ib. Йĕрĕхе хушпу пек тунă, нухратпа (кузов); нухрат пăрахаççĕ. В. Олг. Йĕрĕх полнă перĕн ялта ватти, отаманĕ. Ялĕпех йĕрĕх полнă, пĕри полнă отаманĕ. Она параччĕ такасам; ялти çын шăпах килет те, парат. Первей çăнăх хорат, икĕ пус окçа хорат, кĕрпе хорат, асăнса она: мана отнаккă ту, тесе, хаман ту; эп сана така паратăп, тет; халчах парăп, тет. Пасара каят, илет така, пĕр полтинник парса илет. Каран пусаччĕ, пасартан кисен. Пуссан, йĕрĕхе поççанчĕ: çăпан ан кăлар мана, суат (= сыват) çăпантан, тет. Поççапат та, ашне çиет пӳрт-ăш халăхпа; шăннине çонтарат. Вара çырлахрĕ, çăпан тохмарĕ. Лаçра хиç-кил полнă, хиç-киле тăрăхла пĕрне çакнă; пусса çисессĕн, аш татăкки яраччĕ. — Йĕрĕхе çĕмĕртĕм, пĕрĕшне туеккине исе тохрăм, виç хут çавăрса çапрăм та, икĕ пуслăх окçасам тохса карĕç, çĕр полĕ; мана ним те полмарĕ, йĕрĕх ним те туимерĕ. Ч. С. Минчет тутарса килекенсем итем-карти патне çарăнаççĕ те, пĕри ху? вун-виçĕ пус, хуть вунă пус (унта тиркев çук) укçа илет те, упăшкипе матки йĕри-тавра çав укçана çавăрса, аяккалла ывăтса ярат. Ăна вăл: пур маткипе упăшкине çакланнă тăшмансем, матки килĕн-и йĕрĕхсем, упăшки килĕн-и йĕрĕхсем çав укçапа килĕшĕр (пусть умиротворятся), тесе, пăрахат. Собр. Йĕрĕхе чӳклес пулсан, тута хĕрне кĕсен тухать, теççĕ. Чертаг. Йĕрĕх йоманĕ; унта кăр-кунне саксам туса, вот хораччĕç ташлчĕç, ĕçсе çиса. Орбаш. Икĕрчĕк, кокăрчăк ехветер вати (чит. ватти) кокăрчăк. (Йĕрĕх). N. Е тата эсĕ — çавăнта çырмара çавă йăвăç кутĕнçе йĕрĕх пур, эсĕ, çавăнта ларса, шăнă та, çавăнти йĕрĕх тытнă сана, тет. Ст. Чек. Кутна йĕрĕх тыттăр! (Брань. Еi dicitur convicii loco, qui coram aliis pedere consueverit). СТИК. Мĕн пулнă кăна, тек йĕрет? — Тем йĕрĕх тытнă-ха ăна, ан тив! (Говорят об упрямом капризнике). Eлаур. Пирĕя ялта (Йалавăрта) чӳк тунă вырăнсем икĕ тĕлте: пĕри ту çинче, тепри ял варринче. Малтанхине киремет теççĕ. Çав вырăнсенче хурамасем лараççĕ. Вăл хурамасене никам та касмаççĕ; вĕсене кассан, çын вилет, теççĕ, йĕрĕх пусат, теççĕ. СПВВ. X. Ырутаман — название (местное? — в Тетюш. у.) одного на йăрăх (йĕрĕх). Жертва. Убеи (б. Буин. у.). Хĕрт-сурта йĕрĕх патăмăр. Макка 234°. Унтан тата, çак эпĕ çырнисене пурне те туса пĕтерсессĕн, тата йĕрĕх тăваççĕ. Ăна ак мĕншĕн тăваççĕ: е куç пăсăлнăшăн, е çăпан-кĕсен тухнăран, е тата юхана ерсессĕн,тăваççĕ. Ăна ак çапла тăваççĕ: пĕçереççĕ икерчĕ пăр(т)а(к)кă тăхлан шăратаççĕ те, вăсене çав йĕрĕх вырăнне кайса тăкаççĕ; ăна вара: икерчĕ лартрăмăр, теççĕ. Хăш-хăш чухне, пит хĕн-асапа кайсассăн, така та пусаççĕ. Ib. 222°. Йĕрĕх çукки кĕрсен, ăна пĕрпысăк тиркĕпе сăра ĕçтереççĕ. (Вирĕм). Хурамал. Йĕрĕх лартни. || Болезнь. Яргуньк. Авалхи çынсен йĕрĕх ятлă чир пулнă. Вăл чире ак епле чире каланă (siс!): е çăпан, е кĕç(= кĕçĕ), е шăтан-юхан ерсен: йĕрĕх тытрĕ, тесе, йĕрĕхе, чӳкленĕ, тенĕ. См. Рекеев. II, 3, III, 6; Золотн. 150; Мильк. 22, Мészáros 24—27, 113, 118, 149.

йĕрке

(jэ̆ргэ, jэ̆рэ), порядок, чин, церемония. N. Вăл чӳкĕн йĕрки ак çапла. Порядок этого жертвоприношения вот таков. N. Пĕри пĕр тĕрлĕ, тепри тепĕр тĕрлĕ кăшкăрашнă, ним йĕрки те пулман (никакого порядка не было). Чăв. й. пур. 26. Пӳртне çынсем йĕркине лартман, хыçала, çынсем хыçне, лартнă. Избу поставил не в общем порядке, а на задах. КАЯ. Çавăн пек ĕç йĕркине ăстариксем хытă пĕлеççĕ. || Очередь. Ашшĕ-амăшне. Ну, Лисахви, тенĕ: халĕ санăн йĕрке ĕнтĕ (теперь твоя очередь). N. Вырăн çине выртма-кăна йĕрке юлсан... Юрк. Чăваш та пырса чарăннине курсан, лешсем кунтан куласшăн: итле-халĕ, чăваш, сана авăртма йĕрке (рет) час тивес çук, эсĕ чи кайран килтĕн. Куратăн, санран малтан килнисем нумай; час авăртса каяссу килсен, тутар сăмахне: бзав, тесе, пире каласа пар, тенĕ. Рекеев. Йĕрке хывас или: рет хывас, обходить родных (визитировать) в первый день Пасхи. || Ряд (людей). Янбулат. † Йĕрки-йĕрки хĕр тăрать; ларас текен нăмай полч чон савани (саванни?) полас çок. Стоят рядами девицы; много оказалось желающих сесть, но нет среди них такой, которая была бы по душе. Сĕт-к. Выçакансем йĕрке туса тăраççĕ. Играющие образуют ряд. || Строка. Якейк. Б. Олг. Йĕрке, строка (письма). || Венец (бревен). Б. Олг., КС. Изамб. Т. Кутник тĕлĕнче маччаран пĕр-ик йĕрке аяларах сент(ĕ)ре пулат. || Строка в лапте. Пухтел. || Табель, таблица. М. П. Петр. || Обряд, обычай. Туй. Ашшĕпе амăшĕ калаççĕ: эй ачам, пиртен тухнă йăла мар, авалтан, ваттисем кăларнă йĕрке, теççĕ. N. Ку йĕрке çапла пĕтет. Чхĕйп. Вăл йĕрке пĕтсен. Когда окончится этот обряд. Бюрганский. Акă унăн йĕркине эпĕ сире каласа кăтартам-ха. Ib. Акă эсĕ мана вилнĕ çынсене асăнас йĕркене каласа парчĕ. Юрк. Карта пăтти те çӳк йĕркиех. N. Вара чӳк йĕркине калама пуçлать (молитву). Шурăм-п. № 22. Ĕлĕкрен юлнă йĕрке. Стариниый обычай. К. -Кушки. Тата, пит кирлĕ пулсан, тăхăр ялпа учук тунă йĕркине ярăпăр; ăна çырса хурас терĕç. || Повод; обстоятельство. Макка 130°. Эпĕ авланнине есир пĕлетĕр-халĕ. Йĕркине те пĕлетĕр пулĕ. || Обыкновение, правило. Ст. Чек. Упăшка хыççăн кайса: упăшка йĕркине тытса, упăшкана мĕн кирлине парса тăрса... Суждение. Намăс йĕркине пĕлмен вĕсем, çарамасах пурăннă. || Дело, касающееся чего-либо. Ч. С. Унта (т. е. в больницу) кайсан та, самай пулас çук çав (то-то и есть что... ему не будет легче...), ку пулнитса йĕрки мар; пулнитса йĕрки пулсан, кунта та турленĕ-ччĕ вăл. (Из рассказа «тетене керемет тытни»). Такмак. Эсир мĕн йĕркепе (зачем) килтĕр? N. Эпĕ вăрă туса, вăрă йĕркипе мар (не по воровскому делу) карăм салтака. || Уклад жизни. Изванк. Ватă-вĕтĕ пулмасан, пĕр йĕрке те килмеçт, теççĕ. (Посдов. Чхĕйп. Пуçлăхсам та, çаксĕне тĕрĕс туса тăмасан (если не будут это выполнять), халăха ырă йĕркепе усрияс çук. || Значение. Юрк. Курпунна кăларса, кутна мăкăртса, хытăрах ĕçлесен, тин çын йĕркине кĕрĕн, унсăрăн кахал анчах пулса тăратăн. || В качестве послелога. Юрк. Салтак йĕркипе (по делу о воинской повинности) пире, тетепе иксĕмĕре, прикаса чĕнтерчĕçĕ. Регули 167. Эп омпа поплесе пол тытнă тăрăх (или: тытнă йĕркипе). Я говорил с ним о (по поводу) рыболовства. || Случай. Кан. 1927, № 210. Ыӳрт пĕренисене те çав йĕркепех йӳне илтĕм. N. Эпĕ унăн йĕркине тупăп. Я разберусь в этом деле, т. е. добьюсь того, чтобы оно было решено по закону. (Так сказал человек, неправильно увояенный с должности). || Поветрие. В. Олг., Пухтел. К.-Кушки. Халăх йĕрки, поветрие. Ib. Санăн куçă мĕшĕн пăсăлнă? — Темĕншĕн, те халăх йĕрки пулчĕ. ||. Занятие; отрасль хозяства. Чтен. по пчел. № 17. Вĕлле хурчĕ йĕркин усси çинчен.

йĕркелĕ

йĕркеллĕ, находящийся в порядке, благоустроенный; толковый. Сл. Кузьм, 61. Ĕçкĕ йĕркеллĕ ĕçнине нимĕн те çук, çавăнпа уншăн сăмах та çук. К.-Кушки. Йĕркелĕ калаçат. Говорит толково, рассудительно. Ib. Йĕркелĕ çын, человек толковый, порядочный, соблюдающий порядок.

йĕркене кӳрт

приводить в порядок; урезонивать. Чăв. й. пур. Темĕн тĕрлĕ пĕлекен çын та вăсене каласа йĕркене кӳртес çук ĕнтĕ, вăсем хăйсеннех тăваççĕ.

йĕркерен

в ряд, по порядку, по очереди. Юрк. Хыпар № 30, 1906. Унтан офицер вĕсене вăрçа пуçланă, унтан, салтаксене йĕркерен тăратса (поставив в ряд), вĕсене: каймасан, переп, тесе, хăратнă. Изамб. Т. Унтан тухсан, хĕрĕн пур ăратнисем патне те йĕркерен каяççĕ (идут ко всем по очереди). Тогаево. Çавăн пек вара пурте йĕркерен чопса пыраççĕ. Юрк. Тарçи, ăна-кăна пĕлмесĕр, пĕтĕмпе йĕркерен каласа кăтартнă. Работник, не зная, в чем дело, рассказал все по порядку. Ib. Арман хуçи, паллă, вăсене йĕркерен, кам малтан пынине, авăртат (мелет по очереди). || Сплошь и рядом. Альш. Чăвашра авă ун пек пĕçĕкçĕ (недорослый) çын йĕркеренех пек.

йĕтĕм

жадный. Хучахмат. СПВВ. „Йĕтĕм çын, йĕтĕм турĕ — скрытность, коварство“ (sic!). СПВВ. ПВ. Йĕтĕм = чее, хитрый.

йĕтĕн

(jэ̆д’э̆н’, jэ̆дэ̆н’, jэ̆дэ̆н), лен. Юрк. † Айлăм айне йĕтĕк актартăм, йĕтĕн тутăри эпĕ турăм. Ядр. Йĕтĕн çип пир кĕпи. Ib. Йĕтĕн çин тоттăр. Сорм-Вар. Йĕтĕн çип тутăрĕ. Ib. † Йĕтĕн пирри пулсассăн, алăра тытса тăрас, тет. N. Йĕтĕн сӳсе çиппи çинче(= çинçе) пулать. Изамб. Т. Хăшĕ çаран çине йĕтĕн сарат. N. † Анкарти хыçне йĕтĕн акрăм, ăна çăлса сарма кам пырĕ? Якейк. † Хамăр ялăн хĕр ори йĕтĕн варри чăрки пак. С. Дув. † Пыраттăм, пыраттăм эп çулпала, йĕтĕн картисене тĕл пултăм. Ч. П. Эпир йĕтĕн кĕпи тăхăнас çук. Коракыш. Уйра ылтăм пуçлă ача, ларĕ. (Йĕтĕн пуçĕ, головка льна). Альш. Ваттисен килте тутарнă хура шĕлепке е çула та йĕтĕн çĕлĕк (у стариков бывает...). Чураль-к. † Пурçăм туттăр пирĕн аки, эпир тепре киличчен йĕтĕн туттăр пулминччĕ. Пазух. Йĕтĕн тутăр çыхакан пурте çук çын хĕрĕ мар. Ч. П. Йĕтĕн сар, стлать лен.

йĕтĕс

(jэ̆дэ̆с), аккуратный, умный, хороший во всех отношениях. Н. И. П. Йĕтĕс çын.

ваян-шаян

вяло, кое-как, спустя рукава. Сред. Юм. Пит ваян-шаян ĕçлет, те ĕçлес, те ĕçлес мар, тесе-çиç. Очень вяло работает. Ib. Сан пик-çиç ваян-шаян ĕçлес пôлсан, çын намайăх çăкăр тôпса çиеймĕ вара.

ваен-шеен

то же, что ваян-шаян. СПВВ. ЕС. Ваен-шеен — ĕçре аран сĕтĕрĕнсе çӳрекен çын. Ун пек çын вăл: ĕç пултăр, тесе, çӳремест, епле-те-пулин кун ирттĕр те çĕр ирттĕр, тет.

вайшăн

(ваjжы̆н), искать удобного момента. Орл. Те тумтирĕсем, кĕпи-йĕмĕсем тĕссĕртен, те тĕрмиях çаплалла туса ярать вăл ристансене,—тĕрмене халиччен ленкмен çын пырсан, вара вĕсем ăна кĕç-вĕç хыпса çăтас пек: мĕн-те-пулин туртса илмелли çук-ши? тесе, шурă куçĕсемпе сиввĕн анчах пăхкаласа, мушике хĕстересшĕн вайшăнса çӳреççĕ. См. вайăкла.

вакла

разменять, мельчать, крошить, изрезывать на части. Изамб. Т. Хăвăн укçу ман çумри укçана ваклама çитет-и? Хватит ли у тебя денег разменять мои деньги? N. Вăл хура (гуся) вакламасăр пĕçереççĕ. Торп-к. † Порçăн пушине ваклама хурăç çеçĕ кирлĕ-мĕн. Имен. Хачă тытрĕ те, пире вакласа, чӳречерен, темĕскер каласа, п(ă)рахрĕ. Схватил ножницы и, разрезав хõлст на мелкие кусочки, бросил в окно, ваговорив что-то. Упа 816. Унтан тăп-тулли вакласа тунă кĕмĕл пуссем пулнă. Янш.-Норв. Пăтти пиçсе ансассăн, виççĕн, хай купаланă пашалусене тăваткăл татăк туса, вакласа хураççĕ. Ч. С. Пăрăва пĕçерме пĕр кĕпер хăми илсе килсе вакларĕç (изрубили). Ib. Тăрсан вара, вăкăрне, пусса пăрахса, вакласа, пĕçере пуçлаççĕ. N. Ĕнине пуссассăн, ашне вакланă чухне, пырĕнчен кĕленче катăкĕ тупнă. || В перен. см. Якейк. Сăмах ваклакан çын сана тем те топса парĕ (о находчивом разговорчивом чел.). Çутталла 20. Çынсем утрĕç ерттелпе, тĕрлĕ сăмах вакласа. КС. Вăл пит сăмаха вакламасть. Он не очень разговорчив. Сказки п пред. чув. 105. Ку темĕнле йăваш хĕр, тесе, халлап ваклаççĕ. Ib. 27. Туй халăхне йĕртнине халап туса ваклаççĕ (повествуют). Изамб. Т. Вакла — говорить пространно и без пользы. Ib. Ан вакла ĕнтĕ! эс вакламасан та пĕлетĕп. Не рассусоливай, и без тебя знаю. N. Сăмаха пит ваклакан çын, человек слишком много говорящий. || Распределить. Хыпар № 8, 1906. Çав 854 миллион (= мĕлюн) тенкĕ укçана 138 миллион çын çине вакласан, кашни çынна, арçынна та, хĕр-арăма та, 6 тенкĕ те 19 пус тивет. || Рассматривать, обсуждать в подробностях.

вак сăмах

кроптанье, придирка. Альш. † Çичĕ-ют сăмахĕ — вак сăмах, эп илтмесен, кам илтес? Ч. К. Çичĕ-ют арсем вак сăмахлă, тиеççĕ. Ст. Чек. Вак сăмахлă: хут-хут час калакан çын (несколько раз повторяет одно и тоже слово); 2) придираюшийся из-за мелочей.

вакша

(вакша), белка, векша. См. пакша. Чертаг., Б. Олг., Б. Олг., Хорачка. Айдар. Пĕр вакшан икĕ хӳре. (Çăпата кантри). Тогаево. Йăвăç çӳлчи вакша холхи пек полсан, пирĕн чăвашсем: тырă акма йорат, теççи. || Прозвище. Абыз. † Мана ыр çын хĕр памар, Вакша Ентри хĕр пачĕ.

валанçи

притворяющийся читающим. Сред. Юм. Пайтах вăлакан çын пик, валанçи пôлса ларать тăта!

валинкке

дудка из стебля ржи и других злаков. Ст. Чек. || СПВВ. ФИ. Валинкке — качака тирĕнчен тунă сăрнай (т. е. волынка). || СТИК. Валинкке особого рода дудка из растения, с клапанами более совершенного устройства, чем шăхлинчĕ. || СПВВ. Валинкке — туй чухне купăс калакан çын (т. е. скрипач на свадьбе).

валкă

(валҕы̆), то же, что палкă. Хорачка. Валкă, хĕреç, вилĕ çын поç вĕçне лартаччĕ. Валкă бывает только на кладбище. См. __палкă „надгробие“.

Валле

, назв. божества, которое, повидимому, получилось из валĕ„доля“, откуда дат. пад. валле; впоследствии последняя форма, была принята, по недоразумению, за им. падеж, и от нее образовали новый дат. валлене. Срв. Полярта; также см. валь. К.-Кушки. Пирвай Валлене кĕл-тунă: пур халăхпа асăнатпăр, витĕнетпĕр, тутлă чĕлхепе, ăшă питĕмпе тайăлатпăр, йăлăнатпăр. (Из моления халăх вăкăр чӳкĕ). Ib. Валле путек, турра така. Т. VI. 42. Малтан валлене така тăврăм (= турăм), унтан таса турра така тăврăм. См. йывăр сăмах. Ib. 40. Малтан кĕл-турăм тĕспе, кайран пиçнипе валле кĕл тăватăп чӳке (так!); пĕлни пур, пĕлменни пур, чӳк çырлах! (См. „çын илнĕ тăрăх така чӳк туни“). Ib. Малтан турра çын илнĕ тăрăх валле килĕшпе тăврăм, валле хыççăн така тăватăп таса турра çын илнĕ тăрăх, çырлах! Ст. Чек. Валле чӳклеме хăраççĕ. Ib. Валле. Пурăнăç малалла кайтăр, тесе, пăтă панă. Альш. Валлене путек (во время моленья).

валь

(вал’), доля, часть. См. валĕ, Т. VI. 14. Ик вальне кая, пĕр вальне ĕçме-çиме пар. (Чӳклеме). || В д. Кутеме (Ерофеевке), б. Бедеб. у., валь — способность, талант: турă валь парсан, çын мĕн-те-пулсан вĕренмесĕр юлмасть.

вар-ӳтлĕ

с большим животом. Альш. Эп хам çапла вар-ӳтлĕ çын (хырăмра ача çук чухне те ача пур пек курăнса çӳрет). Ст. Чек. Вар ӳтлĕ çын = пысăк хырăмлă çын.

варлă

приветливый, добрый, сердечный; тароватый. Кратк. расск. Авраам вăл пит варлă çын пулнă. Çав çынсем патне пынă та, ӳксе пуççапнă вĕсене. СПВВ. ПВ. Варлă çын — добрый. Фи. Финн çынни тата питĕ чăтăмлă, варлă çын. Çын хăйпе кăмăл калаçсан, вăл унпа кăмăллă, йăвашшăн калаçат. Бур. † Кил йышĕ варлă пулсассăн, сĕтел умĕнчи çын эпир. N. Çакăра-тăвара та пит варлă çынсем. В отношении хлеба-соли они тоже очень тароваты. Юрк. Ăшă кăмăллă, варлă çынсем, amabiles, соmеs, lrpidi). || N. Варлă тус. || Состоящий в дружеских отношениях. ЧС. Сителĕклĕ пурăнакан çынсем хăйсен хурăнташĕсем, варлă çыннисем патне хăнана çӳреççĕ. || Дружно, любовно. X. Çăкăр-тăвар пĕрле ĕççе çимелле пултăр, пĕр варлă пурăнмалла пултăр. СПВВ. Вар, варлă пурăнас, варланас. Яргуньк. Хĕрĕ пĕр ĕмпӳ ачипа варлă пурăннă, тет те, çавăнпа çав çĕвĕç хуçана каяшшăн (замуж) мар, тет. Сĕт-к. Олянпа Микула пит варлă порнаççĕ. Ядр. Тата вĕсене варлă пурăннă хĕрсем ашăли(-ал-шăлли) туса параççĕ. || Состоящий в любовных отношеииях. А. П. Прокоп. || Укçинепе варлă ача варне тытса макрать, тет. Юрк. † Пирĕнпе варлă çичĕ хĕр, çичĕ хут чаршав карсамăр, мана илсе юлсамăр (Солдат. п.). N. † Пирĕнпе варлă хĕрсем çук, çавăнпа пирĕн тутăр çук. N. † Хамăрпа варлă хĕрсене хамăр чĕрçине лартрăмăр. Яргунък. Çав улпутăн арăмĕ пуппа варлă пулнă, тет. Сред. Юм. Арçынна варлă (любимая мужчинами), хĕр-арăма варлă (любимый женщинами); арçынна варлă, тесе, арçын пит килĕштерекен хĕрарăма калаççĕ; хĕр-арăма варлă тесе, хĕр-арăм пит килĕштерекен арçынна калаççĕ. Сред. Юм. Арçын (арз’ын) варлă — с мужской физиономией. || Пĕр варлă, единоутробный. Изамб. Т. Пĕр варлă çынсем, дети одной матери. У КС. — пĕр варти çынсем.

вар чирĕ

болезнь желудка. Сир. 59. Тăрана пĕлми çын ыйхăсăр асапланат, вар чирĕпе, ăш ыратнипе хĕн курать. Страдание бессонницею, и холера, и резь в животе бывают у человека ненасытного.

вар-хырăм вĕри-чирĕ

брюшной тиф (неолог.). Кан. 1927, № 234. Вар-хырăм вĕри-чирĕпе вунă çын выртать.

вараланчăк

грязный. Сир. 40. Наян çын вараланчăк чул евĕрлĕ, унăн киревсĕрлĕхĕнчен кирек кам та йĕрĕнет.

варлан

пачкаться, мараться. Альш. † Шурă Атăлтан тухнă шурă пулă выртать пасар варринче варланса. Сборн. по мед. 63. Вăл тутăрсене варланине-пĕр çунтарса ямалла. || Испражняться. О сохр. здор. Тата пирĕн хăш-хăш çынсем, тула çӳремелли вырăн тумасăр, ăçта килчĕ унта варланса çӳреççĕ. || В перен. см Никит. Манăн хамăн та утă нумай. Çын çаранне çитерсе (травя) варланатăп-и эпĕ?

васка

торопиться, спешить. Юрк. Васкакан арăмĕнчен савăнман. Хăвăрт авлансан, теплескер пулат, тетĕп. Сред. Юм. Васканă-çĕм мăя тôтăр çыхма та астуман. СПВВ. ПВ. «Васканни çитермен, пӳрни çитернĕ». (Послов.). Беседа. чув. 2. «Васкарах парас! Ну!» терĕ пĕр Микулай ятлă çын; лашине нушăпа çапрĕ те, хытăрах юрттара пуçларĕ. Цив. Урайне шăлма та васкаççĕ, ачисене чарма та васкаççĕ (женщины). Регули 1445. Эпĕр васкатпăр, ыран пирĕн пĕтересчĕ кона.

Ваçук хыçĕ

назв. урочища. Макка 119°. Вăл вырăн Ваçук ятлă çын анкартийĕ хыçĕнче, çавăнпа ăна «Ваçук хыçĕ» тенĕ. Унта ĕлĕк кашни çул вăкăрсем пусса ваттисене асăннă.

ват

желчь. N. Ыраш уйĕсем ват пек симĕсĕн (зеленые как желчь) курăнаççĕ. Альш. Çын, шыва путсанах, тĕпне каят, тет; ват шăтсан, çиеле тухать, тет. Алик. Кăмака айĕнче симĕс пукане ташлĕ. (Ват). Н. Лебеж. Тĕп сакайĕнче пукане ташлать. (Ват).

ватă

(вады̆) или ват, старый, старинный, древний, ветхий. Ч. П. Ват, ват инке, ват пуçтарма тухсамăр. Яргуньк. Шăтан-юхан ерсен, йĕрĕх валли нимĕр пĕçерсе: ват аки (см. йĕрĕх), тытрăн-турăн пулсан, çырлах, тесе, хурама пĕрне-шне пĕр кашăк нимĕр янă. N. Çӳлте турă, çĕрте патша, сире кĕл-тăватпăр лайăх чĕлхе-çăварăмпа, таса чунăмпа, ырă кăмăлăмпа. Ырăлăх-сывлăх патăр, лайăх çынпа паллашма патăр; ватсене курсан, пичче темелле пултăр; çамрăксене курсан, шăллăм темелле пултăр; карчăка курсан, асанне темелле пултăр; çамрăк хĕрсене курсан, йăмăк темелле пултăр. Ача-пăчаллă пулччăр; ватăлса, шурă çуçлĕ пулаччен пурăнччăр. (Хĕве хупнă чух пиллени). Çăварни. Кам пĕрре усала вĕреннĕ, ват йăлапа çак сăмахсене итлесшĕн мар, вăл пĕлсе тăтăр... Ө. Никиф. Ват сăн çапнă (постарела лицом). Сред. Юм. Ват çăка е хорама котне «тôла тохсан», кота çăпан тохать, тет. (Народн. поверье). К.-Кушки. Эпир ăна илнĕ чухнех вăл ват лашаччĕ. Мы купили эту лошадь старою. N. † Ват тура пек какамай (т. е. кокамай), ыр кон-çолне халала (= халалла). Регули 715. Çав çын; ватăрах-хи, чăваш. Тот, постарше — чувашин. Сл. Кузьм. 63. Ватти — ватă мар, çамрăкки — çамрăк мар. Собр. Тăрсамăр, ачасем! амаш ватти килет, тет те, хыптарать те çунтарать. || Старость. Орау. Ваттăм çитрĕ-çке ĕнтĕ! Пришла моя старость! Ватту çитнĕ (твоя). Ватти çитнĕ (его). Бугулъм. † Выльсам-и, тантăш, ай, кулсам-и, çамрăк пуççу ватта юличчен. Альш. Ватта хирĕç кая пуçларăмăр ĕнтĕ (приближаемся к старости). Орау. Стариккин те ватти çитнĕ те, кушак пек кăмака тăрнчен (çинчен) анмаçть. Шурăм-п. № 25. Куккукĕ тĕрĕс каласа паманнине ватăрахпа (на старости лет) кураççĕ те, ăна ĕненми пулаççĕ. Г. Т. Тимоф. Ватă енне кайсан, çын ытларах калаçакан пулать çав. Senectus natura loquacior. Орау. Ватă енелле карăмăр ĕнтĕ (или: сулăнтăмăр). Ib. Ваттăм çитнĕ-çке ĕнтĕ манăн. Ядр. † Çавă Шăмат хĕрĕсене эпир илсе килмесен, ватта юлас сасси пур. || Старик, старуха, старики, старые люди. РЖС. Ватă ăна каланă. Старик сказал ему. Чăвашсем 4. Ватта курсан, чыслă тĕл пулса, чыслă иртсе кайтăр (по-желание ребенку в молитве). Альш. † Çакă килте пĕр ватă, ан калăрсам йывăр сăмахăра. П. И. Орл. Ватă хисепне кĕнĕ. Вступил в разряд пожилых (гов. о женатых, хотя и мододых). N. Ватта пăхан выçă çӳремен, утта (т. е. ута) пăхан çурран çӳремен, тет. Собр. † Ыраш шăркана ларнă чухне çара алпа ярса тытмарăм; яш пĕве кайнă чухне ватта ятран каламарăм. БВ. Ута пăхакан çуран çӳремен, ватта пăхакан выçă çӳремен. СПВВ. Ватăсем = стариксем. Альш. Авал ялти-йышри ĕçе ватă шухăшласа, ватă туса тăнă.

ватăмлăх

старость. Сборн. мол. Çынсен ăсĕнче айăпсăр пурăнăç ватăмлăхăн ĕмĕрĕ пулать. Ib. Сăваплă çын вăхăтсăр вилсен те, вăл канăçлăха кĕрет. Мĕншĕн тесен ватăмлăх вăрăм ĕмĕрте мар, ăна çулсен хисепĕпе хисеплемеççĕ.

ватă пуçăмпа

ватă пуçăпа, ватă пуçĕпе, ватă пуçăмăрпа, ватă пуçăрпа, ватă пуçĕсемпе, на старости лет. СТИК. Ашшĕ ватă пуçĕпе, сухалĕ шуралнă пулсан та, килти ĕçсене, сухана, сӳрене хăй тăват, тет. Юрк. Вăл ватă пуçĕнче йĕннине курсан, пирĕн те тепле кăмăл хуçăлнă пек пулчĕ. N. Чăнласах та çавă тĕрĕс (это верно), ватă пуçĕпе те (и на старости) çын ӳкĕнет иккен... (досадует, что ему не удалось...). Сред. Юм. Ват пуçăмпа ача хĕнесе çӳреймĕп ĕнтĕ эпĕ. Ib. Ват пуçăмпа вăрра çӳрĕп-и ĕнтĕ эпĕ? Неужели такой старик, как я, буду воровством заниматься?

ватă çын

ват çын, старик. N. Ват çын — тăват çыy. (Послов.).

ватти йышлă

старый. Конст. чăв. Эсĕ ĕнтĕ ватти йышлă çын, эпир (я) ку тĕнчере нумаях пурăнас çук.

ватти-вĕтти

старые да малые (см. ватă-вĕтĕ). Истор. Зырян халăхĕ, ватти пур-и, вĕтти пур-и, пурсăр та ман сăмаха итлĕр! Ч. С. Çынăнне çын пĕлмеçт; ватти-вĕттипех: выльăхсене апат памасăр, выçă начарлатса, вĕлерсе пĕтерчĕç, тесе, калаç (= калаççĕ) пире.

вашлаттар

понуд. от вашлат. Хурамал. Çамрăк çын вашлаттарса çӳрет, т. е. шибко (шеп), çиле варкăштарса çӳрет. КС. Паян вăл ирех ман пата вашлаттарса çитрĕ (прилетел, пришёл ранехонько). Сказки и пред. чув. 51. Каччă вĕçет вашлаттарса. СТИК. Ку лаша пит хытă вашлаттарса пырат (быстро бежит). КС. Çăхан вашлаттарса вĕçсе карĕ („полет“). Хăр. Паль. 38. Куç умĕнче тавар-тиевлĕ пуйăс вашлаттарса пырать. СТИК. Çил вашлаттарса вĕрет. N. Вашлаттарса пырать. Быстро едет (на санях). СТИК. Пысăк лашапа вашлаттарса пырат (хĕлле).

вашават

(важават), гостеприимный, приветливый. СПВВ. МС. Вашават. Çав çын пит аван: ĕçкере сăрипе чут ĕçтерсе вĕлереччĕ. Орау. Вашават; ĕне пăрушне пит вашават-çке. Ib. Çав Ухлек Яккувĕ çапла; хăй патне пырсан, пит вашават-çке. Пырса кĕрсен вара, ниçта кайса кĕрессе пĕлмеçт. Ун-кун чупса çӳрет; уна хатĕрлет, куна хатĕрлет. Хăй кулат, калаçать, ури çĕре перĕнмеçт. Çынна пит вашават вĕсем, хытă пăхаççĕ. Сĕт-к. Вашават карчĕкĕ те (хлебосольная, очею, радушно принимает гостей). Шумш. Чăххăн валтан тунă çăмартине вашават (scr. важат) çынна çитерсен, чăхă хытă (усиленно) çăмарта тăвать, теççĕ. || Радушие.

ваштак

ловкий, бойкий. 93 çул 55. Унта хăпăрса кĕме ваштак, шутсăр ваштак çын кирлĕ пулнă.

вере

вера, религия; обычай. Сред. Юм. Камăн мĕнле вере, çавăн пик пôрнать çын. У какого народа какой обычай, так и живет человек. Ib. Çын пôрте харпăр хăй верипе пôрнать: тотар тотар пик, чăваш чăваш пик, вырăс вырăс пик.

вереллĕ

(вэрэл’л’э̆), подобно, как. См. йĕвĕрлĕ. Сред. Юм. Çын вереллĕ çӳреместĕн (çын пик çӳреместĕн, тессине калаççĕ).

вый

(выj), то же, что вăй, сила. N. Ну, çак старик: таста темĕскер те хăтланĕ, тесе, утсам пама хăранă. Вара выйпах ултă лав илсе кайнă çак çын. Регули 759. Эп турăм, мĕн чол вый çитнĕ таран. Якейк. Клетки пĕчĕккĕ те, вый те (вм. вăйĕ те) çок поль çав (про лошадь). Ib. Мана халь вый кĕре пуçлар (говорят и вăй).

выйлă

то же, что вăйлă. Якейк. Омпак выйлă çын эп нихçан та корман. Икково. † Çырма тăрăх тохрăм, тĕлĕнтĕм — çăл-коç выйлă йохнинчен. Никит. Шыв тупма та аякка выйлă çăла каймалла пулчĕ (в засуху).

вый-килли кĕни

обряд вхождения жениховых поезжан в выйкилли. Курм. НАК. Унтан вара вый-килли кĕме каяççĕ (вый-килли кĕни, тесе, хĕр ларнă пӳрте кĕрсе ташланнне калаççĕ). Вый-килли кĕме кайнă чухне, кĕçĕн-кĕрӳ пĕр курка сăра ăсать, мăн-кĕрӳ икĕ такмакпа кучченеç çĕклет те, икĕш малтан хĕр ларакан пӳрт алăк умне кайса тăраççĕ. Вĕсем хыççĕн вара пĕтĕм туй халăхĕ пӳртекӳне хăпарса тулать. Кĕçĕн-кĕрӳпе вый-килли хире-хирĕç алăк урлă тăраççĕ те, пĕр-пĕрне тав туса куркисене улăштарса ĕçеççĕ. Вый-килли кĕçĕн-кĕрӳрен, туй çыннисем хĕр патне кĕрсе ташламашкăн, вунă пус укçа илет. Кĕçĕн-кĕрӳ йăваш пулсассăн, парать вăл укçана: кутăн çын пулсассăн, памасăр тек чаркашша тăрать те, туй ачисем вара, вăл чаркашнă майĕпеле, вый-киллине çилентересшĕн, тӳррех çĕмерсе кĕрсе каяççĕ те, ташлах пуçлаççĕ. Çапла тӳлемесĕр кĕрсе кайнăшăн хăш кухне туй ачисемпе хĕр ялĕнчи ачасен вăрçă та тухать.

выля

(выл’а), играть. развлекаться. N. Кăмака çинче кушак вылĕ. (Ăшă). Сред. Юм. Вылчнă-çĕм, эпир çăмăр хôпăрланса килнине те сисмен. Орау. Вылямаллах çырса пăрахар-ха пĕрне. Давай напишем-ка так, играючи, одну статейку. N. Çав çурхат пек выляса кулма ирĕк пульмĕ-ши? N. Куç харши вылятчĕ. N. Выляни çитермес, тет, пӳрни çитерет, тет. Ст. Чек. † Ялти сарă хĕре эп тус турăм, ĕнтĕ вылясшăн мар, ай, илесшĕн. Я подружился с красавицей из своей деревни, — не для того, чтобы поиграть, а чтобы пожениться. Упа 705. † Мĕншĕн, ӳсес каччă пулса, савнă хĕрпе вылямас пур? Лашман. † Хам савни çывăхра пулсан, кунне çиччĕ кайса вылăттăм. N. † Эй, тантăшсем, тата пĕр-икĕ çул выляр-и? Качал. Çак Йăван инкĕшне пĕлмен, вылянă çак хĕрпе. Тайба Т. † Çырла шывĕ вăрлакан, шĕшкĕ айĕнчен тăракан, çын арăмпе вылякан питне намăс кӳрекен. Янтик. † Уччаскасем касса, уйсем турăм, теçеттине касса, çул турăм, юпах тихапа выляма. Макка 31. † Хĕвел анать выляса. В. Байгул. † Çӳлелле пăхрăм — тĕлĕнтĕм уйăхпа хĕвел вылянинчен. || О цепах во время молотьбы. Изамб. Т. Тăпаççисем ун чухне выляса-кăна пыраççĕ. || О мысли. Сир. 7. Ăс выляни (лукавые мечты) хыççăн кайса, нумайĕшĕ тăн-пуçран хавшанă. Ст. Чек. † Çак куштан хĕр хыççăн çӳре-çӳре, ăсăм выля пуçларĕ (ĕç енелле пăхас килми пулчĕ, хĕр-арăм çинчен яланах шухăшла пуçларăм). || О глазах. Пазух. Тусăм, туту кулать, куçу вылять, туррисем çыраç пуль пĕр çĕре. Альш. Çăварĕ кулат, куçĕ вылять, — епле матур хĕрсем пур! А. П. Прокоп. † Сирĕн куçăр пит вылять, кама савассине пĕлместĕр. Альш. Сиксе тухас пек тăрать выляса (большие глаза). || О воде. Н. Лебеж. † Такана çинче епле шыв вылять, ман çинчен сăмах çапла вылярĕ. || О пересудах. Собр. 400°. † Эпĕ пырас килсенче сăмах вылять, тиеççĕ. || О ветре. Тим. † Çӳлĕ тусем çинче урхамах, хӳри-çилки витĕр çил вылять. Юрк. † Пĕкки витĕр пĕлĕт вылять, çилхи витĕр çил вылять. Альш. Каша енчен çил выляканччĕ, тесе, каларăм, тесе калать, тет. || Играть (о музыкальном инструменте). Сказки и пред. чув. 76. Кунĕн-çĕрĕн выляма шăпăрĕ те парăнмасть. || Шутить. Ау 262°. † Пирĕн савни ӳпкеленĕ выляса каланă сăмахран. || Двигаться. В. Олг. N. Ура вылять. Двигается в суставе. Утар. Тĕреклĕ канатсемпе кăкарман ким хӳри шывра пĕр маях вылять. || Мерцать. Вопросы. Смолен. Çăлтăрсем пит ялтартатсан (вылясан), хĕлле сивĕ, çулла уяр пулат. Сред. Юм. Çăлтăр вылять. Звезда мигает. (Череп. мерцает). Пролей-Каша. Тул уяртса кайнă, çăлтăрсем выляса тăраççĕ. || Соirе (это значение устанавливается только из контекста; иногда здесь бывают возможны и другие истолкования). В. Олг. Пачăшкă пырчĕ мольчая и сăмовар лартрĕç. Ĕçрĕç; выляма тапратрĕç. Хĕрĕ калат: и-ох! тет, кĕçенет. Попĕ калат: тпру! тпру! тет. Чуратч. Арçӳри вăрманта пурăнать. Вăл хĕр-ачасем арçын ачасемпе вылясассăн пулнă ачаран пулат. Рак. † И, пус вылят, пус вылять, пус кутĕнче хур вылять; улмачăпар тӳшек çинче каччăпала хĕр вылять. Шишкин. † Поян çынăн ватă хĕр(ĕ)пе хам та виç хут вылярăм. Скотелеч. 28. Вылякан ĕне. || Строить козни. Ст. Чек. † Тăван, эс те инçе, эп те инçе: хушшăмăрта тăшман (ай) вылярĕ (враг устроил козни). || Избаловать. А. П. Прокоп. † Тула çинче мул вылять, çак тăвансем патĕнче кĕреке тулли чыс вылять. || Ставить на кон. Хурамал. Ну, салтак, хутаçна та вылятни? Ну, что, солдат, поставишь на карту и свой кошелек? || N. Çапла çамрăк ачасен хушшинче укçа выляма — пуçланă (они стали швырять деньгами).

вылян

играть, двигаться (от внешней причины). Ч. П. Аттепе анне, ай, аллинче ылттăнпала кĕмĕл вылянат. Ib. Симĕс кĕленче, шур черкке выляна-çке ыр çын аллинче. Сам. 57. Çапла иккен çут тĕнче; чĕрлет, вилет вăл ялан; иртнĕ çĕр пин ĕмĕрсем — миçе хут вăл вылянман. Сказки и пред. чув. 52. Хура туя аллинче вăльтăр-вальтăр вылянать. Собр. † Вĕрене те курка, сар курка, нумай пыл-çу çинче вылянчĕ. КС. Шухăшĕ пит вылянат унăн (он легкомыслен). Юрк. † Çинçе пӳлĕ сарă ача хамăр умра вылянанат. Бел. Гора. † Шурă хур çуначĕ вылянать-çке сĕтеллĕр çинче. N. Унăн ăшĕнчи ачи выляннă.

вылят

понуд. ф. от гл. выля. Чем люди живы. Хай улпут, пӳрнисемпе вылятса, пӳртри çынсем çине пăхкаласа ларать. Чем люди живы. Урама тухман, ытлашши калаçман, вылятса кулман (не шутил). Чума. Куç шăрçи пысăкланса каять те, çын вара тискерĕн, куçне вылятмасăр (неподвижными глазами), пĕрмаях пăхса выртать. N. Çăвара вылятни (болтовня) килĕшмест. КС. Вăл пит вылятса калаçать (шутит). Ст. Шаймурз. Ачасем вара амăшне алă çинче-кăна вылятса çӳреççĕ (очень ухаживают). Бел. Гора. † Вылятрăмăр утсене ылттăнланă йĕвенпе. Ib. † Атте лаши тур лаша, вылятмашкăн тухрăмăр. Сред. Юм. † Атте хапхи тăрăнче чĕкеç çӳре кăларнă; паянхи кун вылятать, ыранхи кун вĕçтерет. Юрк. † Икĕ ача сарă ача нумай вылятрăм хам умра. Сказки и пред. чув 89. Хушка çăлтăр вылятать çӳл тӳпере çуттипе. Юрк. † Хĕстертĕм купăса хул айне, кайрăм аслă урама вылятса; вылятса, вылятса пынă чух хĕрлĕ хĕр ушканне тĕл пултăм. Чăв. ист. 5. Тĕрлĕ май тупса, кăмăлне вылятать (развлекается). Сказки и пред. чув. 32. Юр юрлакан яшсене чарса, калать сăмахне, хура куçне вылятса. Альш. Сак çинче сĕтел умнерех купăççă ларат, вылятса-тапăртатса. КС. Сăмах вылятни, ябедничанье, сплетничанье. || По сравнению с игрою пчёл. Сред. Юм. † Пирĕн атте хĕр парать (замуж); паянхи кун вылятать, ыранхи кун уйрайрать. || Разыгрывать. Сред. Юм. Эп сехет вылятап. Я разыгрываю часы. || Ч. П. Вылят, пестовать (ребенка).

вылятлан

куролесить. Сред. Юм. Çын, пĕр ôхмаха ере пуçласан, çапла вылякланать вит ô.

выр

(выр), жать (хлеб). Т. VII. Пăрийĕ ĕнтĕ пулчĕ вырмалла, тет; кăсем пĕри те вырма каймаççĕ, тет. Кан. 1920, № 136. Çын ани çинчен нихăçан та вырса кĕмен (чужого не жал). Чăв. й. пур. 21°. Аллăма çурла тытса, тырă вырассăм çук, тенĕ. Шурăм-п. № 23. Кăнтăрла иртсен, пĕр авăнлăх вырса тухрăмăр. Регули 66. Ку сĕлĕ вырмалăх çок. Этот. овес не стоит жать. Сред. Юм. Вырмалларах выр. Жни так, чтобы можно было сказать, что ты жнешь (= поэнергичнее жни). || Срубать (головы). Альш. Иван тухса çапат та, срас мăй таран антарса ярат, тет. Хĕçне илет те, пуçĕсене выра-выра тăкат, тет.

вырăнсăр çинчен

понапрасну, ложно. N. Пĕр çын сутра вырăнсăр çинчен причака кĕнĕ (принял присягу).

вырт

(вырт), дежать, ложиться; развалиться. Альш. Этемсем выртайнă ун чухне (только что улеглись). N. Выртнă, развалился напр., на кресле. Пшкрт. Пошар чоня (= чухне) перĕн пӧрт çонасран аранак выртсолччă (выртсол’чы̆, т. е. выртса йолчĕ). В пожар наша изба едва устояла. Юрк. Çын выртат: месерле, ӳпĕне, хăяккăн, пĕшкĕнсе, каçăрăлса, авăнса, хупланса, тăсăлса. Изамб. Т. Хĕнени çитмен, тата выртма (в кутузку) янă (его). Конст. чăв. Хай манăн инкесем выртса макăра пуçларĕç. Сред. Юм. Выртакан çын ори орлă каçсан, выртаканни пĕчиккĕ полать, тет. (Народн. поверье). Орау. Асаннӳ выртнă (один раз или много раз) вырăна (постель) тула кăларса пăрахăр. N. Кайса ӳкрĕ те, каçченех выртрĕ вара (до ночи лежал). N. Выртрăм-выртрăм, аран выртса кантăм. Лежал, лежал — на силу отлежался. N. Выртрĕ те, хускалмарĕ вара каçченех. Удегся, и до самой ночи не пошевельнулся. N. Выртрĕ те, ик сехет хушши выртрĕ. N. Пĕр выртсан, тахăçанчченех (очень долго) выртат вара. Ст. Шаймурз. † Çуктăр ун çумĕнче выртакан. Альш. Тимĕрçĕ хытăрах итлет те, ача сасси тĕлне сирсе пăхат, тет. Акă пĕр çамрăк ача тапалалса йĕрсе вырта парат, тет. Учите детей. Çăмăллансанах, эрнесĕр (раньше недели) ĕçе пикенес пулмасть, выртарах тăрас (полежать подольше) пулать. Пазух. Çĕвĕçĕсем çĕвĕ, ай, çĕлеççĕ, çĕввисем çине выртса макăраççĕ; çĕвĕçсем мĕншĕн макăраççĕ? — çиелти арки кĕске пулнăран. Ядр. Пăлаки хӳхре ларнă чух Ахванаç выртса макăрчĕ, Мари, тăрса, сăх-сăхрĕ. Хыпар № 8, 1906. Çав канавăн аяккисем чалăшла ӳпĕнерех выртнăран шăшисем капан енелле те каçаймаççĕ, каялла та капанран тухаймаççĕ. || Ночевать. N. Выртма яратни, килемей? Пустишь ли, бабушка, ночевать? Ала 54. Вара эпĕ вĕсем çапла чарнăран: кусем хăйсемпе пĕр(ле) выртма исе каяççĕ пуль, тесе шухăшларăм. Ib. Кунта хăш тĕлте выртма пулĕ-ши? Изамб. Т. Пирĕн те пӳрт ирккĕн те, выртсан, вырт (если хочешь, ночуй). КС. Тен хăш чухне выртмаллах та килĕп-ха. Ib. Тен, выртмалла килсе, çĕр каçа-каçах та кайăп-ха. || Лечь спать. Орау. Çĕрĕк (вечер) час выртрăн-и (лег спать)? Пĕр вун сахатра (часов в 10) выртрăм пулĕ те, час çывăрса кайимарăм (или: çывримарăм). || В перен. см. N. Анчах унăн суту-илӳ тума чĕри пĕрте выртман (не лежало). Ч. П. Юлашки яшка çиекенĕн чĕри епле выртать-ши? Сред. Юм. Ăш выртмас. Не спокойно на душе. || Лежать в постели (о больном). Б Олг. Выртмăллах выртат-и? Он совсем болен? О сохр. здор. Ку чирпе чирленĕ чух ачасем пит йывăр выртаççĕ (оспой). Орау. Выртмаллах тунă. Избили до того, что не встает, хворает. || Лежать (в географ. см.). Гаас тăвĕнчен çур-çĕр енче выртакан Ефрем тăвĕ. Янорс. Шупашкар тепĕр айăккинке шыв та вăрман анчах выртать. || В соед. с нар. ахальозн. «бездействовать». Юрк. Килтисене, ахаль выртиччен, кирпĕç тума хушат. || Соire. Орау. Эп хĕр-арăмпа выртса курман (выртса пăхман). || Чăв. й. пур. 19. Паттăрăн пуçĕ выртнă, тараканăн йĕрĕ выртнă. Храбрец сложил голову, а трус проложил след (т. е. спасся бегством; срв. русск. посл. «не красён бег, да здоров»). || В см. вспомог. гл. Ч. С. Вăл, икĕ эрне чирлесе выртсассăн, вилчĕ. Ч. С. Ни шалалла кĕреймесĕр, ни тулалла тухаймасăр чӳрече виттĕр виçĕ кунччен пăхса выртнă (заколдованный колдун). Юрк. Çула тертленсе ĕçленнине хĕлле кула-кула çисе выртат. Орау. Пӳртре шыв виçĕ кунччен кӳленсе выртрĕ (или: тăчĕ). N. Пиçсе çитнĕ вăхăтра ыраш тинĕсри хум пек хумханса выртать. Кан. 1927, № 212. Эрех савăчĕ иртнĕ хĕлччен ним ĕç тума юрăхсăр ишĕлсе выртрĕ. Яргунък. Кайсан-кайсан, тата уйĕпех çунса выртакан вут тĕмине тĕл пулчĕ (он). Собр. Мулла пынă çĕре ача каллех чул катăкĕ пулса выртнă (обратился в камень), тет. Альш. Вăрри (вор) кăпăл-капăл вилсе выртнă (умер скоропостижно) Йӳç. такăнт. 18. Пӳлĕхçи темшĕн чуна илеймерĕ çаплах. Карчăк, вăн, вилчĕ те выртрĕ (вон моя жена умерла, и конец). Хыпар № 33, 1906. Пурте (улпутсем) хресчен ĕçĕнчен мĕнле-те-пулсан пысăкрах пай çаклатас тесе сыхласа, астуса выртаççĕ. Сказки и пред. чув. 29. Хăй пĕрен вăл çырманăн пĕр енне сарăлса выртнă (раскинулось) пысăкăшĕпе (о селении). О сохр. здор. Эмел сĕрсе е ĕçсе анчах выртаççĕ.

выçăх

(выз’ы̆х), проголодаться; жадничать. Сир. 78. Кам çын çиекен çăкăршăн выçăхса пурăнать, вăл çыннăн пурăнăçĕ те пурăнăç мар. Макка 206°. Выçăхса килекене тăрантарса яма парăсăнччĕ, турă! Юрк. Вăрманта-мĕнте, уллах çĕрте, çапла пĕрен чухне тĕл пулсан, вĕсем, выçăхнă япаласем, тикĕт лакăмне мар, пуçна касса илме те ӳркенмĕçĕ. СТИК. Выçăхнă кашкăр пек çӳреççĕ (о ворах).

выç

или выçă, голодный; голод. Хыпар № 37, 1906. Тырри пулнă çул та, йӳнĕпе сутса пĕтерсе, халăх выççа юла пуçларĕ. Сред. Юм. Мĕн выç кашкăр пик уллан? Что ты воешь, как голодный волк? (говорят плачущему). Юрк. Вăл лашине, çиме памасăр, выçă вĕлерчĕ. Кан. 1929, 165,4. Выçă йăтта тутти çуллать, теççĕ вĕт юмахра. Истор. Нумайĕшĕ, выçă кавсăлса, ниăçтан йӳнеçтереймесĕр, вăрра пикеннĕ. Шумш. Выççа-тотта корнă çын. Человек, испытавший и голод и сытость. (Послов.). Бгтр. Пуп, хырăм выçăпа (от голода), çĕрĕпех çывăрмарĕ, тет. Ала 93°. Выçă усра, держать голодным. БАБ. Темĕн чухлĕ çын выçă вилчĕ (перемерло с голода), тет. Çĕнтерчĕ 6. Выçăпа вар-хырăм пит чăрлатать (урчит). Кан. 1927, № 241. Выçăпа аптăранă çынсене кивçен пачĕ. Сир. 294. Çавăнпа вара таса вырăна сыхлама çынсем нумай та юлман, выçă аптăраса, харпăр хăй çĕрне саланса пĕтнĕ. || О злаках — тощий. Чув. календ. 1911. Ыраш выçă пулчĕ пулин те, теçеттинерен 45 пăт тухрĕ. Ч. С. Уяр пулать те (бывает), тырă пулă выçă пулать (родится). || Жадный. СПВВ. N. Иуда пек выçă чунлă пуласран сыхлан, тенĕ.

выхăт

клад; место, где хранится клад. Чăв. й. пур. 36. Вăл выхăтра чăнах укçа пит нумай иккен, анчах вăл выхăт çын ыйтат, тесе кала, тенĕ. Ib. Пирĕн хирте пĕр тĕлте выхăт пур, анчах эпĕ епле илмеллине пĕлместĕп, тĕнĕ; эпĕ тĕлне хам кăтартăп, эсĕ епле илмеллине, мелне, ху туп, тенĕ. Ib. Ăна илессе ахаль илмелле мар пулĕ, унта мĕн-те-пулин кирлĕ, вăл выхăт çын ыйтат-и, выльăх ыйтат-и? Ăна Йехрим юмăç пĕлсе, каласа парĕ, тенĕ.

вышкал

подобный, похожий. N. Çынна вышкал çын пулать. (Вăл: çын майлă çын пулать, тени пулать). Янтик. Сана вышкал. Похож на тебя. См. -шкал, -шкел.

вышкаллă

(вышкаллы̆), похожий. Тюрл. Çынна çын вышкаллă (похож). Ib. Çавăн вышкаллă çын. Ib. Сана вышкаллă çын.

вил

умирать; дохнуть. Чăвашсем. Чăвашсем, çын вилсен, тăвакан йăла. Чăвашсем çын вилсен: ача вилсен те, пысăк çын вилсен те, чунĕ тухсанах, часрах чĕрĕ çăмарта ывăтаççĕ, ăна хĕвел тухăçĕ енелле ывăтаççĕ. Вăл çăмартана ак мĕншĕн ывăтаççĕ: çăмартана, çĕмĕрлесрен хăраса, епле çепĕç тыткалаççĕ, çын чунĕ те çавăн пек çепĕç пурăнмалла çĕре кайтăр, теççĕ. Çав çăмарта пек числанса пурăнмалла пултăр, теççĕ. Унта(н) вара, çăмарта ывăтсан, вилнĕ çын кĕпине çурса кăлараççĕ; ăна ахаль, хывса илмеççĕ, умăнчен çурса, сăкман пек хываççĕ. Ăна: çынăн чунĕ пӳлĕнсе ан тăтăр, уçă çĕрте çӳретĕр, тесе, çапла хываççĕ. Унта(н) çынна çума шыв ăсма каяççĕ; унта виççĕн каяççĕ, пĕри малтан курка тытса пырат, тепĕри вăта çĕртен хуран тытса пырат, (тата) тепĕри кайран витре тытса пырат. Унтан вара çав курка çине те, хуран çине те, витре çине те, шыв тултарса килеççĕ. Вăл шыва хуранпа çакса ăшăтаççĕ те, вара çынна çума тытăнаççĕ. Ăна хăшĕ хăй çемйипех çăват, хăшĕ тытса çутараççĕ. Ăна çăваççĕ супăньпа, пĕри çуса тăрат, унти çынсем пурте пĕрерĕн-пĕрерĕн шыв яраççĕ; ăна, куркана тытса, тӳртĕн яраççĕ. Унтан, çуса пĕтерсен, вара тумлантарма тытăнаççĕ. Малтан тăхăнтараççĕ кĕпе-йĕм, унтан сăкман, пиçиххи çыхаççĕ, алса, калпак тăхăнтараççĕ те, вырттараççĕ вара; унтан пĕри тупăк тăват, пиллĕкĕн-улттăн алтма каяççĕ. Тупăк туса пĕтсен, ăна илсе кĕнĕ чух пӳртри çынсене пурне те тула кăлараççĕ, пӳрте пĕр çын та хăвармаççĕ. Тупăк хыççăн вара пурте кĕреççĕ. Вăл тупăка илсе кĕнĕ чух тула тухмасан, пӳрте юлакан вилет, тет, вара. Унта çынна тупăк çине вырттараççĕ; ăна вырттарнă чух, çынна тупăк тĕлне тытса, виççĕччен: ан хăра, ан хăра! тесе, суллаççĕ те, вырттараççĕ вара. Унтан, пупа илсе килсе, кĕл-тутараççĕ; пуп кĕл-туса кайсан, часрах вут хутаççĕ те, икерчĕ пĕçереççĕ, тата пĕр чăх пусаççĕ; унтан, икерчĕ пиçсен, хывса тăкаççĕ те, тупăк патне пырса, сасă кăлараççĕ: йĕп пек çĕр çурăлчĕ, йĕп тухрĕ, сан тĕлĕнчен кун пĕтрĕ, тесе. Çапла тусан, вара пытарма илсе каяççĕ; пытарма илсе тухиччен, кăмакара чул хĕртеççĕ, ăна вара хапхаран илсе тухсанах, çав хĕрнĕ чула вăсем хыçĕнçен ывăтаççĕ. Вăл чула: ырă усал сирĕлтĕр, кунта ан юлтăр, хăйпе пĕрлех кайтăр, тесе, ывăтаççĕ. Масар çинче, шăтăка янă чух, тупăка шăтăк тĕлне тытса, виççĕччен: ан хăра, ан хăра! тесе суллаççĕ те, вара шăтăка яраççĕ: ярсан малтан çĕр пуçланă чух хăпартса хунă тăприне: пил ту, пил ту, тесе пăрахаççĕ. Унтан вара тăпра ишеççĕ. Тăпра ишсе таптасан, çав шăтăк умне вут чĕртеççĕ, хăйсем пурте, умлă-хыçлă тăрса, шăтăк йĕри-тавра виçĕ хут çавăрăнаççĕ; çавăрăнса çитсен: эпир сана асăнах тăрар, эсĕ пире ан асăн, теççĕ те, вара, каналла пĕртте çавăрăнса пăхмасăр, утаççĕ. Унтан, киле çитсен, алăк умăнче çав пытарма пынисем пурте пичĕсене-куçĕсене çуса кĕреççĕ. Вăсем кĕнĕ тух, пӳртрисем пурте тула тухаççĕ, вара вăсем хыççăн кĕреççĕ. Унтан вара çав çĕр пуçлакана, тупăк тăвакана пĕрер тутăр параççĕ. Хĕр-арăм вилли пулсан, пурне те пĕрер тутăр параççĕ. Çапла парсан, вара икерчĕсем те, хай пуснă чăхха та хыва-хыва çиеççĕ. Çисе тăрансан вара: хуйхăр харам пултăр, тесе, тухса каяççĕ вара. Ун чух хыçалтан ăсатма тухмаççĕ вара. Унтан вара тепĕр каç: çиччĕшне тăватпăр, тесе, пĕр сурăх пусса, тата икерччĕ пĕçерсе хываççĕ. Тата та пумилкке тăвиччен, кашни эрне-каç хывса тăкаççĕ. Пумилкке тăвас уммĕн, эрне-каç, мунчна хутаççĕ те, пур ăратнесемпех мунча кĕреççĕ. Унта çав вилнĕ çынна тухса кăшкăраççĕ: мунча кĕме кил, тесе. Мунчаран ытти çынсем тухсан, пĕри кая юлат та: вилнĕ çынна мунча çапатăп, тесе, милкĕпе лапка çине çапат. Унтан: ак сан шыв, ак милкĕсем, тесе, лапка çине шывпа милкĕсем хурса хăварат. Киле таврăнсан вара, сурăх пусаççĕ, пĕр чăхă пусаççĕ те, тата икерчĕ пĕçереççĕ. Аш пиçсен, икерчĕ пиçсен вара: сан(а) юлашки эрне-каç тăватпăр, тесе, хыва-хыва çиеççĕ вара. Çапла тусан, шăмат-каç пумилкке тăваççĕ, е тунти-каç тăваççĕ. Чăвашсем тирпейсĕр вилнĕ çынна масара чиктермеççĕ; шыва кайса вилни, çакăнса, çапса пăрахни пулат-и унта, вăсене масара чиктермеççĕ, ун пеккисене масарă чиксен, çумăр та çумаст, тырă та пулмаст, теççĕ. Ăнсăртран масара чикнĕ пулсан та, ăна вăрттăн кăларттараççĕ. Пĕлтĕр кукша Кĕркурийĕ çакăнса вилнĕ, тет; ăна çемйисем, çынна систермесĕр, пупа кĕл-тутарттарнă, тет те, масарах çикнĕ, тет. Ăна вара кайран сиссе: çумăр çумаçт тесе, масартан кăларса, çӳле урăх тĕле чикнĕ, тет. Ун пеккисене чикекен вырăн урăх тĕле тунă, унта ĕнтĕ эп астăвасса пилĕк çын чикрĕç. Çав Кукша Кĕркурийĕне масартан кăларса тикме харсăр çынсене пĕр витре эрех те виçĕ тенкĕ укçа панă, тет халăхпа. Зап. ВНО. Хĕрсĕр хирте вилмен, ывалсăр вăрманта вилмен. (Послов.). Т. М. Матв. Вилнĕ, тенине: тăвар сутма кайнă, теççĕ. Вместо того, чтобы сказать: «умер», говорят: „отправился торговать солью“. N. Пĕр çын çĕрле тухнă та тула, чут хăраса вилсе кайман (чуть-чуть не умер). N. Кайран ашшĕ те вилес пулчĕ, тет. Юрк. Ашшĕ виле пуçланнине илтсен... Услыхав что умирает отец. Етрух. Чăваш вилсен, епле тирпейлесе пытарни. Чăваш вилес уммĕн хăйне кам çумаллине каласах хăварат: тупăкне кам-кам тумаллине, тата шăтăкне кам-кам чавмаллине, е малтан юратнă çынна çĕр пуçлама. Унта хай çын вилет; уна çăвакансем шыв ăсма (каяççĕ). Пĕри хуранне çĕклет, тепри витрине илет, тепри алтăрне илет; каяççĕ вара çăл вутне. Унта вара, витрипе ăсса, хуранне тултарать, тата алтăрне тултарать, вара витрипе ăсать. Пурне те тултарсан вара, çăл кутне виçĕ сĕвем çĕлем-çип (= çĕлен-çип) вĕçĕмрен чăсса (= тăсса) пăрахаççĕ; уна пăрахнă чухне калаççĕ: эй, пиллетĕр; çулĕ чипер, канăçлă пултăр; чунĕ çак çип пек тӳр çулпа канлĕ вырăна кайтăр! — Вара çав виçĕ савăчĕпе те шыв ăсса тавăрнаççĕ. Вучаххине пысăк хуран çакса, пур шыва та унта яраççĕ, ăшăтма; çăвма тытăнаççĕ. Вилĕрен кĕпине çурса хываççĕ, вара пĕри шывне ярать вилĕ çине, иккĕшĕ çăваççĕ. Çăвсан, уна таса шурă кĕпе тăхăнтараççĕ, вара тупăкне вырттараççĕ. Вара унта мĕн пур çынна 3 сĕвем çĕлем-çип параççĕ: çулĕ ăнтăр, (тесе). Вара, нумай-и, сахал-и вăхăт иртсен, чиркӳне пӳртрен илсе тухаççĕ; пӳртне пĕр çын та юлмаççĕ, пурте ăсатма кил-картине тухаççĕ. Унтан, ăсатса ярсан, каллех пурте пӳрте кĕре-кĕре тухаççĕ. Хĕр-арăм вилсен, кăмака умне хуран çаккине пыра-пыра пăхаççĕ: сулланмасть-и? Ĕлĕк, хăй пурăннă чуне, хуран çаккине, ир тăрсан та, каç пулсан та, уна тытман кун иртмен те-ха; мĕн тăвăпăр ĕнтĕ? Калаççĕ уна. Виле илсе тухсан, унăн чунĕ хуран çаккинчен усăнать пулать вара; вилесем уна темĕн чухлĕ йышлăн тытса тухаççĕ пулать, вара хуран çакки сулланать пулать, теççĕ. Пурте, çавна пăха-пăха тухса, килĕсене кайса пĕтеççĕ. Арçын вилсен, алăк патĕнче ярхах пулать, çав йăрхахран уснать пулать унăн чунĕ. Унтан вара çапла тата шăтăка янă чухне: ан хăра, ан хăра! теççĕ. Тăприне ярса пĕтерсен, аякка саланнине питĕ тĕплĕ пуçтараççĕ; ун тăприне лайăх пуçтармасан, хăйне пуçтарттарать, теççĕ. Вара, çапла ĕçлесе пĕтерсе, тавăрнаççĕ: калла ан çавăрăнса пăхăр, теççĕ. Калла çавăрнса пăхсан, çав çын хăй çулталăкчен вилет, теççĕ. Унтан таврăнсан, мунча кĕреççĕ. Мунчара ăш памаççĕ; çавăн ĕçне тунисем кăшĕ (= хăшĕ), астумасăр, ăшши чул çине парсан, тепри уна калать: мĕн-ма ăшши патăн? виле лери тĕнчере вĕтелеççĕ, тет, Вара вăл хăй калать: ах, астăвмарăм-çке эпĕ! Часрах пĕр курка сив шыв ăсса, алăкне чашт! сапать; вара виле вĕтеленĕ çĕртен сивĕтрĕç, тет, пулать. Çапла калаçаççĕ ваттисем. Орау. Вăсам кушака чĕррине пуçтараççи, вилнине (так!) пуçтараççи? — Ăна-кăна пăхмаççĕ, чĕррине те виллине (так!) те пуçтараççĕ. N. Ăстан вилен-ке? Макка 187. Вилнĕ çын çулĕ — нитки, бросаемые после смерти человека. Сред. Юм. Пĕрре Атăла кая парса, вилес сĕртен йолнă-ха еп (избавился от смерти); тепĕр кайсан, тôхаймастăл поль вара. Сала 71. Ача калах вилес пек макăрма пуçларĕ, тет. Зап. ВНО. Вилес карчăкпа кайăс хĕр пек (намек на сказку). Истор. Иванăн çар-пуçлăхĕ Курбский, хăй ушкăнĕпе вĕсем патне кайса, вăрçа пуçланă та, лешсем вилекеннисем вилнĕ, мĕн юлнă пеккисем вăрмана тарса пĕтнĕ. N. Вилекен хуралçă, покойный караульщик. Альш. Тата пурăнсан, старикки вилме патне çитет, тет. N. Вилме пуçтарăннă çын, умирающий. N. Вилме каян (каякан) пуйса килнĕ, пуймă каян (каякан) вилсе килнĕ, теççĕ. Юрк. Вилме-кайĕ (= вилин)! Так что же, если он умрет! Янтик. Вилнĕ çынна чĕртмелле ку! (Çĕçĕ е пуртă пит мăка пулсан çапла калаççĕ). Альш. Вилнĕ-вилмен выртат. Находится в опасном положении (больной). Ib. Вили-вилми выртат. Находится в безнадежном положении (больной). Б. Яуши. Пӳртрисем пурте вилнĕ пекех çывраççĕ, тет (спят мертвецким сном). Орау. Хĕнесе, вилнĕ пекех тунă. Хĕнесе, вилес патнех çитернĕ. Избили до полусмерти. Ядр. † Ай, çырлахах, карчăксем, шăтарас пек пăхаççĕ! — вилнĕ шапа куçĕпе вилнĕ сурăх кĕлетки. Юрк. Эсир вилнисемшĕн ан хуйхăрăр ĕнтĕ. Вы уж не горюйте об умерших. N. Кăмака çинче выртнă çĕртрех вилсе кайнă. Хăр. Пăль. 8. Вилсе порăнни-мĕн эсĕ çак таранччен? Ты что, мертвым, что-ли, был до сих пор? N. Мĕн тăвас тен ĕнтĕ, эсĕ: упăшку вилсе карĕ, ачу-пăчусем çук? — Мĕн тăвас тен, вилĕ тухнă йăлисене иртсерсен качча каймалла пулĕ, теп. Юрк. Хăйсем пурăннă-çемĕн вилеççĕ, пĕтеççĕ (= вилсе пыраççĕ). N. Эпĕ хам хĕрĕме çичĕ арçынна çитиччен патăм, анчах çиччĕшĕ те, ун патне кĕрсен, туй каçах (= каçех) виле-виле выртрĕç. Орау. Эсĕ вилним, ачу мĕн тунине курмастăн? Что ты, умер, что-ли, не видишь, что делает ребенок. Сред. Юм. Шыв хĕрĕнче пĕр-май ашкăнса çӳренĕшĕн шывва кайса вилме-чĕ кô! Актай. Хĕр ачи, çĕррине тăхăнсанах, вилсе выртрĕ, тет. Орау. Вилмесппех (так!) вилсе карĕ (умерла со словом: „вилместĕп“). Ib. Вилĕпин, вилеп, урама таттармасп (= таттармастăп). Якейк. Хытă çилейсен, ваттине те çамрăккине те: и-и, вилме маннă пуçна! теç (чтобы тебе околеть!). Ib. И, вилнĕ корак (или: сысна, или: сорăх, или: çын)! çана тăвимастăн! Слеп. Хăнча вилĕн-ши! (брань). Ib. Вăл вилсессĕн, виçĕ мăшăр çăпата çĕтесчĕ манăн, онтан йолсассăн! N. Виличченех чăваш чĕлхипе асапланчĕ. Якейк. Вилчĕ-вилçех! Все-таки выполнил желанне умереть! Сред. Юм. Вилет, 1) умирает, 2) очень страдает, 3) очень любит. Якейк. Апат çиса (ударение падает на слово „çиса“) вилмелле! (пища очень вкусна). СЧЧ. Эпĕ астăвасса тата пнрĕн пĕр ача чирлерĕ те, вилессе çитрĕ. Курм. Вилсе тохса карăн, йолашки санă çорта çути кăтартатпăр. Карине-малтине ан шокăшла. Эпир асăнар, эс ан асăн. Пиршĕн (-пирĕншĕн) торра кĕл-кĕле. Алан, улăм, эп аланма калам; аланмасăр ан порăн, чипер аланса порăн, чипер ĕçлесе порăн, çăпатуна ту. Халăхран ан уйăрăл, халăха ер. СПВВ. ПВ. Вилнĕ чунăмпа анчах кăласра лараттăм (трусил). N. Вилес пек (до упаду) кулаççĕ, ахăраççĕ, ташлаççĕ, сиккелеççĕ. Исп. Вилес пек ӳсĕрĕлеччен ĕçмерĕн-и? Кан. 1928, № 149. Карчăк хальхи вăхăтра вилес пекех (при смерти). N. Виç эрнерен мунча кĕтĕмĕр те, çан-çурăм канса вилнĕ пек пулчĕ (тело разомлело от бани). Туперккульос 33. Кун-каçа вилес пек (до изнеможения) кăçкăраççĕ. N. Урăх ачасем пухăнчĕç те, кулса вилеç (хохочут до упаду) ачаран. Юрк. Чăнласах та кунта пуринчен те кулса вилмелле-çке! Абаш. Конта ӳксе вилĕн! Здесь разобьешься (напр. на льду). В. Олг. Соташшăн вилеччĕ (вилеççĕ). Страшно хотят продать. Ч. С. Эпир аннепе макăрса вилетпĕр анчах (горько плачем). КАЯ. Акка урнă йăтă айĕнче макăрса вилет (так и плачет). Çĕнтерчĕ 33. Пирĕн вилмест. Вилмелле тăватпăр-и вара? || Потерять чувствительность. Альш. Нумай эрех ĕçекенĕн çăварĕ вилет, мĕн сыпнине сисми пулат. || Увянуть (о растениях). N. Паянхи вĕрипе çĕрĕк (вечор) сапман копăстасĕм чистах вилсе пĕтнĕ.

Виле çырми

овраг, гдс совершается поминальный обряд. Н. Яха-к. Çӳреме (ездить ио деревне) кайниссм килсен, кайлах апат çиеççĕ те, виле çырмине каяççĕ. Вăл çырма кашни ялăн пулать. Хĕр-арăмсем юлнă çимесене, шăммисене тата сăра илеççĕ. Çырмана çитсен, сĕтел туса, сĕтелли çине сăра лартаççĕ те, шăппăр каласа, хурлăхлă юрласа ташлаççĕ. Çапла ĕççе-çисе, юрласа ташласан-ташласан, аякрах кайса, юлнă çимесене, шăммисене çунтараççĕ. Хăйсем пурте вут урлă сиксе каçаççĕ. Вилнĕ çын та сăра ĕçтĕр, тесе, сĕтел çине сăра лартса хăвараççĕ. Тата вилнĕ çын валли чашăк-кашăксем пăрахаççĕ.

вилĕ

(вил’э̆) или вил (вил’), то же, что виле, мертвец, покойник. 31. Васильев. № 3, 21. Кĕшши (хăшĕ) вилĕ мунчи (баню после похорон) хотса хораç. Ib. Вилĕ чикни, похороны. Çутталла 30. Манăн куçа вилĕ тытрĕ пуль, е çын, кураймасăр куçа пăсмалла турĕ пуль. Ч. С. Вилле ăсатса ярсанах... Как только проводили покойника (на кладбище)... Магн. М. 152. Çол, вăрман, çырма вилли. Юрк. Куçĕсем сӳнсен, аптăранă енне, нимĕн тăва пĕлмесĕр: пирĕн чăвашăн вилли пĕтет-и? тесе, тӳрлетме те пăрахат. N. Вилĕсем яла йытă сăмси çине ларса килеççĕ, тет (вилле хывнине çиме йытта чармаççĕ). Ст. Чек. Килтен вилĕ тухсан, хĕрĕх кунчен килти арăм кантăр тылламас: кантăр хĕрĕх кунччен тылласан, вилнĕ çыннăн шăмми ванат, тет; вилĕ ятне пĕлĕм пĕçермес, кăмака питне шăлмас: кăмака питне шăлсан, вилнĕ çыннăн куçĕ шăлăнат, тет. Юрк. Вăл вара çав килĕре вăхăтсăр вилĕ кăларнă. Собр. Каçпа пит çусан, вилĕ чуп-тăват, теççĕ. Если вечером умыть лицо, то, говорят, во сне поцелует покойние. N. Тĕкел (в четном числе) пĕçерсен (хăймалуне), çулталăк иртиччен çуртран тата вилĕ тухат, теççĕ. (Похороны). Альш. Вилле пуçтарса вырттар (обрядить). Ib. Вилле тирпейлесе чикесси аван ĕçех мар. Ст. Чек. Виллисен умĕнче пултăр (асанне умĕнче пултăр, еtс так говорят, подавая нищему милостыню). || Труп, падаль. Чертаг. Виллĕм çине ан татăр! (выражение отвращения к человеку). А. Турх. Кушак вилли, труп кошки. Шел. 92. Виллӳ ăçта выртĕши? В. Олг. Виллӳ карăнманскер! (Брань). || Мертвый, дохлый. Толст. Амăшĕ вилĕ пулнă (была мертва). Орау. Вилĕ пулă, дохлая рыба. Б. Яныши. Çул çинче çак старик вилĕ выртакан тилле курах кайрĕ, тет. Чуралъ-к. † Атте ятне каласан, пире такам та хĕр парĕ; хамăр ята каласан, вил качака сутас çук. Посл. 56,10. Сирĕн ӳтĕр çылăхшăн вилĕ пулать, чунăр тĕрĕслĕхшĕн чĕрĕ пулать. || Мертворожденный. N. Ĕне вилĕ пăруланă. || Уресмет. Çăпата вилли — ошмёток (истасканный и брошенный лапоть). Ib. Хушпу вилли — истасканное хушпу; атă вилли — отопок. СТИК. Çĕлĕк вилли-кăна юлчĕ.

çын вилли

труп. Юрк. Вилнĕ çын куçне уççа выртсан, çав çуртра тата çын вилли пулат.

вил-кил кайăк

неизв. сл. Ст. Ганьк. Çын вăпри, хĕвел вăпри, шыв вăпри, вил-кил кайăк вăпри, укçа вăпри. (Из наговора „Усал чĕлхи е алпастă“).

вилĕм

смерть, кончина. N. Вилес вилĕм пур çĕрте те пĕрех. N. Вилĕм куçа курăнса килмес. (Из письма). Книга для чт. 9. Хăшăнне (= хăшинĕнне) çамрăкла амăшне вилĕм килсе илсе каять. Ал. цв. 6. Мĕншĕн эпĕ унта вилĕм шыраса каятăп-ха? Зачем я пойду туда искать себе смерти? Ала 18. Вăл хăй айăплă пулнă пулсассăн, турă ăна çав тĕрлĕ вилĕмсенчен хăтарас çук (её). Ой-к. Çав ăстарикăн (= старикĕн) вилес вилĕмĕ çитнĕ (пришло время умирать). Собр. Вилĕм хĕрлĕ, теççĕ. (Послов.) N. Кона вилĕм час тивес çок. До этого не скоро коснется смерть. Ч. С. Пырса кĕрекене (чужих людей): мур ертсе килет вăл, тесе, çавăнтах çапса ӳкерсе, вилĕм хакне ӳкереç. (Хĕр-сухи). Псалт. 72,4. Вĕсен вилĕмĕнче ырра вĕренмелли çук, вĕсене хĕн кăтартни нимĕне те вĕрентмест. Сред. Юм. Ĕнер она хĕнесе вилĕм хакне ӳкернĕ те (избили чуть не до смерти), паян пăртак ôраланнă та, каллах çынпа вăрçса çӳрет. Н. Седяк. Вилĕм. Çын чунĕ тухсанах, кăмака çамкинче хăрăмпа çăмартана кашни хуратса, масар енелле ак çапла каласа ывăтаççĕ: çăмарта пек выляса кай, теççĕ. Çын вилсен, кăмака сакки çине япала лартмаççĕ, çын та лармас, унта вилнĕ çыннăн чунĕ ларать, теççĕ. Пĕр-пĕр çын вилсен, унăн хурăнташĕсем, ăна пĕлекен çынсем салат илсе пыраççĕ сăра тума. Çакăнтан вара ик-виç тĕрлĕ ĕç пуçланать: хĕр-арăмсем сăра тăваççĕ, макăра-макăра кĕпе çĕлеççĕ. Арçынсем тупăк тăваççĕ, хăшĕ çыннăн ӳтне çăваççĕ. Тупăк ăшне милĕк сараççĕ, пуçĕ айне кивĕ тумтирне хураççĕ. Тупăк ăшне çын ӳтне хунă чух: акă сана шурă пӳрт, теççĕ. Унăн какăрĕ çине хĕреслетсе пурçăн хураççĕ. Пурне те хатĕрлесе пĕтерсен, батюшка хушнă тăрăх, чиркĕве илсе каяççĕ. Кĕл-туса пĕтерсен, масар çине илсе каяççĕ; унта тупăк тунă чухне тухнă турпасĕсене те илсе кайса, масар патне тăкаççĕ. Хăшĕ çĕклесе каять, хăшĕ лашапа турттарса каять. Пĕкĕ çумне сурпан çинчен çыхакан тутăра çакаççĕ. Çын ӳтне шăтăка хураччен, пĕр-икĕ пус укçа; «çĕр укçи», тесе, пăрахаççĕ. Унтан вара тăпра яра пуçлаççĕ; унăн тăприне пурте таптама тăрăшаççĕ. — Тăпру çăмăл пултăр, ыр вырăнта вырт, теççĕ. Пытарса пĕтерсен, хĕрес кутне çăкăр татса: умăнта пултăр, тесе, пăрахаççĕ. Вилнĕ çынна çĕклесе кайнă наçилккесене (носилки) çавăнтах пăрахса хăвараççĕ. Пытарма кайнă çынсем таврăнсан, пĕр(и) пусма çине шыв илсе тухса ыйтать: кăçта карăр? тет. Лешсем: харам ĕçе карăмăр, теççĕ. Унтан вара пурте аллисене çăваççĕ те, тӳрех, пӳрте кĕмесĕрех, унччен хутса пултарнă мунчана каяççĕ. Çын пытарма кайнă вăхăтра киле юлнă хĕр-арăмсем, пӳрте тасатса, икерчĕ пĕçерсе, чăхă пусса, мунча хутса хураççĕ. Мунчаран таврăнсан, вилнĕ çынна хываççĕ (икерчĕ татса пăрахаççĕ); умăнта пултăр, теççĕ. Ĕçеççĕ, çиеççĕ; унтан вара пытарма пынă çынсене икшер-виçшер сĕвем çĕлен-çип параççĕ; çав çипне вĕсем пиçикки çумне çакса каяççĕ. Вилнĕ çыннăн чунне тамăк хуранĕ урлă çĕлен-çип тăрах каçараççĕ, тет. Çынсене панă çип те çавна анчах пĕлтерет. Тунă сăрине кашни эрне-каç, вилнĕ çынна хывса, асанса, ĕçеççĕ. Кашни эрне-каç çынсем икерчĕ, çурта тума ăвăс илсе, пыраççĕ. Аслă пумилккене Чăвашсем вăтăр кунтан, хĕрĕх кунтан е икĕ эрнеренех туса ирттереççĕ. Аслă пумилккеччен кашни эрне-каç, алăк патне сĕтел лартса, пĕрене çумне çуртасем çутса, чашăк çине хываççĕ. Пуш чашăка çуртасем айне, пĕрене çумне, сак çине лартаççĕ. Çав çашăк çине сĕтел çинчен пĕрер татăк, пĕрер кашăк апат яраççĕ: умăнта пултăр, теççĕ. Сăра хывма урăх савăт, чашăкпа юнашарах, лартаççĕ. Пурте хывса пĕтерсен, кăларса, урам хапхи тул енне тăкаççĕ. Тăкнă яшка-çăкăра йăтăсем çисе яраççĕ. Вилнĕ çын умне пĕр япала та юлмасть, анчах чăвашсем: вăл унăн шăршипе тăранса пурăнать, теççĕ. Тăкнă яшка-çăкăр шăрши вилнĕ çын патне çĕр витĕр каять, теççĕ.

вилĕм-çĕтĕм

погибель; смертные случаи. СПВВ. АС. Вилĕм-çĕтĕм (scr. çĕтем), погибель. (Очень древнее словосочетание!). Сред. Юм. Вилĕм-çĕтĕм (с’э̃д’э̃м) пôлмасан, пôрпăпăр-ха çын пикех. Ib. Вилĕм-çĕтĕм пôлмасан, кăçал сôрăх нăмай (= нумай).

виллĕн-чĕррĕн

ни жив, ни мертв. Сам. 59. Чухăн халăх виллĕн-чĕррĕн йăнăшнă сас хушшинче пурăнĕ пĕр мăнтăр пуçлă Каçăр Уçăп ятлă çын.

вилнĕ çын

умерший; покойник. || Вилнĕ çын, по понятиям чуваш, делается чем-то в роде злой силы, которая может поражать людей болезныо („тытма“). Юрк. „Вилнĕ çын“ хай ыйтнине пĕлсен, пурте ăна нимĕн пама хушмаççĕ. Етрух. Ĕлĕкхи вилнĕ çынсем çинчен. Ĕлĕк, çын вилсен, çăвассине хальхи пекех çăвнă, анчах тумтирне ăрасна тăхăнтарнă. Унăн пуçне çĕлĕк тăхăнтарнă, пӳне çăмран тунă сăкман тăхăнтарнă, тачка, сарлака пиçикки çыхнă. Вара унта пĕр çĕçĕ, çăпата тума шĕшлĕ, калăп панă. Асатте калачĕ: вил пытарма кайнă чухне лаша епле пырать, çавăн пек чупаççĕ питĕ хытă: усал пĕрле ларса пырать, тесе. Виле тепле тупăкран тухса ӳкместчĕ. Тата кам сăрнай калать е шăпăр каланă, у вилсен, ялтан тухиччен, тупăкĕ çине ларса, сăрнай е шăпăр каланă. N. Вилнĕ çынна асăнса çинĕ чухне ăна çитермесен, выльăхсене киле аван илсе кӳмес, теççĕ. Сказки и пред. чул. 74. Силпи ялĕ, харлатса, вилнĕ çын пек çывăрать. Сред. Юм. Вилнĕ çын алланать (говорят, когда идет дождь сквозь солнце). Юрк. Вилнĕ çын çумăр(ĕ), хĕвел витĕр çунă çумăр, час типсен, ăшă пулат. || Брань. КС. Ай, вилнĕ çын, çавна та тăваймасть (висляй)!

вилнĕ çын варĕ

овраг, куда бросают некоторые предметы, оставшиеея от покойника, и вещи, употребленные во время похорон. Изванк. Çав тĕпренчĕксене вилнĕ çынсене параççĕ, çавăнпа вилнĕ çын варне кайса пытараççĕ. (Çĕр тавраш туни).

вилнĕ çын кĕперри

мост для покойника. См. вилĕ кĕперри. Изванк. Унтан вара çырма урлă килнĕ çын кĕперри хуса, карлăкĕсене çапăсенчен турĕç. Вăл карлăксем çине: кĕпесем, йĕмсем, сурпансем, масмаксем, тăлла-çăпатасем: ялан хура ан çӳре, шурăран-шурă тăхăнса, таса çӳре; çĕн-çынна (çĕн-çынтан?) аван тумланса тăр. Сана мĕн кирлĕ пеккине парса яратпăр; эсĕ ĕçлемесĕр пурăнман, йăвăр тăпри çăмăл пултăр, тесе, çакса ячĕç. Кĕпер айне пăхăр укçа пĕр тенкĕ (= тенке) яхăн пулĕ (пăрахаççĕ): япала илмелле пулсан, укçуна ан хĕрхен; çиес килсен, илсе çи. Тата тетен ĕлĕк ху çынтан илнĕ укçана каялла тавăрса паманнисем пулĕ, халĕ ĕнтĕ ытлашшипех паратпăр; чипер тытса усра, çити-çитми укçапала сĕнсе çӳремелле ан пултăр (теççĕ). Унтан вара илсе пынă япаласене пĕтĕмпех персе çĕмĕрчĕç. Вилнĕ çын сĕтеллипе пуканне кĕпер çине лартрĕç... Эпир мĕн пурĕ çулталăкра ик-виç хутчен вилнĕ çынсене хăватпăр, çав вăхăтсенче эсĕ çак кĕпер урлă каççа пыр (теççĕ). Срв. Золотн. 198.

вилнĕ çын-сăри

пиво, сваренное для поминок. Изванк. Вăт кун пирĕн патра кунĕпех вилнĕ çын сăри ĕçрĕç (в день похорон).

вилнĕ-çын-çырли

то же, что шăлан(шиповник). Шурăм-п. № 28. Вилнĕ-çын-çырли (шăлан) ан çийĕр — вилетĕр.

вилнĕ çын турпасси

то же, что вилĕ турпасси. Изванк. Çав кайса тăкнă турпассене вилнĕ çын турпассисем теççĕ. Кайса тăкмасан, вилнĕ çын шырама килет те, ун чух вара вăл хăратать, теççĕ.

вирĕм

(вирэ̆м), назв. чувашского народного праздника. N. Чăвашсен чăн аслă праçткĕ «вирĕм» ятлă праçник. Вăл праçнике мункунран ике-виçĕ кун маларах пуçлаççĕ. Вăл праçникĕн малтанхи кунĕнче, ирпе, иккĕн, ӳссе çитнĕ ачасем, пĕрнесем çакаççĕ те, аллисене патаксем илеççĕ, килĕрен апат-çимĕç пуçтарса çӳреççĕ. Вĕсем чӳрече патне пыраççĕ те, патаккисемпе шатăртаттарса: вирĕм! вирĕм! тесе, кăшкăраççĕ. Вара чăваш хĕр-арăмĕсем хăшĕ кĕрпе, хăшĕ какай, хăшĕ-хăшĕ çу ярса параççĕ пĕрнисем ăшне. Ун пек вĕсем ялĕпех çавăрăнаççĕ. Вĕсем урамра çӳренĕ чух çын ан пултăр; вĕсем, çынна курсан, хăвалаççĕ; хуса çитсен патаккисемпе тĕртсе яраççĕ. Кĕрписене, ашсене, çусене пуçтарса пĕтерсен, пĕçереççĕ те, пĕр пӳрте ялĕпе пуçтарăнса, çиеççĕ. Тепĕр кун юлашкисене, шаккаса çӳренĕ патакĕсене ял хыçĕнчи çырмана кайса тăкаççĕ: вирĕме паратпăр, теççĕ. Макка 222°. Вирĕм ак çак вăхăтра пулат: хăш вăхăтра Ласăр чĕрĕлнĕ теççĕ, çавăн пекех вĕсем те вирĕм тăваççĕ. Хурамана (siс!) çӳхе хăма тăваççĕ те, çатăрмине (трещотку) тăваççĕ. Унтан вара каççине (= каçхине) хулăсем илеççĕ те, кашни килĕрен çӳреççĕ. Вĕсем кам-та-пулсан йĕрĕх çук(к)и кĕрсен, ăна пĕр пысăк тиркĕпе сăра ĕçтереççĕ. Кам-та-пулсан ĕçсе пĕтерменне хулăпа хĕнеме тытăнаççĕ. Çапла вара пĕр килĕрен тухса каяççĕ, вăл çуртран пĕр япала та илсе тухмаççĕ. Унтан, тепĕр киле кĕрсен, унта çăмартасем çăмарта çукки укçа парать, тата чăкăт, куймаксем илсе тухса каяççĕ. Унăн кĕлли пĕрте çук, кĕлĕ вырăнне такмак калаççĕ. Çапла, пĕтĕм йĕрĕхлĕ çынсем патне кĕрсе çӳреççĕ. Унтан вара анкартисен хыçне каяççĕ те, пĕр тăватă татăк куймак, тăватă тĕпренчĕк тăвара (сырцы), тата пăртак çу илсе пăрахаççĕ. Унта вутă хурса, çатăрмисене пĕр çĕре пухса, çунтараççĕ. Унта варă епле кирлĕ, çапла килĕсене тавăрăнса килеççĕ. Вăл вирĕме ак мĕшĕн тăваççĕ: турă, çĕр çинеч çăмăр пар, ак çак çатăрма епле çатăртатать.— Тата тырă лайăх пултăр, тесе, вырăнĕсем çине çывăрма выртаççĕ. Çапла вирĕм пĕтĕмпех пĕтет. Ib. 194. Вара вирĕм иртерме каяççĕ. Вирĕме ак çапла иртереççĕ: иртермелли вырăнне çитеççĕ те, мĕн пур хĕскĕчисене пухса, çунтараççĕ; йăвисенпе хываççĕ, çăмартине çияççĕ. Унтан вара, пĕр çавранса пăхмасăр, килĕсене тараççĕ. Ib. Вирĕм вăл Лазаре чĕртнĕ шăмат-кун пулать. Вирĕме ăна чăвашсем акă çапла тăваççĕ. Ирхине йăвасем пĕçереççĕ, вара каçпала çамрăк ачасем пухăнаççĕ те, килĕрен килле кĕрсе, йăвасем, çăмартасем пухса çӳреççĕ. Будто вара, çавă çăмартасене парсан, вăсенчен чир каят. Унтан вара çамрăк ачасем хăйсене хулăсемпе çапа-çапа хăвараççĕ, а лешсем вара: ай турă, чир кайтăр! тĕççĕ. Унтан вара, ачасем тухса кайсан, хыçĕсенчен тухса кĕнисене силеççĕ: чир кайтăр, тесе. Вăсен ушкăнĕнче пĕри асли пулат, вăл аслине харпан (чит. хăрпан) теççĕ. Харпанĕ (чит. хăрпанĕ) вара, кашни килле кĕрсен, ак çак такмака калат: ну, хуçасем, мĕн паратăр? тет. Лешсем нимĕн те чĕнмеççĕ. Харпанĕ вара, хускатса, хайхи такмака калат: кĕрепенке çурă тапак, витре çурă кăмăс, чăкăт çурă чăкăт, çăмарта çурă çăмарта. Ăна памасан, выртатпăр та çывăраппăр, тет. Коракыш. Ĕлĕк мун-кун ыран тенĕ чухне стариксем килĕрен ĕççе çӳрепĕ. Мăн-кун эрне тенĕ чухне, ачасам вăрмантан çĕмĕрт-пилеш хулăсем касса хатĕрленĕ. Килĕрен çӳренĕ чухне, пурне те хулăпа: çир кайтăр, тесе, çаптарнă; çавна «вирĕм» тенĕ. Вирĕмре виçĕ ĕрет çӳренĕ: малтан пĕчĕкрех ачасем кĕрпе, çу, çăмарта пухса çӳренĕ, унтан пĕр пек çамрăкрах яшăсем шăпăрпа ташласа çӳренĕ, унтан ваттисем сăра ĕççе, хулăпа çаптарса çӳренĕ. Çӳресе пĕтерсен вара, пурте, шăпăрпа ташласа, çырмана çăмарта кайса ывăтнă. Унта темскер-те-пĕр каланă. Пăтă пĕçерсе, хăйсем ĕссĕн кĕл туса çинă. Изванк. Мун-кун каç (накануне пасхи), вирĕм чупнă чухне, акă çапла юрлаççĕ. В. Олг. (В страстную субботу) çамрăк ачасане хошачĕ: вирĕм косăр сер (= эсир); çатăркан (трещотку) туса парап сана, тет; хĕрлĕ холă сана валли кӳрсе хĕлле. Охотн. „Вирĕм“ и „сĕрен“ — два названия одного и того же обряда. Ч. С. Пирĕн ялсем, мун-кун эрне юлсан, вирĕм тăваççĕ. Вирĕме кăларса ярсан, ялти ват çынсем: чир-чĕре ăсатса ятăмăр ĕнтĕ, тесе, пурте пĕчĕкçĕ ĕçкĕ тăваççĕ. Сунчел. Вирĕм тăвас, совершать „вирĕм“ (исполнители этого обряда назыв. „сĕрен халăхĕ“). Яжутк. † Кăр-кăр-кăр чӳречи, Хапăс карти пакарти, вирĕм-парăм кут шăтăк.

вирĕм чопни

то же, что вирĕм косни. Ходар. Вирĕм чунни. Пирĕн ялта, кашни çул вун-ултă, вун-çичĕ çулхи ачасем, мăн-кун ыран тенĕ чух, шăмат-кун каç вирĕм чупаççĕ. Мăн-кун çитесси пĕр виç-тăват эрне юлсан, вăлсем пĕр çĕре пухăнаççĕ те, вирĕм чупма пилеш хулăсем касмашкăн вăрмана каяççĕ. Хĕр-арăмсем вăл кун вирĕм ачасем валли кукăч-çăмах туса хатĕрлесе хураççĕ; йăвасем тăваççĕ, тата çăмартасем те пĕçерсе хураççĕ. Тата çав ачасам валлиях пĕрер чĕрес сăра пылласа лартаççĕ. Пӳрте кĕнĕ чухне, вăлсем юрласа кĕреççĕ. Вăлсен юрри ак çапла. „Вирĕм, вирĕм вирила, вирила та Кирила; кĕçĕр те вирĕм тиятпăр, ыран та мăн-кун тиятпăр. Кĕçĕр йăва çиятпăр, ыран пăтă çиятпăр, виçмипе яшка çиятпăр. Тавай та пире сăрине, тавай та пире сăрине, тавай пире сахăрни, шинкă та пива нинатă. — Пӳрт алăкне уçаççĕ те, пурте харăс: вирĕм! тесе, кăшкăрса яраççĕ. Хулăсемпе выляса пĕтерсен, ялта ятлă пулса пурăнса вилнĕ çынсене хываççĕ... Ăна ак çапла хываççĕ: алăк патĕнче сак çине икĕ алтăр лартаççĕ; пĕрин çине сăра хываççĕ, теприн çине кукăль, çăмарта, йăва хываççĕ. Ялти аслă çын ячĕпе пĕрене çумне пĕр çурта лартаççĕ; тата тĕпелтен сĕтел илсе пырса лартаççĕ. Сĕтел çине вара хывма мĕн кирлĕ, çавна пурне те хураççĕ. Кил хуçи хăй пирвай хывать. Сĕтел çинчен пĕр кукăльне илет те, ак çапла каласа алтăр тĕпне хурать: хамăр ялти аслă çынсем, ак сире пĕр кукăль; тытăр уна, хусамăр пĕлнĕ пек уйăрса илĕр, тет. Унтан сĕтел çинчен хуть кукăль, хуть йăва, хуть çăмарта илет те ячĕсене каласа хывать: ак Анчăк Якур, Мĕтĕк старик, Ентĕршке старик, Мишутка пичи, Матер-Ентĕри, Исаку, Тиму(х)ха Ентĕри, Тань(к)ка, Яруша, Уртеми, Микуш, Тетер старик вăйпĕрний; Шуç, Як(к)у тата Тинехпи вахтăр, пурте ывăнта пулччăр, тет. Пĕрне-пĕрне маннă пулсан: ех! тата Утриван шушчăка, самай хаяррине, ял çинче çӳренĕскерне, манса хăварнăç! Эппин ан çилен-ха, ывăнта пултăр, тесе, пĕр татăк татса пăрахать. Эппин пире чипер усрăр, ак çак ачасем, сирĕн авалхи йăлапа усалсене пилеш хулăпе (sic!) хăваласа çӳреççĕ; вăлсене чипер ачаллă-пăчаллă, ывăллă-хĕрлĕ ту. Тата пĕр курка пыллă сăра ăсса илет те, пирвайхи ятсенех каласа хывать. Сăрине хывса пĕтерсен: ĕнтĕ чипер ĕçсе-çисе кайăр, тет. Кил хуçи çапла хăй хывса пĕтерсен, сĕтел хушшине кĕрсе ларать те: ачасем, килĕр муçăрсене таткаласа пăрахăр, тет. Ачасем те çавăн пекех пирвай апачĕпе хываççĕ, унтан сăрапа хываççĕ... Унтан тухса каяс чухне, тавай пилеш хулăсемпе пӳртри çынсене, тумтирсене, вырăнсене: усалли тар, ырри кил! тесе, хĕртеççĕ. Çапла туса пĕтерсен, вирĕм ачасене пĕрер çăмарта, виçшер йăва параççĕ те, вирĕм юррине юрласа туха каяççĕ. Хуçи вара пĕрене çамăнчи çуртана илет те, кукăлч татăкĕпе чăркаса, алтăр çине ак çапла каласа хурать: ак сире çурта, çутса кайма; ан çухат, тет. Унтан ик алтăрне ик аллине илет те, тата тепри ун хыçĕнчен пĕр курка шыв ăсса тухать те, урама юпа кутне кăларса: чипер ĕçсе-çисе кайăр, тесе, тăкать. Уна пыта çисе ярсан: вăл вилнĕ çынсене еççе парать, теççĕ. Ачасем тепĕр çын патне кĕрсе каяççĕ... Пĕр-пĕр вăлсене кĕртмесен, ăна вара тăшман туса, пӳрт кĕтессине хулă вĕçĕсем, йăвасем, çăмартасем чиксе хăвараççĕ. Çапла чиксен, вăл çын патне пур усал юлать те, вăл вара ĕмĕре те ыр курса пурăнаймаçть, теççĕ. Хăйсем кĕмелли килсене çӳресе пĕтерсен, шыв хĕрне вирĕм пăрахма каяççĕ. Ăна ак çапла пăрахаççĕ: хăйсен мĕн пур хуллине пĕр çĕре çыхаççĕ, тепĕр вунă йăва, виç çăмарта çыхаççĕ те: ялти чир-чăр, пур усал сывлăш çак хулăсемпе, йăвасемпе юхса кайчăр, тесе, çав каланисене пурне те шывпа юхтарса яраççĕ те, юрласа тавăрăнаççĕ. Чертаг. Вирĕм мăн-кон каççĕн чопнă.

вирт-вирт-кукамай

назв. красных насекомых, гнездящихся колониями на стволах деревьев. СПАСС. Друг. назван. того жа насекомого: кукамай (К.-Кушки). хĕрлĕ кукамай (Сарат.), Макçам таки (Симб. у.), вилнĕ çын лаши (Тет. у.), шуйттан лаши (Буин. у.), Макçăм тараканĕ кумапай (т. е. крестная, Синерь), мим-мим кукамай (Чист. у.).

виртле

дразнить (иногда — показывая язык), раздражать. Сред. Юм. Чĕлхене кăларса кăтарсан (= кăтартсан): виртлет, теççĕ. N. Хĕр-çуммисем кĕрӳ патне виртлеме кайма хатĕрленеççĕ. Бюрг. † Ялта ятлă çын пулсан, пилĕк пуспа ан виртле, вунă пусна ан хĕрхен. Тет. Чарăнса тăрса (остановившись), чĕлхине кăларса, виртлесе юлчĕ. Янтик. Виртлес — драянить языком или словами. Макка 122°. Паян эпĕ сывмар, тесе, суеçтерсе виртлесе... Псалт. 34,16. Виртлемелли пех виртлерĕç. С. Тим. Хăта чунне виртлетпĕр, хĕрне илсе каятпăр. Ib. Чунне виртлес, раздражать слегка. Т.-И.-Шем. † Çӳл кĕлетĕн чӳречи уçатăр та хупатăр, пирĕн чуна виртлетĕр. Стюх. Хыпар ятăм леш касса: килччĕр, терĕм, вылляма. Килмерĕç те тумарĕç, ахаль чун(4)ма виртлерĕç; ахаль чун(ă)ма ан виртлĕр, хăр чунăрта виртленнĕ. М. Яльч. † Салам ятăм тантăша: тухтăр, терĕм, выляма. Тухмарĕ те тумарĕ, ахаль чуна виртлерĕ (раздразнила). Образцы. Çамрăк пуçа асла та, ай, хурас мар, ваттисенĕн чунне виртлес мар.

виç

три (отдельно не ставится). См. виçĕ, виççĕ. Щ. С. Виç вунă пус, девять копеек. N. Эсĕ мана йоратнине пĕлнĕ полсан, пĕр виç сăмах поплес полатьчĕ. Б. Яныши. Çичĕ тунката хушши виçсен, виç çĕрелле каякан çĕре çитсен, мишавай пăрахрĕ те, киле карĕ. Хурамал. Унта виç çурпилĕк çерем илес тет. Юрк. Виç-тăват анасем акакан çынсем аран-аран тăранса хĕл каçаççĕ. Сред. Юм. Ыраш çĕртми тăваччин кăт (= хăш) хыт анана кайса сохалаççĕ; ôна кайран каллах çĕртме тăваççĕ, çавна: виç хут тунă, теççĕ. Шорк. Зимою, в очень холодные дни, по обеим сторонам солнца бывают два радужных столба; они, вместе с солнцем, называются «виç хĕвел, виçĕ хĕвел» (три солнца). Регули 1017. Виç ял орлă кайсан, тăваттăшне кĕр. Ib. 1016. Виç кил-карти орлă тăваттăшăнче топрăм. Артюшк. † Эпирех те асăнатпăр, ай, виç кунта, эсир пире асăнатри виç часра? Ала 98. Хайхи çын виç кĕлтерен авăн хочĕ те, саппăр, тит. Качал. † Виç лаши та ĕçкейĕн. У меня все три лошади деверевы.

Виçĕ-Хурăн варĕ

назв. урочища. Ст. Ганък. Виçĕ-Хурăн варĕ. Унта тĕне кĕмен чăвашсем, çын чирлесен, халĕ те чӳк тăваççĕ.

виççĕмĕш

третий. Сред. Юм. Çын вилсен, виççĕмĕш кôнĕнче виççне (sic!) тăваççĕ.

вит

проникать, врезываться. Старак. Ку хурăна ниепле пуртă та витеймĕччĕ. N. Шăл витет (хыт япалана). N. Унăн шăл витет (= çынна сăмахпа çĕнтерет). Хора-к. Куç курать те, шăл витмест. (Послов.). || Проникать, промочить, просачиваться; пронимать. N. Шыв витет. Вода проникает. Ч. П. Сăсар тирĕ кĕрĕке çăмăр витмес, тееççĕ; леш кассенĕн каччисем, тӳре умне тăрсассăн, сăмах витмес (не могут убедительно говорить), тееççĕ. N. Ивана тула шыв çине (на мокредь) ан кăлар, шыв витсен, пăсăлат. Утар. Тавара шыв витнĕ. Ib. Кута шыв виттĕр(ĕ) [или: çаппăр(ĕ), т. е. промокла]. Н. Седяк. † Шăпăр, шăпăр çăмăр çăвать, шурă курница тăрне йĕпетет; унăн тумламĕсе(м) пăт, пăт тăваççĕ, 12 хут пустава çав витет; пирĕн кӳршĕ-аршă пит элекçĕ, çамăрк (siс!) чĕре варне çав витет. Ст. Чек. Ку аша тăвар витмес. Это мясо не просаливается. Ст. Айб. † Кăвак лаша, кăтра çилхе, тураса йăс (= йĕс) тура витмерĕ. Такмак. Тайма (siс!) пуçа хĕç витмен, манăн сăмахăм сире витес çук (не проймет). Туй. Тайла пуçа хĕç витмен, пирĕн сăмах сире витмĕ, тет. Повинную голову и меч не берет (т. е. не сечет), так и наши слова вам нипочем. Сред. Алг. Атсем, пурте тайăлăр; тайăлнă пуçа хĕç витмен, тет; сире каласа сăмах витмен, тет. Калашн. 6. Вăл ахаль чух йăваш, тӳрĕ çын; пурăнăçĕ лăпкă чухне вăл хăй те лăпкă çын; анчах халĕ, арăмĕ мăшкăл курса чунĕ витнĕскер, вăл кĕрлесе тăракан тинĕс пек. N. Питĕ хĕн, чĕрене витĕрĕ (= витрĕ). Очень тяжело и горько. С. Дув. Сирĕнпе калаçса сăмах витмĕ. Ч. П. Сирĕн пек ырă çын умĕнче калаççа сăмахăм витмерĕ. N. Кунтисем варсене витрĕç ĕнтĕ. Пшкрт. Çын çынна çапсан: витрĕ-и? тет.— Витимерĕ, тет (еще не почувствовал). || Иметь сбыт. Сред. Юм. Пит витекĕн тавар (= пит каякан тавар). Хыпар № 20, 1900. Тимĕрçĕсем нумайланса пынипе манăн ĕç питех витми пулчĕ, çавăнпа эпĕ, укçа ытларах пуçтарас тесе, суту-илӳпе хăтлана пуçларăм. || Вино — яд. Эрех ĕçнĕ хыççăн апат пит витрĕ-ха (поел с аппетитом); ялан çапла тума кирлĕ-мен. Юрк. Ватăла пуçласан, çиме витми пула пуçласан (перестала съедаться с аппетитом), тĕсрен ӳкнĕ, сархайнă (побледнели). || Альш. † Тутлăях та чĕлхене пыл витмес. Приятные речи слаще меда. (Так толкует А. М. Шакмаков). См. витер.

витĕмлĕ

(видэ̆мл’э̆), имеющий сбыт; проникающий, действенный. Сред. Юм. Витĕмлĕ тавар (çын пит илекен тавара калаççĕ). N. Вăл вĕренмен çынсене витĕмлĕ, хитре калаçакан тунă. Çутталла 56. Витĕмлĕ (убедительно), тĕппи-йĕрĕпе каласа пачĕ. Сред. Юм. Чĕлхе-çăвар та витĕмле те, таçта кайса, таçта та йôраса пôрнĕ ô. N. Витĕмлĕ ырă сăмахупа, ху патна пыракансен чĕрисене лăплантарса савăнтарнă. М. П. Петр. Каласса вĕсем вирлĕн, витĕмлĕн (трогательно) каланă.

витĕр

(видэ̆р), сквозь, насквось; через. Употребл. и как наречие. Вишн. 72. Çăмăр шывĕ, юр шывĕ çĕре аннă чухне, пĕр-пĕр витĕр каларман çĕр сийĕне(= сине), е чуллă çĕре, е çара тăмлă çĕре çитсен, чарăнать. Сред. Юм. Пĕр пилĕк çухрăма яхăн чухне çôмăр килсе пусрĕ те, иртсе каймарĕ, так çăмăр витĕрех килтĕмĕр. Янтик. † И, утар-и, утар-и, тутăр витĕр пăхар-и? Макка 53. Вăл вăрманта вăрă-хурахсем питĕ нумай пулнă, теччĕç. Витĕр тухнă тух, çыннисене вĕлерсе, лашисене вăрласа кайнă. Юрк. † Пирĕн савнă туссем мĕшĕн салху-ши? те çын витĕр сăмах илтнĕрен? Янтик. † Çакă Тимеш (Янтиковский) хĕрĕсем витĕр курнан шăрçа пек. Альш. Витĕр касса кĕрет çил. Пронизывает насквозь ветер. СПВВ. Çын ăшне кĕрсе витĕр тухасе пек калаçнă. Он говорил так, как будто. Сред. Юм. Пит вастра мар-и ô? витĕр тохса каять вит ô (ловкий человек). Ст. Ганък. † Ула лаша, сарă лаша, пасар урамĕ витĕр (через весь базар) курăнать. Б. Нигыши. Ун хыçĕнчн кăркка аçи сикнĕ-тухнă та, кашкăра витрех (= витĕрех) хăваласа кайнă. N. † Шăпăр-шăпăр çăмăр çăвать, чӳрече витĕр витерет. N. Пире çăмăр витĕрех йĕпетрĕ (насквозь промочил). Юрк. † Сарă çарăксенĕн хупписене сарайсем (навес) витĕр ывăтрăм. Стюх. † Чĕршĕ (?) кĕлет алăкне витĕр çурса касăпăр. Сред. Юм. Чôхăн пôрнать, тессине: ôнта витĕрех кôрнать-çке вара, теççĕ. С.-Устье. Касамачĕ витĕр кĕме сакăр алăк пулнă, тет. Урмай. Тепĕртак пурăнсан, (кăмака çине акнă пăрçа) пӳрт тăрринчи улăмне те шăтарса тухрĕ, тет, те, çӳлелле витрех (= витĕрех) çитĕнсе карĕ, тет (высоко, в высь). Яргунък. Йăван ули тенĕскер, Палламанăн хуçи сенкĕ йăтса пынине курсан: чăнах чиксе пăрахмах килет ку, тесе, тӳрех капан тăрринчен çĕре сикнĕ те, киле витĕрех (не останавливаясь) тарнă. Торп-к. Ывăлĕсем çĕнĕ çĕре витрех (витĕрех) тарнă, тет. Тип-Сир. Вăрманалла витрех (витĕрех) кайнă. Удалились далеко в глубь леса (в погоне за зайцем). Т. М. Матв. Вырнă чухне пĕрер выраканпа унăн каçалăкĕ хушшинчен тухсан: алă витĕр тухрĕ, теççĕ. Алă витĕр тухсан, каçалăк выракан аллине çурлапа касать, тет; çавăнпа алă витĕр тухма хушмаççĕ. Стюх. † Кантур тӳри витĕр (чрез посредство...) çыру килет, пирĕн куç-çульсене çав тăкать. || Совсем, определенно, окончательно. Норус. † Йăлтăр курнан хĕрсеме (= хĕрсене) витрех (витĕрех) парса ятăмăр. (Туй юрри). || Ясно. О сохр. здор. 91. Тăра-киле вара куç час ывăнакан пулса, таса, витĕр курми пулать. СТИК. Витĕр таса куçлă, с чистыми, ясными глазами. Ib. Унăн куçĕ витĕр курать (видят отчетливо). Собр. Куç-пуç витĕр мар çын турра курнă, тет. (Послов.). Сред. Юм. Витĕр курăнать. 1) Очень чист, прозрачен; 2) живет бедно. Арçури. Куçĕ витĕр мар пирки, пыран лаша курмасăр, йыт вилĕмпе вилнĕ, тет. Хыпар № 16, 1906. Тĕрĕс сăмахĕсене те вăр-вар çавăрса, витĕр татса (определенно) калаймаççĕ. Трахома. Вара вăл куç умĕнчи япаласене, пӳртсене, урампа иртсе пыракан çынна та витĕр курми пулать. Ч. С. Витĕртерех пĕлесшĕн, чтобы знать точнее, наверно. С. Коçăм пит витĕрех мар та (не зорки), ойăримарăм (не различил). || О сохр. здор. 53. Тутлă тулă чустинчен тунă апатсем витĕр пĕçернĕ пулсан (пропечены), часах çĕреççĕ (перевариваются). || Бойкий, дошлый. Хыпар № 42, 1906. Витĕртерех чиновниксем. Ib. № 7, 1906. Витерех мар хресçенсем те стражниксем кирлĕ мар; вĕсемшĕн ытлашши укçа пĕтермелле мар, теççĕ. Ib. № 36, 1906. Тата витĕртерех пулмĕ-ши? || Очень. СПВВ. Витĕр чипер. Ч. П. Хăшĕ витĕр чипер, вăл пире. || Очень громко. Альш. † Вăйă иртсе пынă чух витĕр çурса калăпăр. || На далекое расстояние. Коракыш. Хăй пысăк та мар, сасси таçта витрех (= витĕрех) илтĕнет. (Парапан). || Подробно, точно. Ч. С. Çимĕк хăçан çитнине, çимĕкре мĕн тунине (что делают) чăвашсем ачи-пăчи-мĕннипе витĕр пĕлсе тăраççĕ.

витре

(витрэ), ведро. Орау. Витрери шыв пӳртре виçĕ сахатрах (или: виçĕ сахат хушшинчех) ăшăнса кайнă. Сред. Юм. Витре тĕпĕ йôхакан пôлсан, витре кôтне таттарса, çĕнĕрен тĕп хôрса тĕплеттереççĕ. Икково. Çак витре шыва корăк çине тăк. Орау. Кăмпана витри-витрипе йăтаççĕ пысăк пиччесем. Ст. Чек. Витрене кутăн сывласан, сунас пулат, тет. N. Витререн тăкнă пак (о ливне). КС. Çăмăр витререн ярат (как из ведра). Орау. Çăмăр çăват çав — витререн ярать. Сред. Юм. Йôтран хăна чĕнсе, сара ĕçекен çын патне ялти ратнисĕм витре сăра илсе каяççĕ. N. Витре çинчен хăш чух пит çуса илет (умывается из ведра). N. Шыв кутĕнче шыв ăсма патья е витре çук.

вон

вун, десять. Употр. как опр. См. вунă, вуннă, вонă, воннă. Абыз. † Вун пӳрт сали веç ларать; çав-и, атте, кукки яль? — Вăл мар, ачм, кукку яль. Регули 865. Вон çын килчĕ. Вишн. 66. Вун уйăх иртсен, ăна, чĕчĕ пăрахтарса, майпе урăх апат çитерме вĕрентес пулать. Ст. Чек.

вунпилĕк

пятнадцать. N. Вунпилĕк пус, 15 копеек. Орау. Пульнитси вунпилĕк çын выртмаллăх анчах. Больница только на 15 человев. См. Матер. 179.

вунсакăр

восемнадцать. К.-Кушки. Вунсакăр çын.

вуп

воп (вуп, воп), портить (о духе). Магн. М. 144, 145. Сана вопкăн вопнă; вĕрсе парсан, тӳрленет. Н. Карм. Çын чирлесессĕн, выльăх та чирлесен, чирлет питĕ, чĕрĕлмест; калаççĕ: вупкăн вупать. Йĕкерчĕ туса тăкас таса çĕре, йыт çимен çĕре кайса, вупкăн йĕкерчи кайса лартас таса çĕре: çырлахтăр, тесе.

вупăр

вопăр, назв. злого духа. Срв. тат. убы̆р, русск. упырь. Н. Седяк. Вупăр — вутлă усал сывлăш. Янш.-Норв. Чăвашсем тата: çынсем хушинче вупăр пурăнать, тесе ĕненеççĕ. Вупăра пуласса пĕтĕмпех сӳл ли кайнă карчăк пулать, теççĕ. Старуха, желающая стать вуцăр’ом, входила голая в баню, оставив крест наруже (тул енне хывса хăварса). Там не заранее заготовляет для нее воду, в двенадцатнведерной кадке, на которую он плюет 12 раз («сурса») и 12 раз купается в ней. Потом он велит старухе 12 раз погрузиться («кĕрсе тухма») в эту воду со словами: «Вырăс йăс туррине пăрахатăп, вĕсене пăхăнмастăп». Затем он велит ей «мунча лапки çине (выртса) çывăрма» (заснуть). Во время сна иесемучат ее, между прочим, çынна епле пусмаллине (давить) etc. Ib. Вăл (старуха, ставшая вупăр’ом), хăйне кам çилентерет, ăна часах ерсе пусма тапратать, тет. Тата вăл уйăх çуттинче хăй тарса хăтăлаймасан, уйăха çисе ярать, тет те, тĕттĕм çĕрте çичас куçран çухалать, тет. Вăл, уйăха çисе ярсан, çынна питĕ çыпăçать, тет, пĕр-те-пĕр вăл çаклансассăн, çын вара урăлаймасть, тет; ăна çаплах пусса начарлатса вĕлерет, тет. Çынна пусни ăна хăй упăшкипе пурăннă пекех туйăнать, тет. Собр. Вупăр ватă карчăках пулат, тет. Çавă ватă карчăк, вупăр пулсан, уйăха çисе ярат, тет те, вара çынна пусма каят, тет. Çав вупăр уйăха çинине çын курсан, чӳрече çине кĕл сапсанах, уйăха çиме пăрахат, тет. Вупăр çынна пуснă чухне çын чисти вилнĕ пекех пулат, тет; вăхăт çитмесĕр темĕн чухлĕ тăратсан та, тăмас, тет. Вупăр çынна пусма кайнă чухнĕ, çын çывăрсан, кушак пулса, малти чӳречерен кĕрет, тет. Пĕрре çав вупăра, çын çывăрсан, малти чӳречене уçса, сыхланă, тет. Сыхласан-сыхласан, хай вупăр, кушак пулса, пӳрте кĕрех кайрĕ, тет. Хай вупăра, кĕрсенех, чӳречене хупрĕç, тет те, хăй(хăйă) çутса, шыра пуçларĕç, тет. Çав вупăр тану (= давно) пукан пулса выртнă, тет. Пукана çапрĕç, тет те, минтер пулса выртрĕ, тет; минтере хĕнесен, калах кушак пулчĕ тет; кушака хĕнесен, ватă карчăк пулчĕ, тет; вара питне ниепле те кăтармас, тет. Ăна вара тула кăларса ярсан, хайхине — ну, йытă пĕсĕрлентере пуçларĕ, тет! Хай вупăр кушак пулчĕ, тет те, куçран прех çухалчĕ, тет. СПВВ. ИА. Вупăр пусмасăр çын иртмес, теççĕ. Питушк. Вопăр — çынна пăсакан. Тюрл. Вопăр посрĕ (кошмар). Ч. С. Виçĕм-кун каç уйăха вупăр çирĕ (было лунное затмение). Чуратч. Чăвашсем вупăра: сысна пек, теççĕ, пӳрнисем çыннăн пек. Вăл, каç пулсан, çынсем çывăрма выртсан, пĕр-пĕр çын патне пырса, унăн çине улăхса выртать. Çапла вунăр выртнине чăвашсем «вупăр пусни» теççĕ. Вупăр, пуснă чух, пӳрнисене çын çăварне чиксе ярат, вара çав çыннăн ни кăçкăрма сасси пĕтет, ни сиккеленмелле мар пулать. М. П. Петр. Вупăр — чудовище, которому приписываются враждебные действия против солнца. Изамб. Т. Çĕрле вупăр пусат. Вупăр пуссан, качи-пӳрнене сиккелеттермелле, ул вара каят. Вупăр хĕвеле, уйăха çиет, теççĕ; ун чухне сеник (= сенĕк) юппине çурмалла, вупăр вара каят. Нюш-к. Уйăх кĕш уяртса пăхнă чухнех çĕтсен, уйăха вупăр çиет пулать вара. Макка 228. Вупăр вăл ак мĕнле: унăн хулайĕ пĕтĕмпех витрех шăтăк; чăвашсем унтан пит хăраççĕ, особенно пĕчĕк(к)ĕрех ачасем; вăл вупăр тата уйăха çиме пултарать, теççĕ чăвашсем. Çав вупăр, уйăха çиме улăхнă чухне, шур пуç юççи (на лутошку) утланса: ну-ну-ну-ну-ну-ну! тесе, вăл улăхать, теççĕ; вăхăтĕнче уйăха çиять, теççĕ. Микушк. Чăвашсем, хĕлле пулсан, çĕрле нумай лараççĕ. Хĕр-арăмсем кĕнчеле авăрласа лараççĕ, арçынсем тĕрлĕ ĕç тăваççĕ: е çăпата, е çĕвĕ çĕлеççĕ. Çапла пĕр çуртра çĕрле ĕçлесе ларнă, тет, пĕр карчăк анчах çывăрат, тет. Ларсан, ларсан ку карчăк тапратрĕ, тет, мĕкĕрме. Пурте шарта сикрĕç, тет. Нумай та мĕкĕрмерĕ, тет, вăранчĕ, тет. — Ара мĕн пулчĕ сана? тесе ыйтрĕç, тет, ларакансем. — Пĕр мăнтăр, пысăк арăм, пычĕ пек, ман çия упаленсе выртрĕ пек, тесе каларĕ, тет. Пĕри вара лараканнисенчен: шăтăк шăхăрччăр, тесе каларĕ, тет. Апла каласан, вупăр тухаймаст, тет. Çавăнпа пурте шыра пуçларĕç, тет. Шырасан-шырасан, пĕри курах карĕ, тет: кăмакара, кушак пулнă, тет те, кĕтесре ларат, тет. Кушака тытрĕç, тет те, çĕçĕ илсе: пусатпăр, тесе, камне калама хушнă, тет. Кушак каламаст, тет. Вара, пусма тăрсан тин каланă, тет. Кӳршĕ арăмĕ пулчĕ, тет те: ан пусăр, тесе йăлăна пуçларĕ, тет. Вара вăл арăма шăрса ярассен хĕнерĕç, тет. Темĕн чухлĕ укçа илчĕç, тет. Çавăнтан кайран, тин пăрахрĕ, тет, кӳршĕ арăмĕ вупăр пулса çӳреме (siс!). Чертаг. Вупăр çынă (о деревьях; иначе: паталлă) — поврежденное дерево. Антик. Вупăр çинĕ. (Так говорят, если на тесте в продолжение ночи остаются какие-нибудь следы). Юç. такăнт. 10. Чарăн çак мăкăртатма. Мĕн, вупăр пек, пĕрмай янаххуна вылятан? (т. е. бормочешь). См. Рекеев II, 4.

вупкăн

вопкăн (вупкы̆н, вопкы̆н), назв. божества (7 разр.). М. Васильев. Аслă вупкăн выльăхсене пăхса тăнă. Хорачка. Вопкăн (чит. вофкăн) пĕтерчи-мĕн (çисе кари-мĕн) санăньня (= санăнне)? теччĕ, çиленсен. Чертаг. Вопкăн пак пĕтерсе порнан! (Брань). Алик. † Ах вупкăн еркĕнĕ! Хăйне çакма саппан çук, пире саппан парса ячĕ! (Свад. п. ). Б. Хирлепы. † И, вупкăн еркĕн хĕр! Хăйне тăхăнма çĕрĕ çук, мана çĕрĕ парса ячĕ! Аттик. Çĕнĕ Макçăм халăхран юлат (в конце моленья), тата унпа пĕрле пĕр пилĕк-улт ватăрах çынсем юлаççĕ. Вĕсĕм хай (т. е. тех) виçĕ сурăха пусса, пĕçерсе, чӳклесе çиеççĕ. Ăна епле чӳкленине, мĕншĕн чӳкленине пĕлместĕп; анчах ватă çынсенчен: вупкăна параççĕ, тенине илтнĕччĕ. В. Олг. Вопкăн ерсессĕн, поян çын начарланат. Ст. Чек. Вупкăн — страшилище? Г. Т. Тимоф. «Масар вупкăнĕ» упоминается при обряде „пăсташ тасатни“. || Назв. печенья? Цив. Çын чирлесен, вупкăнсем туса тăкни... Мăлтан вĕтĕ салма пек вупкăнсем тăваççĕ... || Обжора. СПВВ. ГЕ. Вупкăн тесе, çăккăр та нуммай çиекен, шыв та нумай ĕçекен çынна калаççĕ. || Назв. болезни. Моркар. Вар ыратсан: вопкăн полна, вопкăнтан вĕрсе памалла, теççĕ. || Назв. прожорливого сказочного существа (горе-злосчастие). Б. Олг. Вопкăн — обжора. О нем легенда: он живет у человека и разоряет его. Пшкрт. Вопкы̆н-Ҕап хыбады̆н! (жрешь). Питушк. Вопкăн пак çиять (обжора). Ст. Чек. Вупкăн куçлă çын — çыннăнне ăмсанакан çын. || Прожорливый. Сир. 142. Вĕсем тĕлне тискер (в рукописи — вупкăн) вĕçен-кайăк пĕлмест. || Брань. Питушк. Вопкăн! Хопларăн, пĕтермĕш! («брань, а не существо»). N. Эй вупкăн путене! пуçсăр (= кутăн, куштан, нахальный) ача тунăшăн пуçна çапса пăрахăп! Алик. † Ах вупкăн еркĕнĕ! (проклятущая любовница)! Хăйне çакма саппан çук, пире саппан парса ячĕ! В. Хирлепы. † И, вупкăн еркĕн хĕр! Хăйне тăхăнма çĕрĕ çук, мана çĕрĕ парса яр! См. Золотн. 27, Магн. М. 134, 247.

вуслан

шершень, назв. насекомого. В. Олг. Вуслан (сарă) ачая вĕлерет. Ib. Вуслан — пысăк, юине туат çапланĕ, хот пак; сăпса, вуслан пĕр манерлă (= манерлĕ). Вуслан сăхсан, çын вилме полтарат. Сăпса сăхсан, хăпарса ларат. Хора вуслан сăхат.

вут

вот (вут, вот), огонь. Альш. Вутпа ан выля: шăракан пулат, тет, теççĕ. Ib. Вут хыпнă пек васкаса (как будто на пожар). Ib. Вут çине сурсан, тути çине кĕсен тухат, тет, теççĕ. Ала 90. Çакă икĕ тăлăха вара вута прахса ĕнтнĕ пек хĕрте пуçланă (жарили как в огне, т. е. жестоко били). Орау. Яшки пĕçерет, вут çинче пиçнĕ пулмалла! (Шутка). Ст. Шаймурз. Вут çине сурсан, тути-çăварне кĕсен тухат, тет. Шел. 23. Хуласене, ялсене вутпа персе пĕтерçĕç. Орау. Авăн ăшне вут чĕртĕпĕр. Разведем в овине огонь. (Из мол. «чӳклеме пăтти»). Сиктер. Вара хуçи, карташ варрине пĕчикçеççĕ вут вырăнĕ туса, вут чĕртет. N. † Пирĕн инке чун пекех, çумне выртсан, вут пекех. Сĕт-к. † Çил-ту çинче çил-армань, çилсĕр-мĕнсĕр авăрать; пирн ăшчикре вот çонать, çолăм тохни корăнмаст. N. † Шăпăр-шăпăр çăмăр çăвать, чӳрече витер витерет; манăн ăшра вут çунать, çулăм тухмас, çын курмас. Янтик. † Манăн ăшра вутсем çунаççĕ, çулăм тухни курăнмасть. Хыпар № 18, 1907. Хветĕр тете калашне, хăвăршăн вут, çыншăн мар. Алик. † Ай акисам, акисам! пире хавас ан тăвăр, пирĕн пуç çинчи вут çунать. (Солд. п. ). Янорс. Пушарĕ, халăх пӳртĕнтчен тухнăскер, килкарти алăкне ватман пулсан, хуçисем пурнакан пӳртне вут илетчĕ (охватил бы огонь). Образцы 68. Саманасем йывăр, хуйхăм каймаст, вут пекех чĕлхе сăмах калаймасть. Ала 14°. Эпĕ акă мĕн туса пурăнатăп: манăн ĕçĕм çавă-çавă патша çĕрĕнче вутсăр усратăп, тет (не даю им огня, а они от того страдают). Полтава 51. Вут пек чунна вырăнсăр хĕм пек вĕри шухăшпа хĕрхенмесĕр хумхатан. Çутталла 117. Çĕр çинче çил, вут хăватлă, теççĕ. Кан. 1927, № 234. Çĕре пытарас вырăнне вутта пăрахса çунтарни. О заступл. 14. Вăл çĕлен пек авкаланса вутра çуннă. Тимер. Темĕн чухлĕ улпут çурчĕ вута каять (т. е. сгорает). Ала 26. Иван аллинчи çурта тата ахалех, вутсăр-мĕнсĕрех, çутăлчĕ, тет. Якейк. Кăмакара вот пăтрат-ха. Помешай-ка в печке. Ст. Чек. Вут шăхăрсан, хăна килет. Г. Т. Тимоф. Пурте килĕсенче вуттисене сӳнтереççĕ, тет. || Искра. Кр. Чет. † Пирн та (так!) лаши таканлă, посмассеренех вот тохать; çутти йолать çол çине. Изамб. Т. Куçăран (-куçран) вут тухăрĕ (искры). Юрк. Кам арки çине вут ӳкет, ун арки çунат. Кого постигает нужда, тот и страдает. (Послов.). Ч. С. Куçсенчен пĕтĕмпе вут тухса вайрĕ. Из глаз посыпались искры. Сказки и пред. чув. 84. Ун çилĕлĕ куçĕнчен йăлтăр-ялтăр вут кайрĕ. Тим-к. Лутра вырăс кантăк касать. (Вут ӳксе шăтарни). N. Кăмакаран вутă (= вут) сиксе ӳксен, усал çын килет, теççĕ. Если из печки выскочит искра, то, говорят, придет дурной человек. Изамб. Т. Вут сиккипе карĕ (помчался вскачь). || Пожар. Ч. С. Эпĕ те вара вут кутне витре йăтса чупрăм (на пожар). Ib. Вут чĕлхи пĕлекси çын, знающий наговор против пожара. Ст. Айб. Мана шыраса тупрĕç те, вут сӳнтерекен пичĕке ăшне (в пожарную бочку) карĕс-чикрĕç. (Мунчара пулнă вăсем). N. Инçетре вот тохнă (зарево). Сюгал-Яуш. Çав вута чĕлхесĕр (немой) ача кăларнă, çăмарта пĕçерме тапратса. Изамб. Т. Камран вут пуçланнă? С кого начался пожар? Ч. С. Вут кам çуртĕнчен тухнă? У кого начался пожар? Т. М. Матв. Вут куçне шыв! (Вут тухсан, калаççĕ). Ib. Вут тухсан: вут çурта ан хыптăр, тесе, кăмакана хутса яраççĕ. (Поверье). Альш. † Пăванăн хулине вутсем хыпнă, епле пырса кĕрĕ-ши çамрăк пуç? (Солд. п. ). Вомбу-к. Вот сӳнсен, шу нумай. (Послов. ). Юрк. Вучĕ малтан кам çуртĕнчен мĕншĕн тухнипе пĕлсен, ваттисем: вăйран вăкăр тухат, тесе, ахаль каламан иккен тесе, шарт тĕлĕнеççĕ. N. Кӳрше темĕскер пулчĕ: урам тăрăх вут çапнă пек вĕçтерчĕ (помчался прямо и стремительно). Орау. Ачасем Хир-пуçĕнче вут кăларнă (сделали пожар). Ст. Чек. Кĕлетрен вут тухрĕ, теççĕ, кĕлетрен пусан; хыçалтан тухрĕ теççĕ, хыçалтан тухсан. Хурамал. Тĕлĕккре (так!) вут курсан, уяр пулать, тет. Если во сне увидишь пожар, то, говорят, к ясной погоде. || Живой огонь. Чăвашсем 36. Тата çĕр витĕр калараççĕ. Çыран хĕррине, меллĕрех çĕре, çĕре витĕрех алтса тухаççĕ те, ун витĕр тухмалла тăваççĕ; унтан вара ялти вута пурийĕн те шыва сапса сӳнтереççĕ те, çав витĕр тухмалла шăтăк патне йываç алсе пырса, икĕ йывăççа пĕр çĕре сăтăрса, вут кăлараççĕ, ăна вара çав витĕр тухмалли шăтăк çине хураççĕ... Вара этемсем харпар хăй патне çав çĕнĕрен кăларнă вута илсе каяççĕ. || Божество. Хурамал. Вута хĕлле чӳклеççĕ. Ăна та çаплах нимĕр пĕçереççĕ, пашалу пĕçереççĕ. Ăна кăмакумне (= кăмака умне) лартса чӳклеççĕ. Вут пĕрер япалана сиян (= сиен) ан тутăр, ан çунтартăр, тесе, тăваççĕ. N. Тата пĕчĕкçĕ чӳк, вутшăн чӳклекен чӳк ак çапла. Род. п. этого сл. в разных диалектах — вутăни вуттăн, дат. и вин. вутаи вутта. Об огне. см. также у Н. В. Никольского, в «Кратком курсе по этн. чув.», 117 сл.

вут-кăвар

огонь, пожар (вообще). ЧС. Пирĕн ялсем кашни çулах, таврари ялсенче выльăх мурĕ пулсан, е çын мурĕ пулсан, е вут-кăвар тухсассăн, е тата ытти тĕрлĕ чир пулсан, хĕр-аки тăваççĕ. Чт. по пчел. № 17. Хурт усрани вут-кăвартан хăрушă, тесе... Якейк. Уяр çанталăкра вот-кăвар тĕлĕшĕнчен шанчăклă мар. Ч. С. Эпĕ пĕçĕккĕ чухне вут-кăвартан пит хăраттăм: пĕр-пĕр ял çуннине курсассăн, хăранипе чĕтресе, сиксе ӳкеттĕм. Пир. Ял. 1928, № 51. Саман кирпĕчĕ туса, вут-кăвара парăнман (огнеупорное) çурт-йĕр тăваççĕ. Срв. Михайл. † Вут кăварĕ пичи пурччĕ, пĕр пĕчĕк пӳме нумай пçерттĕр, пçерттĕр, пçерттĕр — çитеримар.

вут кăлар

добывать огонь; сделать пожар. Ч. С. Икĕ юман йăвăçне хăшкаса, вут кăлараççĕ. Альш. Çĕнĕ вут кăларас (обряд). Бгтр. Вут кăларакан çын, вут тухсан, хăйĕн ялĕнчен тепĕр яла тарсан, вут çав яла пырса ӳкет, теççĕ.

вутăш

вотăш, назв. водяного духа. Название злого духа. См. Магн. М. 54, 55, 56. N. Один чувашин из Кушкăпоймал «вутăш хĕрĕ» и женился на ней. От них пошли вутăш йăхĕ (племя). N. Шывра, тарăн çĕрте, кирек ăçта та вутăшсăр пулмас, тет. Вăл вутăш чисти çын пекех, тет, антах ӳчĕ кăвак, тет, вăрăм çӳ(ç)лĕ тет; вăл вара шăрăх вăхăтра, хĕвел ăшшине тухса, пуçне тураса ларат, тет; хăш чухне хĕвел ăшшине тухса çывăрат та, тет. Çав çывăрнă вăхăтра, вăрттăн пырса, часрах хĕрес тăхăнтарсан, вăл вара шыва ниепле те кĕреймес, тет. Вара çынна пит йăлăнат, тет; мĕн çухлĕ укçа ыйтнă, ун чухлĕ укçа парат, тет. Вутăшăн ун укçа пит нумай, тет. Чуратч. Шывра тата çăлта чăвашсем: вутăш пурăнат, теççĕ. Вутăш çиленнĕ çынна час-часах ӳслĕк ярать. Çав ӳслĕкрен хăтăлас тесе, шыва вăсене, е çăла, çăкăр татăкки, çăмарта пăрахаççĕ. Пролей-Каша. Вотăш — дух, летавший к вдове и принимавший вид ее мужа (у др. вĕри-çĕлен). П. П. Т. Пирĕн патăрта чăвашсем, пĕр-пĕр çын вутăш пек пит алхасса пурăнсан, кĕлле каймасăр, турра пăхăнмасăр, тухатмăш туса пурăнсан, хупахра ĕççе шăнса вилсен, çав çынна масар çинче вырăн, ĕçме-çиме те памаççĕ, теççĕ. N. Вуташ — усал, кăтаклать çынна. Ч. С. (Янш.-Норв.). Чăвашсем çăл куçĕсенче, тата пысăк пĕвесенче вутăш пурăнать, тесе, ĕненеççĕ. Çăл куçĕсенчи вутăш питĕ пĕчĕкçĕ, тет; вăл тин çуралнă ача пек анчах, тет. Çăл куçĕнче пурăнакан вутăш çынсемшĕн питĕ усăллă, тет. Çынна вăл хăй пĕр сиен те тумас, тет. Пур çĕр айĕнчи пакраса тухакан çăл та çав пĕчĕкçĕ вутăшсем тапса кăларнипе тухать, теççĕ. Анчах çăл куçĕнчен шыв ăснă чухне-и, унта ĕçнĕ чухне-и: пĕсмĕлле, çырлах, тесе, ĕçмелле, тет. Çавна асăнса ĕçмесессĕн, вăл питĕ хурланать, тет. Аптăран(ă) енне вара: кăсене çавăн чухлĕ ырăлăх кăтартнăçăм мана мăшкăласа пурăнаççĕ; акă эпĕ вĕсене малашне сивĕ шывсем кăларса парам-ха, çырма шывĕпе антăхса пурăнчăр вĕсем; тата пырĕсене шыçтарса ярам та, ахлатса ӳсĕрсе çӳреччĕр вĕсем, тесе калать, тет. Çавăнпа чăвашсенчен е пырĕсем шыççан, е уярсенче çăлсем типе пуçласан: путех вутăшсене кам-та-пулин çилентернĕ пулĕ, тесе, кашни çăлсем куçне, хăшĕ йăва кайса пăрахаççĕ, хăшĕ нимĕрпе икерчĕ таткаласа пăрахаççĕ, тата хăшĕ-хăшĕ чĕрĕ çăмарта кайса яраççĕ; ăна вĕсем: шывĕ чĕрĕ çăмарта пек свеши пултăр, тесе, пăрахаççĕ. Ib. Пысăк пĕвесĕнче пурăнакан вутăш çын пекех çемепеле пурăнать, теççĕ. Ачапăр, çукки çак çутă çанталăкра пурăнакан е ачасене е ваттисене, шыв хĕрне пырсан, шыв ăшне сĕтĕрсе кĕрсе каять те, çавсене лаша вырăнне туса çӳреççĕ, тесе, ĕненеççĕ. Çавăнпа вĕсем: пур шыва кайса вилнĕ çын та вутăшсемпе пурăнать, тесе, ĕненеççĕ. Вăл вутăшсем хăйсем çын манерлех, теççĕ: тĕсĕсем хуп-хура та, хăйсем çаппа-çарамасах пурăнать, тесе, ĕненеççĕ. Çав вутăшсем питĕ нумай пулĕччĕç, тет те, анчах вĕсене, ирхине ирех хĕвел тухнă чухне, шыв хĕрне тухса выртсан, кашкăрсем нумайăшне çиеççĕ, тет. Çав çинĕ чухнĕ, вăл шăмми-шаккине çисе ярачченех кăшкăрат, тет. Чăвашсем: вутăша кашкăр çинине тата унăн тĕсне çула питĕ ăшă чухне ирхине самый хĕвел тухнă вăхăтра куратпăр, тĕççĕ. Етрух. Шыв хĕрне анса, çав ватă çынсемех чӳклеççĕ. Малтанхи сăмах: вутăш, çырлах! вутăш çырлах! теççĕ. Картусне, е шлепкине хул-айне хĕстерет, ачасене пурне те шывалла пăхса пуççаптарать... Çисе пĕтерсен, кайран çав ватă çынни калать: çырлах, вутăш! çырлах, вутăш! тет. Унтан арсем те çавăн пекех: вутăш, çырлах! вутăш, çырлах! тесе кăçкăраççĕ. Вара çав ватти калать: ĕнтĕ, ачасем, шывпа выльăр шыв хĕрĕнче, вара çăмăр лайăх пулат, тет. (Çерçи чӳкĕ). Милькович. 22. Водыш, пребывая в водах, к употреблению делает оные здоровыми. Макка 228°. Вутăш вăл особенно хирти пысăк пусăсенче пурăнат, теççĕ, пысăк шывсенче. Вăл хăй юратнă çын умне анчах тухса çӳрет, теççĕ; вăл тухсан, хĕр пулса çӳрет, теççĕ. И. Седяк. Вутăш = усал сывлăш, вупăртан кĕçĕнни. М. Çав старик вутăш пулнă, тет. Проп. о блудном сыне. Кĕçĕнни çемçе кăмăллă, çăмăл, вутăш пек чĕрĕ çын пулнă. Ст. Шаймурз. Хĕр-арăм патша калат: тархасшăн мана виçĕ пĕрчĕ сухала пар, тет. Вутăш калат: манăн сухал ыратат, тет. Орау. Вутăш пек (бойкий) ача пĕтĕмпех имшерленсе карĕ. Толст. Çынпа шыври (вутăш). Мусир. Вутăш — божество (злое, в воде). Н. Лебеж. † Путĕр-путĕр путене, хупсан, хуплу пулмĕ-ши? Ай-хай, кинçĕм Анна пур, илсен (замуж); вутăш (т. е. зюю) пулмĕ-ши? ДФФ. Вутăш çăл-куçĕнче (шывра) пурăнать, тесе, ĕненеччĕç. Ăна çулă нимĕрпе чӳклеччĕç. || Дух огня; однажды, по рассказу чувашина, он летел как бы в виде горящей головни, от которой сыпались искры. Ильминский сч. это слово сложным: вут+йыш, т. е. дух огня (см. йыш). См. Пер. о чув. изд. 50.

вушар

вошар (вужар, вожар), медлительный, флегматичныи. Шорк. Вошар — неторопливый, непослушный. Городище. Вушар, неподвижный человек, флегматик. СПВВ. МС. Вушар, тесе, пĕре-иккĕ каласа итлемен ачана вушар (теççĕ; объяснение, видимо, не кончено). || Бойкий. СПВВ. ФИ. Вушар — питĕ çивчĕ ача. || Скупой. Ядр. Вушар çын, крепкий, скупой. || Свилеватый. СПВВ. Т. Вушар тесе, çурăлман йăвăçа калаççĕ. СПВВ. ЕХ. Вушар — çурлман (= çурăлман) пит пиçĕ йывăç. Пшкрт. Вожар — свилеватое (дерево). Хорачка. Вошар-çурăлман йӳç. СПВВ. ИА. Хурăн вушар (не колется). Последнее значение, может быть, является основным.

вăй

(вы̆j), сила; средства. Регули 326. Вăй патăр! Собр. Ку айкки, леш айкки вăй патăр. (Чӳлĕк туртни). Альш. Тапна çĕртен тар тухтăр, сикнĕ çĕртен сим тухтăр, вылянă çĕртен вăй тухтйр. Ст. Ганьк. † Тарăн вар тăрăх çул килет, икĕ аяккипе хĕр килет; ăна, тытса, çуп-тусан, çамрăк пуçа вăй (энергия) кĕрет. N. † Кукăр-макăр çул пырат, кукăрипе хĕр пырат; ăна, тытса, чуп-тусан, çамрăк пуçа вăй кĕрет. Сала 302. Вунă пӳрне вăйĕ тан мар. (Послов. ). Истор. Кĕрешсен-кĕрешсен, Мстислав вайран сулăна пуçланă (начал выбиваться из сил). Макка 44. † Вăрăм çулпа килтĕмĕр хура-тур лаша вăйĕпе. Ала 11. Манăн киле кайма вăй çитес çук (сил не хватит), кунтах çăвăрас (= çывăрас) пулĕ. Серг. Рад. Ялан вăйпа ĕçлемелли ĕçсене ĕçленĕ (выполнял тяжелую работу). Панклеи. Карчăк патак илет те, çак хĕре поçĕнчен мĕн вăй çитессипе (насколько хватает сил) çапать. N. Вăй патăр пуса татма! Якейк. Тытрăм-турăм тотине (поцеловался), çамăрăк (siс!) Чона вăй килчĕ. Букв. 1908. Çывăрсан, ăна вăй кĕвĕ (она отдохнула). А. П. Прокоп. † Эпĕр ĕçни, эпĕр çини улт уралă хуртан вăqĕсем. КС. Вăй патăр! Бог помочь! (Отвечают: «тавах!»). Сред. Юм. Вăй патăр! Тор пôлăштăр! Ч. П. Хура сăсар (написано: «сасар» — дважды) йĕрне йĕрле-йĕрле, чикĕ чĕр-куççи вăйне эпĕ пĕтертĕм. О сохр. здор. Вăй çитменнине (непосильную работу) ĕçленĕрен. К.-Кушки. † Вăй кăларса ĕçлерĕм, вăйлă туйпа памарăн. (Хĕр-йĕрри). Сред. Юм. Вăй кĕрсе çитнĕ çын, взрослый человек. Ст. Дув. † Ӳссе çитĕнеет ар ывăлĕ, патша патне каят, вăй хурат. Сиктер. Турă, сана асăнатăп хура халăх вăйĕпе. Юрк. Чипертерех тăракан çынсене, çыру пĕлекенсене, хайсенĕн вăйĕнчен чăвашла кĕнекесем илтерсе вулаттарнă. Ib. Вăл кахал, çын вăйĕпе-кăна пурăнасшăн (хочет жить на чужой счет). Ib. Улпучĕ именине тертленсе тытса тăрат, правиччĕлĕсем ун вăйĕнчен пуйса выртаççĕ. Макка 218. Акă сана (киремети) хур паратпăр, мĕн вăй çитнипелен анчах. {{anchor|DdeLink19642142371547}} N. Вăй çитнĕ таран, но силе возможности. N. Манăн та çаc (= çиес) килет, тульккă вăй çитеймĕçт (не хватает средств). Истор. Хулăм тӳлеме вăйĕ çитейменнисем пĕрер арăмран ытла илмен. N. Ывăлĕ кăçал-кăна вăй пара пуçларĕ (= пулăша пуçларĕ). || Ущерб. Риккошкăнь-Янасал. † Стаккан çутă тийиса (= тиеесе), тĕп корниччен ĕçес мар, хуçине вăях тăвас мар. См. вуй, вый, вой.

вăйлă

(вы̆jлы̆), сильный, крепкий; состоятельный. Н. И. П. Вăйлă юрла. Пой громко (сильно). N. Халь вăрçă вăйлă. Теперь сильная война. Тайба Т. † Хирте тăман халĕ пит вăйлă (очень сильный буран), ял хушшине кĕрсен, епле-ши? Изамб. Т. Ыраш вăйлă пулнă, тет. (Прежде) рожь родилась хорошо. Никит. Çак калăм каçсенче тухатмăшсем тухатса çӳреççĕ; чи вăйлă çӳрекен каç юн-калăм каçĕ пулат. Ib. Икĕ-виçĕ çул ĕлĕкрех пирĕн ялта вăйлă ĕне мур (т. е. мурĕ) пулчĕ (был сильный падеж скота). Хыпар № 26, 1906. Патшалăх канашĕнче тĕрлĕ çын пур: чиновниксем, улпутсем, завод (= савăт, савут) хуçисем, пурте пуян, вăйлă çынсем (сильные люди). Ib. № 36, 1906. Халăх тата вăйлăрах ĕрче пуçланă (начал еще сильнее размножаться). О калед. Пуринчен ытла çĕре сывлăш кĕрсе тăмалла тытма тăрăшас пулать, тата çум-курăксенчен таса тытма тăрăшмалла. Çапла тусан анчах вăйлă тырă илме пулать. Альш. Кашана: вăл териех хытă ĕçмес, тетчĕç; вăл та кăçал питĕ вăйлă ĕçрĕ, теççĕ пĕр-пĕрин хушшинче çынсем. Чув. календ. 1911. Вăл хăвăрт çĕкленнĕ те, вăйлăран вăйлă кайса, нимĕç хулисем урлă Берлина кайнă. Альш. Ĕлĕкрех Куслувккара питĕ тырă вăйлă илетчĕç. Чув. прим. о пог. 424. Хурама (кăпчанкă) чечеке вăйлă ларсан, хура-тулă пулать. Если у вяза (жимолости) много цвета, то уродится греча. Чăвашсем 14. Унта ĕлĕк пит шултăра вăрман пулнă, пит вăйлă вăрман пулнă. Шел. П. 54. Вăйлă çурт, большой дом.

вăй-питти

полная сила; в полной силе. КС. Халь эп вăй-питти, ĕçрен юлас çук. Кан. 1927, № 219. Чăваш ĕç халăхне пĕчĕкренех пусмăрласа илсе, вăй-питтине çитсен, пĕтерсе хураççĕ. N. Пĕри вилет тăп вăй-питтинче (в расцвете сил). Сред. Юм. Вăй питтипе çĕклет. Подымает изо всей силы. N. Вăй питтипе тӳсĕмлĕх. Сĕт-к. Вăй-питти пор чохне касак çаррине каяс поль, тиччĕ. Ib. Вăй питти, сила, мощь. СПВВ. Вăй-питтипе — изо всей мочи, всеми силами. Сред. Юм. Вăй-питтипе ĕçлет (изо всех сил). Проп. о блудн. сыне. Вăй-питти çулти пуян ывăлĕ. СПВВ. ГЕ. Вăй-питти, тесе, çирĕм пилĕк çулхи çына (= çынна) калаççĕ. Стф. 37. Чи вăй питти вăхăтне унта ирттернĕ. Чем люди живы. Пырать патне, пăхат лайăхрах: çамрăк çын, вăй-питти вăхăчĕ...

вăй-çеммĕн

по силе. Сред. Юм. N. Кашни çын закон чарман ĕçсенчен хăйне кирлĕ, вăй-çеммĕн ĕçе суйласа илме ирĕклĕ.

вăй-хăват

сила. Требн. 15,17. Мĕн пур вăй-хăвату мĕнĕпех çак çын ăшĕнчен тухса, уйăрăлса кай унтан. Якейк. Торă сана, ачам, порăнма вăй-хват (= вăй-хăват) патăр.

вăкăр

(вы̆гы̆р), бык. Хурамал. Çĕре вуникĕ мăйракаллă вăкăр çĕклесе тăрать. Собр. Вăйăран вăкăр тухат, теççĕ. (Послов. ). Сказки и пред. чув. 90. Ĕçчен чăваш вăкăр пек юрла-юрла ĕç тăват. Ib. 22. Кĕл пек тăпра çийĕнчен вăкăрсем пек утаççĕ. Изамб. Т. Вăкăр чават-чават та, хăй çине сирпĕтет. N. Вăкăра (из быков) пĕчĕккине пус, пысăккине сут. Сред. Юм. Пит ĕçлекен çынна: вăкăр пик ĕçлет, теçççĕ. Альш. Унтан тата Кăнла улпучĕ килсе ларать, тет, Сĕве кĕтессине. Вăл килет, тет те, малтан стариксене: вăкăр выртмалăх-кăна çĕр илетĕп, тесе, улталаса, илет, тет, стариксенчен хут. Хутне илсен, вăкăра пусат, тет, тирне чĕрпĕл-чĕрпĕл çурса, вĕрен пек тăват, тет, вăрăм. Унтан çав вăкăр тирĕнчен тунă вĕрен пеккипе Кăнла вырăнне çĕр çавăрса илет, тет, тăхăр ялăнне. Çапла Сĕве леш енĕ каят вара ку тăхăр ялăн. Хăят улпуçĕ чикене чиркӳ лартнă, тет те, чиркĕве пăсма саккун çук, тет. Рак. Тĕпĕ çăка, варри вăкăр, тăрри ăвăс. (Çап-йывăççи). Ст. Чек. Вăкăр, чава-чава, хăй çине тăпра купалат, тет. (Поговорка: кăрçакан çынна калаççĕ; çын хăне хирĕç çынна вăрçат-вăрçат та, вăрçнă çынни вăрçаканне хĕвет). N. Ача-пăча пулмасан, е пĕр тĕслĕ ача анчах (авал ывăл кирлĕ пулнă) пусан, арăм патне вăкăр ярса пăхнă (alium virum admittebant). Хăшĕ ăннине калаççĕ. N. Вăкăр кăтарт, случать (корову). Кан. 1927, № 216. Çур-кунне, çулла ĕнесем вăкăршăн, анчах вĕсем çук. || КАЯ. Кӳлĕ вăкăрĕ. См. чӳк.

вăклат

(вы̆клат), отрывисто жужкать (о палке, брошенной с силой). КС. Патака вăйла çын хытă персен, вăклатса каять. См. вăкă.

вăлă

то же, что выла. К.-Кушки. Вăлăра выртса каян ырăсем (назв. духов). Ст. Чек. Вăлăри ырă. Тайба-Т. Вăлăра выртан ырăсем. В Макка 102° указано в числе урочиш, находящихся около этого селения. См. также Паас. 200, где чувашское толкование выражений: вăлăран тарнă çыни вăлăра выртаночень сомн.

вăлта яр

закинутъ удочку, удить. Кр. Чет. † Шыва вăлта ямасăр, полăç полса ма çӳрес? Кн. для чт. 31. Иван шыва кĕнĕ те, вăлтине янă. || В перен. см. N. Вăл çын кӳллине вăлта яма юратат.

вăль

(вы̆л’), то же, что вĕл. В. Олг. Йӳç шульчи, вăль-вăль туса тăрат. Ядр. † Окçине пирри йĕтĕн пир, Чотай çинче вăл-вăл-вăл! Ниçта кĕрсе ӳкеймерĕ, Çимок патне кĕрсе ӳкрĕ. Хурамал. † Ырă çын умне каçма пулас-мĕн, каçмассерен вăль-вăль! авăнас-мĕн. Торп-к. † Майри полтăр ачаллă; ачи полтăр картуслă; картус çинче вăль-вăль-вăль! пирĕн алра та хĕрсем вăль-вăль-вăль! Якейк. † Вăль-вăль чечек, вăль чечек, вĕлле çинчи сар чечек. Актай. Вăль-вăль (scr. выль-выль) чакак, вăль (scr. выль) чакак, вылля тăрăнчи вăль чакак. (Керӳ тутри). См. МКП. 58.

вăпăр

то же, что вупăр. Магн. М. 146, 147. Н. Карм. Хăш çынна чирлетет: вăпăр çулăхнă, теççĕ; хаш çынпа, выльăха та, чĕкĕртет. Вăпăр çулăхсан, пилеш йывăçне, куç пăсăлсассăн, куçа сĕреççĕ, вар-витти пулсассăн, вĕретсе ĕçеççĕ. Ходар. Тырра вăпăр ан çитĕр, тесе, ăна (рябину-пилеш) кĕлете, тырă пури çине, кӳртсе хураççĕ. СПВВ. ВА. «Вăпăрлă çын — человек чующий». Бгтр. Вăпăр пусни — кошмар. Ст. Ганьк. Çил вăп(ă)ри, хĕвел вăп(ă)ри, шыв вăп(ă)ри, вил-кил-кайăк вăп(ă)ри, укçа вăпри, вутлă вăпăр. Пшкрт. Вăпăр (вŏβŏл) çиет. Происходит затмение солнца. Ядр. Вăпăр — упырь.

вăпăрлă

то же, что вупăрлă. Асак. Вăнăрлă пусат = вăпăр пусат. Хурамал. Хăшĕ çын вăпăрлă пулать, теççĕ. Вăл çынна вилсе пытарсан, кайран унан ӳчĕ çĕрмест, теççĕ. Вăл çыннăн пытарнă тăпри çинче шăтăк пулать, теççĕ. Çулла вара çумăр çумасан: çавсем чараççĕ пулĕ, тесе, вăсен шăтăкĕсене, кайса, шыв яраççĕ. Унта хĕр-арăмсем те каяççĕ. Çав çынсене хăшне-хăшне, çĕрле кайса, чавса кăлараççĕ те, урăх çере, лачакана, кайса, пытараççĕ. Çав çынсен ӳчĕсем пĕре те çĕрмен, теççĕ.

вăпăрлă çын

см. вăпăр. Хурамал. Вăпăрлă çын имĕш шуйттана паллать, теççĕ.

вăр

(вы̆р), подр. Движению струи воздуха, средней силы. Подр. движению (средней силы) качающегося предмета, напр. дерева на корню. Подр. такому настроению, когда „болит“ или „ноет“ сердце, или когда сердце не спокойно, в тревоге. Макка 28°. Хирти çил вăр-вăр тавать (подувает одинаково, ритмично, но не сплошным током). Çутталла 144. Хай вăр-вă-ăр! вĕрсе илчĕ. Сред. Юм. Вăр-вăр (про теплый ветер; ветер сильнее, чем «вăштăр-вăштăр»). † Çур-çĕр енчен çил вĕрет; вăр-вăр тесен (если подует), çӳç вĕçет (развеваются). С. Тим. † Леш аяккинче вĕрене, çулçи вăр-вăр тăват-çке (движутся, колышутся); ман çийĕмре шур кĕпе, арки вăр-вăр тăват-çке. Çак вăйăран юлсассăн, ăш-чик вăр-вăр тăват-çке. Ч. П. Хĕр çураçнă ачасен ашĕ вăр-вăр тăвать-çке. А. Ц. Прокоп. † Хуйхă йăвăр пулнăран чĕреçĕм вăр-вăр тăвать-çке. Упа 573°. † Шура пӳртĕр умĕнче самавар вĕрет, шур кăпăкĕ вăр-вăр та, ай, çавăрнат; çын-çын урлă сăмахсем, ай, илтсессĕн чĕрем варри вăр-вăр та, ай, çавăрнат. Богдашк. † Кашта кашта шур кĕпе, арки вăр-вăр тăвать-çке, çĕрле вăйя тухмасан, ăшăм вăр-вăр тăвать-çке. Пшкрт. Вăр-вăр тоттăр вĕçет. Ib. Кайăк вăр-вăр вĕçсе карă (маленькая) См. вушт. Микушк. † Аслă улăхра куккук авăтать-çĕмĕрт йывăç вăр-вăр тăвать. Чăв. юм. 1919, 14. Шурă кĕпи вăр-вар вĕçет, çутă тухйи шăнкăр-шанкăр тăвать. Емельк. † Шурă вĕрене вăр-вăр авăнат. Якейк. Потран кĕпçи вăр-вăр. А. П. Прокоп. † Çамрăк пуçма йăвăр килсессĕн, çинçе пӳçĕм вăр-вăр авăнат. Турх. Тăрин икĕ çуначĕ вăр-вар тăвать (порхает). М. Д. Кайăкĕ вăр! вĕççе кĕчĕ (в избу). Çиç. çирĕ кĕм. 67. Чăшт сапас та, пăрр! чĕртсе... вăр-вăрах çунса каять хăйĕн вулас пӳртĕнтче. || Подр. энергичному вернению или кружению. Альш. † Çеçен хир варринче çавра кӳл: вăр çаврăнса ишмешкĕн вырăн çук. Девлизеркино. Ку аллинчи тилкепи вĕçне хăй пуçĕ тавра вăр-вăр-вăр çавăрса, лашине пит хытă сăптăрать. Шарбаш. Çав хушăрах (тут же) пĕр енелле вăр-вăр çавăрăваççĕ (питĕ хытă... темле ӳкмеççĕ... при пляске). Образцы 52. Пĕчĕкçеççĕ курка, сарă курка, вăр çавăрса (опрокидывая) ĕçме хушаççĕ. Кĕвĕсем. Ман çаваçăм вырăсла, вăр çавăрса сулăнса, çĕклем утă кăларать. Шарбаш. Вăр-вăр вăрманти, турат куç турханти (тур’анδиы. Кашкăр). || Подр. швыряншо. Альш. Вăр ывăтса, ярат, тет, тулалла (вышвырнула его). |{{anchor|DdeLink21084067528703}} | Подр, дребезжанию. Юрк. Вăр-вăр ту — дребезжать. См. МКП. 25.

вăр

бросать, ронять, швырять, кидать: бить. Чăв. й. пур. 2. Пирĕн чăвашсене епле çын та юрас çук; пуçне чула вăрсан та, çав-çавах пулĕ. Юрк. Хăшне тата, пичĕсенчен аллисемпе пĕтĕм вăйĕпе вăрса, çупа-çупа ярса, хĕненĕ. С. Вăр, валить в сторону при борьбе. Ст. Шаймурз. Кунта килсен, çавна, анне, вăрса ӳкерем-и? тет. Мама! когда он (старик) подойдет сюда, не сшибить ли мне его с ног? Слепой. Вăрса яр: первей эс вăр. Ст. Чек. Вăл ăна вăрса ячĕ (çапса ярас). М. П. Петр. Вăр — бить (вăрса ярсан, вĕлерĕп). В. Олг. Патак илчĕ, темĕскер каласа виççĕ сорчĕ, патака вăрсарчĕ(= вăрса ячĕ) вăрманалла. Орау. Аллипе каялла вăрса ячĕ те (махнул), лешне сăмсаранах тиврĕ. N. Вăрса яр = хирĕç çапса яр. Череп. Хăлха-чиккинчен вăрса ячĕ. Хватил по уху. СТИК. Вăрсă ярăп ак! Швырну вот! N. Пыльчăк çине вăрса кӳрт (погрузить в грязь). А. Турх. Вăрса хăвартăм, швырнул. Требн. II. Çак вăрлăхсене эпир чунсăр тăпра ăшне ахалех вăрса хăварма хăяймастпăр. || Околдовать, напускать порчу. Паас. Ан вăр çын çине, ан сул çын çине. || Сбыть с рук. Ст. Чек. Сутмалла япалана: вăрса ярас, теççĕ. Ib. Вăрса ятăм ку ĕнене. [Этот глагол, повидимому, является исконно-чувашским и соответствует осм. вур, каз. -тат. өр; гл. çап — позднейщее заимствование из другого тюрк: наречия, на что указывает и гласная 1-го слога (срв. çоп, çуп)].

вăрă

(вŏрŏ, вы̆ры̆), вор, разбойник. Янш.-Норв. Хĕр вăрри, ворующий девушек. Ч. С. Эпĕ малтан: вăрă килнĕ пулĕ, тесе, шухăшларăм. Я сначала подумал, что пришел вор. Альш. Леш вăрă марринне хăйĕнне вăрласа пĕтереççĕ унăнне (у не вора-то и свое-то разворуют). Т. Григорьева. Вăрă вăрăм, куçĕ чармак, теççĕ. (Послов.). Якейк. Ман килте пĕр полянкка (полено) вотă полсан, эп варă полам! Пусть я буду вором (клятва). Микушк. † Хура вăрман витĕр тухнă чух вун-икĕ вăрă тухрĕç вĕлермешкĕн. Орау. Хал, виçĕ пус укçа пулсан, ман вăрă пулас пулат! Пусть я буду вор, если у меня найдёшь грош! (Клятва) Альш. Вăрă пуçлăхĕ, коренной вор. || Воровство. N. Вырăспа майри, вăрă пулса, шулĕкре пурăннă (занимались мошенничеством). Хир-пось. Çын япалине варламан-и? терĕм. — Эсĕ мана хăçан вăрăпала тытрăн (уличил в воровотве)? терĕ. Уфим. Çавăнтан вара епĕ вăрра каймарăм. (Из утенического сочинения; учитель исправил: «кайман». || Воровской. Болезн. грех. Вăрă ĕç, аскăн ĕç тутараççĕ. N. Вăл ĕç ĕçлеме ӳркенсе, усал пурăнăçпа, вăрă пурăнăçпа пурăнакан çын курсан, уншăн пит хуйхăрнă. || Занимающийся воровством. Изамб. Т. Пĕр пит вăрă, усал çын.

вăрман

(вы̆рман), лес. Макка 67. Вăл ялти вăрмансем: хурăнлăх вăрманĕ, хырлăх вăрманĕ. N. Вăрман касакан çĕрте торпас ӳкмесĕрех çок (напр., война не бывает без потерь. Послов.). Хурамол. Тĕлĕккре (так!) вăрман кассан, çын вилет, тет. Если во сне будешь рубить лес, то, говорят, это к покойнику. Альш. Вăрман — свежий, растущий лес; йывăç — сухой, рубленый лес. Юрк. Вăрман çийĕ кăвак пулсан, уяр пулат. Тоскаево. Вăрман хĕрринчи курăннă, сăмса айĕнчер курăнман, теççĕ. (Постов.). Юрк. † Пирĕн ял витĕр вăрман çулĕ. Через нашу деревню лежит дорога в лес. N. † Кайăк каçман çырмаран эпир каççа килтĕмĕр, упа тухман вăрмантан эпир тухса килтĕмĕр. Çав вăрманта хурăнлăх, вуникĕ хурăн пĕр тĕпрен: тăрринчен милкĕлĕх чĕреççĕ, тĕпĕнчен хăйăлăх çураççĕ. Çав хурăнлăхра шĕшкĕлĕх, вуникĕ шĕшкĕ пĕр тĕпрен: тăрринчен мăйăр татаççĕ, тĕпĕнчен çатан аваççĕ. Собр. Сĕм вăрмантан çеклĕлĕх тупăс çук. (Лаша хӳри). Ст. Чек. Вăрман калать тет: ман пек хăрччăр, тесе (лес проклинает того, кто его портит). Кильд. † Вăрман-вăрман (по лесам) витĕр çӳрерĕм, пĕр кашăклăх врене тупмарăм. Ау 21. Унтан каяççĕ, тет, вăрмана; вăрман тăррине улăхса лараççĕ, тет. Н. Ч. Çамрăк вăрманлă ту (гора). Эпир çур. çĕр-шыв. 21. Уй тӳпинче, усрав вăрман çумĕнче Ванюшкасси ларать. || Деревья. Юрк. Вăрмансем çинче ӳсекен çимĕçсем. N. Шалт вăрмансем лартса пĕтернĕ (насадили деревьев. Ст. Чек. Хăй, вăрман (йывăç) айне выртса, лашине куçласа тăнă, тет. Альш Вăрман тĕпне чакалама тытăнат, тет (медведь). Зап. ВНО. Вăрмантан вăрăм, курăкран лутра. (Çул.). СТИК. Эпир пахчана вăрман лартрăмăр. Ib. Çак çул икĕ енпе каяк вырăнне вăрман лартса тухнă. Ib. Эпĕ вăрман тăррине хăпарса карăм. («Во всех трех случаях не означает леса, а означает деревья»). || Лес в качестве божества. Чхĕйп. Шывсене, çăлсене, кӳлĕсене, вăрмансене, хĕвеле, уйăха, турра, вут-кăвара, çил-тăвăла. Пихампара, тата ытти тĕрлĕ япалана та нумай асăнса кĕлĕ-тунă.

вăрманти

назв. лесного духа. Альш. Вăрманти = ар-çури. Кăшкăрат, теççĕ; çын ятĕнчен каласа чĕнет, теççĕ. Ята каламаççĕ пĕр-пĕринне. Ята илтсен, кăшкăрат, тет, ятран каласа.

вăрçăлă

вăрçăллă, в ссоре, вражде или войне с кем-нибудь. Беседы на м. г. Вăрçăлă çынсене килĕштерсе пĕрлештерекен çын. Алекс. Нев. Александрăн ют патшасемпе яланах вăрçăлă тăмалла пулнă. Истор. Вăл Киеври Мстислав княçна вăрçăлă тăнă (был во вражде). Т. Вăл хĕрт-сурт кăлăхах (без причины) писмеçт, тет (не отстает от дома); килте пит вăрçăллă пулсан, кил-ăшĕ çавăрăнсан анчах писет, тет.

вăрт-ворт

(вы̆рт-ворт), подраж. быстрому качанью ногами. В. Олг. Ларнă чох çын ора уткаласа ларат: вăрт-ворт, вăрт-ворт!

вăртахăм

(вы̆раhы̆м), так назыв. местами друг друга лица, находящиеся в отношениях, обозначаемых термином хăйматлăх(см. это слово). Т. VII. Икĕ çын ĕнтĕ хăйматлăх пулнă, тет. Пĕри тепĕрне: ача-ха, вăртахăм, ман тĕп-сакайĕнче вилнĕ çын пур, çавна тасатар тесе, чĕнет, тет. Сред. Юм. Вăртахăм = хăйматлăх, тõс?

э

(э произн. протяжно), восклицание, имеющее различные значения; нередко соотв. русскому «а». К. С. Э, аплаç-ха вăл! эп ăна пĕлмен те. — Э, кĕсел-ĕç-ха вăл! — Э, алла ӳккĕрĕн! (попался!). Орау. Эккей çанталăкĕ, э! Какая погода-то, а! Чăвйп. Яккăвĕ каланă: э... апла, пулсан, пымастăп (не пойду), пĕтетĕп! Хыв. 1906, № 31-2. Э, мĕн калам сире: иккĕшне те вунă уйăх тулса вунпĕрмĕшне анчах кайрĕ; вăл виçĕм кун çӳçĕсене ӳт çумĕнченех илсе ячĕ; пăхсан, кулса та ямалла, ачисене те шел. Н. Карм. Э (угроза), эсир хĕр илме килтĕр-и? сана хĕр парам эпĕ; хĕр хутаççа! тенĕ. Сред. Юм. Э, хайхи-çке о сан! (говорят о чем нибудь давно известном, когда о нем припомннают). Орау. Çăвăр-ха, э? Умывайтесь, а? (с вопросительной интонацией на «е»). Еванг. Чиркĕве пăсса, виçĕ кунта туса лартаканскер! Сред. Юм. Э.... эппин о полсарĕ-хл о! тин аса плтĕм. Да, оказывается, это он был, я только сейчас вспомнил. Янш.-Норв. Ватти вара: э, укçана час пырса пăрах, атту тата кăларатпăр (чирей)! тесе, çăпан чăмăрта пуçларĕ, тет, пек. (Из рассказа чувашина о тӳркĕлли, видениом во сне). Хып. 1906, 7. Э, ав епле-ха вăл! Ашшĕ-амăшне. Вăл каланă: е! манăн илтелесе пурăнмалла-и-халĕ ăна? ...тенĕ. Альш. Карчăкĕ хытă кăшкăрать, тет: старик, çиме тăр! тет. Старикки: э... юрĕ, тет. N. Э, ман хыçран пĕр çын пырать! тесе калать, тет. Регули, 545. Э (ее), халь те, вăлсен вăл хорăнташ полать. Верно! он в самом деле им родственник. Ч. С. Э! эсĕ ху лашу куртăн (счел за...) пулĕ ăна ачашлама; э! ху лашу мар-и? теççĕ. Чăвап. Леш каланă: э!.. эсĕ мана укçа мĕшĕн патăн-ха? Эсĕ аван шухăшпа çӳретĕн иккен!

эй

(эj), или. Юрк. Чăваш юррисем е чăваш тĕнĕ çинчен вĕсем мĕн шухăшлаççĕ: пустарашшăн-и, эй çук-и? Юрк. Эй ку ман çие пĕр-пĕр япалашăн çиленсе ямасăр тăрать пули (= пуль-и)? Юрк. Çук çын хĕрне илес тетне, эй тата пĕр-пĕр пуян çыннăнне-и?

эй

(эj), междометие окликающего или возражающего. Эй, тăхта-ха! Эй, остановись-ка! Регули, 844. Эй! ан кай. Эй! ан тив эс она. Изванк.?... ан ятла, ачам, ял йăлине çӳрес те пулать, теççĕ. Çĕн-çынĕ вара хирĕç: ей! мĕшĕн ятлас, атте-анне, ĕçкейсем, тăхлачăсем!... Хусамăр ан ятлăр.... (Из «Çĕн-çын яшки»).

екеметлентер

(эгэмэтл'эн'дэр), спутать. Н. Карм. Пĕр япалана çыхсан, ăна тепĕр çынна салтма ярсан, вăл çын салтаймасан, çапла калать: елле тем екеметлентерсе пĕтернĕ, салтаймарăм, тет.

екиет

(эгиjэт), насмешливая песня. А. Петров. Пĕр-пĕр çын усал тусассăн, ят кăларса, юрлаççĕ, çавна екиет теççĕ.

Экрем

назв. дер. ц. Козм. у. Б. Олг. Ĕлĕк-авал осал туса порнса Торхантай торрине Экремре пĕр çын. В старое время один человек в . . . . . портал людей при помощи киремети Торхантай торри.

элекĕç

(эл’эг’э̆с'), клеветник. Клеветничество. Сред. Юм. Элекĕç — клеветник. Сир., 53. Элекĕç этем, ик чĕлхелĕ этем ылханлă пулччăр. Истор., 226. Вара ĕçлесе тăранма ӳркенекен çын ялан элекĕçпе тăрана пуçланă. Апок. Пирĕн тăванăмăрсен элекĕçне, хамăр Туррăмăр умĕнче вĕсем çинчен çĕрĕн-кунĕн элек панăскере хуса антарнă.

элек-челек

, всякого рода клевета. В. Олг. Килес синкертен çырлах, ял-йыш элек-челекрен çырлах. Тĕрлемес. Элек-челек çӳретекен çын — «язышник» (так перевел чувашин), т.-е. сплетник.

Елек

(Эл'эк), имя мужчины. М. П. Петров.' † Елек Елекки тус пулчĕ, Елекки мана путек пачĕ. Путекки путек тăватчĕ, вуник сурăха хăй çитрĕ. Вуник сурăх хӳринчен вуник шăрттан хам турăм; ыр çын умне юрарĕ, сăпаççыпă каларĕ.

елем-селем

(эл’эм-с̚ эл’эм), неимоверно. СПВВ. Х. Елем-селем пуян çын. То-же слово и у И. С. Степ. Елем-селем. Эй эсĕ! елем-селем тумланса тухнă! Нарядился франтом!

елес-мелес

(эл'эс-мэл’эс), косматый, растрепанный (Шурут-Н.). Несуразный. Имеющий дикий вид; похожий ио виду на сумасшедшего или «тронувшегося». См. илес-милес. Пазух. Ют ялсенĕн ачисем елес-мелес, тур çырлах! Лучше здесь. Елес-мелес пысăкскерсем... тăнă. Ст. Чек. Елес-мелес пысăк = тирпейсĕр пысăк (безобразно большой). Н. Карм. Елес-мелес = илемсĕр. Елес-мелес хăтланса çӳрет (гов., когда человек смешно оденется в какую-нибудь рвань). См. акăш-макăш. Лучше здесь. Çак çын умĕнчех тата темĕн чухлĕ шуйттан, хăрушă, елес-мелес пысăкскерсем, ăна халĕ пăчăртаса пăрахас пек... шăлĕсене шатăртаттарса тăнă. СТИК. Ах тар (åх тåр), ку анчăк ытла елес-мелес-ĕçке! (о большой и лохматой собаке. IЬ. Мĕн елес-мелес çĕлĕк тăхăнса ятăн? (о большой и некрасивой шапке). IЬ. Ах тар (åх тåр), ку çын елес-мелес-ĕçке! (огромный, неуклюжий человек). || Огромный. Городище.

Елхерей йĕрĕхĕ

назв. йĕрĕх. Н. Седяк. Çак Елхерей йĕрĕхĕ пирĕн ялта пĕр вырăнта анчах, теççĕ. Елхерей йĕрĕхĕ темиçе пая уйăрлать: тӳр-кĕлли, пирлĕ-кĕлĕ... Елхерей йĕрĕхĕ пур вырăнта ĕлĕк Елхерей ятлă çын пурăннă пулĕ, теççĕ.

емен

(эмэн'), будто, словно, Кам. Враг. † Аслă та урамра юрă юрлаççĕ: емен пӳртре пекех те илтĕнет, емен чимпал сасси пек туйăнать. Н. Леб. Вун çичĕ çулта пĕр хĕр çураçрăм, çумăмра выртать емен ват çын пек. † Хĕрлĕ çыран тăмĕсем емен çĕлен пуçĕсем.

енчен

(эн’ζ’эн’, эн’џ̌эн’), если (паче чаяния). Сир. 24. Енчен сана пĕр-пĕр синкер вăрăнас пулсассăн, вăл унта хăвăнтан малтан çитсе те тăнă, сана пулăшан пек пулса, пырса, такăнтарĕ сана. Чăв. й. н. Çав сымар çын енчен чĕрĕлсен, хай хăй каланă виçĕ пăт çăнăха та, пĕр пăт кĕрпене те леççе парать вара. Чеб. Акă, енчен юпана (смерч?) пула хăвăра çапса пăрахнă пулсан, сирĕн хыçăртан кам шырама пырасси пурччĕ. Ст. Шайм. Пĕр-пĕччен мĕскĕн пĕр тăван енчен ичелĕ пулсассăн, çавă пулĕ тĕнчен хурлăхĕ. Н. Якушк. Хĕрлĕ тиле юртать сăртсем урлă, çула тухасси инçех мар; енчен çула тухса кайсассăн, йĕрпе йĕрлесессĕн те тупас çук. || Вм. печатного «мехер» в Сир. 171 мы находим в рук. «енчен». || Также им. знач. очень редко. СТИК. Енчен пĕрре пыратăн та, унта та чалăшăн пăхаççĕ.

Епселем

(Эпсэл’эм), яз. имя мужч. Икĕ çын икĕ юналут утланаççĕ те, е икĕ урапа кӳлеççĕ те, урам тăрăх, кашни çурт умне пырса, хытă сасăпа, илемсĕрĕн, хаярăн кăшкăрса, калаççĕ: Епселем (вилнĕ çын ятне катаççĕ) вăрăм çурти айне ларма пырăр! теççĕ.

еришла

(эришла), разукрашивать. Якей., Курм. Якей. Ку çын пӳртне пит еришланă.

эрĕш-пирĕш

(эрэ̆ш-пирэ̆ш), необдуманно говорящий, что попало, без разбора; говорун. Это выраж. повид., родственно с «арăш-пирĕш» говорящий, что придет в голову (Шашкар); очень простой и разговорчивый (Моркар); срв. япаласам арăш-пирĕш выртаççĕ, вещи валяются в беспорядке (Шашкар). Эрĕш-пирĕш — сăмаха пит ваклакан çын. Вĕсем лăпкă (скромные) çынсем, эрĕш-нирĕш мар, теççĕ, пит сăмаха ваклакансем мар.

ермен

(эрмэн'), армянин. СТИК. Ермен, 1) армянин, 2) есрелĕ, чармак куçлă, хура, пăхма хăрушă çын.

эрне

(эрн’э), первоначально — пятница, теперь — неделя. Изамб. Т. Мункун пĕрех эрне юлчĕ. До пасхи только неделя. Букв. Эпир тыр вырнă вăхăтра эрни-эрнипе хирте пурăнатпăр. Юрк. Эрнесерен пĕрер тапхăр (еженедельно) тухакан каçит (= хаçат). БАБ. Çĕнĕ çул миçе эрне-ши? мĕн кун пулать-ши? теççĕ. Юрк. Пĕр эрне те çук пулĕ, Магницкийрен çыру илтĕм. О сохр. здор. Çав çын вара виçĕ эрнепе ултă эрне хушшинче урать (делается бешеным). Рег. 1218. Ку эрнене кĕрсессĕн, çанталăк пит осалччĕ. Рег. 1204. Ик эрне иртне çĕрте туса çитерĕ вăл. Рег. 1185. Эрнерен сувалĕ. Виç контан тăвĕ. Ик контан кайĕ. Рег. 751. Ончол ĕçе эрнере те пĕтерймăн. Рег. 842. Ман номай ĕçĕ, эрнере пĕтерме полмĕ. Рег. 843. Ончол номай ĕçе (столь много дела) илнĕ, эрнере пĕтеримĕ. Панклеи. Каясси эрне тенĕ чох (за неделю до ухода). Курм. Эрне пуçне икĕ-виçĕ хут киремете кĕл-тăватьчĕç. Орау. Пĕр эрне пулĕ ĕнтĕ, пĕр сурăх Кăшкăрта çĕтсе çӳрет. Якей. Çăварни килет çич конлăх, ма çич эрне килмен-ши? Янтик. Эп, пичче патне кайса, пĕр-икĕ эрне пурăнас тетĕп (пурăнса килес тетĕп). Пичче патне пĕр-икĕ эрнеллĕхе каясшĕн. Орау. Пĕр эрнене яхăн вăрманта пурăнтăмăр. Юрк. Куллен эпир капла виле пуçласан, эрне хушшинче пурсăмăр та вилсе пĕтĕпĕр. Якей. Ик эрнери чăх чĕппи амăшĕнчен уйăрлимаçть. Якей. Вăл таста кайса, эрнешер çохалса порăнать (но неделе). Сред. Юм. Кăш чôхне эрни-эрнипе ӳсĕр çӳрет ô (но целым неделям). IЬ. Сôт-тунă чôхне те аваннн эрни-эрнипе килет ô: кăш чôхне парăш пит йôлать, кăш чôхне йолмас та. К. С. Чей те эрнере, уйăхра анчах ĕçнĕ (т.-е. только в некоторые недели или месяцы), аш та хĕлĕпе пĕр пăт çимен. Сред. Юм. Эп шалу кирлĕ таран эрнерен эрнене илсе пырап (каждую неделю). Скотолеч. 20. Çапла пĕр эрне хушши (с неделю) кунсерен пĕрре çуса тасатса, çу сĕрес пулать. N. Эсĕ кунта миçе эрнене килтĕн? Ты сюда на сколько недель приехал? Альш. Эрнипе ĕçеççĕ (целую неделю). Эрненĕн кунĕсем, дни недели. Альш. Эрнен хушши ултă кун, эрне ан тăр, тăванăм, пырах тăр. В. Олг. Считают дни от Пасхи до Ильина по неделям, обратно: напр.. паян çичче кĕрсе — сегодня осталось семь недель до Ильина. Так же и от Ильина дня до Покрова. Çиччĕре, саккăрта — на седьмой etc. неделе.

эрне-çĕр

вечером накануне пятницы. Аттик. См. çураçма. Аттик. Çавăнпа, çын вилсенех, пумелккине тăваччĕн, юри пасартан пĕр явăç чашăк, йăвăç курка сутăн илсе, çав чашăк çине тĕрлĕ çимĕç пĕçерсе, кашни эрне-çĕр вилле асна-асна (=асăна-асăна) хываççĕ.

эсрейĕл

то же, что эсрейлĕ. Изамб. Т. 77. Çын вилнĕ чухне кăмака çинчен сӳсмен витĕр пăхсассăн, чунне илме килнĕ Есрейĕл, шуйттан курăнаççĕ, тет, анчах çак вилнине сӳсмен витĕр пăхакан çав вилнĕ çын хыççăнах вилет, тет.

эсрел

(эсрэл), дух смерти. КАХ. Эсрел, çын патне пыма тапратсан, çынна катаранах (ещё издали) темĕнле хăратса пăрахать, теççĕ (наводит ужас). Н. Шинкус. Т. Çак çĕр çинчи эсреле çичĕ çăралă тимĕр тупăха хупса, кăвак тинĕс тĕпне янă; хăçан çав эсрелĕ тупăхĕнчен тухса килĕ, çавăн чухне тин çак çурт вырăнче, вĕлтĕрен пусса, çĕлен кăшкăртăр. (Из заклинания). Слепой. Сана Эсрел шыраса çӳрет полĕ. — Эсрел хăççан пусать-ши сана! тет. — Сана Эсрел пуçтăр! (Брань). Никит. Ах, Эсрел ĕнсерен те кăна! тесе шукăшларĕç. || Бранное обзывание (наименование). Хĕвел № 1. Пĕрне телей лексессĕн, каллах ырă сунмасть: ах эсрел... пĕтмешкĕнччĕ ăна! тет. Сĕт-к. Есрел — ругань. То же и в Тороп-к. Ядр. † Ах эсрел карчăксем! Шăтарас пек пăхаççĕ вилнĕ шапа куçĕпе! Ах эти Азранловы (чортовы) старухи! как они смотрят — точно хотят пронзить своими глазами, подобными глазам дохлой лягушки! || СПВВ МС. написано: Эсрел, çăхан — ворон. См. еще Магн. М. 112. || Эсрел арăмĕ см. Магн. М. 141.

эсрелĕ

(эсрэл’э̆), то же, что эсрел. Макуш. Тата Эсрелĕ пур, теççĕ. Вăл, çыннăн вилĕм çитсен, пусма пырать, тет. Пшкрт. Эсрелĕ çынна пусат (режет), теччĕ. Тюрл. Эсрелĕ касмасăр, çын вилмес. IЬ. Ох! тет, мана касса карĕ, тет, вилетĕп! тет. (Слова умнрающего). Пӳрт çӳлĕшĕ çын мĕлки тăрать, тет; шăмă-кăна, тет, хăй; аллинче çава, тет. Макка, 229. Эсрелĕ вăл çывăн чунне илет теççĕ. Эсрелĕн ĕнси çинче куçĕ, теççĕ; ăна çын чуннĕ илме килнине нумайĕшĕ кураççĕ. Н. Седяк. Чăвашсем: эсрелĕ, канавал пек, çын чунне илсе çӳрет, теççĕ. Вăл ептĕрипе мулатуксемпе чирлĕ çын патне килсе кĕрет, тет, те, сак айĕнчен атпăрипе çын ӳтне шăтарса, унăн чунне илет, теççĕ. Вăл çапла молотокпа, атпăрипе çӳренĕрен канавал пек, теççĕ. N. Пӳртри япаласене: тумтирсене, савăтсене, пур çуртра тыткалакан япаласене тула кăлараççĕ. Япаласене ак мĕншĕн тула кăлараççĕ: эсрелĕ чирлĕ çын шăмми сыпăкĕсене каснă чухне, ун юнĕ япаласем çине сирпĕнсе ан юлтăр, теççĕ. СПВВ. ИЯ. Эсрелĕ пуянпа чухăна пăхмасть, пурне те тикĕс вĕлерсе пырать. Пшкрт. Эсрелĕ пусса кайман! (брань). Питуш. Эсрелĕ çияш! (брань). Якей. Эсрелĕ çынни! (не сильная брань), Актай. Икĕ эсрелĕ хире-хирĕç пăхĕç. (Карăнтăк янаххи). IЬ. Уй варринче икĕ эсрелĕ ташлĕ. (Кĕне кĕвенти). Существует сказка о том, как Эскемер, а по другой версии — старик, запрятал Эсреля в гроб. || В. Олг. Эсрелĕ — первый похороненный на кладбище. СТИК. Эсрелĕ, эсрел — пăхма тискер çын; çынран ютăхса пурăнакан, çиленсе çитнĕ çынна калаççĕ. «Эсрелленсе çитрĕ».

эсреллĕ

(эсрэл’л’э̆), то же, что эсрелĕ. Сред. Юм. Эсреллĕ хôри, шôрри пôлать, тет, хôри питрех ôсал, тет. Çын вилнĕ чôхне, касма эсреллĕ пырать, теççĕ. Ахаль çуренĕ чôхне, эсреллĕ мĕнле япала çôмĕнче пырать, çавăн çӳллĕш пôлса çӳрет, теççĕ.

этем

(эдэм, эд’эм), человек. Род человеческий. Формы род п. «этеммĕн», дат. п. «этемме» (Альш. и др.), кажется, указывают на былую ф. им. пад. этемĕ: срв. черем. аjдэмы̆. † Пире курайман этемсем хăçан кайĕç масара? N. Вĕсем, этем сăнне çухатса, ват çынна асап кăтартма тытăннă. Альш. Хай этемсем виçшер-тăватшар лав тиеççĕ те тырă, каяççĕ сутма Чĕмпĕре. Кильд. Е тата хамăра, этем ăруне, кам, çуратса, чун панă? Чăн Турă мар-и, ырă тăвансем? Сред. Юм. Этем хăй кôчĕпе сысмĕ ô. Человеку свойственно жить на широкую ногу, выше своих достатков. Сред. Юм. Этем кӳлмен поль, кô лашана! çапла çын лаша кӳлет поль-и? (запряжено не по-людски). Сред. Юм. Этемĕн тем те пôлĕ, пирĕн-çиç çôк ôлă. Сред. Юм. Этемме ним те çитмес ôна. Альш. Э, çаплатăр вĕсем, çаплатăр: питĕ ырă çынсем вĕт: çын пырсан-килсен, этем ăшне кĕменни-кăна, калаçа-калаçа вилеççĕ вара, тет хуçа арăмĕ. Альш. Çийес килмест-и, ĕçес килмест-и? тет. Этем тутă. Çисе ĕçсе тăмас (люди сыты). Ст. Чек. Этем пурăна-киле вакран вака-тухать, тет; тĕнче пĕтес умĕн çынсем пӳрне пек пулĕç, тет. Альш. Этем пурĕ пĕр: вырăс та, тутар та, чăваш та, мăкши те. Альш. Кама курнă, çавăнтан ыйтатăп, — мĕн ыйтнине этем тени калаçать. Шевле. Старйк храса таханлать этем-лаша (человека, заменяющего лошадь) орине. Юрк. Вăл (она) этем мар, есрейлĕ, шуйттан!.. ăна урăх ырă ят çук... Сĕт-к. Çав та этем çа! И он, тоже человек, ведь! N. Çуркунне шыв пит тулнипе этемсене нумайĕшне çул чарăнса тăнипе çула кайма чарăнса тăрать. Ядр. Унтан тарçă тытрăмăр, çортсам лартрăмăр; халь этем, этеме ертĕмĕр. Ядр. Кашкăр этем пек сăмах хушрĕ. Пшкрт. Эй этем, кил-халĕ конта! Ч. П. Пире курайман этемсем. Ч. И. Саманисем явăр, этем усал. БАБ. Ырă Турă çитмĕл те çичĕ тĕслĕ этем тунă. (Из заклинания). Шурăм, № 18. Ĕнтĕ хĕлле пĕтĕм çӳрекен этемех хăй патне кĕртет. Кр. расск. Унтан Турă çĕр тăпри илнĕ те, çав тăпраран этем кĕлетки тунă. БАБ. Çавăнпа та ĕнтĕ ак этемсем тырă пулмасран темĕн пек хăраççĕ. В. Олг. Чистă эс шойттан, этем мар! IЬ. Эс этем мар, эс йытăран та осал, сысна! Орау. Етеммӳ-япалу! Ну, и человек! (говорит про себя самого). N. Икĕ пуçĕнче икĕ этем, вăта çĕрĕнче çĕр этем. (Хӳме). Питуш. Çумăр айĕн кайсассăн, этемрен тохса килес полать (совсем вымочишься и загрязнишься). Ч. С. Тете çапла чĕрĕлсен, этем çапах: керемет тытнă (его), теччĕç (люди все-таки говорили, что его поразила киреметь). N. Этем çинче (среди людей) пуринчен телейлĕ. С. Эй-яй-яй! ыр этем полимăн, ачам! С. Хальхи саманта этем ырă корас çок. Истор. Вырăс çĕрне Авияран этем мурĕ (мор) килнĕ. Альш. Ку Иванăн пĕр шальçи-те çук-чĕ, халь епле этем пăхма хал çук (пышно, великолепно) туса хунă! (построил). БАБ. Çула-ха, епле-май, апла: этем ĕçлесе-туса та пулин хăйне тăранмалăх тупма пулать; хĕле кĕтĕн, çук вара. Ч. С. Юмăçăсем пĕри те: кунтан этем пулас çук, тетчĕç. Чăвйп. Вăл Микка этемме мар, вылăха та пит ăста йăпатма пĕлнĕ. † Саманисем йăвăр, этем усал, эпĕр еменнине кам йĕрес? N. Шуйттан ачи кăна курать та: эй, этем тус, тархашшăн ан пер! тесе, йăлăнма тытăнчĕ, тет. Артюшк. Этем ачи, дитя человека (в противоположность шуйттан ачи). Якей. Этем. Она этем каламалла мар пытарнă. Его похоронили с пышностью. Алекс. Нев. Çав вăхăтрах хĕрне те этем пăхма çук (пышные) хаклă йышши тумсем тумлантарнă. N. Этем пухăнса çитсессĕн, этем чĕлхипе калаçа пуçларĕç, тет. Шурăм. 13. Эсĕ этем-и, этем мар-и? — кала! Вурмандеево. Çавăн чухне пĕтĕм ял кĕрлесе тăрать. Этем чунĕ хĕпĕртет (в праздник). И. Яндоуши. Этем нумай та, çын сахал. Людей много, но мало настоящих. Трхбл. Этемме ӳкнĕ чухне тапта. Эта пословица, продик тованная разочарованием, говорит о том, что сколько бы мы ни делали добра людям, они всегда отплатят нам неблагодарностью, а потому и не заслуживают сочувствия.

еттен

(эттэн'), о, если бы! Череп. Еттен çапла пулсанччĕ. Ах, если бы было так! Кошки. Кĕпер çинче виç нухрат, еттен пĕрне илесчĕ; çакă ялта виç савни, еттен пĕрне каясчĕ! N. Ах, еттен, ку шăши ман хĕр пулайĕнчĕ! тенĕ. СТИК. Мĕншĕн çапла пулман-ши! тенĕ чухне: еттен.... теççĕ. — Пĕр ухмахрах çын çинчен пирĕн акă мĕнле сăмах пур. Пĕрре ухмах Илюш пуян патне кĕнĕ, тет. Пуян кăна икерчĕ çиме лартрĕ, тет. Илюшран кулкаласа, мăшкăлласа хытланнă пек, пуян кăна икерччине çулă туса çитерет, тет. Илюш çирĕ-çирĕ, тет, те, тăранчĕ, тет. Икерччине тем пек тата çийĕччĕ, тет — тăраннă. — Хырăм тутă, куç выçă, еттен ик хырăм, тесе ларат, тет. Еттен ик хырăм, тени вăл мĕншĕн икĕ хырăм мар-ши! тени пулать (что бы мне иметь два живота!)

-ех

(-эх'), афф. ограничения, усиления или отождествления; тоже, что -ах. Орау. Ăна эпĕ пыричченех (еще до моего прихода) велернĕччĕ. IЬ. Ăна эпĕ киличченех çĕмĕрнĕччĕ. IЬ. Вăл эпĕ килнĕ чухне те çĕмĕрĕкех выртаччĕ. Орау. Пыл темскерех мар-çке (не Бог знает что), ан вăрçăр, пурне те çитĕ. Орау. Путлĕн мĕн чухлех панине пĕлместĕп. Не знаю толком, сколько именно дали. Орау. Мĕнпех (чем именно) çапнă-ши вăл ăна? — пĕлесчĕ. Здесь «-ех» указывает на сильное желание узнать. Орау. Лашине çĕр тенкĕ панă, тет. — Тем, ун чухлех (так много) янă-ши вара. Орау. Ĕçĕ мĕскерле пулнă-ши? — Мĕскерлех (как именно) пулнине пĕлместĕп. IЬ. Паяррăн мĕллех пулнине пĕлместĕп. Не знаю точно, как именно это произошло. IЬ. Кулине пуян ывăлне кайнă та, такăшех пулнă: пуçне каçăртса иртсе карĕ, çавăрнса та пăхмарĕ. IЬ. Ку стаккан ĕнерех çĕмĕрлнĕччĕ. IЬ. Тутарла калаçнине ăнлас пулсан (чтобы понимать), тутарла пĕлесех пулать çав (надо непременно знать). Кумарка. Ялта пĕчĕкрех ачасем кунĕпех çыма кĕмесĕр выляса чупса çӳреççĕ. Сред. Юм. Элекçеех (не кто иной, как А.) пĕтерчĕ мана; вăл полман полсассăн, эп аванах порăнаттăм... Тата çынсем те пит пôтарчĕç. Истор. (№ 37). Вăл: поляксене çĕнтернĕ пекех вырăссене те çăмăл çĕнтерĕп, тесе шухăшланă. Истор. (№ 37). Наполеон: тинех (вот теперь-то) вăрçатпăр ĕнтĕ, тесе, темĕн пек хĕпĕртенĕ. М. Тюм. Çимĕк кунне ирех (совсем рано) ваттисем чиркĕве кайса пĕтеççĕ. Илебар. Халăх сурать — кӳл тăвать, пĕр çын сурать — типсех пырать. Цив. Вăл, эпир лашасене тытма пуçличченех, пĕр лашине тытса, тепĕрне тытăнкĕ. Сюг.-Яуш. Вăл ырă этемех-ши? Вăл этемренех çуралнă-ши? IЬ. Хваттир инçе мар пулсан, тăлăп кирлех те мар (не очень нужен) пулĕ. Рег. 209. Эп ончченех (до тех самых пор) тăхтам. N. Хапхаран кĕрсессĕнех (как только вошел), эпĕ лупас айĕнче икĕ çын хăма саваласа тăнине куртăм. Собр. 265°. Эсех (только ты или: уж ты)... пуян, çăварна каран та ларан. (Укçа хутаççи). Орау. Вăлне вăлах та (он-то положительно он), урăх никам та мар та, ахал, каламаçть. IЬ. Эсне эсех-çке (ты-то, разумеется, положительно ты) те, тулĕк ахаль, каламастăн. N. Пулă çавăн пекех кĕрет. Н. Полорусс. Эп вырăн тупичченех (до тех самых пор, пока) кунта пурăнан. IЬ. Эп, вырăн тупиччен, кунтах (здесь же, все здесь) пурăнан (буду жить). Орау. Темех (невесть что) ĕçтерсе çитармаççĕ пуль-ха вăсам та. IЬ. Темех курнă вăсене, вĕсем умĕнчен каймасăр, унтах ташласа тăрать. Не знаю, почему они уж очень ему дороги (милы) — расстаться не может, все перед ними кривляется («пляшет»). Орау. Хăшех (кто именно) капла вăрттăн нӳхрепĕн-масарăн сĕтĕрĕнсе çӳрет-ши? Урине çапса хуçăттăм мура — сĕт хăймине çиса тухнă. Здесь «-ех» указыв. на страстное желание узнать вора. Орау. Пĕлмессе пĕлместĕнех (действительво не знаешь) пулмалла, çав ахаль, сăмах çукран сăмах калаççа ларан. N. Халĕ кунта Варшаври пекех хĕнех мар (не очень трудно). Скотолеч. 31. Çак чирех, именно эту болезнь. Дик. Леб. 46. Акă патша Елиса çывăракан пӳлĕм çумĕнчиех пĕр пĕчĕкçĕ пӳлĕмĕн алăкне уçса ярать. Цив. Пирĕнтен инçех мар (не очень далеко), тăватă çухрăмра, пĕр чăваш ячĕ пур, Тенел. Курм. Юр айĕнчен тухнă кальчасем, курăксем хĕвел ăшшипе симĕсленех (постененно все) пыраççĕ. Изамб. Т. Исампалĕнче мĕн пурĕ хĕрĕхех (только сорок) кил. Ходары. Хутте вăлсемшĕн пулсан çурхи шыв тапраннă пултăр, çаплах, аеанланкаласа мĕнле те пулин пĕр вуншар хула та пулин касса килеççĕ, килеççех (все-таки срубят и принесут, для совершения обряда «вирĕм»). Ч. С. Ку асатте хăçан (когда же) вилех, выляма та ирĕк памасть. Бес. о земл. Ĕçе — вĕренемех! (ненременно выучусь) тесен, çын вĕренет. N. Урăх вара нимĕн ĕçех те çук. Никакой другой особенной работы нет. Нимех те çук унта. Там ничего особенного нет. Сред. Юм. Мĕнех кирлĕ пôлчĕ-ши сана! Что тебе было надо! (гов. человеку, некстати сделавшему что-нибудь). Шурăм. № 6. Итлесех тăрас килет. Так и хочется слушать. Яланах: пăртак тăрам-ха, тăрам, тесех (всё откладывал и...), вăхăта ку таранччен ирттерсе ятăм. Рег. 1360. Вăл тытĕ тытех (непременно). Йоман ытти явăçран çирĕп-çирĕпех (положительно крепче). Рег. 236. Ĕçлекенех никам та çок халь конта («-ех» здесь только смягчает выражение; по мнению других, его след. перевести с.товом «особенно»). N. Урăх паллă ятлă çырмасемех çук. Других особенио известных оврагов нет. (По мнению Н. И. Полоруссова, «-ех» здесь только смягчает выражение). Орау. Еплех хăтланнине (или епле хăтланнинех) куримарăм çав, айăн-çийăн çавăрнса пĕтрĕç те. Рег. 1344. Он пусăкăшех çок конта. Совсем равных ему по величине здесь нет. Рег. 1357. Турĕ-турех (все-таки). Тумарĕ-тумарех. Правильность этих оборотов подтверждает и Н. И. Подоруссов. Рег. 1338. Çимĕкренпех (е самого семика) сумар выртать. Çомăр хыççăнах (тотчас после дождя) кайрĕ. Рег. 235. Илтсенех (илтсеснех) каларăм. Календ. 1910. Ăслă француз «Ити» шутласа илнĕ те, пĕр кĕске çиçĕмех 17 çухрăм тухнă.

Ехеппер

(эh’эппэр) назв. божества. Так будто бы называется «Туррăн амăшĕ» (мать Бога). Из араб. Аллаh äкбäр? Нюш-к. Кивялта пĕр Рикка ятлă çын пулнă. Вăл питĕ пысăкчĕ, пӳртре пăрăç урлă пăхаччĕ, тет. Рикка: туррăн амăшĕ Ехеппер, тесе калаччĕ, тет.

ехехе

(эh’эh’э), а, вон как! Пĕр çын мунча хыçне тула тухнă. Ăна мăк кансĕрленĕ. Ех-хе-хе! (так написано) Качакана калам-ха! Качака, çак мăка çи, тенĕ.

ешкер

(эшкэр), многолюдство. СПВВ. Т. Ешкер тени нумай çын тени пулать. IЬ. Урамра ешкер куçать! На улице огромная толпа. Н. Карм. Пĕтĕм ешкер килсе тăкăнчĕ (говорят, когда сразу придет много народа, толпой). Н. И. Т. Пиллеччĕр, çырлахччăр, акă, асăнса, хисеплесе, ешкер пухăнса, хыватпăр; тек хывмастăр, тесе, тытса ан аптăратăр.(Моленье в «Калăм кунĕ»). Тюрл. Ешкер куçать — халăх нумай.

ыйхă

(ыjррры̆), сон. Микуш. Пĕтĕм выльăх çывăрса карĕ, тет, ĕмĕр вăранми ыйхăпа. Ч. Й. Вăрантăн-а, тăван, ăшă ыйхăнтан? Сир. 59. Çисе тăрана пĕлми çын ыйхăсăр асапланать. Сир. 57. Мул-пуянлăха пăхасси ыйха вĕçтерет. † Пылтан тутлă ыйхăсем татăлать. Дик. леб. 48. Вăл çывăрайми пулнă, ыйхи тарнă, ахаль анчах çывăрнă пек туса выртнă. Лап-к. Çакăн питĕ ыйха çывăрас килнĕ. Урож. год. Ун та ыйхи вăранчĕ. Шурăм. № 19. Ыйхă тутлă пулмалла, тăрасшăн мар. || В Çатра — ыjҕы̆ «сон», но ыjы̆к килэт «хочется спать».

ыйхăлă

(ыjhы̆лы̆), сонный. Могонин. Ыйхăлă çын хуне хăва курăнми пулать.

ыв

(ыв), трут. Тюрл. Осал çын сана чолпалан перет, эс она хирĕç ывпалан пер. Звук в в конце этого сл. слышался мне как англ. w.

ывăт

(ывы̆т), бросать, кидать; пускать (стрелу). Цив. Эпĕ чул илтĕм те, йытă патнелле ывăтса ятăм. Полорусс. † Уххуна ывăтсан та, çӳле ан ыт (так!): ухху ункисене çухатăн. † Урама тухрăм, ух ывăтрăм. N. Манăн çурт çумĕнче икĕ хыр ларать, эсĕ çавсене, тăпăлтарса, хуларан ывăтса ярсан, эсĕ ман пуçа касатăн; ывăтса яраймасан, эпĕ санăн пуçа (т.-е пуçна) касатăп. Юрк. Патаккăна мĕшĕн ывăтса ятăн? || Распускать (цветы.). Буинск. † Çĕмĕрт чечек ывăтат, вăрманурлă курă нат. || Вскидывать (голову). † Пирĕн кăвак лаша çук; пусан та, пуçне ывăтас çук. † Пуян хĕрĕ, тиейсе, пуçра ывăтса ан тăрăр. Çук çын хĕрĕ, тиейсе, пуçра чиксе ан тăрăр. || Взрывать (порохом). Ист. 165. Тар пĕтĕм çĕре ывăтса янă. || Употребл. и в ткацком деле. СТИК. Шурă çине хĕрлĕ ывăтса турăм = кумми шурă пусан, ураççи хĕрлĕ пусан, çапла калаççĕ. || Намекнуть. Нюш.-к. Ывăтса, «намеками». Ыввăт! Сред. Юм. Пĕчик ачасем пытанмалла выляç те, пытансан: ыввăт! тесе çôхраççĕ.

ывçă

(ывзы̆), то же, что ывăç. Юрк., И. С. Степ. Ст. Чек. Ывçă тупанĕ кĕçсен укçа е килет е каять. Юрк. Ылттăн улма ывăтрăм ывçăра, илсе чикĕр хĕвĕре. Чăвйт. Çын мулне ан пух: ывçăпа пухсан, ывçăпа салатăн; аркăпа пухсан, аркăна салатăн. БАБ. Акнă тырра-пулла пăртан-юртан, çилтен-тăвăлтан сыхла-Ывçăпа сапса, ывçăпа пуçтарма пар. (Моленье «ӳчӳк»). Чй. Ывçăн-ывçăн ут туртса çиет. Юрк. Ывсă = савăта витекен япала.

ынаклан

быть ласковым. Шемертен. Çав шур чăхă шур чĕпписемпе мĕнле ынакланать, çав манпа сиввĕн çӳрекен çын шур чăхă пек манпа ынаклантăр, кăмăллăн çӳретĕр. (Из «çынна пуççавăрмалли чĕлхе»).

ыр

(ыр), уставать. Тюрл. Сред. Юм., А. Турх. и др. СПВВ. Ыртăм е ывăнтăм. Ст. Шайм. Ырă ут кӳлекен ырман, тет. Хып. №. 43. Вара ĕлĕк хăй ĕçленĕ млатукпах ĕлĕкхи пек нумай ĕçлейми пулать, часах ырать. О сохр. зд. 112. Унăн алли-урисем ыванаççĕ ыраççĕ те, вара çын малтанхи пек хытă ĕçлеймест. Шурăм, № 26. Ку килсе ырнă пулĕ. Сказки и пред. 9. Ырса çитсен, тăтăмăр. IЬ. 25. Юманккапа юлташсем кунĕн-çĕрĕн утаççĕ, çапах алли-урисем пирĕнни пек ырмаççĕ. N. Хай Ной, куллен кая-кая, ырми-канми (без устали) ĕçле пуçларĕ, тет. Жит. св., янв. Ырми-канми Турра кĕл-тунă, типпе те пит хытă тытнă. Хăй. 07, № 15. Унта-кунта кайсанах, час ыраççĕ.

ыраш

(ыраш), рожь. Юрк. Пĕрре çапла шыварманне темĕн чухлĕ çын ыраш авăртма пынă. † Кĕрпе кокли тувас теттĕм, толне ырашран тувас теттĕм; йоратман ачисене çитерес теттĕм, йоратнă ачи çисе карĕ. Ст. Чек. Ыраш аксан, çăккăр хуралать. (Примета). Рег. 1054. Ырашран эреке тăваççĕ. Ыраш çапни, молотьба ржи. Хора-к. Покр. в. Ырашши полсан, виçи полать. (Послов.). Т. М. Матв. Чăршăн икелли тăрринче пулсан, ыраша маларах акма хушаççĕ; вăта çĕрте пулсан, вата çĕрти Сапасра; аялта юлсан, юлашки Сăпас тĕлнелле.

ырă

(ыры̆), добрый, хороший, превосходный, отличный; здоровый; милый. Почтенный. Святой. Ист. 65. Çын, ырра курсан, ырă чап сарать, усала курсан, усал чап сарать. Псалт. ЗЗ9. Астивсе пăхăр, Турă ыррине курăр. Тороп-к. Пăть-пăлтĕк потене, ыр çарана йоратать. Альш. Ырă ут çине ларакан ырман, тет; çĕнĕ кĕрĕк тăхăнан шăнман, тет. Пазух. Ыр ут утланакан та, ай, ырман, тет; ыр тумтир тăхăнакан та, ай, шăнман, тет. Юрк. † Ырă ут çине ларакан ырман. Юрк. Ытла ырă пулĕччĕ, ун вырăнне Магницкие кӳртсе лартсан. Янг. К. Мана сĕт ырă мар, мне молоко не идет (сказал человек, которого прошиб понос). Сĕт-к. Ыр ят (добрую славу) сарса çӳрет. † Йĕри-тавра йыснисем! Хаяр сонсах ан ярăр, ыр кон-çолне халалăр. (= халаллăр). N. Сан ырă (почтенное) çыруна иккĕ [илтĕм]. Юрк. Ку тĕрлĕ аслă пăраçникре те çынна ырă сăмах кала пĕлмеççĕ. Юрк. Епле хăйсем пуйни çинчен тĕрлĕ ырă хыпарсем сарма тăрăшаççĕ. N. Турă ăна (ей) вилсессĕн те, ырă вырăн патăр, çутă çĕре кӳртсе вырнаçтартăр, тет. † Ырă шĕшкĕ пек тантăшсем пурччĕ, ырă хулă пек ямăксем пурччĕ, — тăрса юлчĕç, ай, курăнать! Полт. 56. Ырă сехет çывхарать. Полт. 50. Ачашлакан ыр куçа астумасăр вăл ларать. † Çак хăта-тăхлачă ыр пулсассăн, пире килме-кайма пит лайăх. Эльборус. Хăш енчен шăршласа пăхан, çав енчен тĕрлĕ ырă шăрш килет. † Ах, хĕрес аннеçĕм, аттеçĕм, хаяр сонсах ан ярăр, ыр халапне парса ярăр! (т.-е. пожелайте добра, благословите). N. Святой апостол Павел çирнă ырă кĕнеке çинче. N. Арăмĕ каланă: веç санăн ырă апу ылтăн тарилккене çапса çĕмĕрчĕ и çитерекен лашана чиксе вĕлерчĕ, тенĕ. Собр. З82°. Ялтан яла шыраса ялăн ыри (лучшие из деревень) кунта-мĕн; хĕртен хĕре шыраса хĕрĕн ыри (надо: ырри?) кунта-мĕн. Ала, 7. Ну, ăвăлăм, эсĕ манăн сăмаха итлесессĕн, ырă тăнлă çын пулăн. Чăвйп. Эпĕ ырра хирĕç ырă, усала хирĕç усал, тенĕ. Сказк. и пред. 18. Сывлăш ырă ыйхинчен вăранма та пуçларĕ. N. Ырă сывлăш, кисе, туртса кăларинччĕ, тесе калать, тет. N. Ырри çухатнă, усалли кӳнĕ теççĕ. (Послов.). Чхйп. Кĕтӳç хăй кĕтӳне вăй çитнĕ таран ырă пăхсан, кĕтӳри выльăхсам та ырă, аван, мăнтăр юлаççĕ. Никит. † Курăк ыри — çырла çеçки (лучшая из трав — ягодный куст), çырли ларать хĕп-хĕрлĕ. Ст. Ганьк. Ырă сехет тĕлне ту. Fac, ut faustam jffendamus hôram, h. e., ut ôppôrtunum tempus nanciscamur. Якей. Хĕрĕн ырри конта-мĕн. Оказывается, лучшие девицы — здесь. Юрк. † Усал çумне выртаччен ырă (так напис.) ури вĕçне вырт. † Ĕçкĕ ĕçме лайăх ырă куç. Ватта ырра хур. Старого уважай. Бюрг. Кун кунлама патăр, çĕр çĕрлеме патăр; каçхине каçах пултăр, ирхине ырах пултăр. (Из обр. «тĕтĕрни»; Сала 345°). Сред. Юм. Кĕçĕллĕ çынна мунчара çапăннă чôхне ыррăн туянать (бывает приятно). N. Эпĕ халĕ турă пулăшнипе ырă-сывă пурăнатăп. (Из письма). † Усал çумне выртиччен ыррăн ури вĕçне вырт. Чем ложиться рядом с злым, лучше лечь в ногах у доброго. Альш. Атте-анне килĕнче мĕскер пур? — Ырă улпутран ырă тетем пур, ырă (почтенная) пикерен ырă инкем пур. Ырă вут ами, почтенная мать огня. См. Ашапатман. Т., VI, 22. Б. Бур. † Пули-пулми çынпала çула ан тух, ырă (почтенный) улпут пек пуçна çухатма. Сикт. Пӳртре пурте: ырă чӳккелĕ хапăл илтĕр; чӳк çырлах! тесе, пурте, ӳксе, пуççапаççĕ. IЬ. Ун хыççăн пурте: ырă чӳк-кĕлĕ пӳлĕхçĕ, хапăл ил! тесе, ӳксе, пуççапаççĕ. IЬ. Ырă чӳк-кĕлĕ хапăл ил, тытнă-тунине çырлах, тет те, вара ачасене çиме хушать. Магн. 1. Ырă киремет. IЬ. Туйеккинче хурăн çырли; татрăмăр та çирăмăр, ырă хурăнташшенчен уйăрăлтăмăр. (Из солд. песни). † Ырă Мускав пек ялăм пур, ялăм çинчен куç каймаçть. Л. Кошки. Пĕлни пур, пĕлменни пур: ырă чӳк-кĕлĕ, хуш курса, хапăл ил! (Из моленья). СПВВ. Ырă пӳлĕх. Альш. Ах, тантăшçăм Люпун! — çын-çын урлă курăнать! çын-çын урлă курăнсан та, ырă пикенĕн курăнан. Альш.? ЬIрă кĕллĕм вырăнаçтăр. Да будет принята моя чистая молитва. Ой-к. † Çыр хĕринче çĕр çырли; татрăмăр та çирăмăр, ыр çĕр-шывран уйăрлтăмăр (расстались с святою родиною). || Ырă скорее указывает на нравственные свойства или на высокие качества, лежащие в самой природе предмета; аван и лайăх этого оттенка не имеют. Срв. «ырă кăмăлăм», но: «лайăх чĕлхе-çăварăм». || Добро. Макка, 10°. Вăрçă хушшине ырă кĕмес. (Послов.). Ырра курсан, ырă пулать; усала курсан, усал пулать, теççĕ. (Послов.). Ырă тунине манакан çын — неблагодарный. Усал-тĕсел тулалла, ырри шалалла. Так произносят, когда поят больного наговоренною водою, совершая «ăш ыратсан, вĕрекен кĕле». N. Пирĕн тутарсемпе, тухса, çапăçнинчен ырри пулас çук ĕнтĕ. 1. Самое лучшее для нас, это — вступить в битву с татарами. 2. От нашей битвы с татарами положительно не будет добра. Ч. С. Çын, ырра курсан, ырă пулать, усала курсан, усал пулать, теççĕ ваттисем. Чăвйп. Кĕркка! атя кунтан тарар, кăсем ырă калаçмаççĕ (они говорят недобрые вещи; здесь — сговариваются убить). || Хорошо, по-хорошему. М. Тув. Ати-апай пур çинче ыр ĕçес те ыр çиес. Тогач. Тавай, ати, эреке, ыр ĕçес те ыр çияс. Полт. 49. Ват çын çине юратса ачашласа ыр пăхать (она). Юрк. Ĕнтĕ ырăран ырă калама тытăнать-çке. || Хорошо, что. Ч. С. Анне, ырă, аттене каласа кăтартмарĕ. || Добрый дух, доброе начало в природе, Собр. 137°. Çак тырсене акма вăрлăх кăларнă чух, ырра хирĕç ту усалла тӳртĕн ту. (Из моленья). IЬ. 137. Уя тухăпăр татах ырра хирĕç, усалла тӳртĕн ту. (Из моленья). || Ырă ют, туру ют, песенная вставка, возникшая из «Ыр(ă), эй, ут, тур(ă), эй, ут»? Ч. К. † Çич хӳрелĕ хĕр куртăм, — ырă ют, туру ют! — пилĕк çыххи пилĕк сум! Анат-касси хĕрĕсем ултă хĕрĕ пĕр укçа. || Ырă пурăнăçлă, благочестивый. См. 2. ырă.

ырă кур

быть счастливым. Наслаждаться. Пользоваться. Сĕт-к. Ĕçрĕм — ыр кортăм, хĕр кортăм. БАБ. Сирĕн патăртан ĕнтĕ пăрахсах таратпăр (убегаем): ырă курăр ĕнтĕ. (Слова киреметей, обратившихся в бегство). N. Эпĕр ун патĕнче нумай ырă курнă-çке (часто угощал нас, хорошо принимал и пр.). Сĕт-к. Эпĕ илес хĕрсене ыр çын улĕ, исе, ыр кортăр, ыр кортăр та шар кортăр, ачи-пăча шар кортар. (В более старом варианте, слышанном мною в Курм. у. больше сорока лет назад, говорилось только: «Эпĕр илес хĕрсене ыр çын исе ыр кортăр»). К. С. Çак палуммипе (= пан-улмипе) кам ырă курать-ши? Кто воспользуется и насладится этим яблоком? Пшкрт. Халы̆ вы̆л сэ̆рβэ ыры̆ корачы̆ Очы̆кас сиызэм. Теперь тою землею владеют Оточевцы. О заступл. 14. Хура халăх та патша ĕçкĕ-çикинчен ырă курнă.

ырă çын

(с̚, в Пшкрт с'ын), хороший, почтенный, порядочный человек. Çынтан кулакан çын ыр çын мар, теççĕ. || Употребляется в почтительных обозначениях и обращениях, как бы соответетвуя фр. mônsieur. В этом случае прнимает афф. 1-го л. ед. и мн. ч. Г. Тимоф. Ырă çыннăм, чун савнă Николай Иванович! (Начало письма). || Богатый человек, богатые люди. Сред. Юм. «Ыр çын — богатые люди; это выражение не указывает на душевные качества, а только на богатство». Сĕт-к. Вăт ыр çын хĕрех полнă: томтирсем те номай, тит. Сборн. † Ыр çын виттĕр çул хыврăм, амĕшшĕн мар, хĕрĕшĕн. Ырă çын ывăлĕ-хĕрĕ, дети богатых (и потому влиятельных) людей.

ырла

(ырла), одобрять, хвалить. Вĕллине 2 вершка ансăрлатакансем пуринчен те пит ырлаççĕ. Собр. Сылтăм ура салтăнсан, çын ырлать, теççĕ. Т. IV. Сылтăм ура салтăнсан, ырлакан пур, теççĕ. (Примета). Та же прим. в Батыреве, Буинск. у.

ырлăх-сывлăх

доброе здравие. СТИК. Ырлăх-сывлăх пусан (= пулсан), çын аптрамас вара. Ырлăх-сывлăхпа тăр, пребывать в добром здравни. Янтик. Б. Шап-шур иккен çырлан çеçкисем Атăлна(лан) тинĕс хушшинче; лайăх иккен хăтан ĕçкисем ырлăхналан сывлăх хушшинче.

ыр-хаяр

(х̚аjар), назв. духов. Аттик. Çĕрле çӳрекен ыр-хаяр, кăнтăрла çӳрекен ыр-хаяр, çакна ĕççе-çисе кайтăр. (Из наговора против «лăп-лап). Цив. Е... ха... мĕн!!! ыр-хаяр çакланнă-çке-мĕн сана! (Из записи А. Етрухина «Чăваш чирĕ», 2) Следующий отрывок взят из не оконченной рукописи М. В. Шевле «Авалхи чăваш ялисем» (1907 г.). Авалхи чăвашсем, Христос тĕнне кĕнĕ пулин те, хăйсен тĕнне хытă тытнă, ăна халĕрех-çих пăрахнă. Авалхи чăвашсем ĕненнĕ тăрăх пĕрех турă пулман, вĕсен турăсем тăхăр ушкăн пулнă, кашни ушкăнĕнче тăхăршар турă пулнă. Вĕсем пурте пĕртан пулман, первайхи ушкăнрисем аслисем пулнă, иккĕмĕш ушкăнрисем кĕçĕнтереххисем, виççĕмĕш ушкăнрисем тата кĕçнерехисем пулнă, такки çапа еречĕпе пынă. Тăта кашни ушкăнра уйрăм асли пулнă, ун хыçĕнчен кĕçнерехисем пулнă. Çапа ĕнтĕ пирĕн авалхи чăвашсен турăсем тăхăр ушкăн пулнă, кашни ушкăнĕнче тăхăр турă, мĕн пурĕ 81 турă. Вĕсен хушшинче аслисем, кĕçнисем пулнине астусан, вĕсем 81-те турă пулман пулмалла, вĕсен хушшинчен нăмайĕшĕ святой пеккисем, ангел пеккисем-çих пулнă пулмалла, анчах ĕлĕкхи вавашсем вĕсене пурне те пĕрле турăсем тенĕрен, эпир те турăсем тейĕпĕр. Кашни туррăн хăй пăхса тăракан япала пулнă: Акă вĕсем: 1) Таса пĕр турă, пуринчен асли. 2) Пӳлĕхçе, пĕр турăран кĕçни. З) Тур-Амĕш. 4) Пихампар, пĕтĕм çынсене пĕлсе тăракани. 5) Хĕрлĕ-Çыр пĕртак пурнарахпа Св. Николая пĕлтернĕ, ĕлĕк тем тăвакан пулнă, паллă мар. 6) Çĕр-Йыш. 7) Çĕр-Ашшĕ. 8) Çĕр-амĕш. 9) Çĕр Сулу, çĕре сулса парсан илекени. Кама та пулин çиленсен, илĕ вăрççан, таса çĕрте вăрçнине каçар, манан (siс!) ан шыра, çавăнтан кайса шыра тесе тухса çăнăх вĕçтернĕ. Иккĕмĕш ушкăнĕ. 1) Ывăл-хĕр çуратакая турă. 2) Ывăл-хĕр çуратакан амĕш. З) Ывăл-хĕр çуратаканăн Пӳлĕхçи, тоже пĕлсе тăракани. 4) Хунхаççи (так и в черновике рукописи), ӳсен япаласене хуяаттаракани пулнă пулмалла. 5) Хумхаççи, хумхантарса лартакани. 6) Вĕри хĕвелтен сыхлакани. 7) Çил-ашшĕ. 8) Çил-амĕш. 9) Тăвăл çил çӳретекени. Виççмĕш ушкăн. 1) Тыр-пул çуратакан турă. 2) Тыр-пул çуратакан амĕш. 3) Тыр-пул çуратакан Пӳлĕхçи. 4) Выльăх-чĕрлĕх çуратакан турă. 5) Выльăх-чĕрлĕх çуратакан амĕш. 6) Выльăх-чĕрлĕх çуратаканăн Пӳлĕхçи. 7) Вĕлле хурт çур такан турă. 8) Вĕлле хурт çуратакан амĕш. 9) Пӳлĕхçи. Тăваттăмĕш ушкăн. 1) Хăмла хăпартакан турă. 2) Хусанта аслă алăкра выртакан ырă. З) Сĕвере выртакан ырă. 4) Шупашкарта выртакан ырă. 5) Аслă (илĕ кив) киремет. 6) Аслă Киремет Ашшĕ. 7) Аслă киремет Амĕш. 8) Аслă киремет хаярĕ. 9) Тӳр-кĕлли. Хусанти, Сĕвери, Шупашкартн ырă, тесе, святой ӳчĕсене каланă пуль. Киремет тесе çынна тытса хутлакан турра каланă, вăл пит усал пулнă, ăна тул çăнăхĕнчен сарçупа çăрса юсман туса панă. Киремет хаярĕ, киремечĕ хушсан, пырса хутлакани пулнă. Тӳр-кĕлли тоже çавăн майли пулнă. Пиллекĕмĕш ушкăн. 1) Çĕнĕ киремет. 2) Çĕнĕ киремет ашшĕ. З) Çĕнĕ киремет амĕш. 4) Çĕнĕ киремет хаярĕ. 5) Çил çунач. 6) Çил хаяр. 7) Хĕвел ашшĕ. 8) Хĕвел амĕш. 9) Хĕвел çунач. Улттăмăш ушкăн. 1) Çĕр-шу кĕтен. 2) Уй пăхакан. З) Шыв вăтăш. 4) Итем сыхчи. 5) Хĕрт-Сурт. 6) Турă умĕнче çӳрекен. 7) Хĕрлĕ-Çыр ырри. 8) Кĕлĕ алăк умĕнче тăракан. 9) Кĕлĕ алăк уçакан. Çиччĕмĕш ушкăн. Ку ушкăнта таврари ырăсене асăннă, çавăнпа эп кунта хамăр таврари ырăсене çырап. 1) Хыçалти Аслă ырă. 2) Юнсарти ырă. 3) Шултрари ырй. 4) Уй пуçĕнчи ырă. 5) Кив масар. Кив масар тесе Йĕршер панчи, тĕне кĕмен чăвашсене чикнĕ масара калаç. Вăл масар халь те пур, унта вилнĕ çын тăпри çине лартнă тем пысăкĕш чулсем халь те мăкланса выртаç. Çав чулсем айне тухатакан çынсем, çӳçсем, кĕпе çухисем вăрттăн касса, тата урăх япаласем те пуçтарса кайса чикеç, теççĕ юмăç карчăксем. Таврари ырăсем тесе вак-твек турăсене каланă. Вĕсене парне памасăр юраман, вĕсем парне памасан çулта-йĕрте вĕсен тĕлĕнчен иртсе кайнă чух хăратса çынна чирлетме пултарнă, парне ларакана тĕрлĕ усалтан сыхланă. 6) Аслă-Вупкăн, выльăхсене пăхса тăнă. 7) Арçӳри. 8) яхăх (ярăх?), кĕсен-çăпан кăларакани пулнă, ăна воздушный (хĕрлĕ пилĕклĕ) пренĕк пăрахнă, хĕш-чух çуршар, чĕрĕкшер пуслăхсем или нухратсем парахнă. 9) Турă-Сулу, турра сулса панине илекен. Саккăрăмĕш ушкăн. 1) Чĕлпĕр тытакан. 2) Итем перекечĕ. З) Уй перекечĕ. 4) Перекет амĕш. 5) Перекет ашшĕ. 6) Перекет паракан. 7) Шултра алапа шыв ăсса килекен. Чӳк тума хур или путек пуснă. Пусас япалана малтан шыв сапса силлентернĕ, силленет пулсан, Ырă ăна пахил илнине, силленмес пулсан, пахил илменине пĕлтернĕ. Силлентерме сапакан шыва Шултра-алапа шыв ăсакани илсе пынă. 8) Тăваççи. 9) Тăтхаççи. Ку кайранхи ик ырă мĕн тăваканисем пулнине юмăç карчăксем те пĕлмеç. Тăххăрăмĕш ушкăн. Ку ушкăнти турăсем мĕн-мĕн ятлисене, вĕсем мĕн япаласене пăхса тăнисене пĕлекен çынна эп ку таранччĕн тĕл пулман-ха, çавăнпа вĕсем çинчен нимех те калама пуятараймастăп. Хам шухăшпа ку ушкăнта тĕрлĕ лăп-лапсене, кăçта килчĕ унта, пахчасенче-мĕнте пулнă йăрăхсене, киреметсене, ар-çӳрисене, ячĕсене каласа асăннă пуль, теп. Авалхи чăвашсен праçниксем те хальхисем пулман. Мун-кун та аслă кĕçнерни кун пулнă. Кашни эрнере вĕсен пĕр праçник пулнă эрне кун, хальхи вырсарни кун вырăнне. Тата чӳксем пулнă. Ак вĕсем: Тăхăр хуран, Çӳлти кĕлĕ, Вăрăм пăтă, Çич кас масарпе аснакан чӳк, Çĕнĕ-тыр-пул чӳкĕ, Хĕрт-сурт пăтти, Сăра чӳк, Вупкăн çӳк, Çăмăр чӳк. Авалхи чăвашсен хальхи поптавраш вырăнне кашни ялта, тĕрлĕ чӳк йĕркисене пĕлекен çын пулнă, ăна чăваш мулли тенĕ. Чăваш мулли ахал, çынах пулнă, ăна никам та суйламан, кам кĕлĕ-йĕркисене лайăхрах пĕлнĕ, çав мулла пулнă. Мулларан урăх, кĕлĕ йĕркисене пĕлекени юмăç карчăксем пулнă. Вĕсем çын чирлесен чӳксем тунă, арçӳрисене çакăр тураса пăрахнă, тухса киреметсене, йăрăхсене сулнă. Вĕсем уншĕн укçа е пĕр пĕр япала илнĕ. Чӳк тунă чух малтан алăка уççа, алăк'' патнелле пахса пĕтĕм турра асăннă. Мулла, калпакне хул-айне хĕстерсе, аллинче çимĕç тытса тăнă, унпа пĕрле ыттисем те хĕш чухне мĕн çимĕс те пулин тытса тăнă. Алăк патнелле пăхса кĕл туса пĕтерсен тин тур кĕтессинелле пăхса сăх сăхнă, унччен сăх сăхман.

ыт

(ыт), слишком, чрезвычайно. † Çирĕкрен кĕпер хывтартам — ыт лутраран шыв илчĕ. Сикт. Йĕтĕн тутри пĕтертĕм — ыт çинçерен çил илчĕ (сдуло ветром). Альш. † Шурта шуркут йăвисем ыт нумай, чĕкеç явисене çитес çук. † Манăн тутăр ыт нумай, чăнтăр тытни пĕрехçех. † Пире саван ыт нумай, турă çырни пĕрехçех. Л. Кошки. Çӳлте çăлтăр пит нумай, çĕрте çути ыт сахал. Ч. Й. Ыт ухмахах, тесе ан калăр. N. Ыт салху çке, мĕн пулнă кăна? терĕм. Ч. С. Тен (= пожалуй) çăмăр çăвĕ, каçчен ыт нумаях çулияс çук, терĕ (= не очень много накосишь). || Иногда ставится лишь для усиления или для более резкого выражения противоположности. Рег. 1412. Ыт ман чолах ĕçлимаçть вăл. Он не может сработать с мое (т.-е. работать так, как я). Ч. Й. Шăнкăр-шăнкăр шыв юхать, ыт çĕр çинчен мар, чул çинчен. Курм. † Е татăлса ӳксессĕн, çын ачисам топсассăн? — ыт ахачах памĕç-çке! Тимĕрçел. † Пĕрле ӳснĕ ямака (о невесте): ыт уярăлме, терĕçĕ — уярăлас кунĕ паян-мĕн! || КС. Ыт апла тăвиччен... Чем так делать, лучше... КС. Пырĕ, ыт тип çăккăр çияччен. (Все-таки) лучше, чем есть сухой хлеб.

ытлашшĕ

то же, что ытлашши. КАХ. Ытлашшĕ пашалу тумасан, çемере никçан та çын хутшăнмаçть, теççĕ. (Хĕрт-сурт пăтти).

ытар

(ыдар), найти в себе достаточно сил и решимости, чтобы отказаться от увлечения, обладания или наслаждения предметом. Ольга. Вара вăл, ăна ытараймасăр, хăй валли качча илнĕ. N. Хĕри-пăраç çине (на девиц) ытараймасăр пăхса ан тăр. Хурачка. Ытармалла мар чипер, обворожительно красивый. N. Ах, аттеçĕм, аттеçĕм! Хура халăх кӳртетĕп (надо: кӳртетне), картишне тултаратна? Хĕрме, ытарăпин, ытарăн, кăна ытараймăн, терĕн пуль. Тур урхамах кӳртетне, картишне тултаратна? Ах, аттеçĕм, аттеçĕм! Хĕрме, ытарăпин, ытарăп, кăна ытараймăн, терĕн пуль. (Из «хĕр йĕрри»). N. Çавăрма çук сылтăм аллăма, ытарма çук савнă тусăма. (Из «хĕр йĕрри»). Буинск. Улăхранта улпут, аЙ, тухаймасть, улăх улмисене ытара (надо: ытарса). Ч. Й. Çак тăвансем кунта килсен, ытарса яраймасăрах, каç турăм. Собр. 31. Çын кăмăлне ытараймасан, хăйне явăр пулнă, теççĕ. N. † Ылттăн укçа памасан, ытармастпăр аппана. Альш. Иç килмĕттĕм çак киле, хамăр тăван йыхăрать, ытараймăн (надо: ытараймăп?) тăван кăмăлне. Ах, аттеçĕм, аннеçĕм! Хура халăх кӳртетни, карту ăшне тултаратни? Хĕрне: ытарăпин, ытарăп, кăна ытараймăп, терĕн пуль. (Хĕр йĕрри). Шемшер. † Порохотпа порохот хирĕç полсан, ытарими-ытарими кăçкăраççĕ; тӳр хĕрĕпе тӳр ачи хирĕç полсан, ытарими-ытарими поплеççĕ. Дик. леб. 48. Патшанăн ытарма çук илемлĕ пӳлĕмĕсенчен Елисана чĕрĕ (siс!) çĕр пӳрте кайса хупнă. Юрк. Кăмăлне килнисене, ытараймасăр, пĕр-ик хут та вуласа пăхнă. † Ытарайми тăвансенчен епле ытарса каям-ши? Ст. Дув † Тăванăм, тăванăм, тав сана, епле ытарам эп сана? Кубня. † Ик аллăмра икĕ кĕмĕл çерĕ, кăшне кăна ытарса кăшне хывам-ши? Ялта-кăна икĕ савнă тантăш пур, кăшне ытарса, кăшне каям-ши? Чур.-к. Ах, вăрман, сĕм вăрман! ытармалла мар сана, пытармалла сан мана. Сред. Юм. Ытла пит ытарайми (обворожительная) хĕр те мар-çке çав — аптратнă çавна илесшĕн! Юрк. Вĕсене курсан, хам та, алăри ача пек, темĕн тĕрлĕ савăнса, ытараймасăр, тăраниччен калаçаттăм. Ст. Чек. Ытарма çук аван! «До беспредельности хорошо!». Сир. 82. Эпир турă ĕçĕсене вут хĕлхемне курнă пек анчах куратпăр, çапах вĕсене пăхса ытарма çук. СПВВ. Х. «Ытарас, ытараймас». Срв. ыт, ытă. Т. М. Матв. Тав сана! — Ытармалла мар сана!

ыхых

(ыhых), межд, зябнущего. КС. Сивĕ шыва кĕрсен, çын: ыхых! тет. См. ы-ы-х.

Ие

(иjэ), назв. духа. См. Магн. 146—148. Ст. Чек. Ие — злой дух; если оставить ребенка одного на земле, то он пристает к нему, и ребенок делается больным. Некоторые остаются на веки больными или хромыми. Урине не чăмланă — стал хромым. Ст. Чек. Ие — духи в бане; вредят ребятам, делают их худыми, заставляют плакать (ие ернĕ.) Т. Исаев. Ие особенно мунчара пулать, тата вырăнта та пулать; вырăнта выльăх-чĕрлĕх хупакан çĕртре пулать. Вăл ие тени çичĕ ятлă пулать; ак унăн ячĕсем: 1) мул ийи, 2) çĕр ийи (scr. ĕйи), 3) кĕлĕ ийи (scr. ĕйи), 4) макра ийи (scr. йи), 5) чĕпĕте ийи, 6) çул ийи, 7) çĕрлехи ийи. Вĕсем тытсан, выльăх-чĕрлĕх хутланса ӳкет, ăçта выльăх-чĕрлĕхĕн пуçне те çаварса лартать. Латышево. Бывают: уй ийи, вăрман ийи, кмака ийи, карта нйи, пусма айĕ ийи, виç куçлă ийе. Щ. С. Ийе мунчара пурăнать (дух). СПВВ. «Ие = ăна», Изамб. 103. Те ийе çыпăçнă (ребенок болен, все плачет). Шибач. Ачана ие çыпăçнă (вĕлерет). Ие чăмлать. Хорачка. Ача (ача) çоратсассăн, е (иă) çыпăçат, теччĕ. Ачи (ачи) типет, макăрат (маграт). Карчăксам (карчы̆ксам) чĕлке соркаласа параччĕ, каран суалать ачи (ачи). Запись фонетически не точна. Ходары. Тата пĕрнн-пĕрин алăри ачи чирлесен, куна ие ерет пулĕ-ха, тесе, пилеш шăрçа туса, çакçа яраççĕ. БАБ. Тепĕри (т.-е. йомзя): ие çулнă (поразил), тесе, ие хуса кăларчĕ, тет те, манăн чĕлхе уçăлса, калаçакан пултăм, тет (и говорят, что после этого изгнания я стал говорить). БАБ. Ие хуса кăларни. Совершается, когда ребенка «ие çулнă» Старуха-йомзя выносит болезненного ребенка на середину двора, кладет, покрыв его «такана» (почевками), и зажигает их и бьет кругом по «такана» прутом «йĕплĕ хулă», читая «кĕлĕ». При этом совершаются и другие обряды. Потом ребенка обмывают отваром травы «ие курăкĕ», а затем воду, траву и «йĕплĕ хулă» выкидывают на перекресток (çул юппине). Изамб. Т. Те ие ернĕ, ялан ерет! (ребенок). — Çук, ие ермен кăна, куçĕнченех паллă. || Ие чăмланă, человек расслабленный, не владеющий своими членами; иногда у него руки и ноги здоровы, а голова не держится. Сред. Юм. Мурат. вол. Ие тăмласа кайнă (что-то в роде собачьей старости у детей, худоба). Ст. Чек. Мăйне ие хуçнă, ие туланă (слабость, болезненная, неизлечимая или искалечение оконечностей). Ст. Чек. Ие туланă пек ташлаççĕ. Пляшут как угорелые? См. Рекеев, 7; Магн., а также Г. Т. Тимофеев. Ие (по-тюрлемински) мунчара пурăнать. Ие урайĕнче (путпулта) пурăнать, сайра. Пуш пӳртре те пурăнать. Кураççĕ ăна. Ача-пăчана улăштарса каять. Хăйĕн ачи начартарах пулсассăн, этем ачипе улăштарать. Килте ыттисем çук чухне, сăпкара выртакан ачана илет те, ун вырăнне хăйĕнне хăварать. Ие ачи çемçе, ленчеркке пулать: пите ерет. Нишли (sic!) ача теççĕ ун пеккине. Ачине хĕнемелле, тет, пĕлсен; вара улăштарса каять, тет, калла. — Мунчари ие усал, тет, килтинкен. Вĕсем, çынна çапăнсан, усал тăваççĕ. Ача-пăчана, пысăк çынна та, çапăнать. Вăл çапăннă çын ленчеркке пулать: ăна «ансат хуçать». Иене вĕртсе кăлараççĕ. Питĕ вирлĕ вĕрекен тутар арăмĕссм пур. Тухнă чухне, хăнне (sic!) вĕрекене аптратса хăварать, тет. Ие сикет, теççĕ. Манăн шăллăма вĕртме çӳретчĕç, эпĕ пĕчикçĕ чухне; кашни каймасрен, çăнăх, кĕрпе, кăмрăк, тата темĕн иле-иле каятчĕç. Атте нумай та вĕреннĕ çын, çаплах кайнă! Шăллăма мунчара çапăннăччĕ. Мунча кĕнĕ чух, тĕк-тăмалăх витре чăн-чан! туса кайрĕ, тет. Унччен те пулмарĕ, тет, вырттарнă ачи: шари-шари! иккĕ-виççе хытă кăшкăрчĕ, тет. Çавăнтан вара пирĕн ача начарланнăçемĕн начарлана пуçларĕ, тет. Хай ача ни çывăраймасчĕ, нимĕн тăлаймасчĕ, тет. Ачана ансат хуçа пуçларĕ, тет. Çинерех илтсе пĕлеç те, каяççĕ хăвăртрах тутар арăмĕ патне. Тутар арăмĕ вĕресшĕнех мар, тет. Ывăлĕпе кинĕ хăйĕнчен вăрттăн каларĕçĕ, тет: çавăрăнĕ-ха, çапла тусан, капла тусан, тесе, калаççĕ, тет. Хай тутар арăмĕ чăнах та вĕрме пулчĕ, тет. Вара вĕртме ăна çиччĕ-саккăр та кайнă, тет. Малтан вăл териех тарăхса вĕрмес, тет. Виççĕмĕшĕнче, тăваттăмĕшĕнче питĕ хытă тытăнса вĕрчĕ, тет. Хăй, тытан амак тытнă пек пулса кайса, ӳксе, нумайччен выртрĕ, тет. Ывăлĕпе кинĕ шыв-мĕн парса, мĕн туса, хай арăм пĕр çур сехет иртсен тин тăчĕ, тет, чипер çын пулса. Аннен пирĕн (вăл унтах пурăннă) сехри хăпнă: вилчĕ-тăр, тесе. Вăл, ачаран тухсан, хăйне анратса хăварать, тет, иккен. Чăваш арăмĕсем, вĕрнĕ-сурнă чухне, анаслаççĕ те, йывăр вĕрме, теççĕ: лешĕ, усалĕ, йывăрлантарать, теççĕ. Çав тутар арăмĕ аптранăран вара ака самапланнăçем самайлана пуçларĕ, тет, йĕме те вăл териех йĕмесчĕ, тет. — Çапла шăллăм хуллен-хуллен чĕрĕлнĕ. Халĕ сывă çынах, анчах хăрах вĕчи, çав ĕлĕк ыратни, аяларах. Чупма та вăл териех аван мар-тăр: час ывăнать. — Ие сикет, тет. Анне çав тутар арăмĕ патĕнче пураннă чухне, кашни çĕр тутар арăмĕ тăра-тăра ачана çĕрле, тĕттĕм çĕрте, вĕретчĕ, тет. Вĕрнĕ хыççăнах ача, лăпланса, аранçĕ ăйха каятчĕ, тет. Анне те: ăйха каяттăмччĕ, тет. Пĕрре çапла, вăл ăйха кайсан, кăштăр-каштăр тунă пек пулчĕ, тет. Анне: хăраса, вăрантăм, тет. Вăл иккен тутар арăмĕ вĕсем патне пынă, тет те, анне çумĕнчи ачана вĕрсе ларать, тет. Çавăнтан хăранипе (вăл шухăшлать: тутар арăмĕ вĕрме пырсан, ие, тарса, мана, сĕртĕнсе, хăратнă-тăр, тет), аннен те хăрах алли типе пуçланă, тет. Ăна та, пĕр-икĕ хут кайса, вĕртрĕм, тет те, тӳрленкĕ, тет. Çапла калать çав анне. Анчах ун пек, кун пек япала çннчен çынна каласа яма юрамас, тет: лешне, чĕрĕлнине хĕн килет, тет. Вĕрекене те аван мар, тет: ĕçĕ уçăлмас, тет. См. «Этногр. зам. о чув. Козм. У. Каз. г.» Н. В. Никольского (ИОАИЭ, 1911). ||Асан. Ие — домовой. Чтобы переманять его в новый дом, переносят кирпич из старого? Представляют в виде ребенка. Пшкрт. Кардара утсам ты̆рны̆ џ̌он’а, с’илҕи пэ̆дэ̆рэ̆нцэ̆к ползасы̆н иа пэ̆лäтäзä (заплёл), тэччэ̆. См. Вупăр. || Иä ôjы̆, назв. поля. Пшкрт.

иелĕ

(иjэл’э̆), одержимый духом ие. Изамб. Т. Ачă-пăча иелĕ пулать. N. Иелĕ çын.

ик

(ик) или ик, ик (ик', ик) или ик, ик, ик (ик', ик', ик'), п. икоте. Шурăм-п., № 27. IЬ. Карланкăра ик, ик, ик! тăвать пулсассăн... IЬ. Çын: ик! ик! тее пуçласан, тăхăр сыпкăм (глотков) шыв ĕçес пулать, вара чарăнать. Нюш-к. Ик тăврăм. Я икнул.

ик

(ик', ик), два. См. икĕ, иккĕ. Орау. Вăрăм сăмсаллине кунта эп ик çынна (или: ик çын) пĕлеп. СТИК. Ик ĕмĕр тытаймĕ-ха, унтан та юлĕ, тупăкне илсе кĕреймĕ (два века не проживет). Орау. Ик чӳлмек сĕт исе килчĕ. Принесла целых два горшка (или две кринки) молока. Завражн. Ку ик ял армань. Эта мельница принадлежит двум деревням. Сборн. † Печĕкçĕ тутăр, хрантсус тутăр — ăна ик сум вуннă (т.-е. шестьдесят коп. на серебро) кам памĕ? Сред. Юм. Ик чон пôлсан, пĕрне сана парăтăм, тесе, пит йôратнине пĕлтерсе калани. Сред. Юм. Ик послăх ӳстереть. Иккĕ алланнă (= авланнă) çынна: ик послăх ача ӳслерет, теççĕ (два выводка ребят ростит). IЬ. Ик май та кастарать (говорят про человека изменчивого; с одним он говорит так, а с другим по другому). IЬ. Ик айкки те тăвайкки. Мĕншĕн пôлсан, ик айкки те тăвайкки. Для меня все равно. Орау. Ик эрнери ача, ребенок двух недель от рождения. Шурăм-п. Ик-виçшер лаша, по две, по три лошади.

ĕне икерчи

Изванк. Кăнтăрла çитсен, пирĕн, вут хутса ярса, çӳхӳсем, улма икерчисем, ĕне икерчисем пĕçерчĕç, тата çав кунах вилнĕ çын сăри турĕç.

икĕ питлĕ

двуличный (человек); с отставшей верхней коркой (коровай); с двумя лезвеями. Т. М. Матв. Икĕ питлĕ çынна икĕ питлĕ хĕç (сабля) теççĕ. К. С. Икĕ питлĕ ан пул. Не будь лицемером. Сред. Юм. Иккĕш тем чол вăрçса та каллах çавăн патнех япала ыйтма каять: япала ыйтма тепĕр питпе каять поль, икĕ питлĕ çын поль, олă (олы̆). Пухтел. Икĕ питлĕ — хлеб, испекшийся с дуплом. Чертаг. Икĕ питлĕ: çăккăр варринчен пичĕ уйăрăлса каять. Сред. Юм. Çăкăр икĕ питлĕ полнă. Сред. Юм. Итлашки пиçсе иртĕнсе кайса, çăкăр пичĕ çемçинчен хăпăнсан, калаççĕ.

икĕ пуçлă çын

человек с двумя головами. || Хып. 1906, № 43. Çук! сире айăплама икĕ пуçлă çын пулмалла.

иксӳ

(ик’сӳ, иксӳ) икота. СПВВ. ЕС. Иксӳ = çын пырĕ темĕскерле якăртса кайнине калаççĕ. Иксӳ юлсан, ăна е тăванĕ, е юлташĕ асăнат имĕш. В. Олг. Иксӳ килет = икота. Хурамал. Çина (siс!) иксӳ килсен, килте аçăнни пулат, теççĕ. Чертаг. и Якей. Иксӳ кĕрет — тăванĕсем асăнаççĕ. Ст. Чек. Иксӳ ерчĕ. Явилась икота.

ил

(ил'), брать, взять; покупать, купить; снять. Ст. Чек. Пыл исе каяççĕ те, лере çăлран шыв исе, шĕветеççĕ. Рег. 96. Она исе каяссише исе кайман, орăхне исе кайнă. Взял не тот, который было надо взять, а другой. Вишн. 72. Вĕсем (воды) хăйсемпе пĕрле çĕр витĕр аннă чух тислĕке те илсе кĕреççĕ те, часах çав ăшăк пусса пухăнаççĕ. Хып. 1906, № 5. Кам илес тиекен илтĕр, манран илсе пулас çук, тет аслашшĕ (т.-е. я не могу купить). И. И. Орлов. В Ракове «илсе кайма кайĕ» = «илсе кайин». Тогаево Покр. Витресем порте мончара, кайса илесси терĕç. Орау. Лаши мĕн пур вăйĕпе чупса пычă чухне салтакки пĕшкĕнсе аллипе тăпра иле-иле пырать. Орау. Пĕри ман хушамата илнĕ (выбрал себе взамен своей мою фамилию). К. С. Эпир кăçал хĕлĕпех тырă илтĕмĕр (покупали всю зиму). Хып. 1906, № 28. Кама, мĕн те çĕр хуçине тӳлес? Кам хăй укçалла илнине кăтартĕ, ăна тӳлесен те юрать. Ст. Шайм. Ача: лешсене илнине кăна илĕпĕр, тет. Парень говорит: «Если уж те вещи сумели взять, то эту возьмем». Ист. Олег çапла тапăна-тапăна Чернигова туртса илнĕ-илнех (все-таки взял.). Чураль-к. † Авăн çапнă укçапа илсе ячĕç ка... на (cunnum). НАК. Ачанăн ашшĕсем ачи илес (scr. исел) тенĕ хĕре илес тесен, евĕч хĕрĕн ашшĕсене калаçтарма каять. Юрк. Шалуннине те чиперех илекен пулать (стад получать порядочное жалованье). Толст. Вĕреннĕ çын арăмне килне илсе кайрĕ, тет, вĕренменнине çавăнтах патакпа çапса илчĕç, тет. Толст. Вăл укçапа пĕр чăхă илсе ярать (на эти деньги покупает). Якей. Сарă вăрăм хĕрсене илессӳ çок (если не хочешь взять), ма астарас? Ирть-х. Вăл Атăл илчĕ он чохне, латти полмарĕ, окçи пĕтрĕ. Он тогда снял (с торгов) Волгу, но толку не вышло, а деньги ушли попусту. Рег. 1086. Ик кĕрĕк илме окçа патăм. Орау. Хам укçана илимарăм (или: кăларимарăм). Я и своих денег не выручил. СТИК. Çук, мĕн улмине калан! Илех тăратпăр та, ăçтан пултăр! Где уж тут в целости сохраниться яблокам, когда дня не пропускаем, чтобы не поесть яблоков. О сохр. зд. Вара пичĕ (наволочка) варлансан ăна час-часах илсе (сняв) çума та пулать. Рег. 1508. Вăл сана парсан, ил (возьми). Букв. 1908, 17. Аллусене ил (отними, возьми), мана сывлама йывăр. Бес. о земл. Малтанхи çуркуннехи сухапа тĕплĕрех тăвас пулать, суха кассисене (борозды) кĕçĕнрен илес (провести) пулать. † Илес-илес илесех, аваннинех илесех (невесту), хамăр ялтан илесех. Т. Исаев. Эй турă, тăхăр çулччен тырă-пулă акса туса илтĕмĕр, тăхăр çул хушшинче лайăх та, начар та тырă пулчĕ, эй турă, тата тепĕр тăхăр çулччен тырă-пулă лайăх пулма парччĕ. Т. Исаев. Çапла пĕр кун ятне илер-ха (возьмем, для примера, название одного дня). Цив. Каçпала пĕр çĕрĕк çăпата илсе кĕреççĕ. Букв. Пирĕн ялта пĕр çын пасартан сӳсмен илсе тавăрăннă тет. Шорк. Исе-исе лайăхрах атă илес. Если уж покупать сапоги, то надо купить получше. СТИК. Çĕр-улми илмелле кĕреп те туртап (чĕлĕм). Спускаюсь в подполье, как будто за картофелем, и курю. Рег. 500. Эс исе, эп илтĕм. Ч. С. Вăл вилеччен виçĕ çул малтан пĕр Çатра-касси çынинне тырă çинчен утне тытса хупнă. Ăна ахаль паман, виçĕ тенкĕ укçа илсе юлнă. Сборн. мол. 14. Вăл чура сăнне илсе, этем пек пулса тĕсĕпе çын евĕрлĕ пулса, хăйне хăй кĕçĕнлетнĕ. ССО. Илсе килтер, велеть привести. N. Египет çынннсем çине тинĕсе илсе пырса, тинĕс шывĕ айне турĕ. Шихазаны. Илсе ярас (купить) эппин пĕр сурăх, терĕç. Альш. Унта ахăл-ахăл тăваççĕ (молодежь): вĕсене хирĕç вăрманĕ янраса тăрать, сассисене илсе... Хып. 1906, № 27. Çапла ĕнтĕ ун пек патшалăхсенче халăх суйласа янă çынсем закон еркисене пăхса тăраççĕ, патшалăхри пайтасене, расходсене хисеп илсе тăраççĕ. Рег. 872. Порте илчĕç ĕçлĕксене (поç çинчен). К. С. Илмеллех ил, совсем взять. || Взять замуж. Никитин. Мана Хомок илмере илме (чит.: илмерĕ, илмерĕ) — курĕ-халĕ нушнине, курĕ-халĕ нушнине. Чураль-к. † Ялти маттур сар хĕрсене илме тăртăм, çул çитмест. Т. М. Матв. Илнĕ лаша ăнмасан, çулталăка хуйхă; илнĕ арăм ăнмасан, ĕмĕрлĕхе хуйхă. Ст. Айб. † Вĕтлĕх çулчи кĕл пулмĕ, пирĕн (чит,: пире?) илен хур пулмĕ. Изамб. Т. Эпĕ ун пек (такую) арăм илес çине (чтобы взять) авланмастăп та, теччĕ. Тăвйп. Иван вара урăх начартарах, çук çын хĕрне аран илсе янă. † Пăхса хонă сар хĕрне илсе яма (взять за себя) полмарĕ. || Взять на военную службу. Урмай. Нурăс кулачи шур кулач; илес тесе карăм та, хамăра илсе пăрахрĕç. (Из солд. п.). || Стричь. Сред. Юм. Кам сана тутар пик илсе янă? Чирикеево. Çӳçне нумай илмен, кăшт-кăна кăрăхтарнă. || Оказаться в состоянии стронуть с места, свезти (о лошади). Изамб. Т. Мăклă лавсене лашасем çиле хирĕç ниепле илеймеççĕ (не могут везти). Букв. I, 1904, 71. Хайхисен лашисем харăс илсе, шыв пек кайнă. N. Утсем илеймерĕç. Лошади не взяли. || Заливать, понимать (о воде). Якей. Пилĕк таран шу илч (затопила), çаплах лармаçть (она). Шу мыя иле пуçларĕ. Альш. Етремене Сурăх ваççи юхса кĕнĕ тĕлте, мал енчи çеремре, пĕр çур ял вырăне пек çӳлĕ шыв илмен вырăн пур — тĕме. Богатыр. Шыв унта та тулса çитрĕ (поднялась) тет те, улпута мăй таран илчĕ, тет. || Резать, пилить (об инструменте). Толст. Илмест. Не берёт (пила). || Перетягивать. СТИК. Илеймест-ха=не перетягивает (чашка весов). || Выростать (о новом мясе). О сохр. зд. Чи çиелти тир пирĕн кивелсе, кирĕк пулса тăкăнса каять те, ун вырăнне аялтан çĕнĕ ӳт илсе пырать. Хып. 1906, № 43. Тĕттĕм çĕрте пурăнса куçĕсем е пит пĕчĕккĕленсе вăйсăрланса кайнă, е куçĕсене пĕтĕмпех ӳт илсе ларнă (заросли мясом). || Захватывать (не целиком, о пожаре). Орау. Вăсен пӳртне те вут илчĕ. И их изба загорелась. См. хып. || Умножать (в арифм.). || Начать одолевать в борьбе. Сред. Юм. Илсе-илсе пыраттăмчĕ (в борьбе), тепле ôрана хиртерчĕ те, çавăрчĕ-пăрахрĕ. Такки çĕнчĕ, терĕç вара çапах. || Futuere, terere. Ст. Чек. Эпĕ ăна, ох, илтĕм! || Дрыхнуть во всю. Якей. Эпĕр ăйха илеппĕр анчах. Мы знаем спим (много спим). Загораться. Пĕр шăрпăкпа илеймерĕ. От одной спички не загорелось. || Часто употр. в качестве вспомог. гл., даже если говорится о действиях неодушевл. предметов. См. «Опыт иссл. чув. синт.», II, 45, 52—55. Яргуньк. Хай çĕлен кайран калях çыпçăнса илчĕ (опять обвился вокруг шеи портного). Юрк. Пуçĕнчен çĕлĕкне хыпаланса хывса илсе... Ст. Ганьк. † Ах, аттеçĕм, аннеçĕм! Ырашне çапса илсен, улăмĕ вута! терĕр пуль. Букв. 1904, I. Унтан пурте сăхсăхса илтĕмĕр (перекрестились) те, вăрмана кĕрсе кайрăмăр. Календ. 06 г. Вăл 24 сехетре пĕре çавăрнса илет (о земле). I-ая кн. для чт. 1912, 34. Ăна (клён) çил, вăрттăн пырса, кăшт сĕртĕнсе кайсан, вăл хăйĕн çулçисене вылянтарса, çавăркаласа пăхса илет. Хып. 1906, № 44. Халăх хăй те ăна сиссе илчĕ. Юрк. Ун патне килсеттĕмĕр çав, теççĕ те, тата урăх сăмах килаçса та илеймеççĕ, хай майра часах шалти пӳлĕме кĕрсе каят. I кн. для чт. 1912, 21. Шăпăр хулли хуçса илчĕ те, тытăнчĕ çунтарма (сечь, пороть). Чăв. юм. 1924, 32. Пĕр куç хупса иличчен. В мгновение ока. Чăв. юм. 1924, 17. Ак тамаша! Арча хуппине уççа ярсанах, симĕс-кăвак çĕлен-калта яшăлтатса тухрĕ. Хисепсĕр нумай. Авкаланса, хуçкаланса, хĕре явăнса илчĕç те, çавăнтах çиме пуçларĕç. К. С. Пĕрре... са илтĕм. Futui semel. Сред. Юм. Чӳрече витĕр кăçкăрса илчĕ. Увидал из окна и позвал к себе, и тот вошел. К. С. Тивертсе (или: хĕртсе) илтĕм. Прибил, отдул (кого). Юрк. Арăмĕ, ĕмĕрне çынпа килĕштереймен çын, кӳрши арăмĕне вăрççа илет. Ист. 354°. Хусана епле те пулсан туртса илес-илесех, тесе, çарă пуха Пуçланă. Ллыи. Кăна та юмăçă: пăхса вĕрсе илтĕм. тет. Толст. Пĕрре асапланса илсен, кайран çăмăл пулĕ. О сохр. зд. Куçсем часах ывăнса ыратакан пулаççĕ; вара ирĕксĕрех ĕçе пăрахса, пăртак канса илес пулать. БАБ. Анне ĕлĕк хампа асапланнине (со мною) шухăшласа илетĕн те, куççулĕ шапăрах юхса тухать. Сказки. Иванпа Петрăн (чит.: Петĕрĕн) лашисем те пĕр-пĕрне палласа кĕçенсе илчĕç, тет. N. Шухăшласа илме çук тĕлĕнмелле. Ч. С. Сăмса айне шăлнине ыттисем ан сисейччĕр, тесе: веçа килет! тесе, аллине тăсса кăтартса, сăмсине кăшт шăлса илчĕ, тет. N. Эпĕ вара ерсе илтĕм (поплакал). 93 çул. 68. Марккиз кулса илнĕ. Маркиз усмехнулся. Хăр. Паль. 19. Апатне те çăварĕ патне аран илсе пырать. И. Патт. 12. Эпĕ сире хĕрхенсе илсе çитертĕм (довёз), терĕ те лешĕ, чуптарчĕ хăй çулĕпе.

илсе çитер

довести. О заступл. 4. Çын пырса кĕмен сĕм вăрмана илçе çитернĕ.

илтер

(ил’дэр, ил’дэр), понуд. ф. от гл. «ил». Патша Иосифа илтерсе пыртарнă (велел привести). Ой-к. Алик. Çавна илтерсе килтер. Велы её привестп. Кратк. расск. 28. Пуçĕнчи çӳçне илтерсе янă. Сред. Юм. Илтерем эп сана ӳлмерен ôн пик ôпи-сôпи япаласем!... Вырттарса çапăп! Я тебе дам покупать такую чепуху (дрянь)!... ПопробуЙ-ка еще — разложу и высеку! || В обширном смысле — что-набудь хорошо, ловко делать; напр., хорошо поет — илтерет. В тесном смысле — côire. Сиктерма, Спасск. у. || Бить, лупить. Ну хайхи кайăкра çӳрекен çын çиленчĕ, тет, çак çын патне чупса пычĕ, тет те, пăшал кучĕпе илтерет тет. || Взять путь (о бегущем звере). Пшкрт. Анады̆п Он’исä вар ды̆ры̆к; äп коζиычäнäк, молҕас’ токса тарчы̆ с’а вар ды̆ры̆к анадала. Ондан илдäрчэ̆ карда ды̆ры̆к.

иленчĕк

(ил’эн’ζ'э̆к, ил'эн'џ̌э̆к), присталой. М. Яльчики Т., М. Ăнтавăш. Иленчĕк путек. || Привадка, illecebrae. Пазух. Çын иленчĕк иккен те, ай, тăвансем, килнĕ тăван ытарса тухаймасть.

илес-милес

(ил'эс-мил'эс), сам не в cебе, страшный, словно из другого мира. Альш. Вилме выртнă çын та илес-милес пăхкалать. Тюрл. Илес-милес полса карĕ: куçнç-пуçне чаркаласа пачĕ, таларса, хĕрелсе карĕ, кăвакарса карĕ. Сред. Юм. Кампа вăрçма тӳпелешсе çӳрерĕн-ха? ытла пит илес-милес полса килтĕн-çке. Юрк. † Çамрăк чухне пултăм илее-милее, хампа пĕр тăвансене сивĕтрĕм. Изамб. Т. Илес-милес çын — «страшный человек». IЬ. Илес-милсс (страшно) çиленсе килчĕ. || Стюх. «Илес-милес — причудливо». Сообщ. Н. М. Кедров. N. Ах Турă, Иван илес-милес тумланса çӳрет! — Çеркей илес-милес ĕçсе çӳрет. — Арăмсем илес-милес ташлаççĕ. СПВВ. Илес-милес урийĕсене. || Очень нарядно. Янтик. «Илес-милес тумланнă ку = оделся очень нарядно».

илĕрт

(ил'э̆рт, ил'э̆рт'), манить, заманить, прельстить (чем). Образцы. Илĕртрĕмĕр хĕрсене хĕрлĕ куçлă çĕрĕне. Образцы. Кинçĕм-чунçăм, Анна кин, сăхлантарчĕ тĕсĕне, ăмсантарчĕ пĕвĕне, йăпатайрĕ чĕлхипе, илĕртейрĕ куçĕпе. Ч. П. Каймăттăмăр вăрмана — хăмла çырли илĕртет; тухмăттăмăр выляма — хамăр савни илĕртет. Хурамал. Тухмăттăмчĕ çак вайя — чун илĕртен тантăш пур. Сред. Юм. Пĕрчик ачасĕне: япала парап, тесе, илĕртсе кирак-мĕн тутараççĕ. Чăв. юм. 1924, 24. Сана вăрманта арçури аташтарнă пуль. Сана пăрахасси лекнĕ. (К этому, в сноске, сказано: «Пăрахасси тени çăкăрпа арçурине чирлĕ çын патĕнчен илĕртсе кăларса яни. Çăкăр турамне вара арçури çыпçнă çĕре кайса пăрахаççĕ). † Тухмăттăм тухасса çак вăййа — чун илĕртен сарă ача пур. С. Тим. † Хĕреслĕ тенкĕ, кив тенкĕ, çакăр тухья çанкине (= çамкине) — ваттисене вăрçтарма, çамрăксене илĕртме. Орау. Пăртак илĕрт-ха ачана, кăваса çăрса пĕтерем. Помани или займи ребенка, я кончу месить. Орау. Ачана илĕртнĕ пек илĕртет, те: пĕлмест, тит... К. С. Çын илĕртнĕ хыççăн çӳрет. Поддается на приманку, на улещания. Лашман. † Чунçăм айван, пуççăм çамрăк — çын илĕртнĕ хыççăн пит каят. || Сбивать с толку, «смущать», подущать, науськивать. Юрк. Арăмĕ, ăнман япала, илĕрте пуçлать. Сред. Юм. Илĕртсе, çынна хĕнеттерет. || Прельщать, обманывать, обольщать. Уговаривать. Микушк. Ай-хай, ача. Ваня, Хветорана илĕртет! (Ваня Федору обманывает). Кожар. Вăсем илĕртсе ыйтасшăн пулнă, сăра ĕçме çилом илсе пычĕç. Алекс. Невск. Куланая майĕпе илĕртсе-туса илмен, ялан çапса хĕнесе илнĕ (сборщики). || Ябедничать. Рекеев, ТайбаТ. Илĕртсе кăтартаççĕ. Клевещут, ябедничают. Букв. I, 1904 г. Çĕнĕ кин пят хаяр, усал кăмăллă çын пулнă. Вăл асаттене анне çинчен йĕре-йĕре илĕртетчĕ, тет. М. Яльчики Т. Илĕртсе панă. Наябедничал. Л. Кошки, М. Ăнтавăш. Илĕртсе кăтартнă (то же значенне). || СТИК. Пырат çав ахалтен (ахальтен), çăккăр илĕртсе антарма! («говорят про воблу и прочие закуски к хлебу», благодаря которым и хлеб кажется вкуснее).

илмĕш кун

(Ил'мэ̆ш кун), на другой день (= тепĕр кун). Ст. Чек. || Накануне (во многих говорах). || В следующих ниже текстах значение этого выражения непонятно; может быть, оно имеет здесь различные значения. Александр Етрухин, Цив. Чăваш хăй арăмĕпе ĕçке кайни. Ĕçкине малтан хыпар (яраççĕ) пасартан е, хăйсемех кайса, чĕнсе çӳреççĕ. Сăра (ĕ)çме чĕнсен, вара арĕмĕпе упăшки, тумланса, кучченеçпе каяççĕ, а кучченеçне илмĕш (scr. илмеш) кунех пĕçереççĕ. Кучченеç уна пĕр хутаç чикеççĕ унта тĕрлĕрен: виçĕ пӳремеч, 4 кукăль, 5 кулач. Пӳремечисем паранкăран, кукăлисем кĕрпе кукли е пăрçа кукли, а кулачисем пăри кулачи е тулă кулачи. Вара çапла хăнана каяççĕ. Александр Етрухин, Цив. Чăвашсем ял хушшинчи чир-чĕре халăхпа тасаттарни. Акă епле. Ялта чир питĕ нумай пулать, вара çав ялта пĕр виçĕ е тăватă çын тупăнать чĕшмешшисем; вăсем вара калаççĕ: яла чир килчĕ, ĕнтĕ темĕн курăпăр-ха; путех таврари ялсем, тасатса килсе, пирĕн пусса тăкрĕçĕ пулĕ, çавăнпа пирĕн яла чир килчĕ. Пирĕн те ĕнтĕ тасатас пулать ял хушшине. Вара вăсем, халăх пуху пулсан е куланай патне пуçтарăнсан, калаççĕ: эй рипатă-халăх! Пирĕн яла чир килч-çке; мĕн тăвăпăр ĕнтĕ? тет... Вара халăхĕ те кăçкăрат: майне пĕлекенсем тасатăр эппин, теççĕ... Вара унтан илмĕш (scr. илмеш) кунне чăнахах çав тĕшмĕш çынсем пĕр пилĕкĕн тухаççĕ пурте хутаçпа, килĕрен чĕслĕрен çăнăх-салат, çăв, тăвар пуçтарса ялĕпех тухаççĕ. Уна вот епле пуçтараççĕ: пĕри ыраш çăнăх хутаççи çакнă та у унта ыраш çăнăх пуçтарать; тепри урпа çăнăхĕ пуçтарать; тепри салат пуçтарать, тепри тăвар пуçтарать, тепри çăв пуçтарать. Усем пурте пĕрле пуçтарса çӳреççĕ. Пуçтарса çӳренĕ чухне, калаççĕ: эпир чир-чĕре, усал-тĕселе тасатас тесе калаппăр-çке-ха. Вара кил-хуçи калать вĕсене: юрать, юрать; ăçтан-та-пулин сиппи килĕ-и, чипер çырлахтăр ĕнтĕ, тесе, чĕслĕрен çăнăхсем, салатсем парса ярать. Усем хапхаран тухса кайнă чухне, нимĕн пăхмасăр пӳртне чупса кĕрет те, пĕр курка тăрă шыв илсе тухса, урамала чашт! сапат. Çакă шыв пек тасалса, тухса кайтăр чир-чĕр, усал-тĕсел, ырă-хаярсем! тесе калаççĕ килĕ хуçисем. Вара çав пуçтарнă çăнăх, кĕрпе-салатсене пĕр чухăн, начар çын патĕнче пĕçереççĕ; ыраш çăнăхĕнчен çăкăр пĕçереççĕ, урпа çăнăхĕнчен пашалу пĕçереççĕ, кĕрпинчен пăтă пысăка хуранпа пĕçереççĕ, салачĕнчен сăра тăваççĕ. Сăрине тусан, юççе çитсен, илмĕш (scr. илмеш) каç нумайăн пухăву (sic!) пуçтарăнса, чир-чĕр пăтти çиеççĕ. Пăттине пуçтарнă çăв нумай пулсан, пăтă варрине чашăк варине çара çăв туса çийеççĕ. Унтан, çисе-ĕçсе пĕтерсен, юлашкине, ютă пусса канса, пăрахаççĕ. Унта акă епле кайса пăрахаççĕ: пăртак çăкăрне, пашалуне, çăвне чашки-кашки, сăри куркипех пăрахаççĕ. Тата пĕр çур ăштав эрех пĕрте ватмани пăрахаççĕ. Усене çав ĕçсе çийекен ертелтен суйлаççĕ икĕ çына. Усем вара çав парнесене çапла, кайса, тăкаççĕ.

илтеле

(ил'д'эл'э), слушать. См. итле. Янш.-Норв. ИПТ. Пирĕн пĕлнĕ-пĕлмен кĕллĕмĕре илтелесе хапăл туса ил. (Уй чӳкĕ). Кореньков. Кайăк торра илтелет. N. Никĕшĕнне те илтелесе çитермелле мар. Нет возможности выслушать кого бы то ни было. Жит свят. Апр. Киеври çĕр витере кĕлтуса пурăннă (1300 çулсенче) таса шухăшлă илтелекен Руфа асăнаççĕ. Илебар. † Ир те тухса илтеле, каç та тухса илтеле: куккук сасси илемли, хĕрӳ сасси илемли? (= илемлĕ-и). Сред. Юм. Илтелени. Çĕн çол çĕрĕ хĕрсĕм çын пӳрчĕ панче илтелеççĕ. Пӳртре окçасĕм çинчен, сотă-илӳ çинчен ямахласан, пуян çĕре качча каять, тет: çын вилни çинчен сăмахласан, çав çол вилет, тет; порнаç çитменни çинчен сăмахланине илтсен, начар çĕре каять, тет. (Народное поверье). Сирах, 9. Кам та кам аслăлăха илтелесе пурăнат, çавăн пурăнăçĕ шиксĕр пурăнăç.

им

(им), исцеленне. Букв. 1904. Им пултăр, сип пултăр. || М. П. Петров. «Им — лекарство; лечебное средство в виде напитка». СПВВ. «Им парăр, имлес». Сирах. VIII. Турă çĕршыва имлĕх-сиплĕх панă, анлă-пуçлă çын çĕршыв имлĕхĕнчен усă курса пурăнать. Турă хăй хăватне кăтартасшăн йывăç имĕпе йӳçĕ шыва тутă кӳртмен-и? Эмелçĕ хăй пĕлнипе этеме имлет, чир-чĕр инкекенчен хăтарать. Эмелçĕ, тĕрлĕ им-çам хутăштарса, эмел тăвать. СТИК. Лекĕрсем панă име илме хăрама кирлĕ мар. N. Иванăн хĕрĕх кăшăллă пичĕке пур, тет. Пĕр пăккинчен пыл юхать, пĕр пăккинчен им юхать, тет. (Такмак). См. сим.

имсĕр-йомсăр

в беспорядке. Сред. Юм. Ытла пит имсĕр-йомсăр ко сӳс, такам мôтасласа пĕтернĕ ôна. Иначе: имĕ-йôмĕ те çôк. || Необыкновенно. «Имсĕр-юмсăр = необыкновенно (скуп, зол — дурн. качество)». Чăвйп. 36°. Вăл имсĕр-юмсăр хытă (скуной) çын пулнă.

имен

(имэн'), стесняться. А. Турх. Ст. Чек. СПВВ. «Именес = вăтанас». СПВВ. Х. «Именес — ĕмĕтĕнтен имексе анчах юлаççĕ». N. Ан именсе тăр ĕнтĕ, лар, пĕрер курка та пусан ĕç ĕнтĕ. Зап. ВНО. Чупса кĕтĕм карташне, пӳртне кĕме иментĕм (не осмелился). N. Турăран хăраман, çыннăран именмен çын тĕнчере ырă курмас. Хорачка. Именсе тăрат. Стесняется (напр., не говорит). КС. Ун патне кĕме иментĕм. Я постеснился, «не посмел» (в народн. знач. последнего слова) войти (зайти) к нему. Не суди бедн. Çын пирĕн çине çавăрăнеа пăхрĕ те, пит именчĕ. Зап. ВНО. Иментĕм, не посмел, постеснился. Ан именсе тăр ĕнтĕ, лар, пĕрер курка та пулсан ĕç ĕнтĕ. IЬ. Иментĕм, аят-çиме лармарăм. || Чувствовать некоторый страх, опасаться. Тюрл. Именсе выртрăм кĕçĕр (к’ӧ̆з’ӧ̆р). Эту ночь я провел (пролежал) в страхе. Альш. Çĕрле тĕттĕм çĕрте çӳреме хăратăп, темĕскертен чун именет (жутко бывает). Сред. Юм. Пĕрте именмесĕрех, шывва кĕрсе кайрăм. Без всякой боязни в воду вошел. Сирах, ХLI. Тӳрепе пуçлăх умĕнче суя суйма именĕр. || П. С. Степ. «Именес — побаиваться, с большим почетом относиться». || Не решаться. Сред. Юм. Хаклă япалана ôкçа нăмай кирлĕ те ôна, пĕччен илме иментĕм çав. || СПВВ. «Именме = повиноваться». || Брезговать. СПВВ. Имен; именсе çирĕм = с брезгливостью. || Воздерживаться. Стюх. «Именет, воздерживается».

иментер

Сирах, ХIV. Кама хăй чунĕ иментермен, кам ĕмĕт çухатман, çав çын телейлĕ.

имĕш

(имэ̆ш), будто бы; говорят, что. Юрк. Сирĕн Курмăшри (чит.: Кăрмăшри) фотографăн чăваш кĕлеткисем (снимки) пур имĕш. Бюрганский. Ĕлĕк авал имĕш чӳк тунă чухне çын пусма хунă, тет, унтан вара турă, этеме хĕрхенсе, ун вырăнне така пусма хушнă, тет. Юрк. Петр Петрович, эсĕ имĕш татах вырăнсăр тăрса юлтăн, теççĕ; вăл хыпар тĕрĕс-и? IЬ. Эсĕ утилни вăрманне каснă имеш; вăл ĕç тĕрĕс-я, тĕрĕс мар-и? СТИК. Ваттисем каланипе, сăвăр пуян аччинчен пулса кайнă имĕш. О Японии. Таса вырăнсене çынсем юри аякри çĕрсенчен кĕлтума. пуççапма çӳреççĕ. Аякка кайса кĕл туни Японсен шухăшĕпе пит сăвап. Çапла аякка кайса çӳреме пĕр таса (святой) çын хушнă имĕш. Ст. Чек. Вăл имĕш вара (или: вара имĕш) ăна хĕненĕ. Он его будто-бы прибил. || Догадка, слух. СПВВ. «Имеш: вăл имĕшпе-кăна калать = будто; но догадке». IЬ. «Имĕш = будто: вăл имĕшпе çӳрет; вăл пирĕн пата килнĕ имĕш те каланă имĕш». Альш. Чиркăва куçарма саккун çук, тет, имĕш.

импичи

(имбиџ̌и), то же. что импичче. Кн. для чт. 63. Эсĕ ху, импичи, епле ĕçпе лекрĕн? тесе ыйтнă. || Почтительное обращение к старику? N. Иван импичи, алла кастартăм, тимĕр чĕлхи сур-ха часрах, тет кĕçĕн-çын.

имшер

(имжэр), слабосильный, тощий, хилый. И. С. Степ. Имшер — слабосильный, тощий. Ядр. Имшер — плохой, тощий (о ягненке и пр.). Сред. Юм. «Имшер ача — 1) худой, 2) бледный, З) плакса». Около Ракова. Имшер (типшĕм) — хыткан (типшĕм) çынна калаççĕ; ача-пăча начар çуралсан та: ех, ачи типшĕм-çке! теççĕ. Н. Карм. Имшер выльăх теççĕ начар выльăха. Янтик. Ачи пит имшер (слабый) ун, апат та çиес çук. СПВВ. Т. Имшер тесе çинçе, начар çынна калаççĕ. СПВВ. ЕС. Имшер = типнĕ, хытнă шăм-шакăлă, начар çын е выльăх, Калашн. † Ман имшер урамсем хуçăлчĕç-анчĕç. || Вялый; растяпа, висляй. К. С. Е-е (долгое э), имшер! Эх, растяпа (висляй)! || Н. Узеево. Имшертерех пурăнаççĕ. Живут плоховато.

ине хырăмĕ

(хыры̆мэ̆), живот коровы. || Метаф. большебрюхий человек (пысăк хырамлă çын). Прожорливый человек (нăмай çиекен çын). Сред. Юм.

инкек

(ин’г’эк’, ин’гэк), бедствие, беда, несчастье. Сред. Юм. СПВВ. «Инкек — в смысле неожиданной беды главным образом». Инкекпе çын пусăрнать, теççĕ. Несчастье придавливает человека. Алекс. Нев. Новгородра инкек çине инкек тухса пынă. N. Акă инкек! Ку ачу аллине ăçтан ӳксе капла сиктернĕ, кин? N. Çиме çитменни пĕр инкек. || Материальный вред. Шорк. Лаша вилсе пĕр инкек кортăм. Шибач. Инкек полчĕ. Стряслась беда (напр., пропали деньги — окçа çохалать). КАЯ. Инкекĕ тупăнĕ вăл, ырри çук! До беды не долго; чего хорошего, а это как раз! Кратк. расск. 20. Вара эсир: пирĕн тата кĕçĕн шăллăмăр пур, тесе, мĕшĕн каларăр вăл пуçлăха? Эх, ачамсем, манăн инкекĕме (на мою беду) каланă эсир! Жит. свят. Февр. Св. Агафия тĕрме сыхлакансене инкеке кӳртес мар тесе, Христосшăн та аеап курасшăн пулса, тĕрмерен тухса кайман, çавăнтах турра кĕл-туса тăнă. || Бранное обзывание человека или предмета. «Инкек — усал сăмах пулать». М. Шевле. Çын вилесрен хăраса пĕртен-пĕр лашине пусса парать çак инкеке (т.-е. киремети). Юрк. Пĕр чыкан ачи кĕлете вăрлама кĕнĕ. Ăна хуçисем тытнă та, кăна, инкеке, мĕн тăвар-иш? теççĕ. Альш. Эй инкексем! тесе калать, тет; вăл хăех илсе кайнă, тесе калат, тет. Инкек — слабый, ничтожный человек. Турх. Çын лашине çиленсе каланă: инкек! шуйттан пуçĕ! мур хирменĕ! Чарăнса тăрать тата, пăх çиен! М. В. Шевле. Кил хуçи ĕнтĕ тем пекех ӳкĕнет ко инкеке (т.-е. киреметь) çăмăрпа торăран хăтăлтарнăшĕн. N. Мĕн теççĕ-ши ăна, инкеке?!.. Как же это оно называется, шут бы его побрал! (говорит о растении, названия которого не знает). || Инкек — назв. божества. Хурамал. Магн. 113. || Назв. злого духа. Ст. Ганьк. Сар каччăн шăлне-çăварне хăçан та хăçан хурт çирĕ, инкек çирĕ, çавăн чухне инкек çитĕр (инкек — хуртпа перекен усал). Самар.? 77 тинĕс уттинчче сарă ту, сарă ту айĕнче сарă чул, сарă чул айĕнче сарă каччă. Сарă каччăн шăлне-çăварне хăçан та хăçан хур çирĕ (scr.: сирĕ), инкек çирĕ (scr.: сирĕ), çавăн чуне инкек çитĕр, хурт çитĕр (инкек — хуртпа перекен усал). (Из шăл-суран чĕлхи).

инчет

то же, что инçет. Самăй поян çын патне кайнă хăтая инчете. Ч. П. Инчетре. Сам. 19. Умри инчет темĕнле тĕтреленсе курăнать.

инхăр-ханхăр

повидимому, то же, что инкăр-ханкăр. Коракыш. Ĕлĕк, çын вилсен, пытарнă чухне: инхăр-ханхăра кантăр, тенĕ.

иптăк-каптăк

(ипты̆к-капты̆к), не имеющее смысла выражение, служившее, по преданию, молитвой одному беспамятному столпнику. Сред. Юм. Пĕр çын, пĕр-май юпа тăрне ôхса ларса: иптăк-каптăк, тесе кôл-тунă, тет. Иртсе çӳрекенсем, мĕн хытланать ко ôхмах? тесе, ирте-ирте кайнă, тет. Кăшши: мĕн тăван эс? тесе ыйтсан, кĕл-тăвап, тесе, калать, тет. Нăмаййăшĕ: апла мар, çапла кĕл-тăваççĕ ôна, тесе вĕренте-вĕренте хăварнă, тет, чипер кĕлтума. Çыннисем иртсе кайсаннах, ăсĕм вĕрентсе хăварнине манса, каллах: иптăк-каптăк, тесе, кĕл-тунă, тет. Çав çын çапах çветоя тохнă, тет. Из этого чуваши заключают, что молиться можно как угодно, только было бы усердие.

ирĕк

(ирэ̆к, ирэ̆к'), свобода, воля. Свободный, вольный. Свободно, вольно. Приволе. Привольный. Власть. Соизволение. Ист. Киеври халăх авалтанпах княçсене улăштара-улăштара лартса ирĕке вĕреннĕ. Полтава. Ирĕк çын, свободный человек. Хып. 1906, 31—2. Ытлашши мĕн тăвас икĕ лаша усраса, утă-улăм ирĕк мар. Сборн. мол. 239. Эй туррăмăр, эсĕ ху ирĕк туса çуралнă, ху кăмăл туса килнĕ. IЬ. 44. Нумай хĕрхенекен кăмăлупа, унтан çуралма ирĕк тунă. N. Хăта калать: пиртен ирĕк, тет. Тăват кĕтессинчен пĕр кĕтессине пирĕн çак туй халăхсене кĕрсе тăма ирĕк пулмĕ-ши. (Из речи мăн-кĕрӳ). Ст. Яха-касы. Ашшĕ-амăшсем кайсассăн, вара ачисене килĕнче пĕтĕмпех ирĕк пулать (бывает свободно, раздолье). Цив. Вăрманти çулçă сарличчен, вăрман хушши питч(ĕ) ирĕк; вăрманти çулçă сарăлсан, вăрман хушши тăвăрланать. Качал. Çĕлен калать: халĕ санăн ирĕк (=ты хозяин, твоя власть) çĕр çинче. Орау. Ирĕкре (напр., в поле) ӳсекен йăвăç çӳллĕ пулмасть. Хып. 1906, 15 (16?). Улпутсен аллинчĕ нихăçан та пурăнман — иĕк пурăннă. Конст. чув. Турккă хĕрĕпе ирĕклĕ пурăнса, укçасене пĕтерчĕ. Жил с турчанкой на широкую ногу и промотал капитал. Ст. Айбеси. Туррăн ирĕкне çын пĕлмест, теççĕ. (Послов.). Сĕт-к. Апла килти окçая пĕтерес пор, ма каяс ирĕкке? N. 88 саккинче(н) пĕр сакки çак туй халăхне ларса канма ирĕк пулмĕ-ши. (Из речи мăн-кĕрӳ). Букв. I, 1904 г. Тилли пулă лавĕ çинче ирĕк илнĕ, тет (стала распоряжаться по-своему). Альш. Çĕр пулнă ирĕк. Янш.-Норв. Хăвăрта ирĕк = воля ваша. 2 Кадыш, Цив. в. Хăвăрăн ирĕк, мĕллĕ тăватăр (воля ваша). N. Тăхăрвун хăминчен пĕр хăми пире ирĕк пулмĕ-ши, выляса, кулса, ĕçсе çиме? (Такмак) N. Хуларан ирĕк çĕре тухнă. Эсĕ епле çав тĕрлĕ чипер аван арăмна ирĕке (scr. йрке) прахса кайăн? Ч. П. Çакăях та ырă чунăм, ӳссен, ирĕкĕнчен тухас çук. О сохр. зд. Урамсенчен, кил-картисенчен тислĕк, ытти таса мар япаласене те хире (уя) кăларса тăкмасан, е тата çĕрме ял хушшинех ирĕк çĕре купаласа лартсан, эпĕ çанталăкра вĕсем çĕре пуçлаççĕ. Сказки. Иван вара чула тытрĕ, тет те, ирĕкелле утса ячĕ, тет (= на волю). О сохр. яд. Тăвăр тумтир нихçан та ирĕк тумтир пек ăшă пулмасть. Н. Кармалы. Санăн икелӳсене ирĕк çĕре ӳкерес пулать.

ирĕклĕ

волышЙ. П. Макк. Х. Хăйсем те ирĕклĕ çын пулччăр. Хып. 1906, 14. Ытлашши хăварсан, тымарăн вăй парса тăма халĕ çитмест; вара çырли те ирĕклĕ пулаймасть.

ирĕксĕр

не имеющий свободы. Невольно. Насильно. Юрк. Хуняшшĕпе хунямăшĕ (свекор и свекровь) ирĕксĕр тӳссе пурăнаççĕ. Юрк. Ачам-пăчамсене нимĕнпе тăраптарма, ыйткалама яла(?) ярас килиест. Ирĕксĕрех хуйхăрса ĕçетĕп. Орау. Ирĕксĕр (через силу) ан çӳре, эсĕ апла пушшех пулăн (хуже расхвораешься). † Ирех тăтăм ирĕксĕр, пите çурăм сопĕнсĕр (scr. Сопеньсĕр = сопăньсăр). Эп ирĕкле каймарăм, атте пачĕ ирĕксĕр. Чураль-к. Ясар, ясар, тиеççĕ — ирĕкçĕр ясар пулмалла; хĕрĕсене чармаççĕ: каç выртма та чĕнеççĕ, ир хăратса параççĕ. N. Мĕн тăвас тен (=тетĕн), ирĕксĕрех каяс пулать. Что поделаешь, поневоле приходится итти. N. Ирĕксĕрех пăрахăн! И не хочешь, да бросишь! Юрк. Эпĕ сана мĕнле сăмахпа вăрçмаллине пĕлетĕп-çке те, анчах вăл сăмаха каламасăр ирĕксĕр чăтатăп... тет. Ал. Цв. 13. Кĕçĕн хĕрĕ хĕрлĕ чечеке ирĕксĕр илнĕ пекех илсе, ашшĕ аллисене чуптăва, чуптăва, вĕри куççулĕпе ерет. Юрк. Вăсем патне çав пупсем пек ирĕксĕр пырса кĕрсен, тин чĕнĕç. Жиш. свят. Апр. Манăн чĕлхем ирĕксĕрех ĕлĕк хама савăнтаракан ирсĕр юрăсене юрласшăнччĕ. || Естественно, т.-е. конечно. Юрк. Вĕсене (эти земли) ака пуçласан, ирĕксĕрех пурăнăçе (их жизнь) малалла кая пуçланă. || Сред. Юм. Ирĕксĕртерех çӳрет. Сывмартарах çын килте ĕçлекен çôк пирки хăй ĕçлеме çӳресен, калаççĕ. Шибач. Ирĕксĕртерех, не совсем здоровый. Орау. Чирĕ-чĕрĕне аптăрарăмха; çӳрекелессе çӳрекелетĕп те, ирĕксĕртррех янчах çав.

ирт

(ирт', ирт, єрт), проходить; опережать, обгонять; превосходить. Завражн. Пĕр-пĕрин çомĕнчен тĕкĕшимасăрах чопса иртсе кайнă. (Ковлы) пробежали один мимо другого, а лбами не соткнулись. Янтик. Икĕ çын каçма çинче тĕл пулнă та, ниепле иртсе каяймаççĕ (не могут разойтись). Образцы. † Çак катари çурта эп тус турăм, иртнĕ-çӳренĕ чухне кĕмешкĕн. Орау. Эпĕ хам питĕ авăк çиллĕ те, час иртет ман (вспыльчив, да отходчив) Т. М. Матв. Иртнĕ кунăн çутти çук. (Старая Хлеб-соль забывается). БАБ. Çĕнĕ çул иртни миçе эрне-ши ĕнтĕ? теççĕ; М. Сунчел. Çапла тусан та, мур иртсе каймарĕ. Орау. Иртсен, эрне иртĕ. Самое большее пройдĕт одна неделя. N. Нумай калаçакан çыннăн чăлхи-çăварĕ хăйне кирлинчен иртсе калаçать. Кратк. расск. 24. Выçлăх иртесси тата пилĕк çул-халĕ. N. Ялсем çумĕнчен ирте-ирте пынă чухне, при проезде мимо деревень. N. Ахаль те иртсе каятьчĕ полĕ-и. N. Çирĕм çултан иртнисем, те, кто старше двадцати лет. Рукоп. Календ. 1908. Ĕлкĕрсе иртмен улма (в Якейкиной скажут: полса иртмен паломми), яблоки в самую пору. † Çуна лайăх, тиейса, çынтан иртсе чупас мар, çуна тупанне пĕтерес мар. Чув. песни, З. Питрен шерпет типминччĕ, пиртен вăя иртминччĕ. Питрен шерпет типет-çке, пиртен вăйă иртет-çке (= мы уже выходим из того возраста, когда людям прилично участвовать в играх). Альш. Утил иртсен = когда отошли от Удела; когда перестали быть удельными крестьянами. Альш. † Питрен шерпет типминччĕ, пиртен вăя иртминччĕ. Б. Сунчел. Вунă çухрăм каясси кунта иртнĕ пирĕн. Мы здесь провели столько времени, во сколько могли бы проехать десять верст. Богдаш. Урамăрпа иртсе сар хĕр пырать, çитсе, сăмах хушса пулмарĕ. Ст. Шайм. Иртеех те пырать çамрăк ĕмĕр, ылттăн-кĕмĕл парса чарăнмасть. Хып. 1906, 16. Çапла вĕсем, Шупашкартан тухсан, пĕр çич-сакăр çухрăм иртсе килнĕ (проехали по направлению сюда). М. В. Шевле. Иртсе кайсан, ним тума та çук. Что с возу упало, то пропало. Прошлого не воротишь. СТИК. Çулталăка пĕр вăя иртеймессĕн сунатрам? Вам кажется, что (нашим) играм, которые бывают только раз в год, не будет конца? Сред. Юм. Кăш те-пôлса ыттисенчен питрех вырса кайсан: иртсе вырать, теççĕ. Н. Шинк. Т. Сантан иртекенни нимĕн те çук, (Молитва к «Турă»). N. Турă çырнинчен иртсе пулмарĕ. Не пришлось уйти от судьбы. Ой-к. Лаша хӳхĕм, тесе, çынтан иртсе чопас мар. Юрк. Вĕсем турă хушнинчен пĕрте иртмен (всегда исполняли). Собран. Турăран иртсе ним те тума çук, теççĕ. (Послов.). Пшкрт. єртсä к̚ аjны̆ с’ын, избалованный, испорченный человек. Хып. 1906, З1-ЗЗ. Мĕшĕн капла пĕчĕклех çын патне паратăн (отдаешь в услужение)? тетĕп. — Ах, ырă çыннăм, эсĕ апла калатăн, пирĕншĕн пыр иртни те тем пырать-çке. Трехбалт. Пирĕн çамрăк ĕмĕр иртсе килет (идет к концу), ылттăн-кĕмĕл парса чарнас çук. N. Халĕ ĕнтĕ çук, иртсе карĕ. Теперь уже этого не воротишь. Качал. Лайăх лаша, тийиса, çынтан иртсе чупас мар, çын кăмăлне хуçас мар. Юрк. Ăçта çитнĕ, унта, турă ятне мухтаса, вăл çырнă ĕçсенчен çынсене иртме хушман (не велели). Якей. Пĕр-пĕр çын ĕçсе ним пĕлми полсан, он çинчен: кон иртсе кайнă, теççĕ (т.-е. перешло через меру; хватил лишнего). N. Ун сăмахĕнчен ан иртĕр. Шурăм-п. Пирĕн Шупашкар уясре (чит.: уясĕнче) виçĕ ятпа пĕр анаран кĕлт-çеç иртет (чуточку больше десятины). Серг. Рад. Пайтахчен çак монастырте (чит.: мăнастирте) вуник çынран ытла иртмен (было не более двенадцати человек). Собран. Турăран иртсе ним те тума çук, теççĕ. Орау. Çын хăйĕнчен иртеймеçт иккен! Оказывается, человек не может превзойти самого себя. Ч. С. При калать, тет: манăн лаша иртет, тепри: ман лаша санĕнчен иртет, тесе калать, тет. Янгильд. Козм. Манăн йолташ Петĕр иртес — иртиман, анчах орийĕ çона топан айне полнă та, таптаса кайнă орине утне (?) сăтăрса йолнă. Шарбаш. Тăват тенкĕрен (те) иртрĕ. Обошлось дороже четырех рублей. || Обходиться (улаживаться). Якей. Пăрлă шура шăва кĕни ахалех те иртмерĕ. Купанье в ледяной воде (в воде со льдом) даром не прошло. Бес. чув. 10. Тен виç тенкĕпе те иртсе кайĕ. Бес. на м. г. Тата çынсем хушшинче нумайĕшĕ мĕне те пулин, турă ирĕкĕнчен иртсе, хапсăнакан та, пур. || «Избаловаться». Шорк. Иртсе кайнă. Избаловался. Пшкрт. Ку çын ытларак (ытларак) иртсе (єртсä) кайнă (слишком «избаловался», т.-е. опустился нравственно). Якей. Эс уш (здесь «ш» не озвончается) итла иртсе карăн, тепри сантан теминçе хут япăх (хуже) порнать полсан та, ним те шарламаçть. И. Патт. 25. Унăн айĕпе (под нею) уй-хирсем, çарансем, шыв-шурсем, тавайккисем ирте-ирте юлнă (мелькали одно за другим).

иртер

(ирд’эр, єрдäр), то же, что ирттер. N. Пурте утланнă, пĕринчен-пĕри иртерсе чуптараççĕ. Орау. Иртер! (ирд'эр), проезжай вперед! поеpжай вперед! (т.-е. мы поедем поpади тебя). Срв. оттар. Якей. Мăн-кон лаях иртерĕр! — Ху та лайăх иртер. (Приветствие). Хып. 1906, 14. Мĕн чухлĕ çын вилсе пĕтнине шутласа та иртерес çук. Хĕвел, 1. Килне пырсан та, шăпăр кунче (= кутĕнче) тăратсах иртерет. (заставляет всё время стоять у веника, которым метут избу, т.-е. у дверей). Хып. 1906, 12. Автансем те тахçанах авăтса иртерчĕç, çурăм-пуç çутти те çутăлса килет, манăн ыйăх çапах та килмест. С. И. Иванов. Кивви çине çĕнĕ хума пар, киввинчен çĕннине иртерме пар. (Из моленья). Орау. Вылятсах иртерсе ярать. Отделывается шуткою. Пăртак шухăшласа тăркаларăмăр та, тен курмĕ-ха, пĕринчен-пĕри иртерсе, вăрманалла чупса кайрăмăр. N. Çук, атте, эпир çапла калаçсах иртерсе яратпăр, хамăрăн пикенес пулать. С. Яха-касы. Пире ĕçкĕрен ĕçке лайăх çӳресе иртерме пар, çырлах, перекетне пар. (Из моленья). || Обходяться (без чего-либо). Цив. Çылăх (грех) тума вĕреннĕ çын çылăха тумасăр иртереймеçт.

итем

= человек. Хора-к., Покр. в. Лаша поласси тихаран (sic!) паллă, итем (çын) поласси ачаран паллă.

итле

(итл'э, Пшкрт. єтлä), слушать. См. илт. Рег. 233. Итлесех çитеримарăм. Я не дослушал Бюрганский. Халь говет тунă чухне каланă сăмахусене итлесе тăранма çукчĕ! Л. Кошки. Итлесе тăракан ан пултăр! Как бы кто не подслушал! Якей. Сан сăмахна вăлсен итлес килми полчĕ полĕ, кĕт чарăн-ха! (им надоело тебя слушать, перестань хоть на минуту). Якей. Сана ман паян итлес килми полч (п̚ол’ч’. Надоело мне сегодня тебя слушать. Орау. Итлетпĕр, итлетпĕр, каласа пар! Слушаем, слушаем, говори! Рег. 694. Вăл итлеми çын. Он неслух. Кратк. расск. 28. Иов çак усал хыпарсене пурне те итлесе пĕтерсессĕн... || Орау. Тухтăр кăккăра итлерĕ (прослушал) те: ним чир те çук, терĕ. Янтик. Тухтăр ман кăкăра итлесе пăхрĕ. || Повиноваться. Туруново (Чебаевск. вол. Ядр. у.). Эпĕ вăтăр çул стăршшинара пурнатăп, никам та мана итлемесĕр тăман, эсĕ мĕлле итлеместĕн? тенĕ. || Метафора о самоваре, который долго не кипит. Ст. Чек. Сăмавара кăмăрăк (sic!) ятăм-ятăм, темĕн итлемес, халĕ те вĕресе тухмарĕ. || Также о ногах, отказывающихся повиноваться. N. Урисем итлеми пулсан, аран килелле саланса пĕтрĕç (гости).

иччăмасса

(иц’ц’ы̆масса), хоть бы. Ст. Чек. Иччăмасса ку çын вилинччĕ! Хоть бы ему околеть!

Ихваня

(Ихван'а), имя человека, у которого был в гостях Пугачев. Шарбаш. Ĕлĕк пирĕн ялта пĕр Ихваня ятлă пуян чăваш пурăннă. Пăкача килсен, ялти çынсем пурте вуслăха тарнă (варман анкарт-тулăнче; хатĕ çук). Пĕр Ихваня анчах, ял хушшине юлса, хунь кĕлечĕсенчи сĕлĕсене кил-хушшинчи пур вăлашкасене тăкса, Пăкачана кĕтсе тăнă. Пăкача пур пуçлăхĕсемпе Ихваня патне кĕнĕ. Вĕсем учĕсенĕн... чăваш арăмĕсен хушпусене çакнă. Çав хушпусене пурне те вăл Ихванья лайăх пăхнăшăн панă. Ихванья вара ĕлĕкхинчен ытла пуйса юлнă. Пăкача чăвашсене тивмен. Пăкача чăвашсене пачăшкăсене вĕлерме ирĕк панă. Янкă пачăшки Çемере пĕр çынпа туслă пурăннă, тет. Чăвашсенчен тарса, вăл тусĕ патне пычĕ, тет те: пытар, тесе, тархасла пуçларĕ, тет. Лешĕ: пачăшкă тус! ют çын вĕлериччен, хамăнах вĕлерес пулĕ, терĕ, тет те, пачăшка пуртăпа начăклаттарчĕ, тет (= рубнул топором). Шурча пачăшкине явăç тăрне çакнă. IЬ. Ихваня ăратти (ы̆раττиы): Ихваня, Сахал (?), Чолмаса, Охать (или: Охаттi), Тимоххи Еххим, ыттисем те (,) Кĕркори, Кирула (Пĕчĕк Йăван Çимен куккăшĕ).

ула

(ула), выть. С. Икково. Кашкăр улать. Орау. Ку ачасам пĕртте шарламаççĕ-çке сирĕн? — Каккуй шарламаççĕ, анчах пĕри уласа илчĕ халь (т. е. поревел). Никитин. Йытă утаса вĕрсен, çын вилет. Ст. Чек. Ачалла уласа йĕрет, упăшки шыва кайса вилчĕ те. N. Вара улпут ывăлĕ вĕрентекен (учитель) патне макăрса уласа пычĕ, тет. (Из сказки). Ч. С. Уласа макăрни. Сред. Юм. Çил улать. Ветер воет. К. С. Çил пуш çуртра уласа вĕрет. К. С. Çил, мĕншĕн эсĕ уласа вĕретĕн? (Из перевода). Никитин. Тата чăпăркка шатлаттарни те ян! туса, уласа кайса, хулхана пырса, илтĕнет. Ст. Чек. Уласа йĕрет. Плачет голосом. СТИК. Уласа йĕрет. Плачет отчаянно (в Сред. Юм. — «воет при плаче»). Сирах 256. Лешсем каллах уласа йĕре пуçланă. Чув. прим. о пог. 122. Çула çил кашласан (уласан), çăмăр пулать. Если летом ветер шумит (воет) — к дождю. || Жужжать. Якей К. Патак, уласа кайса, Хĕветĕр куçне пырса лекрĕ. Собр. 53. Çурăк урапа пушшех улат, теççĕ.

упат

производить жужжание. Сред. Юм. Чôла пит вирлĕ çĕре лектерсе утса ярсăн, ô уласа каять; ытти çын çôмĕнчен иртсе каять пôлсан, ô çын: чôл улатса иртсе кайрĕ, тет. Орау. Улатса кăшкăраççĕ, тени у-у-у! тесе, нумайччен кăшкăрса тăни пулать.

уй

(уj), ой (оj), поле. Чув. Сбор. 1. 54°. Уй аксан, уй перекетне пар. Якейк. Уй-уй орлă уй корнать. С Янгильдино, Козм. у. Уйра шур сурпан выртать. (Йĕлтĕр йĕрри). N. Ойра пĕр çын сорпан сарĕ. (Йĕлтĕр йĕрри). Рег. 624. Çынсам ойра (ойри çыпсам) портс йĕпенчĕç. IЬ. 1103. Ойпа (ойсампа) çӳрерĕм. СПВВ. Т. А. Оя каяс, уя каяс. Серг. Рад. Йывăçсене касса, уй тунă. П. Шигали. Кăвак ут утлантăм, эпĕ хир каçрăм, хир каçаймасăрах уй каçрăм. Чураль-к. Ыраш уйĕн килтĕмĕр, шыра-шыра килтĕмĕр. См. Упа юрри. Якейк. Уй-уй орлă акисам, салам ярса та, салам çитмеçт. Ямбулатово. Ойра ойран çупçи ларать. (Тырă хăмăль). N. † Уй пуçĕнчи улмаççи. Орбаш. Çак ача пăшал ящй те, уяла тухса каярĕ. Чертаг. Уялла — у жителой степи, не у лесных жителей. Альш. И уй тулли, уй тулли, кăвак чечек хир тулли. Сред. Юм. Уй, куçлă, вăрман холхаллă. В. Н. Орл. Уй куçлă, вăрман хулхаллă. || Поляна в лесу. СТИК, Сред. Юм. || Прозвище. Сказки и пред. чув. 53. Ав, Уй Петĕр ывăлĕ.

уй ани

«неспособная земля, дележная, дрянная». Тюрл. Могонин. Çавăн пекех пĕр пусăк çын пĕчĕк çынăнне уй анине пĕр утăм пек кĕрсе сухаланă.

уйăх

ойăх (уjы̆х, оjы̆х), луна, месяц. Трехбалт. Уйăх йĕтем пысăккăшĕ, теччĕç ваттисем. Альш. Уйăх çинче шыв кĕвентиллĕ хĕр тăрать, теççĕ. Н. Седяк. Уйăх çинче кĕвентепе витре ятнă хĕр тăрать. Çав хĕрĕн икĕ вăрă пиччешĕ пулнă, тет. Ăна çур-çĕр тĕлĕнче, вăрăран таврăнсан, шыва янă, тет. Çавăнта хайхи хĕр, макăрса, каланă: мана уйăх хăй патне илинччĕ, тенĕ. Вара ăна уйăх илнĕ. В. Олг. Полнă ĕлĕххи арăмăн хĕрĕ. Амăшĕ осалпала пĕр шот тытнă, осала качча парас тенĕ. Çиччас хĕре çор çĕрте каранхи амăш хусарат шу патне. Каят хĕр шу патне макăрса. Шу патне çитсен, осал исе каймалла хĕре. — Ойăх та пор, тет, хӳел те пор, тет — осала качча кайиччен, илĕр мана, тет. Каран торă хăпартат она ойăх патне витри-мĕнĕпе. М. Вас. № 3, 19. Уйăх çине сăнаса пăхсамăр-ха, ваттисем: Марье тăрать куйланса, ик айккинче витрисем. Ст. Чек. Ĕлĕк уйăх аслăк тăрринче кăна пулнă, аслăк çинче каçхине хĕрсем тĕрĕ тунă. Пĕр хĕрарăм, таса марĕ кайнă чухне, çынсем çук чухне, вăтаннипе уйăх çине таса маррине сĕрнĕ. Уйăх çичĕ кун, çичĕ каç шавласа хăпарнă. Обр. чув. пес. Пазухина. Уйăх пĕччен, тееççĕ: пĕччен мар-çке, çăлтăр пур; сар хĕр пĕччен, тееççĕ: пĕччен мар-çке, каччи пур. Сятра. Çунатсăрах вĕçет, тымарсăрах çитĕнет. (Уйăх). Лебеж. 456. Пичче ăйăри кĕçенĕ, пĕтĕм çĕре пăхĕ. (Уйăх). Альш. † Кĕркуннехи çĕрсем тĕттĕм çĕр: уйăхĕсем пулмин те, çăлтăрĕ пур. Собр. † Уйăх витĕр уй курăнат. Букв. I ч. 1904. Хăнисем хапхаран тухса, çаврăнса кайнă çуна йĕрĕсем шур юр çинче уйăх виттĕр курăнса выртаççĕ. Собр. Уйăх пур та, çутти çук. (Тăмана шăтăкĕ — слуховое окно). Ст. Чек. Эп ăна уйăх çутинче (при свете м.) аран палларăм. N. Ойăх çути, окошкаран кĕрсе, çутатса тăрать (светит в окно). N. † Тĕсĕр-пуçăр (ваш. облик) тулнă уйăх пек. Б. Хирлепы. † Уйăх çути пек варличĕ; уйăх çутипе уйрлас-шн, хĕвел çутипе уйрлас-ши? (Солд. п.). Шурăм. 9. Вăрман енчен çĕнĕ уйăх курăнать. Трхблт. Уйăх çути пур. Светит месяц. N. Ойăх çути пор (то же). Т. М. Матв. Пуриншĕн те уйăхпа хĕвел пулаймăн. (Поговорка). Шарб. Уйăхĕ пур, çутти çук. (Шăрпăк пуçĕ). Дик. леб. 47. Елиса уйăх çутипе йывăç пахчине пырса кĕрет. Собр. † Ир пулсан, хĕвел тухать; каç пулсан, уйăх хăпарать. Чертаг. Уйăх пак шăтăк хăварнă (слуховое окно). Альш. Çĕмĕртрен хура çӳçĕме ылттăн та пĕр турапа турарăм; çак тăванăмсем асăма килсессĕн, тунă пĕр çĕнĕ уйăха пăхатăп. Ч. П. Уйăх витĕр уй курнать. N. † Çуначĕсем (хурчăканăн) уйăх хушшинче. Толст. Вăл каç уйăх çутиччĕ (месячно было). Альш. Пĕтĕм уйăх — полнолуние; çурла уйăх — сери луны; çур уйăх — 1/4 луны. . Уйăх çĕр айне каять, теççĕ. Сред. Юм. Уйăх çôрла пик-çиç тунă (говорят, когда месяц показывается после новолуния). Якейк. Тола тохрăм та, уйăх çути çап-çутă. IЬ. Кĕçĕр уйăх çути пор. IЬ. Уйăх толса пырать. . Уйăх çути çĕрĕпе тăчĕ. Месяц светил всю ночь. Сред. Юм. Тулать, — тулнă ĕнтĕ, — паян уйăх пĕтет. Сред. Юм. Уйăх çôрри тунă. После новолуния месяц стал виднеться до половины. Сред. Юм. Уйăх пăхнă çĕр. В лунную ночь. Янтик. Кĕçĕр çĕр уйăх çутиллĕ. . Кĕçĕр уйăх çути пур. . Уйăх çутипе эп çынна куртăм. Янтик. Уйăх хăлхаланнă (месяц в кругу). Уйăх тин тунă, пӳрне пек-çиç. Уйăх çурла пек юлнă. Уйăх çурри пула пуçланă. Уйăх тула пуçланă. Альш. Уйăх çуралнă. Хĕрлĕ тулли. Шурă тулли (см. ниже). Уйăх пĕтни. Сред. Юм. Уйăх çôрла пик-çиç йолнă (говорят, когда месяц после полнолуния остается видным частью). Якейк. Ачи, ачи, пăх-ха, çĕн уйăх тунă! IЬ. Çĕн уйăх ыран тăвать. Ф. Т. Уйăх пĕтнĕ чух (идет к концу) киçен (= кивçен) пама юрамасть. Ст. Чек. Уйăхран инçе мар çăлтăр пусан, çын вилет. Собр. 194°. Çĕрле уйăх пĕлĕт айĕнче тăрсан, хура шăнасем куç çине ларсан, ыран калах çăмăр пулат, теççĕ. Ст. Шайм. Уйăха хирĕç шăрсан, шĕвĕн тухать, тет. Нюш-к. Уйăха хирĕç ан шăр. Альш. Уйăха хирĕç тула ан тух. N. Уйăх çуралсан, тăватăмăш кунĕнче уяр (йĕне) пулсан, уйăхĕпех уяр (йĕпе) пулать. Тогач. Çеçен хирте туман урапа кусать. (Уйăх). Орл. II, 206°. Уйăх пур та, çутти çук. (Пичуркка). Сред. Юм. Пĕчик ачасĕм, пурте карталанса тăрса, пĕр-пĕринчен: уйăх-и? хĕвел-и? тесе, ыйтса выляççĕ. Мысл. Уйăх çутти курас мар! (Божба). || N. Çанталăк уяр пулсан, пĕр-икĕ-виçĕ эрнерех пĕтереççĕ: уяр пулмасан, уйăхпех пырать. Рак. † Хĕл уйăхĕ улт уйăх, çу уйăхĕ çич уйăх (= 13 уйăх). Альш. † Çăв уйăхĕ çичĕ уйăх, хĕл уйăхĕ улт уйăх. (Из «чĕр йĕрри»). Обр. 89. Хĕл уйăхĕ улт уйăх, ултă уйăх хушшинче утмăл тĕсле кун килĕ. Утмăл тĕслĕ кун çинче пĕр киресĕр кун килĕ. Нимĕн чух асна килмесен те, çанăн чух асна килĕ-и? Çăв уйăхĕ çич уйăх, çичĕ уйăхăн ăшĕнче, çитмĕл тĕслĕ кун килĕ. Çитмĕл тĕслĕ кун çинче çил-тăвăллă кун килĕ. Нюш-к. Хĕл уйăх 6 уйăх, çăв уйăх 7 уйăх, теççĕ пирĕн ялти карчăксем. N. Ойăх порнмалăхах çияс. Надо наесться на целый месяц. Орау. Эпĕр килтен тухни уйăх та пур-и тен. С выезда нашего из дома, пожалуй, будет с месяц. N. Акă ĕнтĕ уйăх çитет эпĕ сиртен кĕнеке ыйтни. Орау. Вăл ик уйăх анчах тултарчĕ-ха (ребенок). Альш. † Эсир асăнатăр-и, тăвансем, уйăхра? — эпир асăнатпăр кулленех. Именево. Пĕр-ик ойăх çитсен, хваттер хоçи темшĕн çиленчĕ те, молчана кайса хопрĕ. Н. И. П. Вăхăта уйăхпа хĕсеплеççĕ (= хисеплеççĕ). Время считают по месяцам. Н. И. П. Ăна уйăха хупса лартнă. Его посадили на месяц в тюрьму (здесь «пĕр уйăха» значило бы на один месяц). Зап. А. Фукс, 165. «Новый год начинают они с наступлением зимы, и разделяют на 13 месяцев: 1) йопа-ойăх, м. поминовения, ноябрь; 2) чӳк-ойăх, м. жертвы, декабрь; 3) мăн-кăрлач ойăх, большой крутой м. (сильно морозная часть декабря и генваря); 4) кĕçĕн-кăрлач ойăх, менее крутой м., часть генваря и февраля; 5) норăс ойăх, м. оттепели, февраль и часть марта; 6) пошă ойăх, порожнии м. (от тяжелой работы), март; 7) ака ойăх, м. пашни (для ярового хлеба), апрель, часть мая; 8) çу (scr. сюль) ойăх, м. лета, июнь; 9) хĕр (scr. хыр) ойăх, м. свадеб, июнь и часть июля; 10) утă ойăх, м. сенокоса, июль; 11) çорла ойăх, м. серпа, июль и часть авг.; 12) йĕтĕн (scr. бидан!) ойăх, месяц льна, сентябрь; 13) авăн ойăх, м. молотьбы, октябрь». См. Золотн. 191. В Курм. у. записаны моим братом, А. И. Ашмариным, со слов кр. д. Янгильдиной, Курм. у., Василия Семеновича Мастеркина (ныне покойного) след. назв.: мăн кăрлач, янв.; кĕçĕн-кăрлач, февр.; норăс уйăх, март; пошă уйăх, апр.; ака уйăх, май; хĕр уйăх, июнь; утă уйăх, июль; çорла уйăх, авг.; авăн уйăх, сент.; йопа уйăх (чит. йопуйăх), окт.; чӳк уйăх, ноябрь; раштав уйăх, дек. При этом приписано: «Месяцы начинаются не с 1-го числа, а как народится новый месяц». (Сообщено в письме из Курмыша от 21 янв. 1908 г.). В письме И. С. Степанова Кузьме Серг. Сергееву от13 авг. 1908 г. значится следующее: «Николай Иванович Ашмарин будто бы просил написать, как говорил Иван Яковлевич, названия месяцев по-чувашски. Если нужно, я к его услугам; вот они: 1) юпа уйăх, 2) чӳк уйăх, 3) раштав уйăх, 4) кăрлаç, 5) кĕçĕн кăрлаç, 6) нарс уйăх, 7) пуш уйăх, 8) ака уйăх,9) çу уйăх, 10) утă уйăх, 11) çĕртме уйăх, 12) çурла уйăх, 13) йĕтем уйăхĕ. Начал я считать с октября, кончнл сентябрем. Такой счет у нас, в Черепанове, Буинского у.» Позднее он написал мне следующее: «Многоуважаемый Николай Иванович! Я посылал в Кошки за некоторыми сведениями относительно названий месяцев, так как там есть старик, лет 80-ти, отец которого помер лишь в 3-ем году, имея от роду 109 лет. Он, разумеется, помнит многое, что и как было в старину. Я ждал от них письма и потому так долго не мог ответить. Нижеследующие пояснения относительно названий месяцев мне дали они. 1. Кăрлаç. Зимний месяц, начало года. Судя по вашему счету, захватывает часть декабря и начало января. 2 Кĕçен кăрлаç. Зимний холодный месяц. Про этот месяц говорят: сивĕ ашшĕ, сивĕ амăш(ĕ) ачи-пăчилех пирĕн пата килчĕ. 3. Нарс уйăх(ĕ). После половины этого месяца конец резким зимним холодам. Нарс уйăх тăхăрĕ иртсен (т. е. после 1-ой четверти), кушаксем куса пуçлаççĕ. Нарс — зимний месяц. 4. Пуш(ă) уйăх(ĕ). Этот месяц настает перед распутьем. Свое название получил от обычая «пушă пăрахас». В старину у чуваш сватовство происходило в этом месяце (во многих местах и теперь), и, когда невесту совсем сосватают, евчĕ у родителей невесты оставлял пушă (кнут) или же просто прутик, а свадьба откладывалась, часто и теперь, до Çимĕк. Выходит, это месяц сватовства невесты. 5. Ака уйăх(ĕ). Месяц яровой пашни. Ака çийĕ, так называли исключительно время яровой пашни (теперь в наших местностях такое же значение), и преимущественно пахали старинным плугом. Отсюда и название ака уйăх. Ака уйăх çурхи шыв иртсе пĕтес чух тăвать. 6. Çу уйăх(ĕ). Промежуток времени между ака уйăх и çĕртме уйăх(ĕ). Месяц безработный; отдых и веселье для всех, но главным образом для молодежи. Çу уйăх — çамрăк-кĕрĕм уйăхĕ: они водят хороводы, на семик играют свадьбы и т. п. Существуют выражения: «çу уйăх кантарать, ĕç çийĕ валли вăй парать», «çу уйăхĕнче савăнман, ĕç çинче те ĕçлеймен». 7. Çĕртме уйăх(ĕ). Название этого месяца произошло от глагола çĕрт (дай гнить). Это не указывает на навозное удобрение, ибо в глубокую древность земля не нуждалась в удобрении. Чувашские деревни по Поволжью почти без исключения были окружены лесами; приходилось вырубать леса и обращать в пахотные поля. Привозили домой только лучшие части дерева, а сучья и коренья часто жгли, зарывали, запахивали — предавали гниению (çĕртме). Соответствовал теперепшей паровой пашне. 8. Утă уйăх(ĕ). Курăксем çитĕне пуçласан тăвать, çулса, пуçтарса пĕтернĕ çĕре пĕтет. 9. Çурла уйăх(ĕ). Время созревания и уборки хлебов. 10. Йĕтем уйăх(ĕ). Время молотьбы. Этот же месяц называют и авăн уйăх(ĕ). 11. Юп(а) уйăх(ĕ). Этот месяц настает после уборки хлебов с полей и молотьбы. Снега еще нет. С этого месяца начинаются уже осенние праздники. Чуваши, будучи язычниками, или до усвоения христианства, в этом месяце ставили на покойников своих юпа (столбы) и поминали покойников. Юпа ставили один раз в год, именно теперь. Этот обряд, я думаю, Вам хорошо известен, а потому описывать его я считаю лишним. 12. Чӳк уйăх(ĕ). В этом месяце колесная дорога сменяется санною. Последний осенний месяц. 13. Раштав уйăх(ĕ). Зимний холодный месяц. Зима уже давно установилась. Если в комнате холодно, то говорят: кунта сирĕн раштав, т. е. очень холодно. Добавление к 1-му месяцу. Что кăрлаç есть начало года, свидетельствуют следующие обычаи. Кăрлаç уйăхĕ курăнсан, çав каç, шăлпа çыртса, капан туртнă. Тулли пуçах тухсан, çул пурпа иртмелле пулать, тенĕ; пушă пуçах тухсан, çукпа ирттермелле пулать, тенĕ. Юр çине выртса, мĕлкĕ тунă. Çĕр каçиччен унта мĕн ӳкнине ирхине кайса пăхнă. Пуçах-мĕн ӳксен — пуянлăх, телей, ырлăх; кирлĕ кирлĕ-мар ӳксен, е йытă сысса, шăрса кайсан, телейсĕр пулмалла пулать, тенĕ. Пӳрт итлеме çӳренĕ. Лайăх сăмах илтсен, çĕнĕ çул канăçлă, телейлĕ иртет; вăрçă-харкашу е кирлĕ кирлĕ-мар калани илтĕнсен, телейсĕр çул пулать, тенĕ. Йĕтем итленĕ. Авăн çапни илтĕнсен тырă лайăх пулать, нимĕн те илтĕнмесен, тырă начар юлать, тенĕ. Очень много и других гаданий счастья на новый год. Раньше это делалось по появлении молодого месяца кăрлаç, а теперь проделывают накануне 1-го января. Чтобы точно указать, когда какой месяц начинается и с какими числами совпадают начала месяцев по письменному счету, я не мог добиться, и едва-ли это можно установить на основании расспросов. Мне кажется, надо поручить кому-либо записывать у знатока в продолжение года, тогда можно приблизительно верно указать начало каждого месяца... Всегда готовый к услугам Иван Степанов. 28 июля 1909 года. Г. Симбирск». — Что некоторые годы у чуваш имеют по 13 мес. (местами этот счет забывается или совсем забыт), доказывают факты, сообщаемые в проведенном ниже письме Петра Ив. Орлова. Из них явствует, что у чуваш есть тринадцатый вставочный месяц, именно — кĕçĕн кăрлачă (или кĕçĕн кăрлач), вставляемый, через два года в третий, после месяца кăрлачă (кăрлач). В 1911 г., как видно из письма, было тринадцать месяцев. Назв. мăн кăрлач, повидимому, обозначает то же, что и кăрлач. «Николай Иванович! Эпĕ уйăхсем çинчен пайтах çынтан ыйткаларăм та, çапах та тĕлнех тупимарăм. Халĕ мĕн илтнине çырса ярам, кайран, кĕр кунне, тата мĕн те пулсан пĕлсе пырăп тен. Стариксем тĕрли тĕрлĕ калаççĕ. Хăшĕ: кашни çулах çутă уйăх вăл вунвиççĕ курăнать те, анчах вунвиççĕмĕшин ятне пайăрĕпех каламаççĕ. Çулталăкра вунвиççĕ уйăх пуласса пулать те, ятне ĕлĕкренпех уççах каламаçчĕç, тиççĕ. Хăшĕ хĕр уйăх пулаччĕ, тиççĕ; хăшĕ кĕçĕн кăрлач пулать, тиççĕ. Пĕр ватă суккăр анчах: виçĕ çулта пĕре вунвиçĕ уйăх пулать, тит. Вăл кăçалхи çулта, çак иртсе пыракан çулта, вунвиçĕ уйăх пулать, тит. — Вăл çутă уйăх вунвиççĕ курăнасси виçĕ çулта анчах пĕрре пулать. Акă кăçал вунвиççĕ курăнать. Асту халĕ, кăçал ака çине тухас уммĕн (çур-кунне) ватăсем тавлашрĕç. Пĕри калать: ку ака уйăхĕ пĕтрĕ, çу уйăхĕнче тин акана тухатпăр, тит; тепри калать: ăçтан ака уйăхĕ пĕттĕр, халĕ акана та тухман та, ку пĕтнĕ уйăх пушă уйăх, ака уйăхĕ тин тăвать-ха, тит. Кашни çулах, çак вунвиç уйăх пулакан çулсенче стариксем уйăх шучĕсенчен аташса каяççĕ. — Этсемĕр, чимĕр-ха, ку уйăх мĕн уйăх пулать-ха, ака уйăхĕ-и, ай пушă уйăхĕ-и? тиççĕ. Хăйсем вуниккех шутлаççĕ те, вăн уйăх тĕлĕсем килмеççĕ вара. Вуниккĕ анчах шутласан, чăнахах та ака уйăхĕ пĕтрĕ кăçал вăл, акана тухичченех, тулĕк кăçал вуник уйăх анчах пулмасть, вунвиççĕ пулать. Кăрлачă хыççăн кĕçĕн кăрлачă пулчĕ кăçал, унтан нурăс уйăх, унтан пуш уйăх, унтан тин ака уйăх пулче. Ĕлĕк ваттисем çапла шутлаччĕç. Кĕçĕн кăрлача кăларса пăрахрĕç те хăйсем кăçал, вăн хай ака уйăхĕ малтан килсе тăрать. Кăрлачă уйăхĕ кăçал вăл çĕне çула катăлчĕ, кăçал çавăнпа тепĕр уйăх хутшăнать, терĕ суккăр старик. Вăл уйăх йĕркисене ак çаплашутлать: 1) кăрлачă, 2) кĕçĕн кăрлач, 3) нурăс уйăх(х), 4) пуш уйăх(х), 5) ака уйăх(х), 6) çу уйăх(х), 7) çĕртме уйăх(х), 8) ут уйăх(х), 9) çурла уйăх(х), 10) авăн уйăх 11) юп-уйăх, 12) чӳк уйăх(х), 13) раштав. Тата тепĕр старикĕ кĕçĕн кăрлача: хăй ăссĕн уйăх пулна, тесе шутламасть. Кĕçĕн кăрлачă тесе, нурăс уйăхне каланă, тит; нурăс уйăхĕнче кăрлачă уйăхĕнчи пек сивĕ пулнă та, çавăнпа ăна кĕçĕн кăрлачă тенĕ, тит. Тата тепĕр вирял (Тĕмпексем) старикки раштав уйăхне шутламасть, ăна пĕтĕмпех кăларса пăрахать. Ĕлĕк чăвашсен раштав уйăхĕ пулман, тит; раштав уйăхне ĕлĕк кăрлачă тенĕ, хальхи кăрлача кĕçĕн кăрлачă тенĕ, тит. Унтан вара çула çĕртме уйăхĕ хыççăн хĕр уйăхĕ пулнă, тит. Хăй кашни çулах вунвиçĕ уйăх пулнă, тит; тăрсан-тăрсан, ыйтса антăратсан: темскерле, çанла шутлаччĕç пек те, темле — маннă; тăну-пуçу çук-халĕ, ĕлĕкхи пек мар... терĕ. Çапла... Çакăн чул-ха пĕлни-туни. Ӳлĕмрен лайăхрах пĕлейпĕри? Сыв пулăр. Сире салам. С. Орауши. П. Орлов. 26 июля 1911 г. Показания, заключающиеся в этом письме, находят себе подтверждение в словах Г. Паасонена, который говорит: «Кĕçĕн кăрлачă — в некоторые годы, которые содержат в себе 13 месяцев, — второй месяц» (Vосаbularium 1. Tschuv. 69), а также у Иревли. Иревли. Чăнах та, шырасан, чăваш тĕнчинче тĕлĕнмелле япаласем нумай тупмалла. Ман алăра ун пек япаласем чилай. Çав япаласенчен пĕрне, пуриичен чаплине, çыратăн: чăвашсен çулталăк хĕсепĕ хăйсен пулнă. Ăна эпĕ Салтак-ел Питтăпай арăмĕнчен пĕлтĕм; вăл çырăва (грамоте) вĕлмест. — Чăвашсен икĕ çулĕ вуникшер уйăх, виççемĕшĕ вунвиç уйăхлă пулнă. — Ик çул сиктерсе, виççĕмĕшĕнче кĕçĕн-кăрлачă пулать, терĕ Курпун Иванĕ, Пӳлер-Кӳл çынни. Уйăх эрне-куна тиркет (эрне-кун уйăх тумасть); тет ман асатте. Н. И. Полоруссов. Ман асатте Раштав уйăхне асăнмасчĕ. Мой дедушка (со стороны отца) не упоминал месяца раштав. IЬ. Кĕçĕн кăрлач: эпĕ аслă пиччерен (т.-е. кăрлачран) ирттерĕттĕм те, хĕрлĕ вăкăр (т.-е. хĕвел-солнце) хӳрине тăратать те, кулап-ярап! тесе калать, тет. Тюрл. Аслă пиччешĕнчен кĕçĕн пиччĕшĕ ирттерет («февраль и январь»). В этом же говоре после месяца ака-уйăх (уjы̆х) записан канлĕ уйăх, который, кажется, должен бы стоять после çу уйăх; но последнего в списке нет. Юрк. (в откр. письме ко мне из.. Симб., от 12 июня 1911 г.): «уйăх ячĕсем: 1) кăрлаç у., 2) нарăс у., 3) пушă-уйăхĕ;) 4) ака-у., 5) çăв-у., 6) хыт-суха у., 7) çум-у. (ана çинчи курăксене çумланăран кал.), 8) утă у.. 9) çурла у., 10) йĕтем у.., 11) юпа у., 12) чӳк у., 13) раштав у. Пӳркелĕнчи (в с. Бюрганах) чи ватă çынтан ыйтса пĕлтĕм». На одном листке, написанном рукою П. И. Орлова и относящемся к диал. д. Раковой, хыт-суха уйăхĕ поставлен седьмым, а çум уйăхĕ шестым. Нюш-к. (И. Е. Ефимов). Хĕл уйăх 6 уйăх, çăв уйăх — 7 уйăх, теççĕ пирĕн ялти карчăксем. IЬ. 1) Раштав уйăхĕ, 2) кĕçĕн кăрлач, 3) нарс уйăхĕ, 4) юш уйăхĕ, 5) ака уйăхĕ, 6) çăв уйăхĕ, 7) канлĕ уйăхĕ (не «уйăх»!), 8) çĕртмь уйăхĕ, 9) ыраш аки уйăхĕ, 10) çурла уйăхĕ, 11) итем уйăхĕ, 12) юпа уйăхĕ, 13) чӳк уйăхĕ. Эпĕ ку уйăх шутне пăрмай шутласа тăракан карчăкран ыйтса пĕлтĕм. Вăл мана йĕркипе каласа пачĕ. Ытти çынсенчен те, хамăр ялсенчен, ыйткаласан, мана çак эпĕ ыйтнă карчăк (çинчен): лайăх пĕлет у уйăх шутне, çавăнтан ыйт эс уна, терĕç. Çавăнпа ку карчăк каланине ĕненме пур. Вăл чылая çитнĕ çын, 80-сенче. Уф.? Январь-кăрлачă теççĕ, февраль уйăхне нурăс уйăхĕ теççĕ, март — пушă уйăх, апрель — ака уйăхĕ, май — çу уйăхĕ, июнь — çĕртме уйăхĕ, июль — утă улăхĕ, август — çурла уйăхĕ, сентябрь — авăн уйăхĕ, октябрь — юпа уйăхĕ, ноябрь — чӳк уйăхĕ, декабрв — раштав уйăхĕ. Кăрлачă тесе, питĕ кун кăр-сивĕ килнĕрен калаççĕ; нурăс уйăхĕ теççĕ кун ăшă енне кайса, кун йĕпенсе тăнăран; пушă-уйăхне этемпе выльăх çими пĕте пуçланăран калаççĕ; ака уйăхне ака тăваççĕ; çу уйăхне çулла пулнăран калаççĕ; çĕртме уйăхие çĕртме аки тунăран калаççĕ; утă уйăхне утă тунăран калаççĕ; çурла уйăхне тырă вырнăран калаççĕ; авăн уйăхне авăн аштарнăран калаççĕ; юпа уйăхне карта-хура нăкăтма юпа лартнăран калаççĕ (это неверно); чӳк уйăхне пирĕн чăвашсем чӳк тунăран калаççĕ; раштав уйăхне Христос çуралнăран калаççĕ. Тата эпĕ сире каланăчĕ: эпĕ вунвиç уйăх пулать, тенине илтнĕ, тесе. Вăл тĕрĕс мар, теççĕ, вуниккĕ анчах пулать, теççĕ. Только числалă уйăхпа пĕрле тумаç, унтан ялан малтан туса пырат, теççĕ. Кун шучĕсем пурĕ-пĕрех: 31-тен, 30-тан, 28-тан, 29-тан килет, теççĕ. Напр. кăрлачĕ уйăхĕ 18 декабря тăвать, тенĕ чăвашла калентар çинче, чăвашсем те çав таврана калаççĕ. 19 январта нурăс уйăхĕ тăват, 16 февралте пушă уйăх тăват, и т. д. — Месяцы у Г. Паасонена см. в его «Vосаb. 1. Tschuv.», стр. 69, 91, 110, 2, 139, 133, 195, 143, 26, 30, 190, 112. Тоскаево. Кĕçĕн-кăрлаç (январь. Сивĕпе аслă пиччерен ирттеретĕп эпĕ, Кĕçĕн-Кăрлаç. Кĕçĕн-кăрлаç сиввине чăтакăн леш тĕнчере ăшăнать, тет. Кĕçĕн-Кăрлаç çиленсессен, урăна тăла сыр, теççĕ. Кĕçен кăрлаç пит усал, ним парса та нимĕн илмест. Нарăс уйăхĕ (февраль). Нарăсна кĕçĕн-кăрлаç ĕлĕк пĕрре вăрçнă, тет. Кам урасе (= урасене) тĕпеклĕ тăвать? тесе каларĕç, тет, пĕр-пĕрне. — Эпĕ çынна тăла сыртаратăп! тесе каларĕ, тет, кăшкăрса, кĕçĕн-кăрдаç. — Эпĕ ташлаттаратăп, терĕ, тет нарăс. Çавăнпа чăвашсем: нарăс çитсессен, ташла, вăл ташланине юратать, теççĕ. IЬ. Ака уйăхĕ (апрель). Хире ака çитсессĕн, чăваш ака-пуçне тӳрлетет. — Ачам, хире тухсассăн: ака, пулăш, те. IЬ. Çу уйăхĕ (май). Эй ĕненĕм, ĕненĕм (чит. ĕнемĕм?), кай çукурма картаран: ырă-таса çимĕçпе тăрантса ярĕ вăл сана. Çĕртме уйăхĕ (июнь) «Çинçе» килет çинçелсе, тăвăр ĕçĕре часăрах. «Çинçе» (Тоскаево, Т. у.) = «Уяв» (Буинского у.). «Çинçе вуникĕ (12) кун пырать; çак вуник кун хушшинче нимĕскер ĕçлеме юрамасть; çи те, урама тухса вырт». Çинçе иртсен пулнă çĕртмене çĕр хапăл тăвать, теççĕ. Ут уйăхĕ (июль) (Тосваево). Утта пырса çапăнтăмăр; малашне, ачасем, чу касас пек ĕç тăрать; çавăнпа «авалхисене», ан аптăраччăр, тесе, хытă кĕл тумалла. Ки малтан турра «учук» ту; турра кĕл-ту ял-йышпе; çĕлĕкне илсе, ачу-пăчупа ӳксе пуççап. «Турă, сана пĕтĕм ял ял-йышпе асăнаппăр, укĕнеппĕр, пуççапаппăр, сана вăкăр пусса, выльăхпа силлетпĕр. Алăк патне кĕрӳне, тĕпеле кинне пар. Çурт çумне çурт хуш, мул çумне мул хуш». Турра кĕл-туса пĕтерсессĕн, «Çĕр йышне» кĕлтумалла. Çĕр йыш валли тына пусас пулать. Ял йышне, эй çĕр йышĕ, тĕпе питĕ пар, тăррине тутă пар. Пĕр пĕрчĕ акса, пин пĕрчĕ пар; ывăçпа акса, пӳлмепе пар. Çурла уйăхĕ (август). Хире çурла çĕкличчен, «чӳклеме» тăвас пулать. «Çĕнĕ тырă умĕнчен хур пусса, пĕтă пĕçерсе çырлахтар. «Килĕшпеле виçĕ тĕслĕ выльăх-чĕрлĕхпеле, çичĕ тĕслĕ тырă-пулăпала, пĕр витре, виçĕ чашкă сăрапа пуççапаппăр сана, турă, ӳкĕтлетпĕр, асăнаппăр. Чӳклесе пĕтерсессĕн, «Пӳлĕхçе» асăн. Ăна чĕреспе виçĕ куркапа сăра тула кăларса ларт. Унтан вара «Хĕрлĕ çырана» асăн, тата «Пӳлĕхе» ӳксе пуççап. Вара «Карташ пăттине»: «çуратакан турă, çырлах», тесе, виçĕ юсманпа асăн. Унтан «Кепене» хур пусса, пăтă пĕçерсе, виçĕ юсманпа çырлахтар. Кайран «Аслă ырсене» «Кепе амăшне» килĕшпе çырлахтар. Чи кайран çичĕ тĕслĕ выльăх-чĕрлĕхшĕн çичĕ юсманпа «килĕш пăтти» пĕçерсе çи. Итем уйăхĕ (сентябрь). Итем уйăх çитнĕ пуль: «хав, хав» сасă илтĕнет. Юпа уйăхĕ (октябрь). Авăн уйăхĕ (ноябрь). Авăн тетĕмĕ çӳлелле хăпарсассăн, этемме канăçлăх пулать, тет. Чӳк уйăхĕ (13-ый месяц по старин. чув. сч.). Кĕлту, таванăм, ĕç пĕтĕрĕ; ырă чунпа чӳклеме ту. «Симĕс пуçлă кăвакал, вĕççе кай та, веççе кил. Картлă-картлă пашалу, кусса кай та, кусса кил. Вите кутне вăрă пар, карта кутне кашкăр пар» (!). В Б. Олг. записаны назв. мм.: вутойăх (вудоjы̆х), çорлойăх, ан-ойăх, йопойăх, чӳк-ойăх, мăн-кăрлачă (кŏр-), кĕçĕн-кăрлачă, норăс-ойăх, пошă ойăх, акойăх, çу-ойăх. В Н.-Карамалах, Белеб. у., чувашские месяцы соответствуют европейским; их 12: кăрлаç, нарăс-уйăх, пушă-уйăх, акуйăх, çăвуйăх, çĕртме-уйăх, утă-уйăх, çурла-уйăх, авăн-уйăх, юпа-уйăх, чӳк-уйăх, раштав-уйăх. Эти же самые названия записаны мною в д. Питушкиной, б. Курм. у., но только вм. çĕртме уйăх в этой деревне ставят çом ойĕхĕ, а 12-й месяц назван просто раштав. В Ой-к. — счет мм. тоже идет на европ. лад: 1) мăн-кăрлачă, 2) кĕçĕн-кăрлачă, 3) норс-уйĕх (уjэ̆х), 4) пуш-уйĕх, 5) ака уйĕх, 6) вутă уйĕх, 7) хĕр уйĕх, 8) çорла уйĕх, 9) авăн уйĕх, 10) йĕтем уйĕх, 11) чӳк уйĕх, 12) раштав уйĕх. Здесь юпа уйĕх пропущен, а на его место ошибочно поставлен йĕтем-у., который собственно является в др. говорах лишь варянтом названия авăн-у. — В новых книгах на чув. яз. названия месяцев часто употребляются без нарицательного «уйăх» и вполне соответствуют 12-ти мм. солнечного года. Их порядок: кăрлач, нарăс, юш, ака, çу, çĕртме, утă, çурла, авăн, юпа, чӳк, раштав. Кăлентар 1928 ç. Пушăн вун-саккăрмĕшĕ, 18-е марта. Альш. Имена месяцев соотв. европ. назв.: 1) кăрлаç. 2) нарăс, 3) пушуйăхĕ, 4) акуйăхĕ, 5) çăвуйăхĕ, 6) хытсухуйăхĕ, 7) утуйăхĕ, 8) çурлуя-хĕ, 9) йĕтем-уйăхĕ, 10) юпуйăхĕ, 11) чӳк-уйăхĕ, 12) раштав.

уйăхла

ойăхла, назв. игры. Якейк. Ачасам алăран алă тытса, карталанса тăраççĕ. Пĕр ачи уйăх, тепри лопăр полать. Валтан уйăх картара, лопăр толта полать. Лопăр уйăхран: катти пар, тесе, итет. Уйăх: апи ятлать, тет. Çапла вăсам пĕр хут карта тавра çавăрнаççĕ. Онтан иккĕш те; ку ман! ку ман! ку ман! тесе, тепĕр хут çавăрнаççĕ. Çапла çавăрнсан, лопăр: ах, хырăм выçрĕ-çке! икерч çитар-ха, тет уйăха. Уйăх: ĕне чĕкĕри! — Хоран кокли çитар-ха? — Сысна пăх (пы̆х)! — Йохтармалли икерч. — Лаша чĕкĕри! — Сĕт. — Ĕне шак!. — Пыл çитар-ха. — Çын пăх (пы̆х)! — Каньхват. — Сысна пăх! — Мырă. — Сорăх пăх! (и т. д., и т.д.). Çакна туса пĕтерсен, тепĕр хут: ку ман! ку ман! ку ман! тесе, çавăрнаççĕ те, лопăр уйăха хăвалама пуçлать. Ачасам уйăха çол пĕре те чармаççĕ, лопăра çол чараççĕ. Лопăр, хăваласан-хăваласан, уйăха тытать те, уйăх полнă ачине кăçкăраççĕ.

уйăх хушшинче

interlunio. Г. Т. Тимоф. Уйăх хушшинче (= икĕ уйăх хутлăхĕнче) ĕç тума хăруша: те ырă енне пулать, те кай енне пулать. Н. И. И. Уйăх хушшинче — когда не видно луны. N. Уйăх хушшинче тырă акма пуçласассăн, тырă пулмасть, тет. N. Уйăх хушшинче çуралнă çын ĕмер телейсĕр пулать, тет.

уймăлă

(уjмы̆лы̆), то же, что оймăл. diversus, diversitas. Ст. Чек. Уймăлă çук нимĕн те. Нет никакого расхождения. N. Ку сăмахсенче уймăлă çук нимĕн те (напр., между однозначущими словами). Якейк. Икĕ çын икĕ çĕртен хире-хирĕç тохсан, çол çинче пĕрне-пĕри тĕл полмасан: уймăлă полтăмăр (разошлись), теççе (т. е. пошли разными дорогами и потому не встретились). Ст. Чек. Уймалă пулас марччĕ! Как бы нам не разойтись (как бы нам встретиться). . Эпир унпа уймăлă пултăмăр. Трхблт. Вĕсем уймăлă пулнă. Разошлись в дороге.

уймăллă

то же, что уймăлă. Отсюда: уймăллă пул, то же, что уймăлă пул. Орау. Вăсем тухнă, эпир çитимарăмăр, иксĕмĕр çул çинче уймăллă пулнă (разъехались). Янтик. Пасарта эп ăна кураймарăм, иксĕмĕр те уймăллă пулнă пулмалла. Ст. Чек. Икĕ çын пĕр çĕрте хирĕç пулмалла, анчах пĕри вăл çĕре малтан пырса каять, тепĕри ун хыçĕнчен пырать, çавна: уймăллă пулнă, теççĕ (разошлись). Сред. Юм. Эпир иксĕмĕр уймăллă пôлнă, эпĕ пĕр ôрампа кайнă, эсĕ тепĕр ôрампа килнĕ пôлмалла. Конст. чув. Эпĕ унпа вара пайтах калаçрăм. Сăмахсем пĕр те уймăллă тухманран эпĕ ăна чăнахах хам пурăнакан çын иккенне ĕнентĕм, вăл та ĕненчĕ.

уйрăм

ойрăм, отдельный, отдельно; разница; особенно: часть. Г. Т. Тимоф. Санпа манăн уйрăмми мĕн пур? Что у меня с тобою не общего? (т.-е. все общее). IЬ. Санпа манăн хутлăхра мĕн уйрăмĕ пур? Какая разница между мною и тобою? Шел. П. 66. Çавăнпа вăл пире (холст) кашни вилĕшĕн хăйне уйрăм парне туса каснă, çĕлесе тăхăнма çиппе йĕп те чиксе хунă. Юрк. Чăвашсем ытти çынсене пăхнă çĕрте хăйсене уйрăм çынсем иккенне вырăссем чăвашсене тĕне кӳртнĕ вăхăтсенче тин пĕлсе çитнĕ. Б. Араб. Б. Унăн тĕсĕ хăраман çынна хăрушă та мар иккен (оказывается): ахаль ват çын тĕсĕнчен пĕрте уйрăм мар. Орау. Икĕшĕ пĕр-пĕрннчен уйрăмах, никам та: пĕр тăван, тесе калас çук. Юрк. Çуккисенĕн туй йĕркисем пуяннисене пăхнă çĕрте нумай уйрăм. || Разница. Юрк. Ку чӳкре уйрăмĕ çавă: хĕле кĕнĕ йĕркепе чӳк тунă чухне турă çулне укçа улăхтараççĕ. Тимерс. Вăрă хĕрнĕ ясар хĕр çак вăйăра уйрăм пур. Çутт. I, 115. Алмаспа çĕпре-амăшĕн уйрăмми мĕи пур? N. Хĕртен хĕр уйрăмĕ пур. Девица девице рознь. || Особенно. Ольга. Вăл ĕçсем уйрăмах паллă тăраççĕ, пире те ырра вĕрентеççĕ. Юрк. Хуран яшки парпа пиçнĕрен, уйрăм тутлă пулать. Тĕтĕм тути каламас. Хыпар № 9, 1906. Анчах вĕсен тĕнĕ вырăссеннинчен кăш уйрăмтарах. Халапсем. Акнă пĕр тыррисем ĕлĕкхине пăхнă çĕрте уйрăм темĕн тĕрлĕ вăйлă аван пула пуçлаççĕ IЬ. Çĕнĕ çуралнă чунсем уйрăм аванăн курăнаççĕ. IЬ. Чăваш лашисем уйрăм вак пулаççĕ. || Отдел, часть Жит. св. янв. Вăл, хăй виличчен, пĕр кĕнеке çырса хăварнă, вăл кĕнекере тăватă уйрăм (четыре отдела).

уксак

оксак, хромой. Хурамал. Уксак çын утнă чух: пĕр урăна мĕшĕн шăтăка пусан? теççĕ. || Оксак — циркуль. Якейк. и др.

уксах

(уксах), хромой, безногий. СПВВ. П. В. В д. Кубне (Çармăс). Буин. у., употребл. обе формы: уксах и уксак. Рак. Пĕр уксах çын ыйткалама çӳрет.

укçа

окçа, деньгн. N. Эп те сан пекех кăçал хам укçапа сĕт илнĕ (покупал). Регул. 1091. Эп окçашăн ĕçлетĕп. IЬ. 1326. Ман окçампа ослам тăвать. Хава окçишăн пит макăрчĕ. IЬ. 1540. Эп хам окçа çинчен (на свои деньги) илтĕм. Чăвйп. 26. Хăй тыррине çимен, сутса, укçа туса тăнă. Ч. С. Ку хура укçасене ăçтан тупрăн тата ачам? терĕ. (О деньгах киремети). N. Хай пурлăхне сутса, укçа туса (выручив д.). N. Укçа чул кастарать. (Послов.). Н. Шинкус. Тет. Сирĕн кил-çурта пĕтĕмпех пасса пĕтернĕ, ют турă укçисем пăрахса тултарнă... Нюш-к. Халь у (эти) укçасене шуйттан аллинче, теççĕ. К. С. Пĕр çĕр теннĕк ытларах укçа тытма шутларăм выльăхсенчен. Изамб. Т. Епле, укçа (страховые деньги) тухмалла-и? Мĕн чухлĕ-ши? Собр. 353. Ылттăнтан укçа çаптартăмăр (велели начеканить). † Ала, 58. Хамăр ялсен хĕрĕсем укçа çинче палăрмасть (все в доньгах). Альш. Авалхи кайман укçа, старинная монета (или деньги), которая(-ые) уже вышла(-ли) из обращения. Козм. Ĕлĕххи çынсем: укçа пытарсан, вилсен, укçа çуттине пурăнатнăр, теççĕ, тет. Регули 1521. Лаша лайăх, çамрăк вăл, окçа тăрать. Регули, 1081. Эп он окçи çинчен (за его счет) илтĕм. IЬ. 1101. Окçам çок, утăм лайăхчĕ. Янтик. Сан укçа пур-и? Пар-ха мана пĕр-икĕ пус (спрашивает тогда, когда спрашиваюшему самому нужны деньги). Сан укçу пур-и? Укçу пулсан, кай! Говорят, когда человек хочет ехать куда-ннбудь, и хотят удостовериться, есть ли у него деньги. IЬ. 1268. Эй окçан (деньгами) памăп сана, таварăн (таварпа) парăн. IЬ. 1324. Вăл ман окçама (окçамăран) илчĕ. N. Укçаран пурăнап-халь, аптрамасп. Деньги у меня пока есть, ничего, проживу. N. Эсĕ çак укçапа (на ати деньги) юсма (лестницу) тугарса кил. Етрухин, Цив. Авалхи çынсем укçа пăрахни. Авалхи çынсем епле каска пуканне пуççаннă. Çакă пуççапу пирĕн ялтах пулнă, Кивĕ Енккассинче, Çутри касра. Çутра пĕр карчăкпа ватă упăшки пулнă, усен ача-пăча пулман. Çавсем килĕнче кĕлĕ теекен тӳркĕлли пулнă, çавсен каски пуканĕ ăшĕ хăвăл пулнă, çӳлĕш пĕр аршăна яхăн. Çакă пукан ĕлĕкхи ĕмĕрхи, пĕр 2 çĕр çула яхăнхи пулнă, вара ялта кам шыçă чирĕпе, кăшне асат хуçнă, е урисем тукмак пек шыçсан, вара усен юмăçи çанта тӳркĕллине пуççапма, парне кӳме, каски пуканĕ ăшне укçа яма хуша-хуша янă, тӳр кĕлли парни пăкани тунă, уна питĕ лайăх тумлантарса, вĕтĕ кĕмĕл тенкĕсем, нухратсем çакнă. Çапла вара, çакă каска пуканне пуççапма кайсан, пăканнне каска пуканĕ çумне тăратнă, ăшне укçа янă. Çакă парнесене кӳни ĕлĕкхи чăвашсен килĕнчи чирленĕ çын чунне вилес вырăнне пулнă; вăл акă епле пĕлтернĕ: чăвашсен е пĕри-пĕри чирлесен, шыçă е асат хуçа пуçласан, вара вĕсем каланă: ĕнтĕ тӳркĕлли килсе кĕчĕ; пĕр киле кĕрсен, пĕтерĕ ĕнтĕ вăл, вĕлермес çине килсе кĕрекен мар вăл. Часрах, çак чуна асанлантарнине курсан, чун вырăнне пăкани туса, кайса, лартнă, укçине каска пуканне янă. Ĕлĕк, çын вилсен, виллс укçа паннине пĕлтернĕ. Çапла тӳркĕлли ыйтнă чун вырăнне пăкани чирленĕ ячĕпе лартнă. Çынни çапах та черлеймен, çакă чирсемпех асапланса вилнĕ, вара кил-йышсем каланă: эй мăрăнтан (чит: мăнтарăн) тӳрĕ кĕллийĕ, пирĕн парнене хапăл илмерĕ, çын чунех кирлă пулчĕ пуль! тесе шухăшланă. Çапла тӳркĕлли ял хушшинче питĕ пысăк пăхăнтару пулнă, теччĕç ваттисем. Сред. Юм. Укçан хулхине касман. Укçан хулхине касман, тесе, укçана, çĕтсен те, шыраса тупас çук, тесе калассине калаççĕ. N. Ĕлĕххи çынсем: укçа пытарсан, вилсен, укçа çуттипе пурăнатпăр, теççĕ, тет. Орау. Кăсяри укçа кăшкăрать вĕт вăл. Пирĕн кăсяра укçа тăрналла кăшкăрать вĕт вăл. Кăсйинчи укçа чикет пуль (т. е. когда заведутся деньжонки, то так и подмывает их истратить). Собр. 85. Чӳл-Хулара укçа салатакан усал пур, тет (чорт, раздающий деньги).

ул-ку

то и сё. ППТ. Пĕр ватă ул-ку йăла таврашне ăста пăлекен çын (опытный в обрядах). Изамб. Пĕр вырсарни куп пирĕн ял старикĕсем пĕр çĕре пухăнса ул-ку çинчен калăçма пуçларĕç.

улăп

олăп, исполин. Сĕт-к. Олăп — степной богатырь. IЬ. Ĕлĕк авал олăпсам полнă. Вăсам пит пысăк полнă. Хăрах çăпатине салтса, тăприне силлесен, тем пушшĕ тĕмесем полса йолнă. Атан-çырми çил-арманьсенчен леререхра çам пак ик тĕме пор: пори пысăк, тепрн пĕчĕк. Пысăккине Мăн-тĕме тиççĕ. Сред. Юм. Сĕве шывĕн сылтăм енчн сăртпа Юмаш сăрчĕ çинчен ôлăнсем пыралла вылянă, теççĕ. IЬ. Пиртен малтан олăпсем порăннă тет, çав олăп ачи пĕри, пирĕн пик çынна тусан, çав çын соха сохалашше корнă, тет те: мĕнле каяк ко?, — хăй пĕчиккĕ-çиç, çапах çĕре хоратать! Киле илсе тавăрнса, аннесĕне катартам-ха, тесе, çав пирĕн йăхлă çынна хăйне, соха-пуçне, лашине, пôрне те пĕрле кăсйине пуçтарса чикрĕ, тет. Илсе тавăрнсан, амăшне: эп пĕр каяк топрăм, тесе, кăтартать, тет. Амăшĕ: ай, ачам! кô каяка кăçтан тытнă, çавăнтах кайса яр; пиртен вара çак çынсем порнĕç пирĕн вырăнта, тесе каларĕ, тет те, вара ачи çав çынна хăй вырнех (= вырăннех) кайса ячĕ, тет. Çав çынтан вара çак халь порнакан çынсем полнă, тет. Б. Акса. Улăп ятлă пит пысăк çын пурăннă, тет; вăл çăпатинчен тăприне силленĕ, тет те, вара тĕме пулса юлнă, тет. Орау. Улăп, питĕ пысăк çын пулнă, тит. Утса пынă чухне, эпĕр халĕ арăм-утисене пĕç-хушшине тăва-тăва хăварнă пек, вăрăм йăвăçсене пĕç-хушшине туса, утса çӳренĕ, тит (деревья проходили у него между ног). Н. Карм. Пысăк пӳрт пулсассăн, вăл пӳрте вара: улăп пек пысăккă, теççĕ.

улăп утти

название холма. Янш.-Норв. Ял хыçĕнче (т.-е. за селом Яншиховым-Норвашами) тата пĕр çаврашка сăрт пур, уна «Улăп утти» теççĕ. Ĕлĕк çав вырăна пĕр питĕ пысăк вăрăм çын çăпати тĕлĕнчи тăприне силлесе хăварнă, тет те, вара сăрт пулса тăнă, тесе калаççĕ.

олăп çынĕ

большой человек. Хорачка. Олăп çынĕ — пысăк çын.

улăп теми

назв. бугров. Б. Акса. Улăп тĕми. Ку тĕмене Улăп тĕмп тесе ак мĕншĕн калаççĕ: ĕлĕк пĕр улăп ятлă пит пысăк çын пурăннă, тет; вăл çăпатинчи тăнрине силленĕ то, вара тĕме пулса юлнă, тет. К.-Кушки. Улăп тĕми, тăватă çухрăмра.

улăш

изменяться в ошибочную сторону; поменяться; переменяться; сбиться (в счете); ошибиться. Юрк. Мĕшĕн ташланă чухне чуптумасăр вырăнăртан улăшрăр? Вырăнтан улшăннă чухне пĕрне-пĕри чуптуса илмесĕр улшăнса ташлама хĕтленсен, купăççисем сасартăк купăсĕсене калама чарăнаççĕ. N. Çĕр çинче пурăнмалли йĕрке начальниксем урлă улăшса тăрать. || Сбиться с истинного пути. Вм. печатного «усал çынсем» (Сир. 307), мы читаем в рук.: «ырă йĕркерен улăшнă çынсем». || Перемешаться, попасть вместо другой вещи. Орау. Хăрах алса таçта улăшнă ман. N. Утланнă утçăм та ула иккен, улăшăнниккен улпутăн лашине; улăшниккен улпутăн лашипе, паллашниккен ырă çын ачипе. || Меняться (т. е. делать обмен). Шел. 91. Эп кунта сирĕн лашăра улăшма кĕтĕм, юлташсем! Орау. Иксĕмĕр лаша улăшар-и (поменяемся)? Сред. Юм. Лаша ôлăшасчĕ ман, хамăн пăртак ватăрах, пăртак çамрăкраххине тôпасчĕ. N. Ку пырать, тет те: ача улăшар (поменяемся), тесе калать, тет. СПВВ. Улăшас, улăшуç. || Затмеваться. Хыпар. № 34. 1906. Халĕ самана улăша пуçларĕ ĕнтĕ.

улăштар

олăштар, менять, переменять. Юрк. Ку вырăн пĕртте кăмăла килмест; атя ураххине шырар, кăна улăштарса ярар, тет (она). Юрк. Ашшĕ вилсен, вăл туса панă çуртне тепĕр çынпа улăштарса ярат. Сир. 14. Тус çыннуна мулпа ан улăштар. Тюрл. Лерисем, килсе, улăштарса кайна. Пришли с того света, сделали по-тамошнему; только тело здесь лежит и делает похожим на человека. Сред. Юм. Ормăшса çӳрекен çын çинчен: ие ôлштарнă поль ôна, теççĕ. Ие ôлăштарнă çын пит ôсал, вăйлă, чăрсăр полать, тет; ôна çынсем çĕнеймеççĕ, тет. Ô вара кăçта килчĕ онта çына мăшкăласа, колса, хĕнесе çӳрет, тет. Трхбл. Çӳлĕ тусем çинче тилĕ вылять — улăштараясчĕ утпала. Улпутсем выляççĕ мулпала, улăштараясчĕ нушапала. Беседа чуваш. 9. Керимулла хăй лашине Насыр лашипе улăштарасси çинчен те каласа пачĕ, улăшас кун Микулая та çĕнчĕ. Юрк. Эпĕ лашама улăштартăм кивĕ пăшалпа (на старое ружье). Юрк. Армансенче те ырашпа кулаç улăштарса тăраннччен çинĕ (он). Изамб. Т. 60°». Ыран шыв арманне улăштарма ярап. Никитин. Лашисем аран-аран урисене улăштарса, тапкаланса пыраççĕ. N. Улăштарса тăхăнас — переодеваться. || Поменяться (чем). Якейк. Атя иккĕн лаша (лашасам, хотя у каждого — по лошадп) олштарар. IЬ. Тавай иксĕмĕр калпаксам (калпак), олштарар. || Олăштар — смешать (кого), Т. е. заставить ошибиться в счете. Якейк. См. аташтар.

ултавлă

лживый, обманчивый. Хыпар № 40, 1906. Тепле ултавлă çын лексен те, ăна тепĕр чух кам суйлат.

улттăла çын

простоватый, глуповатый человек. Ст. Чек. Пĕр хутлă çын, ухмахрах, улттăлă çын. См. пĕр.

олттăнла

назв. детской игры. Якейк. Ачасам карталанса тăраççĕ. Ик хĕр-ача пĕри шал енчен, тепри тол енчен хире-хирĕç тăрса: «Олттăн, олттăн, олта явăç кĕлетки; чалăш, чалăш çĕр çинче воник сома панă, тет. Сарина, Марина, эс те чипер, эп те чипер, чăн чиперри çак ача». тесе, çавăрнаççĕ. — «Эс те чипер, эп те чипер, чăн чиперри çак ача», тесе, кам тĕлне çитеç, çана картаран кăлараççĕ. Ачасане картаран кăларнăçеммĕн хыçала тепĕр карта полса пырать. Валтанхи карти пĕчĕкленсе пырать (онтан кăларса пыраççĕ), хыçалти карти пусăкланса пырать. Чăн хыçала валтанхи картаран ташлама пит маçтăр ачая (хĕр-ачая-йи, ар-çын ачая-йи — çавах) хăвараççĕ. Ăна каран полнă картая кĕртеççĕ те, тотапа сăвăсам каласа (наигрывая на губах) ташлатаççĕ. Каран калях çĕнĕрен пуçлаççĕ.

Олшу ту

улшу ту, меняться (вещами); заниматься меной; переменить на чужое. Сред. Юм. Олшу тăвар, давай поменяемся . Эпир иксĕмĕр лашасемпе улшу туса ярăпăр (поменяемся). Ч. И. Улшу туса çӳреччĕ (çын). Хорачка. Олшу туакан вурă (вор, промышляющий меной. т. е. лошадей). Орау. Çĕлĕке таçта улшу тунă эп (сменил): те ниме сăри ĕçнĕ чух, те пăчкă çурнă çĕрте.

улшăнтар

понуд. ф. от улшăн. Орау. Хуйхă-суйхă çынна улшăнтарать (изменяет). N. Улшăнтарас (çын кăмăлне сăмахпа).

ум

ом перед. Пшкрт. Ом — перед. Ч. П. Хапхи умĕ пылчăклă. || Место, на котором жнет жнец. Сред. Юм. Õм, тесе, тыр вырнă чухне хăй выракан тĕлтине калаççĕ. || Назв. частей, на которые делят загон для удобства засевання. Янтик. Айта, Иван, ту часрах ум, акса пĕтерер! (Тырă акнă чухне, акма лайăхрах пултăр, тесе, тата вăрлăх пĕр пек ӳктĕр тесе, анана темиçе пая пайлаççĕ, çав пая ум теççĕ. В. Михайлов (рукопись). Вара анапа ум чар та (= чĕр те) кашни ум валли пĕр пай вăрлăх хатĕрле. || Употр. в качестве послелога. Ман ума, ман умăма, ман умма (= каз.-тат. алды̆ма), передо мною. Регули, 1127. Ман омра тăчĕ. N. Кай кунтан, ман умран. СПВВ. Хам пур умра ан хăра. Альш. Ăйхăнтан вăрансан, ан хара, эпĕ пулăп санăн умăнта. Альш. Умăнти сăрку. Ст. Ганьк. Хура хур умĕнче хура пыльчăк, хаçан тинсе çитĕ-ши? М. Сунчаеево. Ч. Пăртак тăрсан-тăрсан, хăйсем умне (= перед избу) тухса, вут хучĕç, унта сăра, эрех, икерчĕсем илсе тухрĕç те, хыва пуçларĕç. Альш. Сӳнтĕк (назв. деревни) умнеллех кăять вăл çаранлăх. Б. Янгильд. Тогаш. Вăл (она) стариккине (мужу), умне тухас тесе, чатрах лашине хăвалама хушнă. . Çăва патне çитнĕ чух карчăкки тепĕр çулпа çуна вăлсем умнелле тухнине курах каннă, анках старикки çакна курман. Сборн. Ах, аннеçĕм, анне! хĕреслĕ тенкĕ пулам та, кăккăр умне çакса юл! Юрк. Пирĕн умран (мимо) навус тăкма кайнине те вилнĕ çынсене масар çине пытарма илсе кайнине анчах курса тăратпăр, урăх нимĕн те курмастăнăр, тет. N. Киле пырсан, пĕр çĕре пухăнтăмăр та, пурте йĕмсене хуса хĕвел. Умне (на солнышко) типĕтме çакрăмăр. N. Хамăр пурсăмăр та аписам умне кайма хăратпăр. Синьял. Пире анне çуратрĕ, ыр çын умне тăмашкăн; ыр çын умне тăраймарăмăр, тăшман умне тăтăмăр. N. Шуйтанăн сăмси умне тĕлех пулать. Юрк. Сан ачу мар, ачу мар (т.-е. я), аннеçăм, шурă патша умĕнче тăраканĕ, ури айне пукан лартакан, кучĕ айне минтер саракан, икĕ хулĕнчен тытса лартакан. Ала 15°. Патша, халăх умне тăрса, акă çапла каланă, тет. Стюхино. Атьăр каяр хĕр илме икĕ савни умĕнчен. Жит. св. февр. Сăваилă Мелетий вилес умĕнтереххĕн патшана Аслă Феодосий кĕнĕ. Альш. Пирĕи умма ӳкрĕç те, пуçĕсене чикнĕ хăйсем, нимĕн те чĕнмеç, пыраççĕ хуллен уттарса. . Умĕнчен пӳл, умĕнчен пӳл, ан яр! (лови их!). Ала 29°. † Ай, кинçĕм Анна пур — опăшку умне выртсассăн, эс апие юрăн-ха. Утмăл çулхи атти пур, олтă шăл витĕр хĕм тухать. Ай, кинçĕм Анна пур — опăшку умне выртсассăн, пирĕн аттене юрас çук. Хора-к., Покр. в. Ĕçе лайăх ту, ху умнах тăрĕ (тебе же будет на пользу. Послов.). Юрк. Асамат кĕперĕ çумăр умĕнчен (перед) карăнсан, çумăр чарăнать; хыçĕнчен курăнсан, тата çăвать. Формы: «уммĕн, умĕн, омăнь, омĕн, омăн» см. под уммĕн.

ум-сум

, ом-сом, толк, порядок. Альш. Пĕчĕкçеççĕ пӳртôм пур, салатрăм-пăрахрăм, умне-сумне тупма çук. (Хăйă тĕлни). Сред. Юм. Õмне-сôмне пĕлмесер йăмахлать, тесе, çын пик чипер сăмахла пĕлмен çынна калаççĕ. Мухаммед. Коранра умне-сумне тупма çук.

умсăр-сумсăр

пустоболт. СПВВ. М. А. «Умсăр-сумсăр — нимĕскерне пĕлмесĕр сăмахлакан çын. Балда».

умпек

то же, что ун пек. Орау. Умпĕк, тӳрĕ мар çын ялта та çук. Якей. Омпек лаша пирн ялта никамăн та çок-ха, (такой, как у него).

унта

онта, там. Чаду-к. Кайсан-кайсан, уй варĕнче Иван пĕр явăç курнă; вăл, унта хăпарса кайса, пăхса ларнă. N. Унта ура йĕрсем, унта сыснасем чавнă, унта курăк тымарĕсем. Юрк. Пĕр çуртине авă çав тураш умне ларт — çуртипе тăсса кăтартать; тепĕрке авă çавăн умне пырса ларт, виççĕмĕшне ава унта ларт, тет. Ыттисем умне те çапла çутса лартма кăтартсан, чи юлашкине, пĕр çуртине, Иван Ивановича парăн, тет. Регули 1336. Эп онтах лартрăм ĕлĕххи вырăна. || Тогда, в то время. Хыпар, № 36, 1906. Яланах халăх пуяссине кĕтсе тăратпăр; яланах, çапла халăхăн пĕрер пусăн пухăннă укçине ĕçе-ĕçе пырсан, халăх пуян пулĕ унта! Пуян çĕртен те çука юлĕ! ld. № 8. Тырă ĕçлесе тунни парăм тӳлеме çитмĕ. Унта тинех (вот тогда-то) пăрах та кай çĕрӳ çинчен. Дик. Леб. Кам ĕненĕчĕ вĕсене унта? || Все-таки. Юрк. Вĕсем исмаса вăл хутне яраччен (пăртакçĕ) укçа янă пулсан, унта та пăртакçĕ ырă пулĕччĕ. || В том случае. IЬ. (Чӳк çимĕçĕсене) кам та пулсан ăнсăртран çисе пăхсан, унта та чӳк тунни килĕшмес. || Безразлично. Орау. Кипке тăхăнасчĕ. Пар-ха, арăм, пĕр-иĕр кĕпе, кивви-и, çĕнни-и унта, — юрĕ. || Хотя бы, например. Изамб. Т. Çын вилчĕ — вĕсене укçа, ача çуралчĕ — укçа, çын авланать-и унта-укçа. || Иногда ставится в отриц. предложениях в особом чувашизме. Хăвăн пулмасан, кам парать сана унта! Если у тебя самого нет, то кто же тебе даст!

унтан-кунтан пулмин

откуда-то. С. Шигали. Унтан-кунтан пулмин, пирĕнтен пит инçех мар, пĕр çын чупса килнн курăнчĕ те, эпир, лайăх пăхмасăрах, урана кута лектерсе, чупа пуçларăмăр.

унччен те пулмарĕ

, унччен те пулмас, унччен та пулман, унччен те пулмин, вдруг. Букварь 1906. Унччен те пулмарĕ, тет, ку, арăмсем шыв ăсма анаççĕ, тет. N. Хайхисем лашине шарт! çапса вĕçтерсе кайрĕç, тет, ĕнтĕ, унччен те пулмарĕ, тет, хыçалтан ею тухса илчĕ, тет. Иваново. Унччин те пулмарĕ, пирĕн киле кантратти арăмĕ чупса кĕчĕ. СТИК. Унччен те пулмарĕ, хăй хĕр ашшĕ персе те çитет. Не прошло и часу, как отец невесты прикатил. Ау 14. Упа, унччен те пулмас, ялт! сиксе каять. Юрк. 35. Унччен те пулмас, хай кушак çинчи çунакан сӳсрен вучĕ улăмпа витнĕ пӳрт тăррине ярса илет. Артюшк. Унччен те пулмасть, хĕр хĕçпе пуçне касса татат. Бай. Унччен те пулмас, не долго думавши. Унччен те пулмас, ку вилнĕ Ивана туртса кăларчĕ, тет те: ку мĕн тата сирĕн? тесе ыйтать, тет. Ст. Яха-к., Ядр. Çынсем вара, пурте кĕлĕрен киле тавăрăнса пĕтсессĕн, пăртак апатсем çикаласа, сăра ĕçкелесен, хăйсен çемйисемпеле пăтă кам кампа чӳклесси çинчен канаш тăваççĕ. Унччен те пулмаçть, пĕр-пĕр хурăнташин ачи е хĕрĕ, пырса: пирĕн пата чӳклеме ачăр, тесе, чĕне пуçлать. Сир. 306. Унччен те пулман, курах кайнă: тем пек çуйăхса, кĕрлесе пынă, хĕрĕ таврашĕсене темĕн чухлĕ турттарса пынă. Эльбарус. Унччен те пулмин, çак кĕпер патне икĕçынанчĕç. Тогаево. Онччен те полмин, пирĕн омран хай токмак çол орлă каçса кая парать. Чăв. Йум. 1919, 8. Унччен те пулмин ачана ярса илчĕ те, чышкино, шăла çыртса, чăмăртаса, çав ачана чышкă тăхăнтара пуçларĕ. Чăв. юм. 1924, 35. Ха, кунта çын шăрши кĕрет! терĕç те, капан йĕри-тавра кускала пуçларĕç. Унччен те пулмин, мăйракисемпе капана, йăвантарас тесе, тăрслаттарма тытăнчĕç. Эльбар. Онччен те полмян, ман патналла, çамка çинчи сăнакне çутатса, питĕ хытă стрелок чопса пыма пуçларĕ.

уна

она, дат. и вин. пад. от вăл (ву, о, олă, вăлă). См. ăна. Эс она ма окçа патăн? Рег. 770. Эпĕр каларăмăр она: çол осал, тесе, çавăнпа вăл онта кайман. IЬ. 586. Эп она ватрăм, мана оншăн ним те полмарĕ. || Иногда остается без перевода. Чхĕйп. Вăлсам акă мĕн вăхăтра хĕрес палине тунă (= крестились крестом): пĕре мункунта, пăтă çынă чух; тата тепре кĕркуне пăтă чӳкленĕ чух, тата тепре пичке пуçланă чух. Уна та тĕпелеле турăш ене тăрса сăх-сăхман, алăк патнеле тăрса, алăкне ярах уççа пăрахса сăх-сăхнă. Сред. Юм. Халь, ним çиме çôк чôхне кôланай пуçтараç поль-ха ôна? IЬ. Ĕçне ĕçлемесĕрех ôкçа ыйтаç пôлать-и ôна? IЬ. Хăй тумасăр, çын туса памалла-и-ха ôна? Эпир кăçта кайнă, çавăнта пымалла-и-ха ôна?

Упа Йăкнать

(jы̆гнач’), прозв. человека. Якейк. Пирн таврара ĕлĕк пĕр Йăкнат ятлă çын полнă. Вăл хăйĕн ĕмĕрĕнче тăхăрвун тăхăр упа тытнă. Тăхарвун тăхăр упа тытсан, чараннă, мĕншĕн тесеи, чăвашшен шохăшпе тахăрвун тăхăр упа тытсан (и др.), çĕр-шĕнке хăй вилет, теççĕ. Вăл, пĕр çĕрте упа корсан, хăйне кĕрсе лармалăх шăтăк авăтнă. Онтан вăл упая, йĕкĕлтесе, çав шăтăк патне исе пырса, хăй шатака кĕрсе ларнă. Упа, хĕпĕртесе, он çине сикнĕ чох, вăл вăрăм çĕçĕпе ăна пырĕнчен чикнĕ, упа вара çантах саралса аннă.

упа-лаппи

pteridium aquilinum, папоротник. Ст. Чек. Упа лаппи пĕртен-пĕр теплĕ пулать, ăна чирлĕ çын айне сараççĕ, шăмă-шакă сурнинчен.

упате

опăте, обезьяна. Чертаг. Упăте çынна кăтăкласа вĕлерет. (катти пар та катти пар, тесе, шăла каларса илесшĕн). Сунч. Упăтенĕн йĕмĕ çук, ташлаканăн ăсĕ çук. Орау. Пичĕ-куçĕсем упăте манерлĕрех пулаççĕ вăсен (у татарок). IЬ. Ах упăте! (Брань еtс.). СПВВ. ИА. Упăтесем ăшă çĕрте пурăнаççĕ. К. С. Упăте шăлшăн каççа каять, çыннăн шăлĕсене кăларса илет те, ачисенĕн мăйне çакать; çынна кăтăкласа вĕлерет, лаши çине утланса чупма юратать. IЬ. Икĕ çын упăтене тĕл пулнă, тет те, унтан хăраса хăвăл юман каски ăшне пытаннă, пуçĕсене чиксе выртнă, тет. Пĕри пĕр вĕçĕнчен, тепĕри тепĕр вĕçĕнчен. Упăте пычĕ, тет те, иккĕшне те пăххăрĕ, тет. Унтан тĕлĕнсе каларĕ, тет: ай туру, ай туру! ку мĕлле çын пуччĕ? — пĕр енчен пăхап — кутакки, тепĕр енчен пăхап — кутакки! тесе каларĕ, тет. IЬ. Е, упăте! Темĕскер курăнасса пĕлмест (может решиться на все, и на бессовестное и на неприличное). IЬ. Çав туй халăхĕ упăте пек сиккĕрĕ. . Упăте пек — неряшливый. Календарь рукоп. Прокоп. Ачисен (их) пичĕсем упăтенĕ пек (грязны). СТИК. Упăте çап-çутă пуçлă, пушă пӳртсенче, ахаль, пурăнакан пӳртсене те ерсе аптăратса пурăнать. Пĕрре çапла пĕр çыннăн икĕ пӳрт пулнă, тет; пĕр пӳртне упăте ернĕ, тет. Пĕрре ку çын патне упа ташлатакан кĕрсе выртнă. Упине çак пӳрте вырттарчĕç, тет. Каçпа упăте пырать та, упана чис, кăтăкласа ăнтан ярать. Упа сиксе тарать та, кăна çĕклесе çапать. Çакăнтан вара упăте пымарĕ, тет. || Ст. Чек. Один чувашин, ходивший утром в воскресенье в лес, воровать лыки, видел в овраге совершенно голую женщину, сидевшую и расчесывавшую свои длинные (до колен) волосы гребяем. Это была упăте. IЬ. Женщин растрепанных, грязных, нерях называют упăте. Сурпанĕ хап-хура, пуçĕ туснă, упăте пек ларса пырать. Шел. 137. Акă икĕ çын, вăрмана кайсан, упăте курса... пытанса выртнă.

опăтя

(обы̆д'а), обезьяна. Пшкрт., В. Олг. В. Ом. Опăтя (опăлчан) Киçортра варта порăннă, çырмара. Капан лартнă вутăшĕнче порнса, тет, хĕлле. Çулла полсассăн, çулла вăл, пĕр ут çине утланса, чоптарса çӳренĕ, йăлăнтарнă она. — Каран хоçи сохăр çыпĕçтарсарат, сохар çомне çӳçĕ, алли шăпах çыпĕççа ларать. Алакки оратăп — каçакки çыпĕçса ларать, тет. Хоçи патне килет. Каран хоçи ним те туман она, ĕçертсерсе только. Опăтя çын маллĕ полнă, çӳçĕ çĕртенех полнă.

упра

опра, беречь, защищать. Баранов 119. Çавăнпа лайăх хуçа вăрмана упрама тăрăшать. IЬ. Çапла вăл шыва упраса, типĕтмесĕр тăрать. СТИК. Эпĕ ку япалана упрас терĕм-ха: хăнасем килсен, тыткалама нимĕн те çук. Я эту вещь берегу, очень бывает иногда нужна. Сунч. Эсĕ сыхлăсăнччĕ, упрăсăнччĕ, Эй турă! Арçури. Ах, турă çырлах, турă ан пăрах, ху этемне ху упрах! Сборн. по мед. Сывлăхне упрамаççĕ, епле килчĕ, çапла пурăнаççĕ. Календарь. Çимĕçсене çил силлесе тăкасран упрать. Ст. Ганьк. Эй турă! сыхла, упра, усала сир, турă! Чув. календ. 1911. Апла юта кайса ĕçлени килĕнчи тыррине упрани пулать-и. Чет. пут. Ун пек çын хăй япалине упраса тăрайманнине, çыннăнне упрае çук. Хыпар № 19, 1906. Ялан вĕсен хӳтлĕх пур. Вĕсене халăхĕ те хӳтĕлĕх благочинный та тĕреклĕх, архиерей те упраса тăрать. Фин. Хăй аллинче тытса тăракан япаласем пек сыхласа, упраса тăрать. Серг. Радон. Мĕн кирлине парса, сыхласа, упраса тăрăп. Изамб. Эсĕ ку япалуна упра ĕнтĕ (берети). СПВВ. ТМ. Упрас сыхлас. N. Ыр кун пар, ыр çул пар, сыхла, упра, усала сир. (Наговор). О сохр. здор. 93. Иккĕмĕш алăкĕ пит хулăм пулмасан та, пӳртри ăшша пит упрать вăл... См. Чек. Пур тмрра-пулла, выльăха-чĕрлĕх эс сыхла, упра, турăçăм, турă. Кн. для. чт. 11. Кам ĕнтĕ ăна, мĕскĕне, усалтан упрĕ, ăса-тăна вĕрентĕ? Сунч. Килес инкекрен эсĕ сыхла, эсĕ упра. Трхбл. Хăна ху ху упрас пулать. Хурамал. И, 5. Вăррăнтăн-хурахăнтан, йыттăнтан-качăкăнтан, усалăнтан-тĕселĕнтен сыхла, уппра пулин пар.

опте

(опт'э), обезьяна. Тюрл. Эй опте! наякăн (сегодня) питне та çуман! Сред. Юм. Хора, илемсĕр çынна: опте пик, теççĕ. IЬ. Оптене вĕлернĕ ялта çын ăнмас, тет; çавăн пик пĕр çын лашине вăрмана çиме кая-кая янă, тет; тульккĕ лаши кашни кон йĕп-йĕпе пôлса киле тавăрнать, тет. Лаша хуçи лаши çине опте ытланса çӳресе тарлаттарнине илтет те, пĕр ирхĕне лашине тикĕтпе варласа ярать, тет. Опте лаша киле тавăрннине корать те, каллах хальччинхи пик лаша çине ытланать, тет. Яла çитерехпе опте анса тарасшĕн, тет. Лаша çинчен тапранса пăхать, тет, кочĕ тикĕтлĕ, лаша çомне çыпçнă-ларнă, тет те, опте лаша çинчен анаймарĕ те, тет. Опте анасшĕн торткаланнă майĕпе, лаши пит чупса яла персе те çитрĕ, тет. Çынсем опте çыпăçса тавăрннине кораççĕ те, лаша хыççăн хуçи патне кайса, оптене вĕлерчĕç, тет. Çавăнтанпа çав ялта çын пĕр те хотшăнмас, тет, ĕнтĕ.

упхут

обход (караульщика). Илебар. Упхутра çӳрекен çын. Упхут — обход (в лесничестве). Тăваттăмĕш упхутра.

ура

ора, нога. N. Эпĕ, урана салтса, хăпарса лартăм сак çине, урасене кăмака чĕрçи çине хурса. Якейк. Ора посма вырăн çок. Негде ногою ступить. Альш. Ĕлĕк вăл (Етремен), ку енче те, леш енче те вăрман чухне, çын ура ярса пусса каçса каймаллаччĕ, тет. N. Виç урипе каялла чакса пырать, çăварĕпе, пĕр малти урипе çăкăр татăкне сĕтĕрет. Букв. 1904. Ура салтсах выртма пуçланă (больная). Алик. Ай, килеми, килеми, ура канли (кан'л'и) кӳтĕмĕр. (Свад. п.). Изамб. Т., КС. Атта çара уран тăхăнсан, ура хăпарать. Богдашк. Тăрăс, тăрăс ташлама тимĕр ура пулинччĕ. N. Ура алăк хушшине пулсан (если прищемишь), çын килет. Сред. Юм. Ĕнер-çиç чипер çӳретчĕ, паян ора çине те тăрайми чирлесе выртать. Вчера был здоров, сегодня уж и на ноги вставать не может. Ч. С. Ун чухне ачасем пит ӳсĕр пулаççĕ, урисем çине те аран-аран тăраççĕ. Урмай. Ури çăмăл юлсассăн, килес çул кайлах килĕпĕр; ури йăвăр пулсассăн, çич çулсăр та килмĕпĕр. Скотолеч. 13. Шыв е сĕлĕ пуринчен ытла малти урисене анать. Трхбл. † Аттепе аннене лартар-и, ик уринчен тытса тайлар-и. Альш. Ура салттараççĕ хĕве хупсан. Хĕрĕ каччинне салтать. Зап. ВНО. Ăçта каятăн, икĕ ура? — Тватă урана шырама. — Ăçта каятăн, тватă ура? — Ултă урана шырама. — Ăçта каятăн, улт ура? — Выртнă упана тăратма. (Çара-çуна). Изамб. Т. Пĕр урипе сиксе каят. Чăв. й. п. 31. Апат хытнă çăкăрне, лармасăр, ура çинченех (стоя на ногах) çикеленĕ. Н. Лебеж. Виç хĕл каçан вăкăрне шур парнене тытрăмăр; ури çинчен пусăпăр, ăна туй халăхне валли тăвăпăр. Сред. Юм. Õра сыраччин йôрласан, каç пôлаччин йĕрет, тет. (Поговорка). Хăр. Паль. 5. Акă Палля тĕлĕнчен пĕр уксах ача хăрах уранăн сиксе кĕвĕ. N. Если урине (у молодушки) курсан, вара пĕр мăшăр чулха илсе парас пулать кинĕн, е кĕрӳшĕн хунĕсем патĕнче. Беседы о землед. Пĕр татăк хытнă çăкăршăн та ураран ӳкиччен ĕçлетĕн. N. † Урасем пусрăм та, куçма хĕсрĕм — ухмах иккен хĕрĕрсем, сисмерĕç. N. † Савнă тантăш аса килнĕ чух ура çинчен (наяву) тĕлĕк куртăмăр. N. Ăна вара ура тупанĕ патне хурса тĕтĕмне кăлараççĕ. (Тĕтĕрни). Ст. Чек. Аллупа пар та, урупа çӳре. (Послов.). Пизип. Пĕр карта сурăх, пурте пĕр ура тăрăнче тăраççĕ, (Купăстасем). Юрк. Урисене пуçтарса ларсан (гуси)... Пшкрт. Молҕас' иҕоран ларза-да, хы̆лҕизäм анцак коры̆начы̆. М. Васильев, № 3,44. Пăхаç кăсем ирхине — тотар лаши орине тăсса выртнă (околела). Сред. Юм. Кошак ôри чоста, ман ôра тимĕр! Пĕчик ачасем çӳлĕ çĕртен сикнĕ чôх çапла каласа сикеççĕ. Орау. Ура çинчен янă. Futuit stans. Ст. Чек. Пӳрте кĕнĕ чухне алăкпа урана хупсан (прищемишь), хăна килет. N. Манăн урасам утми пулчĕç. Сред. Юм. Ора сырма кил! тесе, ирхĕне ирех хуçисĕм вырăн çинчен тăраччин пыракан çынна калаççĕ. Орау. Тухса кай кунтан халех; нихçан та ман килĕме уру килсе ан пустăр! Букв. 1904. Çырла вĕçĕ-хĕррисĕр, ура пусма та çук (негде ступить). Сред. Юм. Ора-ал пит ыратать. Руки и ноги болят. О сохр. здор. Урпсемпе тапкаланса выртма. Ст. Шигали, Цив. у. Унтан-куптан юлмин, пирĕнтен пит инçех мар, пĕр çын чупса килни курăнчĕ те, эпир лайăх пăхмасăрах урана кута лектерсе чупа пуçларăмăр (во весь дух). Альш. Ура хурса ӳкерес. Свалить, подставив ногу (= такăнтарса ӳкерес). КС. Орау. Хăй кулать, калаçать, ури çĕре перĕнмеçт. IЬ. Таçта çухалчĕ кушаккăм, аванччĕ. Урана чăссан, ура урлă сикеччĕ, тата, кайри урисем çине ларса, слушит тăваччĕ. Букв. 1904. Эпĕ вара урана çĕре тивретмесĕр (= тивертмесĕр) киле çитсе ӳкрĕм те, питĕрĕнсе лартăм (прибежал во весь дух). N. Ураран ӳксе, вырăн çине выртнă. N. Çав пичĕкен тĕпне ура тивмест; пӳ ярсассăн, пӳ çитмест. N Ватă юмансом те ӳкеççĕ, тет, ураран (валятся). СТИК. Чăхă урине хĕр-ача çисен, тĕрре пĕлмест, тет. Чув. прич. о пог. 229. Хур пĕр уранăн тăрсан. Если гусь стоит на одной ноге. || Доля, равняющаяся одной четверти заколотого животного. Сред. Юм. Миçе ора кĕтĕн? Çак çолсĕнче выльăхсене оралашса пусаççĕ; пĕр ора кĕнĕ полсан= 1/4 части коровы; çор ора кĕнĕ полсан= 1/8 части коровы; ик ора= 1/2. || Активный участник воровства, знающийся с ворами из других селений и помогаюпшй им воровать,в своей деревне. Якейк. Ялта япаласам çохалсан, вăррине пĕлмесен: ори ялта пор, теççĕ. IЬ. Хамăр ялти орине пĕлесчĕ.

ураллă

имеющий ногу(-и). Хурамал. Йывăç уралла çын, человек с дерев. ногою.

урапаллă

орапаллă, то же, что урапалă. Якейк. Вон (воç) орапаллă килет, дар та кай (сядь к нему и поезжай). «Во множествен. чиоле, а также в других лицах не употребляется». Бгтр. Кайсан-кайсан, пĕр орапаллă çын килет, тет.

урăл

(-ы̆л), отрезвляться. || Оправиться, Н. Карм. Чиртен урăла пуçласан, вĕрĕлнĕ (простудился). Никит. Чăнах та ĕнтĕ тыр-пулла çĕрлехи нӳрпе те пулин урăлма пулмарĕ. Скотолеч. 10. Шăраймасăр аптăранă лаша урăлни сахал. О сохр. здор. 59. Çав чиртен вара çын час урăлаймасть. || Притти в себя (в бедственном положении). N. Çапла, хулана ĕçлеме кайсан та, ниепле те урăлаймасть (не может поправиться экономически).

урă-пуçлă

трезвый. Посл. 186, 11. Çавăн пекех вĕсенĕн арăмĕсем те тӳрĕ, урă-пуçлă, пур çĕрте те тĕрĕс çынсем пулмалла. IЬ. 185,2. Урă-пуçлă таса шухăшлă, ырă йĕркелĕ çын.

урăх

другой, иной. Шинар-п. (Ядр.). Пĕрре вăл хулана, урăх тĕслĕ тумтир тахăнса, кайнă. Чăв. й. пур. 21. Пӳртне, çуртне те урăх тутарнă (перестроил). Регули 893. Орăхне чĕнсе кил. || Больше, более. Орау. Ăна: урăх килмеçт, тиç (или: вăл урăх килмеçт, тит). Он более не приедет (или: совсем не приедет). Туруново. Хуçа тата каланă: икĕ çĕр тенкĕ парап, урăх памастăп, тенĕ. Юрк. Пире, чăваша, юрат-çке, ӳтет, ку каллех, урăх нимĕн сăмах калама аптăраса. IЬ. Пăртак пĕр-пĕрне пăхса тăрсан, земск. начальн.: урăх ĕç-мĕн çуктăр? тесе ыйтать. IЬ. Пӳртре урăх никам та çук. Я. Турх. Эпĕ сире урăх çырмарăм ĕнтĕ, каçарăрсамах мана. Улмĕрен çырăп. Ч. С. Ах, ан тив, Сергей! урăх килместĕп, урăх килместĕп! (больше не приду!) С. Вăл ал-шăлли йĕпи орăх нимтен те мар. Сир. 102. Ун пек ыр çын çĕр çинче урăх çук та. Рег. 762. Вăл корчĕ пирĕн ăвăннине, çавăнпа орăх ĕçлеме каламарĕ. || Кроме. Шел. И. 63. Кĕлетĕнче вăл çӳпçесенчен урăх нимĕн япала та çук. N. Тула тухасран урăх тăрса ларман. Не вставал с места, кроме как только за нуждой. || В другой раз, еще. Торп-к. Çак улпучĕ, первайхи арăмĕ вилсен, урăх авланнă, тет.

урăхран

более. N. Унтан вара хуçа килне урăхран кĕмеççĕ. Сир. 112. Пĕрре çĕр айне кайнă çын тухас çук урăхран || Сызнова. Хурамал. Çапла калани кĕлле тăмассерен сăрана урăхран асаççĕ.

урлă

орлă (урлы̆, орлы̆), через, поперек; за, из-за. Юрк. Çулпа пынă чухне, çул çинче пĕр тарăн çырма урлă хывнă кĕпер урлă каçмалла пулать. Скот. леч. 26. Çăварне лайăхрах уçтарасшăн выльхăн чĕлхине кăларса, çăварне урлă патак хыптарма кирлĕ. Бурунд. † Пире çырнă çын ачи инçе те мар, ял урлă. Тайба. † Ама кăвакал пăр урлă, çаврăнасси кӳл урлă; пирĕн савни ял урлă, калаçасси çын урлă. N. Ву (оно) пирĕн ялтан çырма урлă. N. † Эп савнине çын савсан, чунăм епле чăтрĕ-ши? Чăтаймечĕ — çын урлă. Юрк. Вĕсем урлă. N. † Кукăр-макăр юмана касăр-прахăр çул урлă; леш. кассенен хĕрсене кларар-ярăр ял урлă. М. Чолл. Виçĕ патшалăх урлă, пĕр патшан хĕр пур. Т. VI, 65. Ашапатман карчăк килнĕ, Атăл урлă, тинĕс урлă, уй урлă, вăрман урлă. Вĕретĕп, суратăн, тух, куç! Коракыш. Атăл урлă юман касăп, турпасси кунта кисе ӳкĕ. (Салтак хут яни). Ст. Айб. Пирĕн савнă тусăмсем ял урлă, курса калаçасчĕ çын урлă. Ал. цв. 3. Тата эпĕ тинĕс урлă пурăнакан çынна пĕлетĕп, вăл мана çав куçкĕские тупса парĕ. IЬ. Тинĕссем урлă кӳнĕ хаклă йышши таварсем. Регули 1310. Шу орлă ишрĕ. Карта орлă сикрĕ. || Употребл. и в временном значенни. N. Пĕр каç урлă хурала (в караул) каяппăр (через вечер, т. е. раз в два вечера). N. Унтан вара тепĕр каç урлă е ик каç урлă хуçисем патне татах ик-виç пĕçерекен арăмсем пуçтарăнаççĕ, ĕçме-çиме хатĕрлеççĕ. N. Эрне урлă ярах тăр (письма). || Выражает посредство. Н. Карм. Ун урлă (с ним) Сире пит пысăк салам яратăп. || Сред. Юм. Пиччĕш орлă иртеймес-ха çав. Без позволения брата не может делать важного дела. || Поперек (наречие). Чуральк. Шур вăкăрăн тир урлă. (Хурăн). Хора-к. Çын япали орлă выртсан, тăрăх çавăр (= ху ан тив). Ст. Айб. Ахаль тăраччен, урлă выртакана илсе пăрах, теççĕ. (Посл.). Сред. Юм. Орлă выртана тăрăх та çавăрмас (ничего не делает). N. Орлă выртакана тăрăх çавăрса хор, тиççĕ. Янтик. Урлă выртана тăрăх исе хумастăн. (Так говорят про человека, который ничего не делает). Собр. Уйăх çути çап-çутă, урăрсене урлă ан пусăр. || Поперечный. Собр. Айван çыннăн пуртă, аври урлă, теççĕ. Абыз. Хĕрĕх юман айĕнче хĕр вăрласа тухрăмăр, урлă çăка айĕнче ура сырса тухрăмăр. (Мы обулись под липой, склонившейся поперек дороги.) Абыз. || Косой (о ноге косолапого). В. Олг. † Он та ори орлăрах. N. Эпир унпа урлă карăмăр (поссорились). N. Вĕсем урлă карĕç-ха паян.

урлă-карлă

беспорядочно, вдоль и поперек, вкривь и вкось. Баранов 127. Вăл темиçе çĕртен урлă-карлă шăтарса çӳрет. Альш. Клеще ураллă çын урлă-карлă пускалать. . Урлă-карлă = урлă-пирлĕ.

Урмак-касси

назв. одной из прежних частей Тукас, одного из околотков д. Яншиховой, Буин. у. Урмак-касси = Хăяр-касси. Урмак-касси, тесе, унта пĕр Урмак хушаматлă çын пурăннăран каланă.

Урмак-Маки

личн. имя мужч. N. Ĕлĕк пĕр çын пулнă, тет, вăл Урмак-Маки ятлă пулнă, тет.

урмăш

ормăш, измениться в дурную сторону; исказиться И. С. Степ. Урмăшас. IЬ. Õрмăшнă, взбесился. Сред. Юм. Ормăшнă çын, тесе, ĕлĕкхинчен ôлшăнса, осалланса, хĕнесе-çапса çӳрекен çынна калаççĕ. Чăв. й. пур. 11. Вăл кайсан (замуж) вара, тата ытларах урмăшрĕç (стали бесноваться, скандалить). Чертаг. Õрмăшша, ятлаççа çӳрет. Ругается со всяким. Пшкрт. Ормы̆шса, с'ынзан'а вы̆рс'са с'ŏрäт. Как бешеный, всех ругает. Хорачка. Ормы̆шша с'ŏрэт (ĕçсĕрскер) = охмахланса. N. Ормăшша выртать. Бредит. Хурамал. Кучунехи самана урмăшнă самана (= пăсăлнă). СТИК. Куçĕ урмăшса карĕ ĕнтĕ, каллах тытса пăрахать пуль. Глаза опять начинают искажаться (появляется бешеный огонек); наверно, опять будет припадок. || Измениться, пропасть (о голосе). В. Олг. Сасă çĕтсе (ормăшша). Пшкрт. Кы̆чкы̆рма п̚олмаст, ман сазы̆ ормы̆шса ларчы̆. С. Сас ормăшнă. Голос изменился, охрип. || Перемениться (о ветре). Шибач. Çил ормăшрĕ (= çавăрăнчĕ). У др. это выраж. значит: «ветер стал бушевать». || БешеныЙ; помешанный; не слушающий уговоров. Шибач. Ормăш çын (или: ормăшша кайнă). Сбился с пути, намăса пĕлмеçт, ташта та кĕрсе каять (бесстыжий, всюду лезет). || Молодец. КС. Ах, урмăш, карт’урлă пĕреççех сиксе каççа карĕ, (молодец). IЬ. Ах, урмăш, парăнмасть çав! (не поддается). || Так обзывают шалуна. Орау. Ӳксе вилен вăт, урмăш! (безумная башка). Çта хăпарса карăн? (гов. мальчугану). || Ругательство, проклятие (в роде русск, чорт возьми). Орау. Вăсампа çыхлансан, тем курăн, урмăш! Если с ними свяжешься, чорт возьми, беду наживешь!, || В значении наречия. С. Ормăш поплет. Говорит ненормально.

урнă

бешеный. См. гл. ур. Орау. Вăл лашипе хуллен çӳреме пĕлмеçт, яланах урнă пек çӳрет (гонит лошадь как сумасшедший). Посл. 23,7. Таса пурăнăçлă Лота тата, урнă пек аскăнланса пĕтнĕ халăх хушшинче пурăнса ывăннăскере, хăтарнă. Истор. Вăл кун çанталăк урнă пек çил-тăвăл туланă. Сĕт-к. Мĕн орнă йăтă пак вĕретĕн? Что лаешься, как бешеная собака? Янтик. Урнă йытта персе вĕлерсен, вĕлерекеннин, йытта çурмаран урлă касса, витĕр тухмалла, тет, йыт туланнипе çын ан уртăр, тесен.

урçа

орçа, вдовый, вдовец. Шибач. Орçа, вдовец. Орау. Унăн хĕрĕ урçана кайнă (вышла за вдовца). СПВВ. НН. Урçа — арăмĕ вилнĕ çын. . Урçа тесе, арăмĕ вилсе, тепĕр хут авланакана калаççĕ. Якейк. Орçая кайнă, тесе, пĕрре арăмне вĕлерсе, тепре аланакан çынна кайнине калаççĕ. Слепой. Орçана кайрĕ качча. N. † Урçа каччăн сӳс пушă; сӳс пушăран çу тумлат, çу тумлин те, чун савмасть. N. Хусан çулĕ такăртăр, тупнă урçăр самăртăр; пире пăрахса урăхне савса, святой мартăр, усалтар. (Хороводная песня?) Юрк. Пĕр çын çич сакăр ачапа урçа арçын пулса юлать. IЬ. † Урçа качча каяканăн ĕмĕрĕ епле иртет-юи?

уртăн

ортăн, виснуть, повиснуть, свиснуть. П. Патт. 23. Эпĕ вăл патакран уртăнса пырам. Н. Патт., 25. Вăл хулă çинче уртăнса пырса... С Тайба, Буин. у. † Улăхайрăм çӳлĕ эп ту çине, уртăнайрăм уртăш-йывăç çине. Хурамал. Кашта çинчен уртăнса тăрать. Вяснет на шесте. Изамб. Т. Пуслăх (бастрык) çыхнă чухне уртăнаççĕ, ул вара хытă çыхăнать. Питушк. Ортăнса тăрать — налёт. Ч. П. Ан уртăнăр уртăш-йăвăçне сатра улма-йăвăç пур чухне. Ст. Чек. Кун хута выçă тарать ĕнтĕ уртăнса. Пшкрт. Сӳс (водосы) найăркки ортăнса, тăрать (свесилась). Шибач. Çын çине ортăнтăм. Я повесился на человека (сзади).

усăн

свеситься. Сказка и пред. чув. 85. Усал хуйхă-суйхăран Нарспи пуçĕ усăнать. Букв. Хăмлисем алса пурнески пек усăна-усăна тăраççĕ. Якейк. Умуççи тораттисам паломмисене ятимасăр çĕре çитичченех осăнса аннă. Сборн. по медиц. Усăнса анакан хырăм пулсан, ăна çыхас юлать. Якейк. Кот осăннă сан, ача; мĕн поччĕ апла? (пуçа чиксе çӳрекен çынна калаççĕ). || Шляться, слоняться без дела. Ч. С. Пĕр ĕç ĕçлемесĕр, ял тăрăх йытă пек чупса усăнса çӳрет. Сирах IХ. Уллах çĕрсенче кăлăх усăнса ан çӳре. IЬ. ХХII. Çын патĕнчен çын патне усăнса çӳресе ирттересси начар пурăнăç вăл. Юрк. Хăватей, эсĕ мĕшĕн вĕренмесĕр кăлăхах усăнса çӳретĕн? Сред. Юм. Осăнса ларать çанта конĕпе. Сидит там без всякого дела весь день. || Потащиться (т. е. пойти). Орау. Тухса усăнчĕ (потащился) ĕнтĕ каллех таçта хăяматалла (о лентяе, который и идет лениво).

ус

польза. См. усă. Шаймурз. Çав çын тăрăшнипе пире тĕн тĕлĕшĕнчен мĕн чухлĕ ус кăтартшше эпир ăнласа та илес çук.

уссăр пыр

дармоед. Сред. Юм. Уссăр пыр = харам пыр. Ĕçлемесĕр çиекен çынна калаççĕ. Хыпар № 43,1906. Вĕсем уссăр-пырсем, ĕçлемесĕр, тарăхмасăр тăранса пурăнаççĕ. IЬ. Ним ĕçлемесĕр уссăр пырла пурăнса, çын хăйне хăй пĕтерме-çеç пуçлать.

усал

осал, злой, нехороший, недобрый; жестокий. Сенчук. Тăрăшран вăрăм йывăç çук, качакаран усал выльăх çук. БАБ. Усал сăмах калаçнине илтсен. Юрк. Усал çил-тăвăллă тăман-(буран?) тухать. . Усал пуян кутăн çын пулать. Орау. Пирĕн атте, хиличчен тырă вырман пек, кăçал аллине касать те касать. Мĕн тырă вырса пĕтеричченех Муççи Яккуне тарăхса прттерчĕ. Тур курашшĕ, таçта васкаса тухнă, халăх каланиие итлемесĕр! Вăл аллине каснă, ку каснă, теççĕ ялта, çав ахаль-и вăл? усал этеммех пăхать çав: (т. е. все дело зависит от негодного человека): ĕçĕ те ăнмасть, аллисене те касах тăраççĕ, тет. Сред. Юм. Õсал терипех ôсал (т. е. пит осал). . Õсал сăмах чĕрене тивет. Неприятное слово за сердце берет. Сказки и пред. чув. 80. Лаши вĕçсе пырупа пичĕ-куçĕ пит усал. Якейк. Çав çын осалли Йăван (этот негодяй Иван) çынтан колма пĕлет те... (здесь эллип-сис?). IЬ. Отмăл-торат осалли ыр аная сая яч; хĕр осалли Мари пор, ыр ачая сая ят. Календ. 1907. Пирĕн патшалăх пĕтĕм расхотин чĕрĕкне çар тытма ярать. Германия та вăл усал ĕçе нумай тăкать. Ал. цв. 6. Ниçта та пĕр усал кайăк кăшкăрни те, çĕлен шăхăрни те, тамана сасси тç, кайăксем юрлани те илтенмĕст. Пазухин. Пирĕн пуçри усал хуйхă еррипеле пĕтĕ-ха. Сюгал-Яуш. Кайран вара тепĕр кукăра карăмăр та, усал луткăпах хамăр енне каçса карăмăр. N. Халăх ĕçне усал çын малтан тухсан, теллей пулмасть. Орау. Çын çинчен усал ят ярас тесен, вĕсем тем туса тем калаçĕç (готовы все сделать и сказать). Изамб. Т. Ул хăй усал пулнă, тет. Унăн арăмĕ йăваш юлнă, тет. N. Пирĕн икĕ автан пур-чĕ: пĕри йăваш, тепĕри пит усалччĕ. Изамб. Т. Аçу-аннӳ сана: усал пул, тесе каламаççĕ, епле те пулсан çын майлă тăвасшăн тăрăшаççĕ. N. † Шорă сăхман ăма осал? — сак çине хорса каснăран. Тимер. Пире усалтан ан асăнăр. Не поминайте нас лихом. Янтик. Арçын-ача усалне хĕри-пăраç мĕн тăвас? См. хăп. Сĕт-к. † Пике арăма тор пăхтăр, осал та полин; хĕр полтăр, пилĕк ан кĕпи тăхăнтăр. || Злое существо, злой человек, негодяй. С. Дув. Пусса кĕмĕл ярăн-и, кĕмĕлĕме сая ярăп-и? чăн усала кайăп-и, чунма сая ярăп-и? Тогаево. Чуптар, пачче, лашуна, анатра хĕрсем, усалсем, юрпа пере юçларĕç. Юрк. Çав усалĕ (чертовка, жена) хĕтĕртнипе упăшки тата пушшĕ çĕкленсе çӳрет, куран. В. Буян. Курăкран усал куршанкă, йывăçран усал кăпчанкă (усал = усал курăк или усал йывăç). || Зло, вред. Истор. Александр усала астуса тăракан çын пулман, Новгородран хăйне çилентерсе янă пулсан та, вĕсене хăтарма каллах кайнă. Эльбарус. Пире осал тума пыракан çын калла çавăрна-çавăрна пăхса таратччĕ. Учите детей. Çапла ачасене хамăрах усала вăрентетпĕр. Хыпар № 6, 1906. Çилентерес марччĕ, анчах усалăн ури саккăр, теççĕ, вăл чĕрре кĕме таçтан та тупĕ. Собр. Усал каламасан, ырă çук, теççĕ. (Посл.). || Чорт; нечистый дух, нечистая сила. IЬ. Çĕрле чӳрече витĕр пăхсассăн, усал ерет, теççĕ. Ст. Ганьк. Çынăн, усалпа чирлесен, шăмшак сурать. М. Васильев. № 3,56. Ват тимĕрçе пĕр осал лаççа тохма тăратать. Собр. Пĕтнĕ милкене тула прахсассăн, усал юлать, теççĕ. IЬ. Пĕр-пĕр хĕр ача туса вĕлерсен те, усал пулать, теççĕ. IЬ. Çав ачаран пулна усал çынна ерсе ирлеттерсе вĕлерет, теççĕ. . Çынна ернĕ усал çын патне пынă чух е çын, е йытă, е кушак, е пыркка пулса пырать, теççĕ. IЬ. Е вăрманта, е уйра çĕтсе çӳресен (если заблудишься), усал ертсе çӳрет, теççĕ. КАХ. Усал аллине ан пар (моленье). Не дай во власть злого духа? Ст. Чек. Усал турăран хăватлă. Пролей-Каша. Усал вăрăннă (= çыпçăннă), пристал нечистый (напр., если к женщине летает вотăш). N. Манăн çӳлти усала аяла илсе çапмаллăх вăй пур (говорит один силач). N. Килчĕ пирĕн патра усал вăрăннă япала! (словно сумасшедший, от действия злого духа). Якейк. Осал ерсен, çын пĕтĕмпех типсе, хăрса каять. Если пристанет чорт, то человек высыхает как щепка. Собр. Пĕр-пĕр çĕрте усал хăвалама тытăнсассăн, е утă, е кирек мĕн пăрахса хăварсассăн, усал çавăнпа ерсе юлать, теççĕ. Панклен. Тури осал, анатри осал, в сказке — назван. двух духов, встречавшихся друг с другом ка берегу Волги. N. Турпас тăкнă вар пуç пĕр çухрăмра. Çав вар пуçĕнче усая (шуйттан) пурăнать, теççĕ. Ст. Айб. Кукăр хурăн кутĕнче усал пăхĕ выртать. (Чĕлĕм). N. Тата çав çырмарах ĕлĕк пĕр çын вилнĕ те, халĕ унта час-часах çынсем усал кураççĕ. Это можно понять двояко: 1) видят чертей, 2) подвергаются несчастным случайностям. || Несчастие, беда, бедствие. Иногда олицетворяется. Хĕвел, № 1. Эпир-çеç хамăр тăван вĕрентекенсенчен уйăрăлнă, пирĕн хушăран-çеç усал тухса кайнă. N. Хăй ăшĕнче шухăшласа пырать, тет: упанăн усалĕ те пур иккен, ырри те пур, тесе калать, тет. Альш. † Пирĕн пуçри усала тур сиртĕр. Собр. Касас çавăнтан, касас çурлăнтан, турă, усалла сир. (Моленье). || Дрянь, мерзость. Юрк. Эх, ку усала мĕшĕн-кăна ĕçрĕм-ши? Якейк. Çав осалпа çан чохлĕ вăхăт ирттертĕм полать! Стоило (мне) тратить время на такую дрянь! Синерь. Çав хĕрсем çав хуралçа усал ереки ĕçтерчĕç, тет те, хуралçи, ĕсĕрлсе, йăванса юлчĕ, тет. Якейк. Çав осалшăн (я за иего) онта ма пырап-ка. IЬ. Онашкал осал çынна (дряни) нумай корса ен. || Невзгода, бедствие. Шурăм-п. 10. Çакăн пек усала (засуху) курса, чăвашсем ялсенче халăх пухма тытăнаççĕ. Альш. Пулнă уçал хуллен-хуллен (мало-по-малу) асран каять. КАЯ. Эпĕр ырă куримаспăр пулĕ ĕнтĕ, усал çине-усал пулса пырать (несчастье за несчастьем). Собр. Çăкăр кăмакана тăрăхла çурăлсан, усал юлать, теççĕ. (Поверье). || Озорной. Юрк. Усалтараххисем, кто поозорнее. || Чорт (бранное выражеиие). Коракыш. Ăна пичĕш курнă та: санăн, усалăн, кунта килмелле-и? тесе, тĕкее кăларса янă. Рак. Çак пуртре пĕр усал. (Шăпăр). || Бранное выраженпе, отн. к детям или животным (напр., к лошади). Орау. Усал! мĕн хăтланать вăл! пăх-ха амĕш! Что он делает, негодяй! посмотри-ка, мать! (говорит матери ребенка). . Усал! Вунă пăта туртса çитеримар, тата шăмарайĕнçи тăвать! Сволочь! Десяти пудов не свезла (не довезла), а еще злится! (прижимает уши, хочет укусить). . Усал! шăмарать тата! (напр., о кобыле: сволочь! еще укусить хочет! || Пурга. Пухтел. Уcал тухса каймасан. Если не случится пурги. || Хлам. Земледелец. Нимĕçсем вăрманти мĕн пур усала шăлса, хире тăкаççĕ. || Плохо (наречие). Ст. Айб. Ах, инкеçĕм, инкеçĕм! Эпир усал пурăнни ят сарăлчĕ аякка. (Хĕр йĕрри). Тимĕрçен. † Йăмăка усал тытсассăн, пĕлĕпĕр эпир евчине.

усал укçа

наговоренные деньги. Изванк. Тетен пĕр-пĕр çын çиленсе çăмарта килсе пăрахнă пулĕ; тетен усал укçа пăрахнă пулĕ, вĕсене пурне те хуса кăларăр (т. е. нзведи подобную порчу). Собр. Тур кĕтессине усал укçа чиксессĕн, турă вырĕнчен сиксе ӳкет, теççĕ.

усал ерни

беснованье. К. Якейк. Осал ерсен, çын пĕтĕмпех типсе хăрса каять. Ст. Чек. Усал ернĕ — истерия, эпилепсия (бывает и у мальчиков). Могонин. Хăш çынна усал ерсен, вĕре-ĕçлен ернĕ, теççĕ авалхи çынсем. || Сред. Юм. Осал ернĕ çынна аçа çапать. Папайла çăмăр çунă чохне, аçа ôсала çапать теççĕ; ôсал çын çôмне çыпăçать, тет, вара çав ôсала, çыннипе иккĕшне те, çапать, тет.

услам ту

заниматься ростовщичеством, промышлять, торговать. Яргуньк. Çав улпут услам тума кайнă чухне, пуп улпуг арăмĕ патне пырать (приходил), тет. Регули 259. Ослам туми (туман) çын номай мар конта.

услап

оспап, лентяй, бездедник; неподвижный. Услап хресченсем каçалăк кутĕнче выри-вырми тăраççĕ те: кăçал йывăр алăлă çын çурла кăларнă пулмалла; кам кăларнă-нш? пĕлесчĕ, теççĕ. Рак. Услап — неповоротливый человек. Услап = лӳппер. То же я в Ст. Чек. СПВВ. Услап = наян çын. И. С. Степ. Услап, умственный недоросль. СТИК. Эс ман çиран мĕн поплян, ослап! IЬ. Эй ослап! çапла чакараççи (= чакараççĕ-и) ута? Эх ты, бездельник! Разве так пятят лошадь? Хĕн-хур. Наян, услап! ĕçлес килмест санăн, çавăнпа пуçна чире хывса выртатăн (притворяешься больным). Янтик. Эй, услап! (говорят здоровому, крепкому лентяю).

уçă

оçă, открытый, открыто. Алăк уçă. Дверь отворена. N. Карташ пирĕн тавăрччĕ: тата çитменнине унтан та куптан уçăччĕ. || Просторный. Просторно. Альш. Эпирех те, тăвансем, хăнара: эпирех те кунтан кайсассăн, тĕпел сыппăр уçа юлмĕ-ши? Альш. Кунтанах та эпирех халь кайсассăн, тĕпел-сыппăр уçă та юлмĕ-ши? Альш. Çӳлĕ тусем çинче виçĕ хурăн. Пĕрне кассан, уçă та юлмĕ-ши? || Ясный, ясно, без помехи. Сир. Кăнтăр çуттинчен те уçă. N. Çурти уçă çунсан: вилнĕ çын савăнать, теççĕ; çурти теттĕм çунсан: хуйхăрать, теççĕ. N. Çак куçлăх пит уçă кăтартать. В эти очки видно ясно. Альш. Уçă калаçать. Ясно говорит, без помехи. [К.-Кушки. Уçă калаçать — говорит миролюбиво (без признаков неприязни)]. Ч. С. Çынсем пошар панче кĕрленн таçтан илтĕнет; ахаль те çĕрле сасă уçă каять. || Свободный, ясный (речь). Дм. Рост. Димитриĕн чĕлхи-çăваре пит уçă пулнă. || Свежий, свежо. Сами. 58. Ирпе уççăн çил вĕрни кăккăр тулли вăй кӳртет. N. Чӳречесене уççассăн, пӳртре уççăнах туйăнать çав (в избе, в комнате чувствуется свежесть). Хорачка. Откалатăн — оççăн тоянать. Пройдешься, и чувствуешь себя бодрее. Толст. Тинĕс енчен уçă çил вĕретчĕ. N. Пĕлĕт енчен уçă çил килсе çынсен тарне типĕтет. Скотолеч. 36. Вĕсене таса, уçă çĕрте усрама кирлĕ. Юрк. Уçă, çăмăл, нӳрлĕ çил вĕрсен, йĕпе вăрăма пырать. || Звонкий. Бигильд. Шăпчăк сасси пит уçă. Чăвай. п. Сасси уçă, вăл (он) урамра калаçнă чух, унăн сасси вун-пилĕк килĕ урлă илтĕнет. || Успешно, споро. О сохр. здор. Çапла пăртак кансан та, ĕçлеме пуçласан, унăн ĕçĕ малтанхи пекех уçă пырать. || Бодрый. Беседа чув. 5. Çук çын ачи вăл час-часах çапла пулать: чупса, кулса, выляса çӳренĕ, унăн хуйхине никам та пĕлмен, вăл ялан уçă çӳренĕ. IЬ. Керимулла халĕ чăнах те хĕпĕрте пуçларĕ, уçăрах та калаçа пуçларĕ. || Здоровый. Уçă мар, нездоровый. Ачасем уçă мар. Дети несовсем здоровы. Орау. Ачасем уçах çӳримаççĕ, халех пыраяс çук (напр., в гости). || Быстро, свободно (без принуждения). Ч. С. Утасса уçă утатчĕ (лошадь). || Приветливый, щедрый. Беседы на м. г. Çав святой çын, Евлогий пит уççине, ыррине курса, шухăшланă. Паас. Уçă çын. Икково. Ĕççе-çиме пит оçă. Очень любит пировать с гостями. || Нехлопотливый (о деле). Якейк. Хĕр-арăм ĕçе ытла кăткăс уш (уçă мар). || КС. Чипер çывăракан çын çинчен: уçă çывăрать, уççăн çывăрать, тиççĕ (спит сном. здорового человека). || Облегчение, освежение. Рак. Кăкăр уççи пĕç хушши. (Ĕне юр-варĕ). Трхбл. Чун уççи — пĕç-хушши. (Сĕт). || Ключ. Собр. Ылттăн çăра, кĕмĕл уçă; уçса пăхаяс-чĕ, уççи çук. Ч. П. Ылттăн-кăна çăра, кĕмĕл уçă. Икково. Çак çăраççия (замок) хам оçăпа уçам. Ч. С. Хĕр-çумсем вĕсене укçа памасăр уçă памаççĕ. (Свадьба). Шурăм-п. № 25. Тĕлĕкре вара арçын ачасен — хăйсен пулас арăмĕ шыв кӳме каймашкăн уçă ыйтма пырать, тет. || Замок. Н. Карм. Вĕрмеç-тумаç, киле çын кӳртмеç. (Уçă). Шорк. Оçă — замок; çăраççи — ключ. Завражн. Хампар оççи питĕртĕн-и? Заперли ты амбар на замок? IЬ. Хампар оççи çĕтертĕм (потерял ключ). Слепой. Çăраççи — замок. Кĕлет уççи, явăç уçă, тимĕр уçă — замок.

уçă çын

добродушный, веселый человек. Сред. Юм. Пит уçă çын, веселый человек. СТИК. Уçă çын, добродушный. Ему противоположен чăкăлтăш. N. Уçă çын. Ему против. тĕксĕм çын. Шурăм-п., № 26. Пачăшки аван, уçă çын-и тен, çак пĕçерекеннине çитерĕ-ха, апат тĕлне пулнăскер, тесе шухăшлатăп.

уçăл

открыться, раскрыться, раствориться (о двери и пр.). К.-Кушки. Хапха уçăлса кайнипе пĕтĕм выльăх карташĕнчен тухса кайнă. Регули 429. Алăк оçăлнă. Алăк оçах тăрать. N. Кĕнеки çирĕммĕшĕнче уçăлса тăрать. Книга открыта на 20 странице. Орау. Ăна аяларах антарса тунă пулсан, янках уçăлакан пулаччĕ. Если бы ее (форточку) сделали ниже, то она отворялась бы настежь. Альш. † Ут кĕрейми хура вăрман, эпир кĕрсен, уçăлать. Малалла шанчăк пур, çул уçăлчĕ. Теперь есть надежда на будущее — дорога открыта, || Стать откровенным, словоохотливым. Беседа чув. 15. Вăл кăшт кулкала та пуçларĕ, çимĕç пахчисем, вăрмансем епле ӳстермелли çинчен кала-кала пама тытанчĕ; унтан тата ытла та уçăлса кайрĕ. || Просвещаться, развиваться. Хыпар № 30, 1906. Унтан чăвашла кĕнеке туха пуçларĕ. Вара чăвашсем те уçăлнăçемĕн уçăлса пычĕç; халĕ ĕнтĕ, паçăр каланă пек, вырăсран та уйрăм мар. Ст. Айб. Ялан çӳресен, чĕлхе уçăлать, теççĕ. (Послов.). Альш. Хулана кайса, уçăлса килчĕ. IЬ. Вĕренме кайсан, нумай уçăлчĕ. То же в Сред. Юм. || Просвежиться, прогуляться, освежиться. Чаду-к. Пĕрре çав патша майри, тата виçĕ ывăлĕ сата уçăлса çӳреме тухнă. Ядр. Паян айтăр уçăлса çӳреме, ачасем! О заступ. Ачам, тăр та çак çынсемпе йывăç пахчине уçăлса çӳреме тух. Яныши. Пĕр йытă, оя уçăлма тухсан, пĕр кашкăра тĕл пулчĕ, тет. Ст. Чек. Кăшт, кайса, уçăлас-ха (то же, что тула каяс, desidere). Курм. Эсĕ шăва кĕр, кайса, луччĕ уçăлăн. Шибач. Ста каятăн, ачам? тет. — Мĕн, тет, мочи, ста каясси, тет, — тохрăм, тет, оçăлмалла, тет. Якейк. Кĕт, кайса, уçăлса килем. . Уçăлма тохрăм. IЬ. Кĕт тохса уçăлтăм (= просвежился). . Вăсам вăрмана уçăлса çӳреме карĕç. || Поправнться, оклематься. Скотолеч. 5. Хăш чухне лаша выртса кансанах уçăлать. IЬ. Iă. Сивĕ чиртен уçăлсан, лаша нумайччен ӳсĕрет. || Поправляться (в материльном смысле). Тюрл. Ачисем полăшаççĕ, уçла (= уçăла) пуçларĕ çын (поправляться). || Почувствовать отраду, обрадоваться. N. Иван сăмахĕсене илтсессĕн, Лисахвийĕн чунĕ пит уçăлса кайнă. Бюрганы. † Хуйхăрса та тилмĕрсе эпĕ лараттăм, манăн чунăм уçăлчĕ çак юрăпа. || Приводить к определенным результатам. НТЧ. Вара ывăлĕ-мĕн чирлĕ пулсан, амăшĕ-и, ашшĕ-и, пĕр вун-çичĕ пус укçă илет те: юмăç лайăх уçăлтăр, тесе, турра сăх-сăхса, юмăçа тухса каять. Анчах ун пек кун пек япала çинчен çынна каласа нама юрамас, тет: лешне, вĕрелнине, хĕн килет тет. Вĕрекене те аван мар, тет: ĕçĕ уçăлмас, тет. Хорачка. Халап оçăлмасăр епле каяс? Как ехать, раз переговоры еще не кончены? Ч. С. Аннемсем: чухăсем ларсан, юмăç уçăлмасть, теççĕ (гадание не дает результатов). || Понемногу расходиться (разминаться), взять ход. N. Хуллен кайсан, лаша уçăлнăçем уçăлса пырат; çула тухсанах, трук хăвалас пулмасть лашана — пӳлĕнет. Орау. Пĕр уçăлсан, каякан вăл ĕç. Лиха беда — начало (только бы начать, а там дело пойдет). КС. Ĕç уçăлмасть. Дело не идет вперед. || Открываться, становиться ясным, выясняться. СЧЧ. Ку хĕр юмăç çемесенчен пилĕк пуслăх укçа ыйтса илчĕ те, укçа çине пăхса, каларĕ: веç усăлать (уçăлать?), авă унта шыв курăнать, вăл шыв сирĕн акăра шыв тытнине пĕлтерет. Ку ача сирĕн, Сĕнче хĕрринче çӳренĕ чухне, шывран пит хăранă; сирĕн çав шыва мимĕр парас пулать, атту ачăр чĕрĕлеймĕ, терĕ. Б. Олг. Халь, ирлесе, хак оçăлман та, пĕлмелле мар-ха. Теперь, поутру, цена еще не выяснилась, и (ничего) нельзя узнать. || Снова стать чистою (о воде). Çанта, арман ненче, кôрăс хотнă та, кôнта çитиччеи уçăлать поль. || Выздороветь. Могонин. Вăл таçти аптека та çитнĕ, ăста çынсем патне те çитнĕ — ништа та уçăлиман (узы̆λиыман). || Получить способность функционировать. N. Чăвашсем, хăлхасăррисем, чан айне кĕрсе лараççĕ, унпа хăлха уçăлать, теççĕ. БАБ. Пĕр икĕ эрнерен тепĕр юмăç карчăка тӳрлеттертĕмĕр, тет [пригласили лечить, говорят мои родители] те, хай çичĕ çулччен çыхланса тăнă чĕлхем уçăлчĕ, тет. || Вскрыться. Мăн шывсем усăлсан, но вскрытии рек. || Освободиться от чего-либо. Ядр. Кайран, ыйхăран уçăлсан, тумланса, урана çине улăхса ларса, тырă вырма кайрăмăр. || Стать вольготным. N. Ваттисен ĕç пĕтрĕ (они уже пропели свое), çамрăккисен уçăлчĕ: вĕсем те, ваттисене кура, урăхла юрăсем кăшкăрса юрла пуçларĕç.

оçăмлă

(оз'ы̆млы̆), который дает просимую вещь сразу. Икково. Оçамлă çын.

уçăмлă

открытый, добрый. Зап. ВНО. «Уçăмлă çын, открытый человек, добрый».

ут

лошадь (у низовых обыкн. только в поазии). Букв. Курнă ута ан хапсăн. Не зарься на ту лошадь, которую ты увидишь. (Посл.). Пшкрт. Ут, лошадь. Альш. Ут мар. Регули 1125. Ут омĕ сарлака. Альш. Çеçен хирĕн варринче çич-çунатлă ут пур, тет. Йĕвен илсе кайса, тыт. (Хĕр йĕрри). К.-Кушки. Кушкă ялĕ аслă ял, пĕчĕкçĕ пĕвĕм шăнăçмарĕ, Таяпа ялĕ кĕçĕн ял, ут пек пĕвĕм шăнăçрĕ. Б. Ута пăхакан çуран çӳремен, ватта пăхакан выçă çӳремен, теççĕ ваттисем. Ст. Айб. Кĕçĕн-кăна çырма кĕмĕл кĕпер, тилхепине ан та турт, ут сиктер. Б. Хирлепы. Çакă туя киличчен, утсам натне каяс-мĕн, пĕр хĕр чĕччи тытас-мĕн. Регули. 303. Утсам оя ярса килтĕм. . Утсам яма каятăп; ярсан, килеп. Якейк. Йори калаçрăм хора хĕрне утсам панче (на ночевом) çăвăрма. Сĕт-к. Утсам панчи ачасам. IЬ. Утсам панче эп çĕрĕ-çĕрĕпех çурмасттăмччĕ (не спал). IЬ. Утсампа кай — ездить на кормежку лошадей. IЬ. Пĕчĕкрех чохне эп утсампа кайма пит юрататтăмччĕ. N. † Хура вăрман хыçне капкăн хутăм, хура утшăн марччĕ, тилĕшĕн. Никат. Утне çĕниман туртине. (Пословица). Обыкновенно формулируется: утне çитмен — туртине. N. Ыр ут полас тьыхаран паллă, ыр çын полас ачаран паллă. СПВВ. ЛИ. Ут — лаша. Регули 1322. Утра та пор, этемре те пор лайăх. IЬ. Авал ут аш (конину) çиса. Б. Олг. Кĕртĕмĕр, ута тăратрăмар; ут туартăмăр, кĕртĕмĕр Хӳетĕр патне. Б. 13. Ут тăвать те, вăкăр çийет. (Послов.). СТИК. Утсем валли çăлма каяп-ха (траву для лошадей).

ут кĕтӳçи

конский пастух. Изамб. Т. Ут кĕтӳçи пирĕн чăваш та, шанчаклă çын.

утлă

имеющий лошадь; конный, сидящий верхом. К.-Кушки. Вăл çуран мар, утлă, киле час çитĕ (приедет). Тораево. Пĕр çулпа утлă çын пырать, тет; ăна пĕр шăши хирĕç пулчĕ, тет те: мана ларт, мучи, тесе калать, тет. Орау. Ни утлă, ни çуран; тухма-кĕме çук ĕнтĕ халь, çул пăсăлчĕ пĕтĕмпех. Ст. Чек. Ни утлă, ни çуранлă. Дело не вышло (дело не ладится нигде).

ут пуçĕ

голова лошади. || Кто правит лошадью. || Орау. Ут пуçĕнче çӳрекен пулчĕ-ха. Ребенок уже может править лошадью. N. Малти лаши çине, ут пуçне, пĕр çамрăк çын утланса ларать.

ут

от, ходить, итти, шагать. Зап. ВНО. Алупа парта, урапа (так!) ут. Ходар. Утимиччен (= утаймиччен) ĕçтерсе ӳсĕртсе ячĕç. Напоили до того, что она не могла ходить. БАБ. Вăсем (дети) пурте çулталăк çурăра утакан пулчĕçĕ (стали ходить), икĕ çул тулса, виççĕмĕш çула кайсан, калаçа пуçларĕç. Орау. Мур тутарри! хытă утса çӳресе, мана вăратрĕ! N. Çапла каланă та, утнă (пошёл) малалла. Утасси пулаймасть манăн. Я не могу ходить. N. Атя киле, упăшкам; атти лаши ула пур, ути-отми çитерет (кое-как довезет). Кан. 28. № 199. Киле сайра хутра-çеç хăй урипе утса тавăрăнать. Редко возвращается он домой на своих ногах (о пьянице). N. Хăй хуланалла утнă. Кратк. расск. 9. Иккĕшĕ те вара утнă ту çинелле. N. Пăхма çывăх та, утма инçе, теççĕ (Послов.). Череп. Эпĕр паян аллă çухрăма яхăн утрăмăр (прошли пешком; кайрăмăр — на лошади или в экипаже). N. Куртăмăр çил çунатлă урхамах; унăн пуçĕ пĕлĕте тивмест, ури çĕре тивмест; утни-юртни сисĕнмест; шыв пек, юхать, çил пек вĕçет. (Туй). Сред. Юм. Инке, ури утнă чух, утмăл витре сăра тунă. Хăр. Паль. 13. Лекĕр аллине сулларĕ те, ута пачĕ (и пошел). Регули 1525. Питĕ сумарччĕ (= сывмарччĕ), отма та полтаримасчĕ. Юрк. Юрĕ, калăп, тет те, ун патĕнчен хуçи патне утса каять. Хăр. Паль,. 24. Утарах парса, хăвса çитрĕ (нагнал). Янорс. Эпĕ, ик çола çитсен, отма та поплеме те пĕлнĕ, теççĕ. N. † Эпир утса тухнă вырăна (где мы прошли) ешĕл курăк шăтса юлмĕ-ши? Панклеи. Йăван патĕнче отса çӳрекен çок, опалянсах çӳреççĕ. Якейк. Çак эпĕр отса пыракан çĕрте (где мы идем) ĕлĕк çăва (кладбище) полнă. IЬ. † Пирн мочйиăн кил-хошши отмăл чалăш кил-хошши; отса çитсе тохсассăн, пирĕн çынах полăттăнч, пирн мочия йорăттăнч. Шибач. Отса каять. Шагом идет. К.-Кушки. Эсир утса каяр (шагом), ан чупăр. Юрк. Пĕре çапла, хулана лаша сутма кайсан, лашине сутсан, шăллĕпе иккĕш хула урамĕпе утса пыраççĕ. N. Отап-отап, тит, ниепле те вăрмантан тохимастăп, тит. Юрк. Ывăлĕ çапла каласан, киле кайма хушсан, амăшĕ те, пăрçа вырма пăрахса, килелле ута пуçлать. N. Мĕн пур çĕртек утан, çӳлтен вĕçен пурте пуçтарăннă, тет. Ал. цв. 5. Малалла утнăçемĕн ун умĕнчи çул аванланса пырать. Сред. Юм. Пит хăвăрт утнăçĕм, хама хыçалтан çын кăçкăрнине те илтмен.

утас

шаг. Хирь-бось. Эп виç утас сарлакăшне сиксе каçатăп. IЬ. Контан çав пӳрт патне алă утас полĕ. IЬ. Çак çаран çинче кашнă утасрах кăткă тĕмми. Чуратч. Унччен те пулмарĕ, пĕр çын, хамран пĕр пилĕк утасра анчах: тытрăм вĕт сана! тесе кăçкăрса ячĕ. IЬ. Манăн хыçра, пĕр виç утасран, Карачăм тăрать. Орау. Виççĕ çапаканни виçĕ утас парать (при игре в лапту: отходит от черты — çыра — на три шага).

утăм

, отăм, шаг. Альш., Тюрл. КС. Ана урлăшне утса пăх-ха (смеряй шагами), миçе утăм пулать? (шагов). КАХ. Çула-йĕре (в дорогу) кайсан, чипер (благополучно) çӳресе килме пар, утнă утăм вырăнлă пултăр. (Моленье). Расск. из жит. св. 5 кн. Священник тăват-пилĕк утăм ярса пусаччен (шагнул), чирлĕ çын хаш! сывласа янă та.... вилсе кайнă. N. Утнă утăм виçелĕ, çăвартан тухни виçесĕр. (Послов.) Б. Олг. Вырăс ĕмпӳ калать: кай, тет, эс, виççе кил, мĕнче отăм. Отăмлава килет, шотласа. Ст. Чек. Кашкăр пиртен çирĕм утăмра. Волк от нас в 20 шагах. || Мера земли. Урмай. Утьăм — 250 кв. саж. Икково. Отăм — 900 кв. саж. N. Отăм = 1/24 десятины. Шорк. Отăм, приблиз. 800 кв. саж. Рус. Утмăл утăм урпа акрăм еррипа. №. † Отмăл отăм орпа акрăм ерипа, çиçĕ нӳмепе выртартăм йерипа. || Циркуль. Пшкрт. Шарбаш. Отăм — циркуль.

утар

отар (удар, одар), пасека, пчельник. Беседа чув. 15. Çунман пулсан, унăн халĕ ĕнтĕ, вăл шухăшланипе, пĕр утар пыл хурчĕ пулмаллаччĕ. Сред. Юм. Õтар, тесе, хôрт лартса осракан пĕчик вăрмана калаççĕ. Отартан пыл илсе тавăрннă чôхне, хирĕç пôлакансене пôрне те пыл параççĕ; хирĕç пôлакана пыл памасан, хорт ăнмас, теççĕ. Бугульм. † Тури урам касси утар пек, кассинчи ваттисем тутар пек. Хыпар № 28, 1906. Ку çырма çинче утар пулнă пулĕ, çавăнпа ăна «Хурт çырми» тесе каланă пулĕ, терĕм. СПВВ. ПМ. Утар — хурт пахчи. Ч. П. Пушăт çукки вăрманта, вăрман çукки утарта. || Хутор. Хурамал. Пĕр çын, çуртне хире куçарса, çавăнта пурăнсан, ăна: утарпа пурăнать, теççĕ. Ягудары. Отар — вырăн йышăннă тени пулать. || Табун. Начерт. 122. Утар — Отары, назв. дер. Тойсинской в. Ядр. у. (там прежде был пчельник; Хир-Пуçĕнчен куçнă вĕсем). || Отар — назв. дер. Чебокс. у.

утă чӳкĕ

утă чӳк, моленье перед сенокосом. Н. Седяк. Утă чӳкне валли ялпалан пĕр пысăк вăкăр сутăн илеççĕ. Утă чӳк кăш вăхăтра пулассине пурте пĕлсе тăраççĕ. Утă чӳкне ĕлĕкренпех хирте пĕр вырăнта тăваççĕ. Кашни çул ял çыннисем пĕр-пĕрин хыçĕнчен черетпе така илсе каяççĕ. Кашни килĕрен унта çăнăх-кĕрпе илсе пыраççĕ; хăшĕ кăвакал, хур чĕппи илсе пыраççĕ. Çак япаласене пурне те хире илсе кайса, унта пусса пĕçерсе, чӳклесе çиеççĕ. Чӳклесен, вăкăр ашне çынсене валеççе çитереççĕ. Чӳк тăвассине пĕр ватă çын тăвать. Утă чӳк тăвакан çĕрте халăх питĕ нумай пулать, пасар пек. Çак чӳке тусан, утă çулма юрать, унччен çултармаççĕ. Тепĕр кун икĕ-виçĕ старик, тепĕр çĕре кайса, урăх йĕрĕх чӳк тăваççĕ. Утă чӳкне çур аки пĕтсен тăваççĕ. Çур-аки пĕтсен, пĕр эрне çĕр чанма хушмаççĕ; çак çĕр чавма юраман вăхăта «çинçе» теççĕ. Çинçе вăхăтĕнче килте пурăнаççĕ, утă чӳкне те çак вăхăтра тăваççĕ.

утвит

отвит, ответ, возражение. Ч. П. Хамăра пӳрнĕ утвитĕмĕр чĕре çумĕнче. Возражение, которое нам суждено судьбою сделать, хранится в нашем сердце. Юрк. Утвит = (быстрый) ответ. † Пирĕн пек çамрăк ачасенĕн шухăшĕссм чĕри çумĕнче, утвичĕсем чĕлхи вĕçĕнче. Юрк. † Пирĕн пек çамрăк ачасенĕн мулĕсем вунă пӳрни вĕçĕнче, шухăшĕсем чĕри тĕпĕнче, утвичĕсем тӳре умĕнче, Сборн. † Йĕкĕчĕсем тӳри умĕнче, утвичĕсем чĕри çумĕнче. Тайба. † Кунтан юта кайсассăн, утвит чĕлхе вĕçĕнче, шухăш чĕре тĕпĕнче. А. Прокопьев. † Çĕрĕнче (надо: чĕрĕнте) пулсан, утвитне пар, сан чĕлхĕне туртса касас çук. Собр. † Чĕлхĕнте пулсан, утвитне пар, сан чĕлхĕне тытса касас çук, эп. † Хамăр тӳрĕ, чунăмăр таса, утвитĕмĕр чĕре çумĕнче. Сред. Юм. Отвит çôк çын — называют такого человека, который на судах встает в тупик, когда, его спрашивают; вообще безответный.

утмăл

отмăл, шестьдесят. Нов. Якушк. Çӳлĕ ту çине хăпармашкăн утмăл сумяăх ут кирлĕ. N. Ултă çуйăхи ачапа утмăл çулхи çын пĕрех, теççĕ. (Послов.). В. Олг. Отмăл виçĕ пус, Iв к серебром. Альш. Утмăл килĕ Елшелĕ, ухă пек пĕвĕм шăнăçмарĕ. (Хĕр йĕрри). Утмăлсене, çитмĕлсене кайнă. Пошли (продались) за 60, за 70 руб. (приблизительно).

учча

холостой. Орау. Çук, урçана кайман, уччанах кайнă. Халиччен авланман çын. ЙОН. Учча укçи уçăпа, уçăпа та ĕмĕрлĕх. (Свад. песня). См. урта. СПВВ. Т. Учча пĕртте авланман çынна калаççĕ. IЬ. Учча — хальччен авланман ар-ывăл. Хурамал. Урçа мар, учча (холостой). Якейк. Уччая каяс тесе, аланман ачая кайнине калаççĕ.

уччаска

(уц'ц'аска), участок. Так обыкновенно называют казенные земля и леса, разделенные на участки. СТИК. Уччаска тесе пирĕн каçуннăй çĕрсене калаççĕ. Вăл çĕрсене хресченсем, темиçе çын пĕрле пулса. 10—12 çула илсе, ĕçлесе пурăнаççĕ. Микушк. Çав укçапа вырăс арман илнĕ, уччаскасем те, питĕ пуйса кайнă. N. Пирĕн уччаска пушăтлăх. Ч. П. Уччаскара сар хĕр суйласа. Ст. Дув. † Тăван-ял уччаски, çуртăри, чалăшлатса каснă çанă пек. Янчик. † Уччаскасем касса, уйсем турăм; теçеттине касса, çул турăм, юпах тьыхапа выляма. Кубня. † Уччаска кастартăм, уй (поляна) турăм. || Назв. одного места в лесу. К.-Кушки.

ух

кивать, мотать. Шел. 42. Кĕлетсене кĕрсенех, пӳлмисене пăхаççĕ: сахалланать вĕт! тесе, пуçĕсене ухаççĕ. Ст. Чек. Лаша паян тек пуçне ухса тăрать. IЬ. Ку çын епле пуçне ухса çӳрет (= сулласа: пĕре аяла антарать, пĕре çӳлелле хăпартать). Шел. П. 39. Кăкрисене ăваççĕ, пуçĕсене ухаççĕ. Микушк. † Укăлча тулашне тухсан, утсем пуçне уха пуçларĕç. Ст. Дув. † Ылттăн юпа тăрринче ылттăн кăвакал; пуçĕ кĕмĕл, çуначĕ ылгтăн; пуçне ухать, çуначĕпе çапать. Н. И. П. Пуçне ухса çӳрет. Ходит (гордо), кивая головою. IЬ. Лашисем пуçĕсене ухса пыраççĕ. Хурамал. † Ырă утсем юртать, пуçне ухать, инçе çула çывăх тăвасшăн. N. † Пирĕн атте-аннен кăвак лаша çук; пулсассăн та, пуçне ухас çук. Собр. † Чипер-кăна хăнамсем пуçне ухса лараççĕ. || О ветре и пр. СПВВ. † Сар чечекĕн пуçне çил ухать, пирĕн çамрăк пуçа çичĕ ютă ухать.

ухмах

охмах, глупый; дурак. Юрк. Ухмах япала, кам валли унта ывăтатăн? пĕр-пĕр начар пурăнакан тăнанашăн пулĕ! Хăй умĕнче исправник тăнипе курсан, тĕлĕнсе, ун çине ухмах пек пăхса тăрать. . Ухмах япала! Сирĕн манран ыйтас пулаччĕ, эпĕ сире аш та панă путăттăм, тет хуçи: куратăн туша (тушу овцы) хӳме урлă ывăтса каçараймастăп. Т. М. Матв. Тĕллĕ, тĕллĕ тĕл ухмах, тĕлне пĕмен хăй ухмах. Б. 13. Ухмах хурапа шурра палламан. (Послов.). Никит. † Вĕтрен ухмах, хăй ухмах, карта çӳлли хăй ӳсет. IЬ. † Макçăм — ухмах, хай ухмах, четвĕрт эрех хăй илет. Улюн ухмах, хăй ухмах, куршак сăра хăй лартать. Хир-пось. Çакна ман пек ухмах çын та пĕлмелле. На что я дурак, и то это пойму. С. И. Ухмахăн курăнса çӳре. N. Пурте калаççĕ: ухмахăн пĕр ăç, теççĕ. Собр. Ухмах кутне тукмак кĕнĕ. (Послов.). Актай. Пĕр ухмаха пиллĕкĕн туртса кăларăн. (Шăма т...ак кăларни). Коракыш. Эсĕ ухмах пулнă (сглупил), санăн: çантăлăк усал, тесе, калас пулатьчĕ. || Глупость. N. Хам охмах пирки (хам охмах тăрăх) çапла полтăм еп. Это случилось (сталось) со мною из-аа моей собственной глупостп. || Иногда употр. в качестве присловья, для выражения изумления, соединенного с испугом. И. П. Т. Епле ăна кларас, кам пырса тытасси пур-ха? Унăн чунĕ те масар çинчех те, тем ухмах, пырса тытакана çавăнтах пăвса вĕлерĕ! (Питĕркке шăтăкĕ). Сред. Юм. Эпир ôлăха антăмăр та, ах тор, пире хăваларĕç (гнались) çав, охмах! (ă выговаривается протяжно). IЬ. «Õхмах» показывает испуг и в то же время удивление. Изамб. Т. Ул инçе çулта тем курăн, ухмах. СТИК. Ухмах. Вăт ухмах, çавăнта карăм та, чут шаккаса пăрахаччĕç; ухмах... çавăнтах пуçтарса хурĕç. (Ухмах здесь значения не имеет, употр. как присловье).

ухмах тĕрри

, ухмах тĕрĕ, назв. узора (вышивки). Н. Е. Ефимов. Ухмах тĕрĕпе çын пĕлми тĕрĕ (названия двух узоров). N. † Сан йăмăкна ухмах тĕрри тыттарнса ярам-и, аслăк хыçне кăтартиса ярам-и.

ухмаххи

охмаххи, тот дурной, тот сумасшедший (stultus ille). Употр. в особых чувашизмах. Бштр. † N. Пичи, ухмаххи, çакă яла килмесĕр, хамăр ялта хĕр тупман. || Леший. Шăвик! шăхрать çын пекех — мăкăл-макăл йомахлать, шăтăр-шатăр тутарать, поть охмаххи танранать. || Яд (мышьяк). Сред. Юм. Õхмаххи — наркăмăш, мышьяк. IЬ. Õхмаххи çисе вилнĕ. Отравился мышьяком. Альш. Ухмаххине çисе вилнĕ. Отравился.

Вырăсла-чăвашла словарь (2002)

авантюрист

сущ.муж., авантюристка жен.
теветкеллĕ çын; политический авантюрист политикăри теветкеллĕ çын

автобиография

сущ.жен.
автобиографи (çын харпăр биографине çырса пани); написать автобиографию автобиографи çыр

авторитетный

прил. (син. уважаемый, влиятельный), авторитетно нареч.
хисеплĕ, ятлă-сумлă; витĕмлĕ; авторитетный человек ятлă-сумлă çын; авторитетно заявить витĕмлĕн кала

академик

сущ.муж.
академик (академие суйланă çын)

активист

сущ.муж., активистка жен.
активист (йышри пуçаруллă çын); активисты экологического движения экологи юхăмĕн активисчĕсем

алиби

сущ.нескл.сред.
алиби (преступлени тунă вăхăтра çын çав вырăнта пулманни); установить алиби алиби пулнине çирĕплет

амплуа

сущ.нескл.сред.
амплуа (артист вылякан пер йышши рольсем); амплуа злодея путсĕр çын ролĕсем

ангел

сущ.муж.
пирĕшти (тĕн ĕненĕвĕнче — Турă хушнине тăвакан çунатлă ача е çамрăк çын сăнарлă янавар)

атлет

сущ.муж.
атлет; тĕреклĕ çын

банкрот

сущ.муж.
панкрут (парăм татайман организаци е çын); оказаться банкротом панкрута тух

бедняк

сущ.муж., беднячка жен., (ант. богач)
чухăн, çук çын

беженец

сущ.муж., беженка жен.
беженец, таркăн, çăлăнуçă (инкекрен хăтăлма тăван çĕршывне пăрахса кайнă çын); лагеря для беженцев беженецсен лагерĕсем

беззащитный

прил.
хӳтлĕхсĕр, сыхлавсăр, хăйне хӳтĕлеймен (çын)

безработный

прил. и сущ.муж.
ĕçсĕр, ĕçсĕрри, ĕç çук (çын); сокращение числа безработных ĕçсĕррисен хисепĕ чакни

бессилие

сущ.сред. (син. слабость)
вăйсăрлăх, хевтесĕрлĕх, халсăрлăх, вăй-хал çукки; старческое бессилие ватă çын халсăрлăхĕ

благодаря

предлог с дат. п. (син. из-за, по причине, вследствие)
пула, кура, пирки; -па (-пе); благодаря заботам врачей больной быстро выздоровел тухтăрсем тăрăшнипе чирлĕ çын часах сывалчĕ

блондин

сущ.муж. (ант. брюнет), блондинка жен. (ант. брюнетка)
сарă çын, çутам çын

богатый

прил., богато нареч.
1. (син. зажиточный; ант. бедный, неимущий) пуян, пурлăхлă, муллă; богатый человек пуян çын
2. (син. обильный; ант. скудный) тулăх, илпек, ытлă-çитлĕ; богатый урожай илпек тыр-пул; выбор товаров богат тĕрлĕ тавар ытлă-çитлĕ
3. (син. роскошный; ант. убогий) чаплă, хаклă, паха; богатые наряды чаплă тумтир

больной

2. сущ.муж., больная (-ой) жен.
чирлĕ çын, чирли; лечение больных чирлисене сыватни ♦ валить с больной головы на здоровую айăпсăра айăп ту, айăпа çын çине йăвантар

бомж

сущ.муж., множ. бомжи
бомж (кил-йĕрсĕр, ĕçлемесĕр пурăнакан çын)

брат

сущ.муж., множ. братья
ар тăван; пичче, тете (манран аслăраххи); шăллăм (манран кĕçĕнреххи); мой старший брат манăн пичче; его младшие братья унăн шăллĕсем ♦ свой брат хамăр çын

бред

сущ.муж.
аташу; аташни (тăнсăрланса); больной мечется в бреду чирлĕ çын аташать

брезгливый

прил., брезгливо нареч.
йĕрĕнчĕк, тиркевлĕ; йĕрĕнекен; брезгливый человек йĕрĕнекен çын; брезгливо поморщиться пит-куçа йĕрĕнчĕклĕн пĕркеле

брести

глаг. несов. (син. тащиться)
сĕнкĕлтет, лăкăштатса пыр, сĕтĕрĕнсе пыр, аран уткала; старик еле бредёт вата çын аран сĕнкĕлтетсе пырать

брюнет

сущ.муж. (ант. блондин), брюнетка жен.
хура çын, хура çӳçлĕ çын

валить

1. глаг. несов.
1. кого-что (син. обрушивать) йăвантар, тĕшĕр, ӳкер, ӳпĕнтер; ураган валит деревья тăвăл йывăçсене йăвантарать; ветер валит с ног çил ураран ӳкерет
2. что (син. бросать) купала, пăрах, пăрахса тултар; валить книги в ящик кĕнекесене ещĕке пăрахса тултар
3. йăвантар, яр; он всё валит на других вăл пĕтĕмпех çын çине йăвантарать
4. что (син. рубить) кас, йăвантар; валить лес вăрман кас

вандал

сущ.муж. (син. варвар)
вандал (культурăна аркатакан тискер çын)

вегетарианец

сущ.муж., вегетарианка жен.
аш çимен çын

верующий

1. прил. Турра ĕненекен; верующие старики Турра ĕненекен ватăсем
2.сущ.муж. верующий, жен. верующая Турра ĕненекен çын; верующие собрались на молитву Турра ĕненекен çынсем кĕлле пуçтарăнчĕç

вес

сущ.муж.
1. множ. веса йывăрăш, виçе; вес посылки—восемь килограммов посылка йывăрăшĕ — сакăр килограмм; борец тяжёлого веса йывăр виçеллĕ кĕрешуçĕ; продавать на вес виçсе сут
2. множ. не употр. (син. влияние, авторитет) витĕм, вăйăм; ят-сум; он имеет большой вес в деловых кругах вал ĕçлĕ çынсем хушшинче ятлă-сумлă çын

взрослый

1. прил. çитĕннĕ, çитĕнсе çитнĕ, çула çитнĕ; взрослый парень çитĕнсе çитнĕ каччă
2. взрослый сущ.муж., взрослая (-ой) жен. çитĕнни, çитĕннĕ çын; взрослые и дети çитĕннисемпе ачасем

властный

прил., властно нареч.
1. власть -ĕ; властные полномочия государственных органов патшалăх органĕсен власть полномочийĕсем;
2. кăра, хыта кăмăлла; он властный человек вăл хытă кăмăлла çын ♦ не властен над собой хăйне хăй чараймасть

влияние

сущ.сред.
1. (син. воздействие) витĕм, вăйăм; оказать влияние на ход дел ĕç-пуçа витĕм кӳр
2. (син. авторитет) ят-сум, витĕм; человек с большим влиянием ятлă-сумлă çын

внешность

сущ.жен.
1. (син. вид) тул, тулаш, курăм; внешность товара таваран тулаш курăмĕ
2. (син. облик, наружность) сăн-пит; человек с приятной внешностью чипер сăн-питлĕ çын

внушение

сущ.сред.
1. (син. воздействие) ĕнентерӳ, витĕм; ĕнентерни, витĕм кӳни; лечение больного внушением чирлĕ çын ăс-пуçне витĕм кӳнипе сиплени
2. (син. наставление, поучение) ăс пани, тăн пани, хытарса калани; отец сделал внушение сыну ашшĕ ывăлне хытарса каларĕ

военнообязанный

сущ.муж., военнообязанная (-ой) жен.
çара тивĕçлĕ çын (саккун тăрăх çар хĕсметĕнче пулмалли)

военнослужащий

сущ.муж., военнослужащая жен.
çар хĕсметĕнчи çын, çар çынни

ворона

сущ.жен., множ. вороны
1. ула курак; стая ворон ула курак ушкăнĕ
2. ( син. ротозей) тăмана, анкă-минкĕ, тăмсай ♦ белая ворона хăйне майлă çын (ыттисенчен ăрасна); считать ворон çăвар карса тăр, анкă-минкĕлен

врач

сущ.муж.
врач, тухтăр; детский врач ача-пăча тухтăрĕ; вызов врача к больному чирлĕ çын патне врач чĕнтерни

всадник

сущ.муж., всадница жен.
юлан ут (ут утланнă çын)

вспыльчивый

прил. (син. горячий)
çилленчĕк, кăра, авăк çилĕллĕ; он вспыльчивый человек вăл çилленчĕк çын

встать

глаг. сов.
1. (син. подняться) тăр, çĕклен; встать со стула пукан çинчен тăр
2. (син. пробудиться; ант. лечь) вăран, тăр; старик встал рано ватă çын ирех тăнă
3. тăр, урапа тăр, хăпарса тăр; встать на пень тунката çине хăпарса тăр
4. (син. остановиться) чарăн, тăр; часы встали сехет чарăннă
5. (син. подняться) çĕклен; народ встал на защиту страны халăх çĕршыва хӳтĕлеме çĕкленнĕ ♦ встать на ноги ура çине тăр, вăй ил; встать на сторону кого-либо майлă пул; солнце встало хĕвел тухнă; река встала юхан шыв шăнса ларнă

выбиться

глаг. сов.
1. из чего (син. освободиться) хăтăл, çăлăн, хăтăлса тух; выбиться из нужды нушаран хăтăл
2. 1 и 2 л. не употр. (син. выступить) тухса кай; волосы выбились из-под шапки çӳç çĕлĕк айĕнчен тухса кайнă ♦ выбиться из сил вăйран кай; выбиться в люди çын шутне кĕр

выздороветь

глаг. сов. (ант. заболеть)
сывал, тӳрлен, юсан; больной полностью выздоровел чирлĕ çын пĕтĕмпех сывалса çитнĕ

гардероб

сущ.муж.
1. тумтир шкапĕ; повесить костюм в гардероб костюма гардероба çак
2. (син. раздевалка) гардероб, тумтир пӳлĕмĕ, хывăнмалли пӳлĕм
3. (син. одежда) тумтир (пĕр çын тăхăнаканни); обновить гардероб тумтире çĕнет, çĕнĕ тум туян

гений

сущ.муж., множ. гении
гени (çав тери пултаруллă çын); Пушкин — гений русской литературы Пушкин — вырăс литературин генийĕ

гипноз

сущ.муж.
1. гипноз (çын тăнне çухатса тепĕр çын хушнине туни); двигаться под гипнозом гипнозпа хускал
2. куç пăвни, гипноз туни; лечебный сеанс гипноза куç пăвса сиплени

глухонемой

прил.
хăлхасăр-чĕлхесĕр, илтмен-калаçман (çын)

говор

сущ.муж.
1. (син. речь, голоса) калаçу, пуплешӳ; калаçни, пуплешни; çын сасси; с улицы слышится говор людей урамран çынсем калаçни илтĕнет
2. (син. произношение) калу, пуплев; калани; у него говор какой-то нерусский унăн пуплевĕ темле вырăсла мар
3. (син. диалект) калаçу (чĕлхен вырăнти уйрăмлăхĕсем); верховой говор чувашского языка чăваш чĕлхин тури калаçăвĕ

год

сущ.муж., множ. годы и года (годов; в знач. «12 месяцев» — лет)
1. çул, çулталăк, полтора года çулталăк çурă; в этом году кăçал; в будущем году килес çул; в прошлом году пĕлтĕр; с тех пор прошло пять лет унтанпа пилĕк çул иртрĕ
2. множ. года çулсем, вăхăт; в годы войны вăрçă вăхăтĕнче; детские годы быстро промчались ачалăх çулĕсем хăвăрт иртсе кайрĕç ♦ календарный год календарь çулталăкĕ (январь — декабрь); учебный год вĕренӳ çулĕ; круглый год хĕлĕн-çăвĕн, çулталăк тăршшĕпе; с годами вăхăт иртнĕçем; человек в годах çулланнă çын; год от года çултан-çул

голова

сущ.жен., множ. головы
1. пуç; голова собаки йытă пуçĕ; лысая голова кукша пуç; голова болит пуç ыратать
2. (син. ум, рассудок) ăс, пуç, ăс-пуç; надо думать головой ăс-пуçпа шухăшлас пулать; он совсем потерял голову вăл ăсне йăлтах çухатнă; из головы не идёт пуçран тухма пĕлмест
3. чего пуç, пуçламăш; машина идёт в голове колонны машина колонна пуçламăшĕнче пырать
4. пуç (выльăх шучĕ); сто голов свиней çĕр пуç сысна ♦ с головой ăслă-пуçлă; без головы тăмпай, ăссăр; вешать голову пуçа ус, аптраса ӳк; головой ручаюсь çирĕп шантаратăп; вбить в голову ăса хыв; выбросить из головы пуçран кăларса пăрах; иметь голову на плечах ăс-пуçа ан çухат; потерять голову пуçа çухат, ăсран тух; на свежую голову ывăнман пуçпа (шухăшла); на свою голову харпăр хăйне сиен тумалла; садиться на голову пуç çине хăпарса лар; валить с больной головы на здоровую харпăр айăпне çын çине йăвантар

голодный

прил. (ант. сытый), голодно нареч.
выçă; голодный волк выçă кашкăр; голодная смерть выçăпа вилни ♦ Сытый голодного не разумеет посл. Тутă çын выççин нушине ăнланмасть

гораздо

нареч. со сравн. ст. (син. намного, значительно)
чылай, нумай, самай; больному гораздо лучше чирлĕ çын хăйне самай лайăхрах туять

горб

сущ.муж., множ. горбы
курпун; человек с большим горбом пысăк курпунлă çын; верблюжий горб тĕве курпунĕ ♦ ломать горб тертленсе ĕçле; я на своём горбу испытал хам тӳссе куртăм

горбатый

прил.
1. курпун, пĕкĕрĕç; горбатый старик курпун старик
2. тĕмеллĕ, çĕкленчĕк; горбатый мостик çĕкленчĕк каçă ♦ Горбатого могила исправит посл. Курпун çынна вил тăпри кăна тӳрлетĕ (хăйĕн çитменлехĕсене йышăнман çын çинчен)

горбун

сущ.муж., горбунья жен.
курпун (çын); старуха-горбунья курпун карчăк

гореть

глаг. несов.
1. çун, çунса кай; горящий костёр çунакан кăвайт; в печи горят дрова кăмакара вутă çунать
2. 1 и 2 л. не употр. çун, çутал, çуталса тăр; в окне горит свет кантăкра çутă çунать; лампочка не горит лампочка çунмасть
3. (син. краснеть, румяниться) хĕрел, хĕремеслен; лицо горит на морозе сăн-пит сивĕпе хĕрелсе кайнă
4. (син. сверкать, блестеть) çун, çутал, йăлкăш, çуталса тăр; заря горит шурăмпуç çуталать; его глаза горят радостью унăн куçĕнче савăнăç йăлкăшать
5. чем и от чего çун, хĕрӳлен, хĕмлен; в сердце горит любовь чĕрере юрату хĕмленет; гореть от любопытства пĕлесшĕн çун ♦ гореть на работе хавхаланса ĕçле; больной весь горит чирлĕ çын вĕриленсе кайнă; сено горит в копнах утă капанĕ хĕрет; план горит план путланать; душа горит чун ыратать; работа горит в руках ĕçĕ ăнса пырать; гореть от стыда намăсланса пĕт

гражданский

прил.
1. гражданин -ĕ, граждан -ĕ; гражданла; гражданский долг гражданин тивĕçĕ; гражданская война граждан вăрçи; гражданское дело гражданла ĕç (уголовлă яваплăхпа çыхăнманни)
2. граждан -ĕ; гражданла (çар ĕçĕпе çыхăнман); гражданское лицо çар ĕçĕпе çыхăнман çын; гражданский воздушный флот гражданла сывлăш флочĕ

гражданство

сущ.сред.
гражданлăх; российское гражданство Раççей гражданлăхĕ; двойное гражданство иккĕллĕ гражданлăх (çын пĕр вăхăтрах икĕ çĕршыв гражданинĕ пулни)

грешный

1. çылăхлă; грешный человек çылăхлă çын
2. в знач. сказ. грешно (син. нехорошо, стыдно) аван мар, лайăх мар, ырă мар, çылăх, намăс; грешно не помочь инвалиду инвалида пулăшмасан аван мар

гриппозный

прил.
грипп -ĕ; гриплă; гриппозный вирус грипп вирусĕ; гриппозный больной гриплă çын

дальновидный

прил. (син. предусмотрительный)
мал шухăшлă, мала пăхакан, пулассине чухлакан; дальновидный человек пулассине чухлакан çын

дарование

сущ.сред. (син. талант)
пултарулăх, талант; пултаруллă çын; он обладает музыкальным дарованием унăн юрă-кĕвĕ пултарулăхĕ пур; конкурс молодых дарований пултаруллă çамрăксен конкурсĕ

два

муж. и сред., две жен., числит. колич.
1. иккĕ, ик(ĕ); два человека икĕ çын; за два дня икĕ кун хушшинче; дважды два — четыре ик хут иккĕ — тăваттă; без двух минут пять пиллĕк çитесси икĕ минут
2. (син. двойка) «иккĕ» (вĕренӳри хаклав палли); Петя получил «два» по истории Петя историпе «иккĕ» илнĕ ♦ в двух шагах отсюда кунтан çывăхрах; ни два ни полтора нимле мар; рассказать в двух словах кĕскен каласа пар; в два счёта часах, хăвăрт

двуязычие

сущ.сред.
ик чĕлхелĕх (халăх е çын икĕ чĕлхепе усă курни); чувашско-русское двуязычие чăвашла-вырăсла ик чĕлхелĕх

дебитор

сущ.муж. (син. должник)
дебитор, парăмçă, парăмлă çын (е организаци, предприяти)

декларация

сущ.жен. (син. заявление)
деклараци (ĕç принципĕсемпе планĕсене пĕлтерсе калани, çирĕплетсе çырни); правительственная декларация правительство декларацийĕ; выступить с декларацией деклараци ту ♦ таможенная декларация таможня декларацийĕ (чикĕ урлă каçакан çын хăйпе мĕнле хаклăхсем пурри çинчен çырса пани)

деловитый

прил., деловито нареч.
ĕçчен, ĕçлĕхлĕ, тăрăшуллă; деловитый человек ĕçчен çын

демократ

сущ.муж., демократка жен.
1. демократ (демократи майлă çын)
2. демократ (демократсен партийĕнче тăракан)

денежный

прил.
1. укçа -б, укçа-тенкĕ -ĕ; денежный оборот укçа-тенкĕ çаврăнăшĕ
2. (син. богатый) пуян, укçаллă; он человек денежный вăл укçаллă çын

деятельный

прил. (син. энергичный, активный; ант. вялый, пассивный), деятельно нареч.
хастар, ĕçлĕхлĕ, ĕçчен; деятельный человек ĕçлĕхлĕ çын; деятельно участвовать в обсуждении вопроса ыйтăва сӳтсе явма хастар хутшăн

диалог

сущ.муж.
диалог, пуплешӳ (икĕ е темиçе çын хушшинчи); составить диалог диалог çырса хатĕрле (вĕренӳ тĕллевĕпĕ)

дикарь

сущ.муж., дикарка жен.
тискер çын, кайăк çын

диктофон

сущ.муж.
диктофон (калаçакан çын сассине çырса пыракан хатĕр)

добрый

1. (син. отзывчивый; ант. злой) ырă, кăмăлла, тарават; добрый человек ырă çын; он добр ко мне вăл мана кăмăллать
2. (син. хороший; ант. плохой) ырă, лайăх, аван; добрая весть ырă хыпар; наши добрые друзья пирĕн лайăх туссем; Добрый день! Ырă кун пултăр!
3. ырă, таса, сумлă; доброе имя сумлă ят ♦ Будьте добры! Тархасшăн!; по доброй воле харпăр ирĕкĕпе; В добрый час! Çулĕ телейлĕ пултăр!; по доброй воле хăй ирĕкĕпе

должник

сущ.муж., должница жен.
парăмçă; парăмлă çын; я твой должник ман сан умăнта парăм пур

донор

сущ.муж.
1. донор (чирлĕ çын валли юнне е ӳтĕн мĕнле те пулин пайне паракан çын)
2. донор (çĕршывăн чухăнрах пайĕсене укçа-тенкĕ паракан область, республика)

допустить

глаг. сов.
1. кого до кого-чего, к кому-чему (син. разрешить) кĕрт, яр, ирĕк пар; допустить родственников к больному чирлĕ çын патне тăванĕсене кĕрт; допустить к работе на тракторе тракторпа ĕçлеме ирĕк пар
2. что (син. предположить) шутла, те, ăсра тыт; не могу допустить, что он умер вăл вилнĕ тесе шутлама та пултараймастăп
3. допустим вводн. сл. калăпăр, тейĕпĕр, ан тив; допустим, он согласится с нами вăл пирĕнпе килĕшет тейĕпĕр ♦ допустить ошибку йăнăш ту

достойный

прил., достойно нареч.
1. тивĕç, тивĕçлĕ; он достоин уважения вăл хисепе тивĕçлĕ çын; вести себя достойно харпăр хăйне тивĕçлĕн тыткала
2. (син. уважаемый) хисеплĕ, сумлă, ятлă-сумлă; достойная личность ятлă-сумлă çын

дублировать

глаг. несов.
1. икĕ çĕрлĕн ĕçле, çын тунине ту (пĕри тунинех тепри туса пыни çинчен); дублировать артиста артист вырăнне выля
2. куçар; дублированные на чувашский язык фильмы чăвашла куçарнă фильмсем

душа

сущ.жен., множ. души
1. чун, чун-чĕре; душа болит чун ыратать; на душе радостно чун савăнать; вложить душу в работу чуна парса ĕçле; душа не лежит чун выртмасть (мĕн те пулин тума); от всей души пĕтĕм чун-чĕререн; жить душа в душу чунтан килĕштерсе пурăн; сколько душе угодно темĕн чухлĕ, ытлă-çитлĕ; отвести душу чуна пусар (калас тенине каласа); за душу берёт чунах пырса тивет
2. чун, çын; их в семье шесть душ вĕсен кил-йышĕнче ултă çын ♦ душа ушла в пятки от испуга харанипе чун тухсах кайрĕ; души не чает чунтан юратать; говорить по душам чуна уçса калаç; это мне по душе ку ман кăмăла каять

единица

сущ.жен.
1. пĕрре («1» цифра)
2. пĕрре (вĕренӳри хаклав палли)
3. виçе, пай; единицы длины вăрăмăш виçисем; административно-территориальная единица çĕр-администраци пайĕ ♦ денежная единица укçа (пĕр-пĕр çĕршыври); штатная единица штатри çын; не пришли лишь единицы хашĕ-пĕрисем çеç килмерĕç

единый

прил. (син. общий, объединённый)
пĕрлĕхлĕ, пĕр пĕтĕм, пĕр пек; единый фронт пĕрлĕхлĕ фронт ♦ все до единого пĕр çын юлми, пурте; не терять ни единой минуты пĕр минута та ан çухат

есть

1. глаг. несов.
1. кого-что (син. кушать) çи; есть хлеб с молоком сĕтпе çăкăр çи; хочется есть çиес килет; мы с удовольствием ели арбуз эпир рехетленсе арбуз çирĕмĕр
2. (син. грызть) çи, кас, кăшла, кишĕкле; моль ест сукно кĕве пустава çиет; жучок ест древесину шĕкĕ йывăçа кăшласа шăтарать
3. (син. разъедать, разрушать) çи, кас, аркат; ржавчина ест железо тутăх тимĕре аркатать
4. (син. раздражать) çи, чĕпет; дым ест глаза тĕтĕм куçа чĕпĕтет ♦ есть глазами шăтарасла пăх; поедом ест хытă вăрçать; тоска ест сердце тунсăх чĕрене касать; башмаки просят есть пушмак тĕпĕ хăйпăнса кайнă; ест чужой хлеб çын ĕнси çинче пурăнать

жадный

прил., жадно нареч.
1. (син. скупой, ненасытный) çăткăн, выçкăн, выçтах, хапсăнчăк, ĕмĕтсĕр; жадный человек хапсăнчăк çын
2. тимлĕ, ăнтăлчăк, ăнтăлуллă; жадно слушать тимлесе итле

жгучий

прил.
1. (син. обжигающий) çунтаракан, пĕçертекен; жгучие лучи солнца хĕвелĕн çунтаракан пайăркисем; жгучий перец хаяр пăрăç; жгучая боль хытă ыратни
2. (син. острый) чĕрене касакан, чуна ыраттаракан; жгучий интерес çав тери кăсăкланни ♦ жгучий брюнет хуп-хура çӳçлĕ çын; жгучие слёзы вĕри куççуль

женатый

прил. (ант. холостой)
авланнă, арлă-арăмлă; женатый человек авланнă çын

житель

сущ.муж., жительница жен.
çын; пурăнакан; жители нашего города пирĕн хула çыннисем; в деревне осталось мало жителей ялта пурăнакансем сахал юлнă

жить

глаг. несов.
1. (син. существовать) пурăн, ĕмĕрле, ĕмĕр ирттер; он жил долго вăл нумай пурăннă; растения не могут жить без солнца ӳсен-тăран хĕвелсĕр пурăнма пултараймасть
2. (син. проживать, обитать) пурăн; мы живём в деревне эпир ялта пурăнатпăр; жить с семьёй кил-йышпа пĕрле пурăн
3. чем и на что (син. кормиться) пурăн, тăранса пурăн; старики живут на пенсию ватăсем пенсипе пурăнаççĕ
4. кем-чем (син. увлекаться) хытă кăсăклан, чуна пар; девушка живёт музыкой хĕр музыкăпа хытă кăсăкланать ♦ жить чужим умом çын хыççăн кай; жить надеждой шанса тăр, шанчăкпа пурăн

завидовать

глаг. несов.
ăмсан, кĕвĕç, сăхлан; завидовать чужому успеху çын ăнăçлăхĕшĕн кĕвĕç

зависть

сущ.жен.
ăмсану, кĕвĕçӳ, сăхăлăх; ăмсанни, кĕвĕçни, сăхланни; вызывать зависть ăмсантар; зависть к богатству других çын пуянлăхне сăхлан

завладеть

глаг. сов. (син. захватить)
ярса ил, тытса ил; завладеть чужим имуществом çын пурлăхне ярса ил; завладеть вниманием аудитории итлекенсене кăсăклантар

заключённый

сущ.муж., заключённая (-ой) жен.
тĕрмери çын, тĕрмере ларакан

заложник

сущ.муж., заложница жен.
заложник (укçа илес тĕллевпе е урăх сăлтавпа тыткăнра тытакан çын); террористы взяли заложника террористсем заложника ярса тытнă

заразиться

глаг. сов.
1. чир ерт, чир туп, чирлесе кай (ерекен чирпе)
2. (син. воспринять) илен, хăпартлан (çын тĕслĕхепе); заразиться общим весельем пуринпе пĕрле савăн

заседатель

сущ.муж.
заседатель (судри ĕçсене пăхса тухма суйланă çын); присяжный заседатель присяжнăй заседатель

звезда

сущ.жен., множ. звёзды
1. çăлтар (тĕнче уçлăхĕнчи); Полярная звезда Çурçĕр çăлтăрĕ, Тимĕр шалçа; Солнце — одна из звёзд Галактики Хĕвел — Галактика çăлтăрĕсенчен пĕри
2. çăлтăр (геометри кĕлетки); пятиконечная звезда пилĕк юплĕ çăлтăр
3. (син. знаменитость) чаплă çын, çăлтăр; звёзды балета балет çăлтăрĕсем ♦ морская звезда тинĕс çăлтăрĕ (чĕр чун)

знакомый

прил.
1. кому (син. известный) палланă, паллакан, пĕлекен; знакомый человек палланă çын; знакомая мне улица эпĕ пĕлекен урам
2. с чем (син. знающий) пĕлекен, ăнкаракан, чухлакан; он знаком со слесарным делом вăл слесарь ĕçне чухлать
3. знакомый сущ.муж., знакомая жен. пĕлĕш, палланă çын; мы отправились в лес со знакомыми эпир пĕлĕшсемпе пĕрле вăрмана кайрăмăр

золотой

прил.
ылтăн ...; ылтăн -ĕ; золотое кольцо ылтăн çĕрĕ; золотой запас страны çĕршывăн ылтăн запасĕ ♦ золотой работник питĕ ăста ĕçчен; золотая осень ылтăн кĕркунне (хура кĕркунне умĕнхи хĕвеллĕ тапхăр); золотая свадьба ылтăн туй (мăшăрланнăранпа аллă çул çитнине уявлани); золотые руки ылтăн алă (ăста çын çинчен)

зрелый

прил.
1. (син. спелый; ант. зелёный, незрелый) пиçнĕ, пулнă, пиçсе çитнĕ; зрелые яблоки пиçсе çитнĕ пан улми
2. (син. сложившийся, опытный) аталаннă, пиçĕхнĕ, ăс пухнă; зрелый человек çитĕнсе çитнĕ çын; зрелый ум аталаннă ăс-тăн

иждивенец

сущ.муж., иждивенка жен.
иждивенец (ĕçлеймен, çын шучĕпе пурăнакан çын)

из-под

предлог с род. п.
1. айĕнчен; из-под стола сĕтел айĕнчен
2. патĕнчен, таврашĕнчен; он родом из-под Самары вăл Самар таврашĕнче çуралса ӳснĕ
3. -ран (-рен), -тан (-тен), -чен; выйти из-под чужого влияния çын витĕмĕнчен хăтăл

именины

сущ.множ.
менелник (христиансен йăли: çын ячĕллĕ çветтуй кунне уявлани)

имидж

сущ.муж.
сăн-сăпат, сумлăх (этем ăсĕ-тăнĕ, кăмалĕ ытти çынсем умĕнче епле курăнни); имидж бизнесмена ĕçлĕ çын сăн-сăпачĕ

иммигрант

сущ.муж., иммигрантка жен.
иммигрант (урăх çĕршыва яланлăха е вăхăтлăха пурăнма куçнă çын)

имя

сущ.сред.; множ. имена
1. ят (çыннăн); имя девочки хĕр ача ячĕ; называть по имени ятран чĕн; написать фамилию, имя и отчество хушамата, ята, ашшĕ ятне çыр
2. (син. известность, репутация) ят, ят-сум; доброе имя ырă ят; учёный с мировым именем тĕнчипе паллă ăслăхçă
3. (син. название) ят (япаласен); это дерево известно под именем «вяз» ку йывăç ячĕ — «хурама»
4. ят (грамматикăра — хăшпĕр пуплев пайĕсем); имя существительное япала ячĕ; имя прилагательное паллă ячĕ; имя числительное хисеп ячĕ; склонение имён ят пуплев пайĕсем вĕçленни
5. имени кого-чего, в знач. предлога с род. п. ячĕллĕ; Дворец культуры имени Хузангая Хусанкай ячĕллĕ культура керменĕ ♦ имена нарицательные пайăр мар ятсем (сăм.: çын, хула, кӳлĕ); имена собственные пайăр ятсем (сăм.: Иван, Шупашкар, Байкал)

индивидуальность

сущ.жен.
I. (син. своеобразие) пайăрлăх, уйрамлăх, хăйне евĕрлĕх; утратить свою индивидуальность харпăр уйрăмлăхĕсене çухат
2. (син. личность) ) этем, пайăр çын, уйрăм çын; он — яркая индивидуальность вăл питĕ хăйне майлă çын

инициалы

сущ.множ.; един. инициал муж.
инициалсем (çын ячĕн, ашшĕ ячĕн е хушамачĕн малтанхи сас паллийĕсем)

инкассатор

сущ.муж.
инкассатор (организацисенче пухăннă укçана йышăнса банка леçекен çын)

инспектор

сущ.муж.
инспектор (тĕрĕслев ĕçĕнчи çын); пожарный инспектор пушар инспекторĕ; финансовый инспектор укçа-тенкĕ инспекторĕ

интеллигент

сущ.муж., интеллигентка жен.
интеллигент (интеллигенци шутĕнчи çын)

интуиция

сущ.жен.
чухлав, сисĕм-туйăм, сĕмленӳ; человек большой интуиции çивĕч сисĕм-туйăмлă çын

исключительный

1. прил. (син. необыкновенный, чрезвычайный) питĕ лайăх, питĕ вăйлă; продукция исключительного качества питĕ паха продукци
2. исключительно нареч. (син. особенно, необыкновенно) çав тери, калама çук; он исключительно одарённый человек вăл çав тери пултаруллă çын
3. исключительно частица (син. лишь, только) кăна, çеç; мы думаем исключительно о подготовке к экзаменам эпир халĕ экзаменсене хатĕрленесси çинчен кăна шухăшлатпăр

искусственный

прил.
1. (ант. природный, естественный) хайлавлă, çын хайланă; искусственные цветы хайлавлă чечек (хутран, пусма татăкĕсенчен туни); искусственный спутник Земли Çĕрĕн çын хайланă спутникĕ
2. (син. притворный неискренний) юри тунă, чăн мар; искусственный смех юри куланçи пулнă

исполнитель

сущ.муж., исполнительница жен.
1. пурнăçлуçă, тăвуçă; пурнăçлакан, ĕçе тăвакан; исполнитель чужой воли çын хушнине тăвакан
2. юрăçă, вылявçă; юрлакан, вылякан, калакан (артистсем çинчен); исполнитель роли Чацкого Чацкий рольне вылякан

как

1. нареч. и союзн. сл. мĕнле, епле; Как вы живёте? Мĕнле пурăнатăр?; Мы видели, как он шёл по улице Эпир вăл урампа пынине куртăмăр
2. частица, выражает удивление; Как, ты всё ещё здесь? Эсĕ халĕ те кунта-и вара?
3. союз пек, евĕр; вырăнне; белый как снег юр пек шурă; торф используют как удобрение торфпа удобрени вырăнне усă кураççĕ ♦ как будто союз и частица пек, туйанать; как бы то ни было епле пулсан та; как раз шăп та лап; как один человек пĕр çын пек, пурте харăс; как только -санах (-сенех); Как только освобожусь, приду к тебе Ерçсенех сан патна пыратăп; как в воду глядел пĕлсе тăнă пекех; как сказать темле каламалла ĕнтĕ

какой-то

местоим. неопр.
темĕнле, темле; Тебя искал какой-то человек Сана темĕнле çын шыратчĕ

калач

сущ.муж.
кулач ♦ тёртый калач пурнăç курнă çын, ăна-кăна чухлакан çын; калачом не заманишь кулачпа илĕртеймĕн; ему на калачи досталось самаях лекрĕ-ха ăна

калека

сущ.муж. и жен.
чăлах, сусăр çын

кандидат

сущ.муж., кандидатка жен.
1. кандидат (суйлама тăратнă çын); кандидат в президенты президента суйлама тăратнă çын
2. чего кандидат (ăслăлăхри кĕçĕн пусăм); кандидат исторических наук истори ăслăлăхĕсен кандидачĕ

караул

сущ.муж.
1. хурал; выставить караул хурал тарат; почётный караул хисеплĕ хурал (вилнĕ çын тупăкĕ патĕнче тăни)
2. межд. Кравул! (хăрушлăхран хăранипе кăшкăрни)

карлик

сущ.муж. (ант. великан)
керле (питĕ пĕчĕк чĕр чун, çын)

классик

сущ.муж.
классик (культурăра, ăслăлăх тĕпчевĕнче чапа тухнă çын); классики чувашской литературы чăваш литературин классикĕсем

козёл

сущ.муж.
1. качака таки, каçтаки (килти); рога козла каçтаки мăйраки
2. качака (ирĕкри); горный козёл ту качаки
3. качака (вăйă); забивать козла качакалла выля (домино вăййинче) ♦ от него как от козла молоко унран ним усси те çук; козёл отпущения çын айăпĕшĕн хур куракан

комиссар

сущ.муж.
комиссар (çар е полици хĕсметĕнчи çын); военный комиссар республики республикăн çар комиссарĕ; комиссар полиции полици комиссарĕ

компетентный

прич., компетентно нареч.
1. (син. знающий) пысăк пĕлӳллĕ, ăста; компетентный специалист пĕлӳллĕ ăстаçă
2. тивĕçлĕ; компетентное для рассмотрения этого вопроса лицо ку ыйтăва пăхса тухма тивĕçлĕ çын

компетенция

сущ.жен.
1. пĕлӳлĕх, ăсталăх; человек с широкой компетенцией анлă пелӳллĕ çын
2. тивĕç (должноçри çынна е органа панă прависем); это не в моей компетенции ку манăн тивĕç мар

копировать

глаг. несов.
1. что копи ту, ӳкерсе ил; копировать чертёж чертёж копине ту; копировать на ксероксе ксерокспа ӳкерсе ил
2. кого-что (син. подражать) евĕрле; ... пек ту; копировать походку пьяного человека ӳсĕр çын пек утса кăтарт

корпус

сущ.муж., множ. корпусы и корпуса
1. (син. остов) кăшкар; корпус судна карап кăшкарĕ; часы в золотом корпусе ылтăн кăшкарлă сехет
2. (син. здание) çурт; больничные корпуса больница çурчĕсем
3. (син. туловище) кĕлетке, ӳт-пӳ; человек с крупным корпусом капмар кĕлеткеллĕ çын
4. корпус (çар пĕрлешĕвĕ); танковый корпус танк корпусĕ ♦ дипломатический корпус дипломатсен корпусĕ (пĕр-пĕр çĕршыври ют çĕршыв дипломачĕсем); депутатский корпус депутатсен йышĕ

крещеный

прил.
тĕне кĕнĕ, шыва кĕнĕ; крещёный человек тĕне кĕнĕ çын

кривой

прил., криво нареч.
1. (син. изогнутый; ант. прямой) кукăр, кукрашка, авмака; кривая ветка кукăр турат; кривой переулок кукрашка тăкăрлăк
2. (син. одноглазый) хăрах куçлă ♦ криво улыбаться ирĕксĕр кулкала, куланçи пул; кривая душа икĕ питлĕ çын; на кривой объехать чавса таршшĕ ларт

культура

сущ.жен.
1. культура (çынсен, обществăн пурлăх тата ăс-тăн ĕçĕнчи çитĕнĕвĕсем); материальная культура пурлăх культури; национальная культура наци культури; мировая художественная культура тĕнчери ӳнер культури
2. культура, этеплĕх (этемĕн аталану шайĕ); человек высокой культуры культурăллă çын
3. культура (ĕрчетекен выльăх-чĕрлĕх е ӳсен-тăран тĕсĕ); сельскохозяйственные культуры ял хуçалăх культурисем; конопля — ценная техническая культура кантăр — паха техника культури ♦ физическая культура ӳт-пĕве аталантарни

культурный

прил., культурно нареч.
1. культура -ĕ; культурăллă; культурный человек культурăллă çын; культурные учреждения культура учрежденийĕсем; отдыхать культурно культурăллă кан
2. алла илнĕ, алла вĕрентнĕ; культурные растения алла илнĕ ӳсен-тăран

куратор

сущ.муж.
куратор, асăрхавçă (пĕр-пĕр ĕçе асăрхаса тăма çирĕплетнĕ çын); куратор студенческой группы студентсен группин асăрхавçи

курица

сущ.жен., множ. куры
чăх, чăхă; курица снесла яйцо чăх çăмарта тунă; держать кур чăх усра ♦ курам на смех çын кулли, ял кулли

лауреат

сущ.муж., лауреатка жен.
лауреат (чаплă çитĕнушĕн парне илнĕ çын); лауреат государственной премии патшалăх премийĕн лауреачĕ; лауреат всероссийского конкурса пĕтĕм Раççейри конкурс лауреачĕ

лезть

глаг. несов.
1. на что, во что хăпар, улăх, çĕклен; кĕрсе кай; лезть по лестнице на крышу дома пусмапа çурт тăррине хăпар; лезть в окно чӳречерен кĕрсе кай
2. во что чик; лезть в карман алла кĕсьене чик
3. 1 и 2 л. не употр. юра; кĕр; сапог не лезет на ногу атă урана юрамасть; нитка не лезет в игольное ушко çип йĕп çăртине кĕмест ♦ лезть не в своё дело çын ĕçне сĕкĕн; волосы лезут çӳç тăкăнать; лезть на глаза куç умĕнче пулма тăрăш

лета

сущ.множ.
1. см. год
2. (син. возраст) ӳсĕм, çул, çул-ӳсĕм; человек пожилых лет çулланнă çын; мы одних лет эпир пĕр çулхисем; на старости лет ватлăх çулĕнче

лживый

прил., лживо нареч.
1. (ант. правдивый; искренний) суя, суяллă, ултавлă; лживый человек суеçĕ, суякан çын; лживая улыбка ултавлă кулă

лирика

сущ.жен.
лирика (илемлĕ литература тĕсĕ; вăл çын кăмăл-туйăмне сăнарлăн палăртать); любовная лирика юрату лирики

лиса

сущ.жен., множ. лисы и лисица жен.
1. тилĕ; рыжая лиса хĕрлĕ тилĕ; чёрнобурая лиса хура хăмăр тилĕ; хитрый, как лиса тилĕ пек чее; охотиться на лис тилĕ сунарне çӳре
2. (син. хитрец, льстец) йăпăлти, чее çын

лицевой

прил.
1. пит -ĕ; пит-куç -ĕ; лицевые мускулы пит-куç мускулĕсем
2. лицевой счёт пайăр счёт, ятлă счёт (банкра е бухгалтерире уйрăм çын ячĕпе уçни); снять деньги с лицевого счёта счётран укçа ил

лицо

сущ.сред.; множ. лица
1. пит, сăн-пит, пит-куç; круглое лицо çавра сăн-пит; мыть лицо пит çу; мне знакомо это лицо ку сăн-пите эпĕ пĕлетĕп
2. çын, этем; влиятельное лицо витĕмлĕ çын
3. сăпат (грамматикăра); третье лицо глагола глаголăн виççĕмĕш сăпачĕ ♦ на одно лицо каснă лартнă, пĕр сăнлă; показать товар лицом таварăн чăн пахалăхне кăтарт; к лицу килĕшет (тумтир); он лицом в грязь не ударит вăл намăс курас çук

люди

сущ.множ.
çынсем; молодые люди çамрăк çынсем, çамрăксем ♦ выйти в люди çын шутне кĕр

мавзолей

сущ.муж.
мавзолей (чаплă çын виллине упраса асăнма лартнă çурт)

мало

1. нареч. (ант. много) сахал; çителĕксĕр, çитмест; я мало его знаю эпĕ ăна сахал пĕлетĕп; ему всё мало денег ăна укçа çаплах çитмест
2. числит. неопред. сахал; мало кто читал эту книгу ку кĕнекене вуланă çын сахал ♦ мало того вводн. сл. çитменнине; ку çеç те мар-ха

мало-помалу

нареч. (син. понемногу)
пĕчĕккĕн, майĕпен, пĕчĕккĕн-майĕпен; мало-помалу больной стал выздоравливать чирлĕ çын майĕпен сывалма пуçларĕ

метафора

сущ.жен.
метафора (икĕ япала пĕрешкел пулнипе пĕрин ятне тепри çине куçарни, сăм., тилĕ «чĕр чун» — тилĕ «чее çын»)

метис

сущ.муж., метиска жен.
1. метис (тĕрлĕ раса çыннисенчен çуралнă çын)
2. (син. помесь) метис (тĕрлĕ ăратсен хутăшĕ)

миссионер

сущ.муж., миссионерка жен.
миссионер (чиркӳ хушса янипе тĕн саракан çын); католические миссионеры католик тĕнĕн миссионерĕсем

молодой

прил., молодо нареч.
1. (ант. старый) çамрăк, яш; молодой человек çамрăк çын; в молодые годы яш ӳсĕмре
2. çамрăк, çĕнĕ, ешĕл; молодая листва ешĕл çулçăсем; молодой картофель çĕнĕ çĕр улми; молодое предприятие çĕнĕ предприяти ♦ молодые çамрăк мăшăр

молчаливый

прил., молчаливо нареч.
чĕмсĕр; шарламасăр; молчаливый человек чĕмсĕр çын; молчаливо согласиться ним шарламасăр килĕш

монолог

сущ.муж.
монолог (пĕр çын ыттисене итлеме е хăй тĕлĕшшĕн сăмах калани); сценический монолог сцена çинчи монолог

мусульманство

сущ.сред. (син. ислам)
мусульман тĕнĕ (халапсем тăрăх, Магомет е Мухаммед ятлă çын VII ĕмĕрте пуçарса янă Аллах турă тĕнĕ)

нарицательный

прил.: имя нарицательное (ант. имя собственное) пайăр мар ят (сăм., çын, хула, кӳлĕ)

наркоман

сущ.муж., наркоманка жен.
наркоман (наркотика хăнăхса чире ерне çын)

народ

сущ.муж.
1. халăх (пĕр çĕршывра пурăнакан çынсем); американский народ Америка халăхĕ, США халăхĕ
2. халăх (пĕр несĕлтен тухни, пĕр чĕлхепе калаçакан çынсем); чувашский народ чăваш халăхĕ; народы России Раççей халăхĕсем
3. халăх, çынсем, йыш; в зале много народу залра çын нумай; делать работу всем народом ĕçе пĕтĕм йышпа ту

невежа

сущ.муж. и жен.
тӳрккес, чăртмах, этепсĕр çын

невежда

сущ.муж. и жен.
тĕттĕм, вĕренмен çын

неверующий

прил. (ант. верующий)
турра ĕненмен, тĕн тытман; неверующий человек турра ĕненмен çын

негр

сущ.муж., негритянка жен.
негр (хура ӳтле çын); африканские негры Африка негрĕсем

незнакомый

прил.
палламан, пĕлмен; незнакомый человек палламан çын; очутиться в незнакомом месте пĕлмен çĕре пырса тух

несправедливый

прил., несправедливо нареч.
тĕрĕс мар, тӳрĕ мар, тивĕçсĕр, сăлтавсăр, йăнăш; несправедливый человек тӳрĕ мар çын; несправедливо обвинять тивĕçсĕр айăпла

ни

1. частица усилит. та (те); ни один человек пĕр çын та; на небе ни облачка тӳпере пĕр пĕлĕт те çук
2. ни... ни союз повторяющийся ни... ни; та (те); ни взад ни вперёд ни каялла ни малалла; ни туда ни сюда унта та кунта та кайма çук

низкий

прил. (ант. высокий), низко нареч.
1. лутра, аяллă; низкий домик лутра пурт
2. пĕчĕк, пысăк мар; низкая температура пĕчĕк температура (çын ӳчĕн); сивĕ (çанталăк); низкие цены йӳнĕ хаксем
3. хулăн, мăнă; низкий голос хулăн сасă
4. (син. плохой) япăх, начар, паха мар; продукция низкого качества япăх продукци
5. (син. подлый) путсĕр, киревсĕр, чыссăр; низкий поступок киревсĕр хăтланăш

нищий

1. прил. (син. бедный, неимущий; ант. богатый) чухăн, çук, юрлă; нищая жизнь çук пурнăç, кĕлмĕçлĕх
2. нищий сущ.муж., нищая и нищенка жен. кĕлмĕç, ыйткалакан, çук çын

нормальный

прил., нормально нареч.
виçеллĕ, йĕркеллĕ, тивĕçлĕ; нормальные условия жизни пурăнмалли тивĕçлĕ майсем; больной дышит нормально чирлĕ çын йĕркеллĕ сывлать

нравиться

глаг. несов.
килĕш, кăмăла кай; этот человек мне не нравится ку çын мана килĕшмест

нравственность

сущ.жен. (син. этика, мораль)
этеплĕх (çынсен ăсхакалпа кăмăл-туйăм тивĕçĕсем, обществăра тыткаламалли йĕркесем); человек высокой нравственности этеплĕх тĕлĕшĕнчен пархатарлă çын

обвинитель

сущ.муж. (ант. защитник)
айăплавçă (суда панă çын айăпне çирĕплетекен юрист); государственный обвинитель патшалăх айăплавçи (прокурор)

один

муж.
1. числит. колич. пĕр, пĕрре; один стул пĕр пукан; один раз пĕр хут; один да один будет два пĕрре çумне пĕрре хушсан иккĕ пулать
2. местоим. неопред. (син. некий, какой-то) пĕр, темле, темĕнле; тебя искал один человек сана пĕр сын шыратчĕ
3. прил. (син. одинокий) пĕччен; он остался совсем один вăл пĕр-пĕччен тăрса юлнă
4. местоим. определит. кăна, çеç; в классе одни девочки класра хĕр ачасем кăна
5. прил. (син. единый) пĕр пĕтĕм, пĕрлĕхлĕ; племена слились в один народ йăх-ăрусем пĕр пĕтĕм халăха пĕрлешрĕç ♦ один за другим пĕрин хыççăн тепри; все до одного пĕр çын юлми, пурте; ни один никам та; один на один куçа-куçăн; одно из двух иккĕшĕнчен пĕри

оптимист

сущ.муж. (ант. пессимист), оптимистка жен.
хастар çын, шанăçлă çын, çĕкленчĕк сын

опуститься

глаг. сов.
1. (ант. подняться) ан, анса кай, анса лар; опуститься на стул пукан çине лар; самолёт опустился на аэродром самолёт аэродрома анса ларчĕ
2. (син. разложиться) пăсăл, чысран тух; опустившийся человек чысран тухнă çын

орден

сущ.муж., множ. ордена
орден (кăкăр çине çакмалли хисеп палли); наградить орденом орден пар; кавалер ордена орден илнĕ çын

оригинал

сущ.муж.
1. (син. подлинник; ант. копия) оригинал (хутăн, хайлавăн малтанхи тĕп экземплярĕ); оригинал картины ӳкерчĕк оригинале
2. (син. чудак) хăйне майлă çын, тĕлĕнтермĕш çын

осторожный

прил. (син. осмотрительный; ант. опрометчивый), осторожно нареч.
асăрхануллă, сыхă, сыхлануллă; осторожный человек асăрхануллă çын; осторожно двигаться в темноте тĕттĕмре сыхланса ут

остров

сущ.муж., множ. острова
утрав; морской остров тинĕс утравĕ; необитаемые острова çын пурăнман утравсем

остроумный

прил., остроумно нареч.
хайлаллă, çивĕч ăслă; остроумный человек çивĕч ăслă çын

осудить

глаг. сов.
1. кого-что (ант. одобрить) сивле, хурла, питле; ребят осудили за шалость ачасене ашкăннăшăн сивлерĕç
2. (син. приговорить; ант. оправдать) айăпла (судра приговор йышăнса); осуждённый подал апелляцию айăпланă çын апелляци панă
3. кого-что на что (син. обречь) пӳр, çыр; тив; он осуждён на муки ăна асап курма пӳрнĕ ♦ Не осудите! Каçарсамăр! Айăп ан тăвăр!

ответственный

прил., ответственно нареч.
яваплă; ответственный за порядок человек йĕркешĕн яваплă çын; ответственный редактор газеты хаçатăн яваплă редакторĕ

отвечать

глаг. несов.
1. (ант. спрашивать) хуравла, хурав пар; отвечать на письма çырусене хурав яр
2. за кого-что явап тыт, яваплă пул; каждый должен отвечать за свой поступки кашни çын хăй мĕн тунишĕн яваплă пулмалла
3. (син. соответствовать) тивĕçтер; товар отвечает современным требованиям тавар хальхи ыйтусене тивĕçтерет

отрицательный

прил., отрицательно нареч.
1. (ант. утвердительный) хирĕçле, килĕшмен; ответить отрицательно килĕшмесĕр хуравла
2. (син. плохой; ант. положительный) япăх, начар; отрицательные черты характера çын кăмăлĕн япах енĕсем ♦ отрицательный полюс çуклă полюс (физикăра); отрицательные частицы çуклă татăксем (грамматикăра)

парламентёр

сущ.муж.
элчĕ (тăшмансенчен пĕри теприн патне калаçу ирттерме янă çын)

патриот

сущ.муж., патриотка жен.
патриот (тăван çĕре юратакан, уншăн тăрăшакан çын); патриоты России Раççей патриочĕсем

пациент

сущ.муж., пациентка жен.
пациент (врач е больница сиплекен чирлĕ çын); пациенты районной больницы район больницин пациенчĕсем

первобытный

прил.
1. (син. древнейший) авалхи, сĕм авалхи; первобытный человек авалхи çын
2. (син. дикий, некультурный) тĕттĕм, сĕмсĕр, тискер; первобытные нравы тискер йăласем

пессимист

сущ.муж., пессимистка жен.
пусăрăнчăк (çав евĕр кăмăллă, шанăçсăр çын)

письмо

сущ.сред.; множ. письма
1. çыру (çын патне яни); написать письмо другу тус патне çыру çыр
2. çыру, çырулăх; звуко-буквенное письмо сас паллиллĕ çырулăх (сăм., вырăс, латин алфавичĕсен); иероглифическое письмо иероглиф çырăвĕ (сăм., Китайра, Японире)

плагиат

сущ.муж.
плагиат (çын çырнине вăрласа пичетлени)

плотный

прил., плотно нареч.
1. тачă, питĕ, çăтă, çăра; плотный холст çăтă пир; дверь плотно закрыта алăка тачă хупса лартнă
2. (син. густой) йăвă, йышлă; плотно посадить капусту купăстана йăвă ларт
3. (син. коренастый) кĕрнеклĕ, патвар, тапчам; человек плотного сложения тапчам ӳт-пӳллĕ çын ♦ плотно поесть тăраниччен çи, апат çисе тултар

понемногу

нареч.
1. пĕчĕккĕн, кăштшарăн, пăртакшарăн; есть понемногу пăртакшарăн çи
2. ерипен, майĕпен, хуллен; больной понемногу поправляется чирлĕ çын майĕпен сывалса пырать

похороны

сущ.множ.
пытару; çын пытарни, виле пытарни

правша

сущ.муж. и жен., множ. правши
сылтăм (сылтăм алăпа сулахаййинчен лайăхрах ĕçлекен çын)

предатель

сущ.муж., предательница жен.
сутăнчăк; предатель родины тăван çĕршыва сутнă çын

преступник

сущ.муж., преступница жен.
преступник, айăплă çын; военный преступник вăрçă преступникĕ

прикоснуться

глаг. сов.
перĕн, тĕкĕн, тив; больной не прикоснулся к еде чирлĕ çын апата тĕкĕнмерĕ те

принципиальный

прил., принципиально нареч.
1. принциплă; принципиальный человек принциплă çын
2. принцип -ĕ; принципиальный вопрос принцип ыйтăвĕ

простой

прил., просто нареч.
1. (ант. сложный) ансат, çăмăл, кăткăс мар; простой вопрос çăмăл ыйту; задача решается просто задача тупсăмĕ ансат
2. уçă кăмăлла; он человек простой вăл уçă кăмăлла çын
3. просто частица усилит. кăна, çеç; он просто не знает урока вăл урока пĕлмест кăна ♦ простой карандаш ахаль кăранташ (хури); просто так ыт ахальтен

псевдоним

сущ.муж.
псевдоним (çын хăйĕн чăн ятне пытарса хайланă ят, сăм., Михаил Кузьмич Кузьмин — Çеçпĕл Мишши)

род

1. сущ.муж., множ. роды
ăру, йăх, несĕл, тавраш; старинный род авăлхи йăх; человек без роду без племени йăхсăр-тĕпсĕр çын

рост

сущ.муж., множ. роста
1. ӳсӳ, ӳсĕм; ӳсни; трава пошла в рост курăк ӳссе пырать
2. аталану, ӳсĕм, вăйлану; аталанни, ӳсни, вăйланни; творческий рост пултарулăх аталанни
3. пӳ, кĕлетке, хапа; человек низкого роста лутра пӳллĕ çын; встать во весь рост яшт тӳрленсе тăр

свидетель

сущ.муж., свидетельница жен.
свидетель; куракан, курнă çын; выступление свидетеля в суде свидетель судра сăмах калани; свидетелей этого скандала не было ку харкашăва куракан пулман
сущ.сред.
ĕнентерӳ хучĕ; свидетельство о рождении çурални çинчен панă хут

святой

1. прил., свято нареч. таса, сăваплă, пархатарлă; святая обязанность пархатарлă тивĕç
2. сущ. святой муж. çветтуй (христиан тĕнĕшĕн нумай вăй хунă çын)

семейный

1. семье -ĕ, кил-йыш -ĕ; çемьери, кил-йышри; семейная жизнь çемье пурнăçĕ; семейные ссоры кил-йышри харкашусем
2. (ант. холостой) çемьеллĕ, арлă-арăмлă; семейный человек çемьеллĕ çын

семья

сущ.жен., множ. семьи
1. çемье, кил-йыш; член семьи çемьери çын; многодетная семья нумай ачаллă çемье; семья Петровых Петровсен кил-йышĕ
2. йыш, пуслăх, карта, ушкăн; семья волков пĕр пуслăх кашкăр; семья груздей кăрăç карти; пчелиная семья хурт йышĕ (пĕр вĕллери) ♦ семья языков хурăнташлă чĕлхесен йышĕ

сердце

сущ.сред.; множ. сердца
1. чĕре; здоровое сердце сывă чĕре; сердце бьётся чĕре тапать
2. чĕре, чун, чун-чĕре, кăмăл; человек с добрым сердцем ырă кăмăлла çын ♦ от всего сердца пĕтăм чун-чĕререн; сердце не лежит к кому-чему чун выртмасть; по сердцу кăмăла каять, чун выртать; отлегло от сердца чĕре лăштах пулчĕ

слабый

прил. (ант. сильный), слабо нареч.
1. вăйсăр, халсăр, хевтесĕр, хавшак; слабый человек халсăр çын
2. тӳлек, вăйсăр; слабый ветерок тӳлек çил ♦ слабый чай шĕвĕ чей

смех

сущ.муж.
кулă, кулăш; кулни; весёлый смех хаваслă кулă ♦ и смех и грех кулмалла та, пăшăрханмалла та; поднять на смех кулăш ту; курам на смех çын кулли

собственный

прил.
1. хăйĕн (хамăн, хăван); харпăр -ĕ, харпăр хăйĕн; собственный дом харпăр çурчĕ; я видел собственными глазами эпĕ хам куçпа куртăм; уволиться с работы по собственному желанию харпăр кăмăлĕпе ĕçрен тух
2. собственно или собственно говоря вводн. сл. тĕрĕссипе каласан ♦ собственные имена пайăр ятсем (чĕлхе пĕлĕвĕнче— çын, вырăн т. ыт. ячĕсем, сăм.: Николай, Мускав, Çавал)

состояние

сущ.сред.
1. тăрăм, лару-тăру; состояние погоды çанталăк тăрăмĕ, мĕнле çанталăк тăни
2. (син. самочувствие) сывлăх, хал; состояние больного улучшилось чирлĕ çын сывлăхĕ лайăхланчĕ
3. (син. имущество) пурлăх, пуянлăх, тупра, мул; накопить состояние мул пух ♦ он в состоянии сделать это вăл куна тума пултарать

старый

прил.
1. (ант. молодой) ватă; старый человек ватă çын; и стар и млад ватти-вĕттипех
2. кивĕ; старые газеты кивĕ хаçатсем
3. авăлхи, ĕлĕкхи; старые рукописи авăлхи ал çырусем
4. (син. прежний) кивĕ, малтанхи, унчченхи; вернуться на старое место работы малтанхи ĕç вырăнне таврăн

стесняться

глаг. сов.
вăтан, имен; он стесняется петь на людях вăл çын умĕнче юрлама именет

сто

числит. колич.
çĕр («100 » хисеп); сто тысяч çĕр пин; много сот человек нумай çĕр çын

существительное

сущ.сред.
япала ячĕ; склонение существительных япала ячĕсен вĕçленĕвĕ; нарицательные имена существительные пайăр мар япала ячĕсем (сăм.: человек — çын, город — хула, страна —çĕршыв); собственные имена существительные пайăр япала ячĕсем (сăм.: Николай, Москва — Мускав, Россия — Раççей)

тип

сущ.муж.
1. тĕс; типы автомобилей автомобильсен тĕсĕсем
2. сăнар; комические типы в пьесе пьесăри кулăшла сăнарсем
3. путсĕр, йĕрĕнчĕк, киревсĕр (çын)

транспорт

сущ.муж.
транспорт (тавар е çын турттармалли тĕрлĕ йышши хатĕрсем); воздушный транспорт сывлăш транспорчĕ; железнодорожный транспорт чугун çул транспорчĕ; городской транспорт хулари транспорт

убийца

сущ.муж.
çын вĕлерен, вĕлерӳçĕ; наёмный убийца тара кĕрĕшнĕ вĕлерӳçĕ

уголовник

сущ.муж., уголовница жен.
уголовник (уголовлă преступлени тунă çын)

удостоверение

сущ.сред.
ĕнентерӳ, çирĕплетӳ , ĕнентерӳ хучĕ; удостоверение личности çын камне çирĕплетекен хут

улучшиться

глаг. сов. (ант. ухудшиться)
лайăхлан, аванлан; состояние больного улучшилось чирлĕ çын сывлăхĕ лайăхланчĕ

умный

прил. (ант. глупый), умно нареч.
ăслă, тăнлă, ăслă-тăнлă; умный человек ăслă çын

участие

сущ.сред.
1. хутшăну; хутшăнни; принять участие в выборах суйлава хутшăн
2. (син. сочувствие) кăмăл туни; отнестись с участием к чужому горю çын хуйхине кăмăлпа уя

фашист

сущ.муж., фашистка жен.
фашист (фашизм майлă çын)

фигура

сущ.жен.
1. (син. тело, телосложение) кĕлетке, кӳлепе, ӳт-пӳ, пӳ-си, тăлпу; стройная фигура яштака пӳ-си; грузная фигура мăнтăр кӳлепе
2. кĕлетке (геометрире)
3. кĕлетке, палăк; на пьедестале высится фигура космонавта пьедестал çинче космонавт кĕлетки çĕкленсе тăрать
4. (син. человек, личность) çын; крупная политическая фигура политикăри паллă çын
5. кĕлетке (шахмат вăййинче, пешкăсăр пуçне, пурне те çапла калаççĕ)

фронтовик

сущ.муж., фронтовичка жен.
фронтовик (вăрçăра çапăçакан е çапăçнă çын); встреча фронтовиков в День Победы фронтовиксен Çĕнтерӳ кунĕнчи тĕл пулăвĕ

хитрец

сущ.муж., хитрунья жен.
чее çын, хайлавçă, ăслайçă

ходячий

прил.
1. (ант. лежачий) çӳрекен, утакан; ходячий больной утса çӳрекен чирлĕ çын
2. (син. употребительный) тăтăш, анлă сарăлнă; ходячее выражение тăтăш калакан пуплерĕш

хозяйственный

прил., хозяйственно нареч.
1. хуçалăх -ĕ; хозяйственная деятельность хуçалăх ĕçĕ-хĕлĕ; хозяйственные товары хуçалăх таварĕсем
2. (син. расчётливый) типтерлĕ, перекетлĕ, тĕплĕ; хозяйственный человек тĕплĕ çын; хозяйственно вести дело ĕçе типтерлĕ туса пыр

холостяк

сущ.муж.
хусах, авланман çын

храбрец

сущ.муж.
(син. смельчак; ант. трус) маттур, харсăр çын, хастар çын, хăюлла çын

худеть

глаг.
несов. (ант. толстеть) начарлан, ырханлан, тип, хăрлан, типшĕмлен; больной худеет на глазах чирлĕ çын куç умĕнчех хăрланса пырать

худой

1. прил. (ант. толстый, полный)
хăрăк, типшĕм, начаркка, хыткан, хăйпашка; худой человек хыткан çын; худое лицо типшĕм сăн-пит

частник

сущ.муж., частница жен.
харпăрçă (харпăр хăй халлĕн ĕçлекен, сутă тăвакан çын)

частный

прил.
1. (ант. общий) пайăр, уйрăм; частный вывод пайар пĕтĕмлетӳ
2. (син. личный; ант. общественный, государственный) харпăр, уйрăм; харкам -ĕ; частная сббственность уйрăм харпăрлăх; частное лицо ахаль çын (должноçра тăманни)

чей

муж., чья жен., чьё сред., чьи множ.,местоим.
камăн -ĕ, кам -ĕ; Чьи это книги? Камăн кĕнекисем кусем?; человек, чей облик известен всем пурте сăнран паллакан çын

человек

сущ.муж.
çын, этем; первобытный человек сĕм авăлхи этем; образованный человек вĕреннĕ çын; пять человек пилĕк çын; духовный мир человека этемĕн чун хавалĕ; речь идёт о двух человеках калаçу икĕ çын çинчен пырать ♦ Будь человеком! Этем ретлĕ пул ĕнтĕ!

человеческий

прил.
этем -ĕ, çын -ĕ; этемле; человеческий разум этем ăс-тăнĕ; человеческое отношение этемле кăмăл, этемле хутшăну

честный

прил. (син. прямой, искренний, добросовестный), честно нареч.
тӳрĕ, тĕрĕс, таса чунлă, тӳрĕ кăмăллă; честный человек тӳрĕ кăмăлла çын; честно рассказать обо всём пĕр пытармасăр йăлтах каласа пар ♦ честное слово тупата, чăн калатăп

чиновник

сущ.муж.
тӳре (патшалăх хĕсметĕнчи çын)

член

сущ.муж.
1. (син. участник) член (пĕрлешĕве кĕрекен çын, организаци е патшалйх); член профсоюза профсоюз членĕ; страны-члены Организации Объединённых Наций Пĕрлешнĕ Нацисен Организацине кĕрекен çĕршывсем
2. (син. часть) пай; члены тела ӳт-пӳ пайĕсем ♦ члены семьи кил-йышри çынсем; члены предложения предложени членĕсем (грамматикăра)

чудак

сущ.муж., чудачка жен.
тĕлĕнтермĕш çын, хайне май çын

чужой

прил.
1. (ант. свой) çын -ĕ; ют; чужие вещи çын япалисем; жить на чужой стороне ют енче пурăн
2. (ант. близкий) ют, ютшăнчăк; вчерашние друзья стали чужими ĕнерхи туссем пĕр-пĕринчен ютшăнчĕç

шатен

сущ.муж., шатенка жен.
çырă çын (хăмăртарах тĕслĕ çӳçли)

шея

сущ.жен., множ. шеи
мăй; гусиная шея хур мăйĕ; вытянуть шею мăй тăс ♦ на свою шею хама нушта курмалла; сидеть на шее у кого-либо çын ĕнси çинче лар; гнать в три шеи хăвăласа яр, хӳтерсе яр; получить по шее ĕнсе чикки туян; дать по шее ĕнсе чикки пар; свернуть себе шею путланса лар; намылить шею тустар

широкий

1. (ант. узкий) сарлака, анлă; широкая улица сарлака урам; человек с широкой грудью анлă кăкăрлă çын
2. (син. просторный; ант. тесный) шалпар, пысăк, анлă; пиджак широк пиншак шалпар
3. (син. массовый) йышлă, анлă; широкие слои населения халăхăн йышлă ушкăнĕсем
4. (син. обширный; ант. ограниченный) анлă, пуян; широкий кругозор анлă тавра-курăм ♦ широкая натура юмарт çын, уçă кăмăллă çын; в широком смысле слова пĕтĕмĕшле; жить на широкую ногу тулăххăн пурăн; Шире шаг! Вăрăмрах пусса утăр! (стройпа пыракансене хушни)

шовинист

сущ.муж.
шовинист (шовинизм майлă çын)

эксперимент

сущ.муж.
1. (çын. опыт) сăнав; химический эксперимент хими сăнавĕ
2. (син. попьтка) çĕнĕлĕх, пуçăну; тăрăшса пăхни, пуçăнни (çĕнĕ ĕçĕ); вложить деньги в рискованный эксперимент шанчăксăр çĕнĕлĕхе укçа хыв

эксплуататор

сущ.муж.
пусмăрçă (çын ĕçĕпе пурăнакан)

эксплуатировать

глаг. несов.
1. кого-что пусмăрла, усă кур; эксплуатировать чужой труд çын ĕçĕпе усă кур
2. (син. использовать) ĕçлеттер, тыткала, усă кур; эксплуатировать машины машинăсене ĕçлеттер

экстремист

сущ.муж.
экстремист (экстремизм майлă çын)

эмигрант

сущ.муж., эмигрантка жен.
эмигрант (эмиграцие кайнă çын)

эпилепсия

сущ.жен.
тытамак (çын тăнне çухатнипе, ӳт-пĕвĕ туртăна-туртăна хутланнипе палăракан чир); припадок эпилепсии тытамак тытни

юбилей

сущ.муж.
юбилей (историри е çын пурнăçĕнчи паллă кун); столетний юбилей театра театрăн çĕр çулхи юбилейĕ; отмечать юбилей юбилее паллă ту

Вырăсла-чăвашла словарь (1972)

абсолютизм

м н. н е т абсолютизм (самодержави, патшалăхри аслă влаçа пĕр çын хăй ирĕкĕпе тытса тăни).

авантюрист

авантюрист (авантюрăпа хăтланакан çын).

автобиография

автобиографи (çын хăй пурнăçне çырса кăтартни).

авторитет

1. авторитет, сум, витĕм; 2. хăйĕн ĕçесемпе, хăйĕн пĕлĕвĕсемпе хисепре тăракан çын.

агент

агент (пĕр-пĕр организацин е учреждедан ĕçĕсене туса тăракан çын, унăн представителĕ, пăр-пĕр организацин идеиисене, интересĕсене пурнăçласа пыракан çын е общество),

администратор

администратор (пĕр-пĕр ĕçе йĕркелесе ертсе пыракан çын).

адрес

адрес (1. конверт çине е посылка çине ăçта, кам патне ямаллине кăтартса çырни; 2. пĕр-пĕр çын ăçта пураннине ĕ пĕр-пĕр организаци е учреждени ăçтине кăтартни; 3. пĕр-пĕр çынна унăн пурнăçĕнчи паллă «унта, сăмахран, юбилей куненче, обществăшăн паха ĕçсем тунăшăн тав туса ларакан саламлă хут); обращаться не по адресу йăнăш (урăххи вырăнне хурса); по чьему-либо адресу кам çинчен те пулин.

азартный

азартлă, хĕрӳллĕ; азартный игрок вăйăра хĕрсе каякан çын; азартный спор хĕрӳллĕ тавлашу.

аккомпаниатор

аккомпаниатор (юрлакана рояль каласа е урăх инструментпа пулăшса пыракан çын).

акула

акула (1. тинĕсре пурăнакан пысăк çăткăн пулă; 2. п е р е н. эксплуататор, çăткан çын).

акушерство

акушерство (1. хĕрарăмсене йывăр çын чух, ача çуратнă чух тата ача тунă хыççăн медиадина енĕпе пулăшма вĕрентекен наука; 2. акушер е акушерка ĕçĕ).

акушёрство

акушерство (1. хĕрарăмсене йывăр çын чух, ача çуратнă чух тата ача тунă хыççăн медиадина енĕпе пулăшма вĕрентекен наука; 2. акушер е акушерка ĕçĕ).

акционер

акционер (пĕр-пĕр акционерлă предприятие, унăн акцийĕсене тытса тăранан çын, капиталист).

алиби

н е с к л. с р. алиби (пĕр-пĕр преступлени пулнă чух çавăншăн айăпланакан çын çав вырăнта пулманни).

алхимик

алхимик (алхимипе аппаланакан çын).

алчный

выçă куçлă, ĕмĕтсĕр (çын), çăткăн; алчный к деньгам или до денег укçашăн çунакан, укçаран тăранман.

альтруист

альтруист (çын интересĕсене хăйĕн интересĕсенчен маларах хуракан çын, ыттисене ырă тума тăрăшакан çын).

анархист

анархист (1. анархизмшăн тăракан çын, анархистсен организацийĕн членĕ; ниепле влаçа та, ниепле авторитета та пăхăнман çын).

антиквар

антиквар (авалхи сайра тупăнакан япаласене — кĕнекесене, картинăсене т. ыт. пухма юратакан, весемпе сутă тăвакан çын).

антикварий

антиквар (авалхи сайра тупăнакан япаласене — кĕнекесене, картинăсене т. ыт. пухма юратакан, весемпе сутă тăвакан çын).

антипатичный

кăмăл туртман, кăмăла кайман, юратмалла мар (çын).

антисемит

антисемит (еврейсене кургаман, килĕштермен çын).

антрепренёр

антрепренёр (калтитализм çĕршывĕсенче театр тытакан, актĕрсене тара тытса вĕсене эксплуатацилекен çын).

апатичный

сӳрĕк, тимсĕр (çын).

арап

арап у с т. (1, хура ӳтлĕ çын, негр; 2. ултавçă).

аристократ

аристократ (1. чаплă йăхран, авалхи улпутсен йахĕнчен тухнă çын; 2. п е р е н. массăпа хутшăнмасăр, массаран пăрăнса, хăйне аслăраха хурса уйрăмрах тытакан çын).

артист

артист (1. искусство произведенийăсене халăх умĕнче ăста выляса е юрласа, е ташласа кăтартакан çын; 2. пĕр-пĕр ĕçе питĕ ăста тăвакан çын).

архитектор

архитектор (çурт-йĕр тăвас ăсталăха вĕреннĕ çын).

аспид

I аспид (1. усал çĕлен; 2. усал çилĕллĕ, çынна сиен тума тăрăшакан çын).

аспирант

аспирант (наука тĕлĕшпе ĕçлеме хатерленекен çын).

ассистент

ассистент (1. профеосора, врача ĕçре пулăшакан çын; экзамен йышăнакан çынна пулăшакан; 2. аслă шкулта ĕçлекен кĕçĕн ученăй).

атеист

атеист (турра ĕненмен çын).

атлет

атлет (спорт тĕлĕшпе ĕçлекен çирĕп шăмшаклă çын; пит вăйлă çын).

атташе

м н е с к л. атташе (посольство çумĕнче пĕр-пĕр ыйтусем тĕлĕшпе ĕçлекен çын, специалист).

аттестация

аттестацилени (пĕр-пĕр çын службăра мĕнле ĕçленнне кăтартса пани).

аудиенция

аудиенци (аслă вырăнти çын хăй патне ĕçпе пыракана официальнăй йĕркепе йышăнни).

аферст

аферист (ултавлă ĕçлекен çын, çынна лартасшăн, улталасшăн тăрăшакан çын).

геолог

геолог (геологи енӗпе ӗҫлекен çын).

геркулес

геркулес (пит вӑйлӑ çын).

горизонт

горизонт; тавракурӑм; человек с большим горизоитом пысăк (анлă) тавракурăмлă (пысăк пĕлÿллĕ) çын.

губитель

м пĕтермĕш, хупламăш, ĕçĕ путлантаракан çын.

деликатный

ҫепӗҫ, йӗркеллӗ, чыслӑ (çын).

доктринёр

доктринёр, (пӗр йышӑннӑ теорие, вӑл пурнӑҫа хирӗҫ пырать пулсан та, ҫирӗп тытса тӑракан ҫын; пурнӑҫпа практикӑна теорипе ҫыхӑнтарма пӗлмен çын).

знаменитый

чаплӑ, мухтавлӑ, паллӑ (çын).

идиот

идиот, ӑссӑр, тӑнсӑр-пуҫсӑр çын, анкӑ-минкӗ, сӗм ухмах, тӑр ухмах.

изверг

чунилли, пуҫиле, питӗ усал, хаяр ҫын, пусмӑрласа асаплантаракан çын.

индеец

-йца индеец (Америкӑра европеецсем пыричченех пурӑннӑ çын).

как

епле, мӗнле, мӗскерле, пек; как вы нашли нас? эсир пире епле тупрӑр? белый как снег юр пек шурӑ; как только взошло солнце хĕвел тухсанах; как бы то ни было кирек мӗн пулсассӑн та; как один человек пĕр çын пек пулса; как раз шăпах.

недеятельный

хастарсӑр, сÿрӗк (çын).

неторопливый

кӑлтӑрмаш, мӗшӗлти, мӗштĕркке, кӑштӑркка, васкаман (çын).

важный

1. чаплӑ; паха, паллă, пысăк; важное открытие паха, чаплă открыти; 2. мăн кăмăллă; важный человек мăн кăмăллă çын.

вакансия

ваканси (учрежденире е вузра çын йышăнман пушă вырăн).

вакантный

вакантлă, çын йышăнман, пушă (вырăн).

варвар

варвар (культурăсăр, тискер, чарусăр, чӑрсăр, хытă чĕреллĕ çын); фашистские варвары фашиcтлă варварсем.

верзила

разг. тӑсланкă çын.

верный

кому, чему тĕрĕс, чăн, шанчăклă, улшăнман; верный своему слову хăйĕн сăмахне улăштарман (çын).

вероломный

сутăнчăк, хăй сăмахне тытман, усал, ултавлă, чее, кутăн (çын).

вес

1. йыавăрăш; 2. авторитет; человек с весом витемлĕ, сумлă çын.

весельчак

савăнăçлă çын.

взволнованный

1. хумханса пăлханнă, хумханса кайнă; тапраннă (тинĕс); 2. (чун тавăлса килнӗ (çын), ăшĕ пăлханса кайнă, чĕри тапраннă (çын).

вздорный

1. тĕрĕс мар, ниме тăман, ниме юраман, суя; 2. чăкраш, чăркăш; харкашма юратакан (çын).

взрослый

çитĕннĕ ҫын, пĕве (ара) çитнĕ çын.

взыскательный

ĕçе тĕплĕ тутарма тăрăшакан (çын).

виза

виза (1. ют патшалăха кĕме чару çуккине паспорт çине паллă туни; 2. документ çине пĕр-пĕр ĕçри çын паллă туни); поставить визу виза хур.

виноватый

айӑплӑ, айăп тунă (çын).

виновный

айӑплӑ, айăп тунă (çын); виноват! каçарăр! виновато айăплăн (пăх).

виртуоз

виртуоз (хăй ĕçне ăста пĕлекен артист, музыкант; перен. пĕр-пĕр ĕçе ăста пĕлекен çын).

вислоухий

1. усăк хăлхаллă; 2. перен. катăкрах, ухмахрах, уçă мар çын.

вкладчик

укçа хывнă, хунă çын.

вкрадчивый

чеелĕхпе шанчăка кĕме хăтланакан (çын), йăпăлти.

владение

тытса тăни; пĕр-пĕр государство е çын тытса тăракан çĕршыв.

властолюбивый

çынсене хăйне пӑхăнтарма юратакан çын; влаçа хай аллине илме тăрăшакан, пуç пулма юратакан (çын).

влияние

влияни, витĕм, вăйăм (пĕр-пĕр япалана е çынна хăй майлă туни, хăйне пăхăнтарни, хăй енне çавӑрни, хăйне итлеттерни, хăй пек шухăшлаттарни); влияние среды тавралăх витĕмĕ, вăйăмĕ; человек с большим влиянием витĕмлĕ çын.

влюблённый

юратакан, юратса пăрахнă (çын); юратнине палăртакан (сăнпит).

вменяемый

хăй ĕçӗсемшĕн саккун умĕнче ответ тытма тивĕçлĕ çын.

вмешаться

во что, сов., вмешиваться несов. çын ĕçне хутшăн, ер, явăç, сăхăн; не вмешивайся в чужой разговор ют ҫын калаçăвне ан хутшăн.

внимательный

тимлĕ, тинкерӳллĕ, ăшă кăмăлпа пăхакан (çын), асăрхануллă.

военрук

(военный руководитель) военрук (шкулта çар ĕçне вĕрентекен çын).

возбуждённый

1. тапратнă, пуçарса янă (ĕç); 2. чун тавăнса килнӗ, пăлханса çитнĕ, тарăхса кайнă (çын).

возмужалый

çитĕнсе çитнĕ, ӳссе çитĕннĕ, ара çитнĕ (çын).

воинственный

1. харсăр паттăр çын; 2. кирек епле тавлашушăн та вăрçă пуçарса яма пăхакан.

волжанин

Атăл тăрăхĕнчи çын, Атăл çынни.

волк

1. кашкăр, тукмак; 2. перен. сивĕ, тискер çын; волк в овечьей шкуре сурăх тирне тăхăннӑ кашкăр, икĕ питлĕ çын.

волосатый

çӳçлĕ; çӳçне ытлашши ӳстерсе янă çын, çăмламас.

воля

1. пĕр-пĕр ĕçе е тĕллеве пурнăçлама пултарни; человек с большой волей шутланă ĕçе тума пултаракан çын; 2. хушни, ыйтни, кăмăл; надо считаться с волей народа халăх ирĕкне, халăх ыйтнине шута илес пулать; 3. ирĕк, ирĕклĕх; выпустить на волю ирĕке кăларса яр.

ворчанье

1. мăкăртатни, лăркани, лĕркени (çын); 2. хăрлатни (йытă).

воскресение

1. чĕрĕлни; 2. çын вăй илсе хастар ĕçлеме тытăнни.

воспитатель

м. пăхса ӳстерекен, вĕрентсе ӳстерекен (çын).

восторженный

хавасланса кăмăлне хăпартнă (ҫын), ытла сăвăнса хĕпĕртенĕ, хавасланнă (çын).

впечатлительный

çивĕч туйăмлă (çын).

враг

тăшман, курайман çын; классовый враг класс тăшманĕ.

всадник

юланутçă, юланутлă çын.

вслепую

тĕпне-йĕрне пĕлмесĕр, чуххăммăн (суккăр çын пек).

вспыльчивый

часах шăртланса каякан (çын), кăрсака, çатăрка, авак çилĕллĕ, кăра çилĕллĕ (ҫын), чăкăлтăш, чăкраш, чăркăш.

выболтать

что сов., выбалтывать несов. калама юраман, вӑрттăн сăмаха çынна каласа пама, пĕлтерме (чарӑксăр çăварлă çын çинчен), (сăмах) персе яма, вĕçерме.

выборный

суйласа лартнă (çын); выборная должность суйласа лартмалли вырăн.

выдержанный

сапăр çын, сапăрлă, сипетлĕ, хăйне хăй тытма пĕлекен, чăтăмлă, тӳсĕмлĕ (çын).

выпивший

хĕрĕнкĕ, ӳсĕртерех (çын).

высококвалифицированный

пысăк квалификациллĕ (çын).

высокообразованный

нумай вӗреннӗ çын.

выходной

выходной день канмалли кун, кану кунĕ; выходная дверь тухмалли алăк; выходной костюм çын çине тухмалли (тухса çӳремелли) костюм; выходное пособие вырăнтан кăларнă чух паракан пособи.

вьюн

1. çĕлен пулă; шăтăклă пулă; 2. явкаланчăк, йăрă, йăлттам çын; 3. явăнса ӳсекен чечек.

обвиняемый

айӑпланакан çын, айӑпланаканӗ.

обжора

упшур, ҫӑткӑн, пыран çын, выҫӑ пыр, сӑхӑм, хыпкӑн, капар.

обитатель

м. ялан пӗр вырӑнта пурӑнакан çын.

обитель

ж. 1. мӑнастир; 2. çын пурӑнакан вырӑн; вот моя обитель ҫакӑнта пурӑнатӑп эпӗ.

обладать

чем несов., он обладает большими способностями вӑл питӗ пултаруллӑ çын; он обладает хорошим голосом унӑн сасси питӗ лайӑх.

образ

1. сӑн, сӑн-сӑпат, сӑпат, сӑнар, ӗренкӗ, сӑвлӑх, тӗс, евӗр; 2. йӗрке, май, мел; неясный образ ӗмӗл, ӗмӗлке; утратил образ человека çын сӑн-сӑпатне ҫухатнӑ; художественный образ сӑнар, сӑнлӑх; главным образом пуринчен ытла; каким образом мĕнле, епле, мĕнле майпа? никоим образом ниепле те; таким образом ҫапла ӗнтӗ.

образованный

нумай вĕреннĕ (çын).

обратиться

-щусь сов. обращаться несов. 1. ҫаврӑнса тар; 2. пĕр-пĕр çын патне ыйтупа пыр; бережно обращайтесь с книгами кӗнекесене уяса тыткалӑр; обратиться в слух ҫав тери тимлĕ итле.

объективный

объективлă, çын ирĕкĕнчен килмен.

обыкновенный

кулленхи, яланхи, нихӑш енчен те чаплӑ (паллӑ) мар, ҫынсенчен нимпе те уйрӑлса тăман (çын).

обязанность

ж. тивӗҫ ӗҫ; исполняющий обязанности директора директор ӗҫӗсене вӑхӑтлӑха туса пыракан çын.

обязанный

мĕн те пулин тума тивĕçлĕ (çын); я обязан это сделать эпĕ куна тума тивӗҫлӗ, майӑн ӑна тумаллах.

одиночка

хăрах, пĕччен, пĕччен çын, пĕччен япала.

опериться

-рись сов., оперяться несов. тĕклен, тĕк кӑлар, тӗкленсе ҫит (кайӑк-кӗшӗк); 2. перен. ҫитĕн, ара çит (çын).

опытный

опытлӑ, опыт, лайӑх пĕлекен, пĕр-пĕр ӗҫе нумайччен ӗҫлесе вĕреннӗ (çын); опытная станция опыт станцийĕ.

оригинальный

оригиналлӑ, хӑйне евӗрлӗ, ыттисенчен пачах уйрӑм (çын).

останки

(бренные останки) вилĕ, пытарма хатĕрленĕ вилĕ çын.

осуждать

кого, что несов., осудить, -жу сов. 1. айӑпла; айӑплӑ ту, айӑпа кĕрт, сивле; 2. хурлама, çын ҫиме; она ходит по дворам да осуждает людей вăл ял тӑрӑх çын сисе ҫӳрет.

отзывчивый

(на чужое горе) çын хуйхине часах чĕре патне илекен, пулӑшма хатĕр (çын).

отпускник

отпускри çын, отпускник.

отходчивый

ҫиллине часах шӑнӑракан, çилли часах иртсе каякан, хăйне ҫиллентернине часах манакан (çын).

охранник

1. сыхлавҫӑ, сыхласа тăракан; 2. ӗлӗк патша охранникĕнче ӗҫленӗ çын.

оценщик

хак хуракан (çын).

очерствелый

хытса кайнӑ (чĕре), çын нушине чухлами пулнӑ (çын).

разборчивый

1. тӗплӗ чухлакан, начаррине тиркекен (çын); 2. ӗнес, сӑпӑ, апата тиркекен, йӗс пыр; 3. уçă, вулама ҫӑмӑл (почерк).

разведчик

разведчик (1. разведкӑна ҫӳрекен; 2. разведка органӗнче ӗҫлекен çын); 3. шыравҫӑ; разведчики нефти нефть шыравҫисем.

разговорчивый

явăк чĕлхеллĕ, калаҫма юратакан, япшар (çын).

раздетый

1. тумтирне хывса илнĕ (çын); 2) ҫарамас, тумтир тӑхӑнман (çын).

распознавать

-наю кого, что несов., распознать, -аю сов. палла, палласа ил, уйӑрса ил (чире, çын шухӑш-кӑмӑлне).

растратчик

растратчик, растрата тунӑ çын.

ровесник

тантӑш, пĕр ҫулхи çын.

романист

романист (роман ҫыракан çын).

рост

1. ӳсӗм, ӳсни; 2. ӳссе пыни, ӗҫ малалла кайни, вӑйланни; рост сельского хозяйства и промышленности ялхуҫалӑхпа промышленность ӳссе пыни, хӑпарса, вӑйланса пыни; 3. пӳ, пӗв; человек высокого роста вăрăм пӳллӗ (ҫӳллӗ) çын; ростом с меня ман ҫӳллӗш.

рука

1. ала, хул; 2. ҫыру уйрӑмлӑхӗ, мӗнле ҫырни; я плохо разбираю твою руку эсӗ ҫырнине эпӗ уйӑрса вулаймастӑп; 3. хӳтӗлекен, пулӑшакан шанчӑклӑ ҫын, хунта; у него своя рука в министерстве унӑн министерствӑра хунта (хӳтӗлекен) пур; по правую руку сылтӑм енче; подать руку алӑ пар; у меня руки опускаются эпĕ ним тума аптӑраса тӑратӑп; выдать на руки хӑй (камӑн та пулин) аллине пар; махнуть на все рукой пур япала çине те аллупа сул (нимĕншĕн те ан тӑрӑш); он на все руки мастер вăл кирек мĕн тума та ӑста (унӑн алли-ури ҫыпӑҫуллӑ); ударить по рукам алӑ ҫап, килĕш; из рук вон плохо ытла та начар; под пьяную руку ÿсĕрпе; из рук в руки алăран алла, лам-лам, ламран-лам; нагреть себе руки хӑвна шаннӑ япалана (тавара) вӑрласа пĕтерме; это тебе не сойдет с рук куншӑн сана ахаль каҫармӗҫ; рукам воли не давай аллуна ирĕк ан пар (ҫынна ан ҫап); он не чист на руку унӑн алли кукӑр; прибрать что-либо к рукам çын япалине йышӑнма, хӑвна валли пытарма; держать кого-либо в руках алӑратыт (ирĕк ан пар); под рукой ала айĕнче; это зло не столь большой руки ку ытла пысӑк усалах (ҫитменлӗхех) мар-ха.

рядовой

1. ыттисем пекех, нимĕн енчен те паллӑ мар (çын); 2. рядовой салтак; 3. ретпе акакан (сеялка); рядовой посев ретпе акни.

ряженый

(шӳт тумалла е маскарада кайма) мыскараллӑ тумланнӑ çын, светкӑлла тумланнӑ ҫын.

саботажник

саботажник (ӗҫе тунӑ пек пулса, вӑрттӑн пӑсса, чӑрмантарса, пысӑк сиен кÿрсе пыракан çын).

сваливать

кого, что несов., спалить сов. 1. йӑвантар; ӳкер, тӳнтер, тӳнтерсе яр, тӗшӗр, так; буря свалила дерево или бурей свалило дерево ҫил-тӑвӑл йывӑҫа ӳкернӗ; сваливать вину на другого айӑпа çын çине яма.

сварливый

чӑкӑлташ, харкашма, ятлаҫма юратакан, ҫынпа мирлĕ килĕшсе пурăнма пултарайман (çын).

сверстник

-ца тантӑш; мой сверстник манпа пӗр ҫулхи çын; подруга-сверстница акам, тусӑм.

светило

1. ҫутӑ; небесные светила тÿпери ҫутӑсем; хӗвел, ҫӑлтӑр, планетӑсем; 2. перен. питӗ паллă, чаплӑ ҫын; светило науки наукăра палӑрса тăракан чаплӑ çын.

светоч

1. пысӑк ҫурта; 2; ҫутӑ саракан çын.

свинья

1. сысна; 2. перен. лапа (çын); киревсĕр, пархатарсӑр (çын).

свирепый

1. ытла хаяр, тискер (çын); 2. питӗ вӑйлӑ (ҫил-тавӑл); пит хаяр (сивĕ).

сердобольный

ҫемҫе чӗреллĕ, ҫынна хĕрхенекен (çын).

силач

-а питӗ вӑйлӑ çын, вӑйламас.

сильный

1. вӑйлӑ (çын, машина, мотор); 2. тӗреклӗ, ҫирĕп, вӑйлӑ, хӑватлӑ (государство, ҫар); 3. витӗмлӗ (сӑмах); 4. нумай вӗреннӗ, талантлӑ (ученӑй); сильный испуг хытӑ хӑрани; сильное горе пысӑк хуйхӑ.

симпатичный

кӑмӑллӑ, кӑмӑл туртакан, илӗртӳллӗ, кӑмӑла килекен, каякан (çын, япала).

симпатия

симпати 1. кӑмӑла туртни, юратни, ӑшӑ кӑмӑлпа пӑхни; 2. юратнӑ, кӑмӑлланӑ çын; это его симпатия ку унӑн савнийӗ, юратнӑ хӗрӗ.

скиталец

-льца вырӑнтан вырӑна куҫса ҫӳрекен çын.

склеротик

склеротик, склерозпа чирлĕ çын.

склочник

харкашма, хирӗҫме, элеклеме юратакан çын, пĕр-пĕринпе хирӗҫтерекен, вӑрҫтаракан ҫын.

скоморох

1. скоморох (авалхи Руҫри юрӑҫӑ-музыкант, камит кӑтартса, мыскара туса ҫӳренӗ çын); 2. перен. ҫӑмӑлттай, темĕн те пĕр хӑтланса, шӳт туса, ҫынсене култаракан çын.

скопец

кастарнӑ çын.

скопище

ушкӑн, эшкер (тĕрлĕ çын усал шухӑшпа пĕр ҫӗре пухӑнни).

скряга

м. и ж. хытӑ кӑрӑч, хыт кукар, хӑрхӑн, питӗ хытӑ çын, тимĕр пӑрҫа.

скуластый

сарлака пит шӑммиллĕ (çын).

скупец

-пца хытӑ çын, хыткукар.

следопыт

йӗрлевҫӗ (тискер кайӑка шыраса каякан çын).

словно

пек, евӗрлӗ; словно мёртвый вилнĕ çын пек.

слух

1. мн. нет итлес хастарлӑх, хӑлха илтни; у него слух не очень чуткий унӑн хӑлхи пит витĕрех мар; лишился слуха хӑлхасӑрланчӗ, хӑлхи илтми пулчĕ; 2. перен. сасӑ, сас-чӳ, хыпар, сăмах тухни; по слухам çын каланӑ тăрах; дошло до слуха хӑлхана кӗчӗ; пустить слух сӑмах кӑлар, сар.

смертный

вилӗмлӗ, вилӗмрен хăтăлас ҫук (çын).

сморчок

-чка 1. кӑтра кӑмпа; ядовитый сморчок ҫӗрҫу; 2. перен. пӗчӗк, вӑйсӑр ҫын; пӗркеленчӗк пит-куҫлӑ çын.

смышлёный

аван тавҫӑракан, час тавҫӑракан, тӑнлӑ (ҫын), часах чухласа илекен, часах ӑнкартса илекен (çын).

снайпер

снайпер (пӑшал питĕ тĕл перекен çын).

соболезнование

çын хуйхишĕн хуйхӑрни, ӑшӑ сӑмах каласа хуйха пусарма пулӑшни.

совестливый

намӑса пĕлекен, ҫынна кӳрентерме юратман (çын).

советник

1. канаш паракан çын; 2. советник (хӑш-пӗр учрежденисенчи ӗҫлӗ çын).

сообщник

пĕр-пĕр усал ӗҫ тунӑ çĕре хутшӑнакан çын.

состав

1. япала пулӑвӗ, япала мӗнтен тӑни; в состав воздуха входят азот, кислород, углекислый газ сывлӑш азотран, кислородран, углекислӑй газран тӑрать; 2. состав (пĕр-пĕр учреждение е организацие кĕрекен мӗнпур çын); состав президиума президиум составĕ.

сострадание

мн. нет çын хуйхине чӗре патне илни, пӗрле хуйхăрни, пĕрле пӑшӑрханни.

соумышленник

книжн. усал ӗҫ тума хутшӑннӑ çын.

сохранный

1. сыхлӑ, çын тивмен, вӑрттӑн, шанчӑклӑ (вырӑн); 2. усравлӑ, лайӑх усрассине шантаракан (расписка).

спаситель

м. хӑтаракан, ҫӑлакан (çын).

спесивый

мӑнкӑмӑллӑ, пуҫа каҫӑртакан, хăйне мӑнна хуракан (çын).

спина

ҫурӑм, каҫан; повислая спина авăнчăк ҫурăм (выльăхсен); лежит на спине месерле выртать; выезжать на чужой спине çын вăйĕпе ту.

спорщик

тавлашма юратакан çын.

старец

-рца ватă çын (хисеплесе калани).

старик

старик, ватӑ çын.

старина

1. авăллӑх, авалхи вӑхӑт; в старину ӗлӗк, авал, ĕлĕк-авал; 2. авалхи йӑла, япала; 3. ватӑ çын.

степной

ҫеҫенхирти, ҫеҫенхирте пурӑнакан (çын); степные птицы ҫеҫенхирти кайӑксем.

стеснить

кого, что сов., стеснить несов. 1. хӗстер, тӑвӑрлат (диван ҫине виҫҫӗмӗш çын ларсан); 2. хӗс, ирӗк ан пар (ҫутӑ тума); стеснить в средствах укҫа тӑккалама чар; 3. кансӗрле, чӑрмантăр.

столп

1. юпа, башня, колонна; 2. питĕ паллӑ çын; столпы науки (общества) наукӑри (обществӑри) паллӑ ҫынсем.

сторонник

(кам та пулин е мĕн те пулин) майлӑ ҫын, хыҫҫӑн пыракан; сторонник мира миршĕн тăракан, миршĕн кĕрешекен çын.

стул

1. пукан, хыҫлӑ пукан; венский стул венски пукан, авса тунӑ пукан; 2. мед. тула тухни; у больного вчера и сегодня не было стула чирлĕ çын ĕнер те, паян та тула тухман.

ступать

несов., ступить, -плю, -пишь сов. пус, ура ярса пус; кай; в дремучих лесах, где от века не ступала нога человека, теперь дружно раздаются заводские гудки ĕлĕк çын ура ярса пусман вӑрмансенче халĕ завод трубисем кӑшкӑртни илтӗнсе тӑрать; ступай домой киле кай.

сумасброд

ӑссӑр хӑтланакан çын, ытлашши ашкӑнакан (иртӗнекен) çын.

сумасшедший

ӑсран кайнӑ, ухмаха ернӗ (çын).

суровый

1. шуратман пир; 2. перен. хытӑ чӗреллӗ, хытă кӑмӑллӑ, хаяр, сивӗ чунлă (çын); 3. сивĕ; суровая зима пит сивĕ хĕл; суровый мороз хаяр-сивĕ.

сутулый

курпунтарах (çын}.

сухарь

-я 1 сухари, типӗтнӗ сахар; 2. перен. пит ырхан, хыткан, типшĕм çын.

сухой

1. типĕ (вутă), хӑрӑк; 2. хыткан, ырхан, типшĕм (çын).

сухопарый

разг. типшĕм, хыткан (çын); ырхан (çын, лаша).

сухорукий

чӑлах, типнӗ алӑллӑ çын.

существо

1. тупсӑм, тĕп содержани; 2. чĕрчун; любимое существо юратнӑ çын, чĕрчун; говорить по существу кирлине ҫеҫ кала; по существу говоря чӑннипе каласан.

счётчик

1. мĕне те пулин шутлакан çын; 2. счётчик (мĕне те пулин шутласа палӑртмалли прибор).

сытый

1. тутӑ, ҫисе тӑраннӑ (çын); 2. мӑнтӑр, самӑр (ҫын, выльӑх).

палач

палач 1. ӗлӗкхи вӑхӑтра вӗлермелле суд тунӑ ҫынӑнне пуҫне касса татакан, пуҫиле; 2. перен. хытӑ чӗреллӗ, ҫынна асап кăтартакан çын, чунилли.

панегирик

панегирик (пĕр-пĕр çын çинчен ытлашши мухтанса каланӑ (ҫырнӑ) сӑмах).

паршивый

1. кӗсенлӗ, кӗсен ернĕ (сурӑх); 2. перен. начар, ниме юрӑхсӑр (çын, япала).

пассивный

1. сӳрӗк (çын); 2. пассивлӑ; пассивный баланс пассивлӑ баланс.

пациент

пациент (врач патĕнче эмелленекен чирлĕ çын).

перекупщик

усламҫӑ (тавара йӳнӗ хакпа илсе хаклӑраха сутакан çын, спекулянт).

переписка

1. пӗр-перин патне ҫыру ҫӳретни; 2. пĕр-пĕр çын патне ҫырнӑ ҫырусем; переписка Гоголя Гоголь ҫырӑвӗсем (хӑй ҫырнисем те, ун патне ҫырнӑ ҫырусем те).

пессимист

пессимист (пессимизм еннелле туртӑнакан çын).

пешеход

ҫуран çын.

пеший

ҫуран çын.

пешка

ниме тӑман çын.

пигмей

пигмей (1. питĕ пĕчĕк çын; 2. начар, вӑйсӑр ҫын, ӑҫтиҫук).

писаный

ҫырнӑ; писаный красавец шутсӑр чипер çын.

питомец

-мца кам та пулин пӑхса ӳстернӗ çын, пĕр-пĕр шкулта вĕренсе тухнӑ çын; питомец Московского университета Мускав университетĕнчен вӗренсе тухнӑ çын.

плагиатор

плагиатор (урӑх çын произведенине хӑй ячĕпе пичетлесе кӑларакан).

пловец

-вца шывра ишекен, лайӑх ишекен çын.

погорелец

-льца ҫуннӑ ҫын, ӑшша кайнӑ çын.

податливый

1. ҫынна часах парăнакан, ҫын хыҫҫӑн каякан, ҫемҫешке (çын); 2. ӗҫлеме ҫӑмӑл (материал).

поджигатель

м. вут тĕртекен çын; поджигатель войны вӑрҫӑ пуҫласа яма тӑрашакан, вӑрҫма хӗтӗртекен.

подкулачник

истор. кулак хӳрешки, кулак, майлӑ çын.

подлец

тца разг. путсӗр ҫын, киревсӗр ҫын, юрӑхсӑр çын.

подневольный

1. ирӗксӗр ӗҫлекен, çын патӗнче ирӗксӗр ĕҫлесе пурӑнакан, ҫынна пӑхӑнса пурӑнакан; 2. ирӗксӗрлесе ĕҫлеттерекен (ӗҫ).

подобие

сӑн, ĕренке, евĕрлĕх, кĕлетке, сĕрен; на подобие лисы тилӗ евĕрлĕ; не имеет подобия человека (пьяный) çын ĕренки (сăнĕ) те çук.

подозрительный

шанчӑксӑр, шанчӑклӑ мар, шанмаллах мар (ҫын); шанман (çын).

подпадать

(под чье-либо влияние) несов., подпасть, -паду сов. пĕр-пĕр çын хыҫҫӑн кайма, ун куҫĕнчен пӑхма, вӑл хушнине туса пыма.

подражать

кому, чему несов. çын евĕрлĕ (пек) ту, çын хыҫҫӑн кай, ҫынран тĕслĕх ил.

подсудимый

айӑпланакан, суд айăплакан çын.

подчинённый

пăхăннă, пăхӑнса тăракан (çын).

подчиниться

кому, чему сов., подчиняться несов. пӑхăн, парăн, пăхăнса тăр, çын ирӗкӗнчен ан тух.

поживиться

-влюсь чем сов. мĕнрен те пулсан усă кур; çын япалипе усӑ курма, ҫыннӑнне хӗстерме.

поза

çын хӑйĕн кӗлеткине мӗнле тытни.

покойник

вилнĕ çын, виле.

положение

1. тӑнӑ вырӑн, йышӑннӑ вырăн, хӑш вырӑнта тӑни; определить положение планеты планета хӑш вырăнтине палӑрт; 2. лару-тăру; международное положение тӗнчери лару-тӑру; 3. йӗрке; положение о выборах суйлав йӗрки; 4. шухӑш; главные положения статьи статьян тĕп шухӑшĕсем; 5. мĕнле пулни; она в положении вăл йывӑр çын; выйти из трудного положения йывӑрлӑхран тух, хӑтӑл; читает в лежачем положении выртса вулать.

помешанный

ухмаха ернӗ (ҫын), сӳтӗлнĕ; асран кайнӑ (çын); он помешан на музыке вӑл музыкӑна пит юратать, уншӑн каҫӑхсах каять.

поморянин

тинĕс хĕрринче пурăнакан çын.

попирать

что несов., подрать, попру сов. устар. 1. урана пус, урапа таптаса тар; 2. нимĕн вырăнне те ан хур (çын правине).

попугайничать

несов. попугайлан, попугайла хӑтлан, çын тунине туса пыр.

попустительство

мн. нет ирĕк пани, чăрманни, чарусӑрлантарни, ху ирĕк панине çын иртĕнменнине сисмен пек пулни.

порывистый

1. авӑк касӑ (ҫил); 2. кӑмӑлӗ часах ҫӗкленсе каякан (ача, çын).

посланный

ăçта та пулин ӗҫпе янă çын.

посмешище

мӑшкӑл, ял кулли, тӗнче кулли; стали посмешищем людей ял кулли, çын (тĕнче) кулли пултӑмӑр.

посторонний

1. ют (çын); посторонним вход воспрещается ют çынсене кĕме юрамасть; 2. тӗп ӗҫпе ҫыхӑнса тӑман (ыйту, япала).

посыльный

ӗҫпе яракан çын.

походить

-ожу несов. тепĕр çын (япала) евĕрлĕ пул; сын лицом походил на отца ывӑлӗ ашшӗ сӑнлӑ пулнӑ.

превосходный

пит лайӑх, питӗ ырӑ, питĕ аван (çын), превосходная степень (в грам.) вӑйлӑ форма.

преданный

(пĕр-пĕр ӗҫе чунтан парӑннӑ (çын).

предвзятый

(мнение) пĕр-пĕр çын е япала ҫинчен малтанах, унпа паллашичченех, тĕрĕс мар шухăшлани.

предприимчивый

пӗр-пӗр ҫӗнӗ (ответлă) ӗҫе тытăнма, пуҫарса яма пултаракан, май пӗлекен, хастарлӑ (çын).

предупредительный

1. малтанах систерекен, сыхлантаракан, асӑрхаттаракан (мелсем); 2. вашават, кӑмӑллӑ, хавассӑн пулӑшакан, ҫынна мĕн кирлине малтанах сисекен, тавҫӑракан (çын).

предусмотрительный

малтанах пĕлсе, сиссе тăракан, малтанах чухласа, ĕнкертсе тăракан, тĕплĕ çын, хăйне-хӑй сыхланса, асăрханса ҫӳрекен асӑрхануллӑ (ҫын).

предшественник

пĕр-пĕр çын умĕн ҫав ӗҫрех ĕҫленӗ ҫын.

презрение

мн. нет (ҫынна) ним вырӑнне те хуманни, курайманни, (çын çине) йĕрĕнсе, сиввĕн пăхни.

пренебрежительный

ҫынна нимӗн вырӑнне те шутламан, çын çине мӑнкӑмӑлланса йĕрĕнсе пӑхакан (çын).

пресмыкательство

мн. нет хӑйне нимӗн (вырӑнне хумасӑр, пысӑк (аслӑрах) çын умĕнче йӑпӑлтатни, ӑна юрама тӑрӑшни.

престарелый

пит ватӑлса ҫитнӗ, пит ватӑ (çын).

преступник

преступник, айӑплӑ çын (закона хирӗҫле ӗҫ тунӑ ҫын).

прибегать

к кому, к чему несов., прибегнуть сов. пĕр-пĕр çын патне пырса пулӑшу ыйт, хута кӗме, хӳтӗлеме ыйт; прибегнуть к оружию алла хӗҫпӑшал тыт.

приближённый

1. ҫывӑх çын; король со своими приближёнными король хӑйӗн ҫывӑх ҫыннисемпе; 2. ҫывхартса, вӑтамран шутланӑ (хисеп).

приблизить

-жу кого, что сов., приближать несов. 1. ҫывхарт, ҫывхартса кӑтарт, ҫывӑхарах, патнерех илсе пыр (производствӑна чӗртавар (сырье) тӑвакан ҫӗрелле); 2. кама та пулин ҫывӑх çын, шанса тăракан çын ту.

привередник

ытла тиркекен çын, ӗнес, чӑкӑлташ çын.

приверженец

-нца майлӑ ҫын, хыҫҫӑн пыракан; приверженец новой теории ҫӗнӗ теори майлӑ çын.

привидение

вилнĕ çын е кунта ҫук çын, пĕр-пĕр япала куҫ умӗнче тӑна пек курӑнни, туйӑнни.

привилегированный

ҫӑмӑллӑхсемпе усӑ куракан класс (çын).

пригожий

чипер, илемлӗ (çын); ӑшӑ, хӗвеллӗ, уяр (кун).

придворный

патша ҫуртӗнчи, патша ҫывӑхĕнчи (çын).

придира

м. и ж. разг. кӑрсака çын, ҫатӑрка, чӑкраш, чӑкӑлтӑш, чӑркăш, чакаланчӑк.

придурковатый

ҫурмаккай, ҫурма ӑслӑ, катӑкрах (çын), кӗтӗк, анкӑ-минкӗ.

прижимистый

ҫынна хӗсме, пусмӑрлама юратакан (çын), хытӑ, выҫӑ, хыркӑн, саран (çын), памалли укҫана пама юратман (ҫын).

приземистый

лапчашка, лутра, лутрашка, лутака, кутамас (çын).

призёр

призёр (ӑмӑртӑва хутшӑнса приз илнĕ çын).

прикарманить

что сов. разг. прикарманивать несов. çын япалине кĕсъене чик, хĕстер, алла ҫавӑрса ил, хăйне пар.

приличие

килĕшӳ, йӗркеллӗ пулни, тирпейлӗх, çын умӗнче хӑвна тыткалама пӗлни.

примиренец

-нца примиренец (класс (хирӗҫӗвĕсене пытарса, класс тӑшманӗсемпе килӗштерме тӑрӑшакан çын).

примиритель

ҫураҫтаракан, килĕштерекен çын.

припадочный

тытамаклă (çын).

присвоить

, -ою, -оишь кого, что сов., присваивать несов. çын япалине ху ирӗккĕн йышӑнма, алла ҫавӑрса илме.

пристойный

килĕшӳллĕ, йĕркеллĕ, хӑйне хӑй лайӑх тыткалакан (çын).

прихвостень

м. разг. хӳрешке, пӗр-пӗр ҫынна йӑпӑлтатса юрама тӑрӑшакан, уншӑн темен тума хатӗр çын.

прихлебатель

м. разг. харам пыр, уссӑр пыр, ҫынна йӑпӑлтатса ун шучĕпе пурӑнма юратакан çын.

приходиться

-жусь, -дишься несов., прийтись, придусь, пр. пришёлся сов. 1. лек, тив; я ему прихожусь родней эпӗ ӑна хурӑнташ лекетӗп, пулатӑп, тиветĕп, эпĕ унпа пĕр тӑван, унпа хурӑнташлӑ; 2. тив; по 30 рублей на человека пришлось çын пуҫне вӑтӑршар тенкĕ тиврĕ; 3. тӳрӗ кил; мне по пути пришлось заехать к товарищу мана ҫул май юлташ патне кĕрсе тухма тӳрĕ килчĕ; прийтись по вкусу кӑмӑла кай.

причастный

мĕнле те пулин ӗҫе хутшӑннӑ (çын).

причудливый

1. илемлӗ, тӗлӗнмелле; 2. разг. тиркекен, юрама йывӑр (çын, ача).

пришелец

-лца ютран килнĕ çын.

пришибленный

ытла салхуллӑ, хуйхӑ пуснӑ (çын).

пришлый

ютран килнĕ (çын).

приятель

м. тус, ҫывӑх çын, лайӑх паллакан çын.

приятный

кӑмӑллӑ (çын), савăнтаракан (хыпар); приятный на вкус маса, лайӑх тутӑллӑ.

пробиваться

несов., пробиться, -бьюсь, -бьёшься сов. 1. чăрмава сирсе тух; 2. çын пул, лайӑх вырӑна кĕме тивӗҫлĕ пул; 3. шӑтса тух (курӑк).

проводник

1. ҫул кӑтартса пыракан çын; 2. проводник (поезд ҫинче); 3. проводник (хӑй витĕр электричество, ӑшӑ, сасӑ лайӑх яракан япала); 4. саракан; проводники культуры культура саракансем (ҫынсем, учрежденисем).

продажный

1. сутлăх, сутмалли (тавар); 2. перен. сутӑнчӑк; продажный человек сутӑнакан çын, сутӑнчӑк çын, укҫашӑн такам майлă та пулма хатĕр çын.

прожектёр

прожектёр (пурнӑҫа кĕртме май ҫук тӗрлӗрен проектсем, плансем туртса кӑларакан çын).

пройдоха

разг. чее, каскӑн çын, ӑҫтиҫук.

прокажённый

йăхлӑ (çын), тилче, юхан-суранлӑ, шӑтан-юханлӑ.

прокричать

что сов. 1. кӑшкӑрса яр, кӑшкӑрса кала; где-то прокричал петух таҫта автан авӑтса ячĕ; 2. кӑшкӑрса ирттер (чирлĕ çын).

пролаза

ӗҫе чее, вӑрттӑн туса ҫӳрекен ҫын, каскӑн çын.

простоватый

простак айвантарах, катӑкрах çын, чее мар çын.

протягивать

несов., протянуть сов. 1. туртса кар (вĕрене), карса тух, тӑс (аллуна); 3. вӑраха яр, тӑсса пыр (ӗҫе); больной недолго протянет ку чирлĕ çын нумай пурӑнас ҫук.

прыгун

ӑста сикекен (спортсмен), сикме ӑста çын.

птица

кайӑк, вӗҫен кайӑк, кайӑк-кĕшĕк; домашняя птица килти кайӑк-кӗшӗк; болотная птица шур кайӑкӗ; обстрелянная (или стреляная) птица перен. тӗнче курнӑ çын, хурапа шурра чухлакан çын.

пустой

1. пушӑ (пичке); пустой колос пушӑ пучах; 2. хӑвӑл (стена); 3. вырӑнсӑр, уссӑр (ӗмӗт); 4. ниме тӑман (çын, кĕнеке); с пустыми руками ҫара алӑпа, нимсӗр (килтӗм).

пустоцвет

1. пуса чечек, пуш чечек; 2. пултарусӑр çын.

пустынный

1. пушă, тискер, çын ҫук (вырӑн); пустынный остров çын пурӑнман утрав; 2. лӑпкӑ, халах сахал ҫӳрекен (урам).

путаник

пӑтратмӑш, пӑтраштаракан, муталакан çын.

пытливый

пурне те пӗлме тăрăшакан, пурне те тӗпчесе сӑнакан (çын, ӑс); пытливый ум ҫивӗч ӑс, пурне те пĕлме тӑрӑшакан ӑс.

частный

уйрăм, уйрăммăн илнĕ, уйрăм тăракан; сайра пулакан; частный капитал уйрăм çынсен капиталĕ; частная торговля уйрăм çын суту-илӳ туни.

человек

1. этем, çын; молодой человек яш, каччă, йĕкĕт; 2. дорев. улпут тарçи; 3. дорев. официант.

человеконенавистник

çынна курайман çын.

чернить

кого, что несов. 1. хурат; хурапа сăрла; 2. перен. элеклеме, хурлама, çын çинчен сăмах сарма, усал чап сарма.

чернобородый

хура сухаллă (çын).

черстветь

несов., зачерстветь (к 1 знач.), очерстветь (ко 2 знач.) сов. 1. кушăх, кушăрка, куштăрка, кушăхса кай, типсе кай; 2. перен. хытă чĕреллĕ пул, çын хуйхине туйми, сисми пул.

чёрствый

1. типсе кайнă, кушăхса кайнă (çăкăр); 2. перен. чĕресĕр, хытă чĕреллĕ; чёрствый человек хытă чĕрелле, çынна хĕрхенме пĕлмен çын.

чиновник

1. дорев. чиновник; 2. перен. ĕçе бюрократла, ячĕшĕн çеç тăвакан çын.

чистоплотный

хăйне таса, тирпейлĕ тытакан (çын).

чистосердечный

таса чĕреллĕ» тӳрĕ (уçă) кăмăллă (çын).

чопорный

çын умĕнче хăйне ытла тиркешсе тыткалакан, вак-тĕвек йăласене питĕ хисеплекен, чăкăлтăш çын.

чтец

вулакан çын.

чудак

тĕлĕнтермĕш, тĕлĕнтерекен çын, мăкăш.

чудной

мыскараллă, тĕлĕнтермĕш (çын).

чудовище

1. юмахра тĕл пулакан хăрушă пысăк чĕрчун; перен. чунсăр, киревсĕр, хытă чĕреллĕ усал çын.

чуждый

1. ют шухăшлă этем; чуждый элемент ют элемент; 2. перен. пĕлмен; человек, чуждый зависти çыннăнне хапсăнма пĕлмен çын.

чужой

ют (çын); чужая вещь, чужое çын япали; чужие края ют çĕршывсем.

чурбан

1. каска, муклашка, шашка, каска пуканĕ; 2. перен. ухмах, тăмсай (çын).

чуткий

1. час сисекен, час туякан, сисĕмлĕ, çивĕч; чуткое ухо çивĕч хăлха; 2. перен. çын кăмăлне час сисекен, çынна пулăшма хатĕр.

парка

(вĕрен), хулăн (йывăç); толстый карман укçа-тенкĕ тулли кĕсье; перен. пуян çын.

табельщик

табельщик (рабочисемпе служащисем ĕçе тухнипе ĕçрен кайнине тĕрĕслесе тăракан çын).

тайник

, -а 1. çын пĕлмен вăрттăн вырăн; 2. вăрттăн шухăш-кăмăл.

такт

2. мн. нет такт (çын хăйне виçеллĕ, йĕркеллĕ тытма пĕлни).

тактичный

хăйне хăй виçеллĕ, йĕркеллĕ тытма пĕлекен (çын).

талант

1. талант, пултарулăх; 2. талантлă çын; молодые таланты çамрăк талантсем, талантлă çамрăксем.

танцор

ташă ăсти, ташлама юратакан çын.

тапёр

тапёр (ташă каçĕсенче укçаллă пианино, баян т. ыт. Калакан çын).

тараторка

м. и ж. разг. çатăлти, пĕр чăрăнмасăр пакăлтатма юратакан çын, талпаса перекен çын.

таять

таю несов. 1. ирĕл; 2. безл. ирĕлтерет (паян); 3. перен. вăйсăрлан, начарланса пĕтсе кайма (чирлĕ çын).

твёрдый

1. хытă, çирĕп, тĕреклĕ (япала); 2. перен. çирĕп, хăй шухăш-кăмăлне улăштарма юратман (çын); твёрдая власть çирĕп власть; 3. грам. хытă, хытăлăх; твёрдые согласные хытă хупă сасăсем; твёрдый знак хытăлăх палли.

телеграфист

-стка телеграфист (телеграфпа ĕçлекен çын).

темперамент

темперамент (1. çыннăн хăйне хăй тыткаланинче, ытти çынсемпе çыхăнса ĕçленинче т. ыт. чухне те палăракан психикăлла свойствисем, уйрăмлăхĕсем; 2. çын хавхаланма, хĕрӳленме, унăн кăмăлĕ çĕкленме пултарни); певица пела без темперамента, вяло юрлаканĕ хавхаланмасăр, сӳрĕк юрланă.

тенор

тенор (1. арçын юрлакан çинçе сасă; 2. ик сасăпа юрлакан çын).

теоретик

теоретик (теориллĕ ыйтусемпе ĕçлекен çын).

тёплый

1. ăшă; тёплая погода ăшă çанталăк; 2. перен. кăмăллă, ăшă (сăмах); 3. перен. чее; тёплый парень чее, çынна лартакан çын; тёплое местечко пит тупăшлă вырăн; в тёплом виде ăшăлла (çи); тепловатая вода лĕп шыв.

тиран

тиран (1. патшалăхри влаçа хăй аллине вăйпа туртса илнĕ çын; усал, хаяр пуçлăх (правитель); 2. перен. çынна асаплантарма юратакан усал çын).

титан

титан (1. авалхи грексен мифологийĕнчи улăп; 2. перен. пысăк ăслă, хăйĕн чаплă ĕçĕсемпе питĕ паллă çын; 3. хими элеменчĕ — кĕмĕл тĕслĕ хытă шурă металл).

тихий

тӳлек, тăп, шăп, лăпкă (çанталăк); тихий человек лăпкă, йăваш, сапăр çын; тихая жизнь тăнăç, тăнăçлă пурнăç.

тихоня

м и ж. разг. лăпкă, йăваш çын.

толстокожий

1. хулăн хупăллă (арбуз, апельсин); 2. хулăн тиртен тунă (сумка); 3. перен. хытă чĕреллĕ, çын хуйхине чĕре патне илмен çын.

толстый

ср. ст. толще 1. тачка, хулăн, мăнтăр, самăр, пĕтевлĕ (çын); 2. парка (вĕрен), хулăн (йывăç); толстый карман укçа-тенкĕ тулли кĕсье; перен. пуян çын.

толстяк

разг. мăнтăр çын, тачка кӳмерккеллĕ çын, мăнтăркка.

торный

якатнă, яка; торная дорога çӳресе якатнă, такăрлатнă çул, ялан çын çӳрекен çул.

торчать

, -чу, -чишь несов. 1. кăнтарса тăр, тухса тăр, каçăрăлса тăр, чанк тăр; волосы торчат çӳç чанк тăрать; 2. перен. (çын патĕнче) пĕрмаях йăлăхтарса тăма.

точно

1. тĕрĕс, питĕ тĕрĕс (çырса пар); 2. шăп, шăп та шай, шăпах, лăпах; точно в 10 часов шăп 10 сехетре; 3. пек; кричит точно помешанный ухмаха ернĕ çын пек кăшкăрать; 4. чăнах, чăнах та; она, точно, красива вăл чăнах та илемлĕ.

точный

тĕрĕс, чăн; совершенно точный тĕп-тĕрĕс; точное время тĕрĕс вăхăт; точный человек сăмаха çирĕп тытакан çын; точные науки точнăй наукăсем (математика çинче никĕсленсе тăракан наукăсем).

тощий

1. ырхан, хыткан, типшĕм, имшер (çын); 2. выçă (тырă), Карачи (тăпра).

трезвонить

несов. 1. пур чанне те çап; 2. перен. элек сарса, çын çисе, усал чап сарса çӳреме.

трещотка

1. шатăрмак, шакăрча, шакăртма; 2. перен. çатăлти, пакăлти, пĕр чарăнмасăр палкама юратакан çын.

тритон

тритон (1. авалхи грексек çурри пула, çурри çын евĕрлĕ тинĕс турри; 2. типĕ çĕрте те, шывра та пурăнакан калта евĕрлĕ хӳреллĕ чĕрчун, шыв калти).

трубочист

мăрье тасатакан çын, мăрье хăрăмлакан.

трудовой

ĕç, ĕçри; трудовой народ ĕçхалăх; трудовой подъём ĕçри çĕкленӳ; трудовые песни ĕç юррисем; трудовая доблесть ĕçри хастарлăх; трудовые деньги ĕçлĕсе тупнă, илнĕ укçа; трудовой список ĕç списокĕ (çын мĕнле-мĕнле ĕçре тăни çинчен çырса пынă документ).

трудолюбивый

ĕçчен, ĕçе юратакан, ĕçлĕме юратакан, ĕçлеме ӳркенмен (çын).

трудоспособный

ĕçе юрăхлă, ĕçлеме пултаракан (çын).

труп

виле, вилнĕ çын, çын вилли.

трус

хăравçă, пит хăракан çын.

трусливый

хăравçă, хăракан, шикленекен, шиклĕ (çын).

трущоба

1. хăрăк йывăçсем ӳксе тулнă, çын çӳреме май çук сĕм вăрман; 2. аякри, çын пырса тухман тĕттĕм вырăн, тĕттĕм кĕтес; хулари пылчăклă, начар пӳртсенче чухăнсем хĕсĕнсе пурăнакан вырăн.

тряпка

1. çĕтĕк, кивкирĕк, пир татăкĕ; 2. разг. хĕрупраç тумĕ; 3. перен. çемçешке, ниме тăман çын.

туз

1. туз (вылямалли картсен чи аслă карчĕ); 2. перен. чаплă çын.

туземец

-мца ялан пурăнакан вырăнта çуралса ӳснĕ çын.

тумба

тумба (1. тротуар е çул хĕррипе лартса пынă кĕске юпа; 2. япала айне лартмалли пукан; 3. перен. разг. юпа, тунката (кăнттам, йăраланчăк, мăнтăр çын çинчен).

тупица

разг. тăмсай, тăнсăр, анкă-минкĕ (çын).

тупой

1. мăка (çĕçĕ), пуклак, такса (пуртă); 2. перен. тăмсай, тăм çамка, ăнсăр, тăнсăр, анăра (çын); тупой язык тăм чĕлхе, тӳрмен чĕлхе; тупое зрение вăйсăрланнă (куç); тупой угол пуклак кĕтес.

тщеславный

чапшăн çунакан (çын).

тюлень

м. 1. тюлень; 2. перен. кăнттам çын.

тяга

мн. нет 1. туртни (мăрьерен кăмакари сывлăша); 2. туртакан вăй; электрическая тяга электричество вăйĕпе туртни; 3. перен. немал туртни, туртăнни (культура патне); дать тягу çын патĕнчен тухса шăвăн, тар.

целомудренный

таса кăмăллă, чыслă, хăйне хăй йĕркеллĕ, çирĕп тытакан (çын).

ценитель

хаклакан, хак паракан çын, пахалакан çын; ценитель искусств искусствăсене хаклама пĕлекен çын.

циркулировать

, -рую несов. çавăрăнса çӳре (юн — çын ӳтĕнче); циркулирует слух халăх хушшинче сăмах çӳрет.

хам

путсĕр, усал çын, çынна хисеплемен çын.

хамелеон

хамелеон (1. хăй тĕсне таврари япала майлă час-часах улăштаракан калта евĕрлĕ чĕрчун; 2. перен. çынна юрасшăн хăйĕн шухăш-кăмăлне час-часах улăштаракан çын).

ханжа

ханжа (икĕпитлĕ çын, хăй интересĕшĕн çын умĕнче хăйне турă çынни пек, ырă çын пек кăтартма тăрăшакан).

характер

1. характер, кăмăл; человек с мягким характером çемçе кăмăллă çын; 2. уйрăмлăх, сăнар, хăйне тивĕçлĕ мĕнпур паллă енĕсем; характер книги кĕнеке сăнарĕ.

характерный

разг. çирĕп кăмăллă, кутăнтарах, тӳрккес, чурăс (çын).

хилый

вăйсăр, халсăр, имшер, имшеркке, чирлĕ-чĕрлĕ, пăшлак, сӳрĕк (çын).

хиромант

хиромант (ывăç тупанĕ çинчи йĕрсем тăрăх çыннан иртнĕ пурнăçĕ, пулас пурнăçĕ çинчен каласа паракан çын).

хитрец

чее çын.

хищник

1. тискер кайăк, çăткăн вĕçен кайăк; 2. перен. ыттисене эксплуатацилесе е вăрласа-çаратса пуякан çын.

хищный

1. тискер, çăткăн; хищный зверь тискер кайăк; хищная птица çăткăн кайăк; 2. перен. ĕмĕтсĕр, выçă куçлă çын.

хладнокровный

1. лăпкă кăмăллă (çын), тăнăç кăмăллă (çын); 2. см. холоднокровные.

хлебосол

çынна хăна тума юратакан, хăнана лайăх пăхакан çын, тарават çын.

хлопотливый

1. чăрмавлă (ĕç); 2. лара-тăра пĕлмесĕр тăрмашакан (çын).

хмурый

1. сивĕ, тĕксĕм, тискер (çын), кăмăрлă; 2. перен. ăмăр, пĕлĕтлĕ, тĕксĕм (çанталăк).

ходатай

çын хутне кĕрсе, çын ĕçĕпе çӳрекен çын, кама та пулин хӳтĕлекен.

ходок

1. çуран çӳрекен çын; 2. хăвăрт çӳрекен, ӳсĕмлĕ утакан çын; 3. устар. халăх ĕçĕпе çӳрекен çын.

хозяйственник

хозяйственник (учрежденире, предприятире хуçалăх ĕçĕпе ĕçлекен çын).

хозяйственный

1 хуçалăх; хозяйственный план хуçалăх планĕ; 2. (укçана, япаласене) упраса тирпейлĕ, перекетле тытакан (çын).

холерик

холерик, часах хĕрсе (çилленсе, шăрчăкланса) каякан çын.

холоп

1. истор. чура, крепостла хресчен; 2. перен. чура, тарçă (çынна йăпăлтатса юрама тăрăшакан çын).

холостой

1. хусах, яш, каччă, авланман çын; старый холостяк ват хусах; 2. пушă, усăсăр; холостой патрон пушă патрон; холостой выстрел пăшала тарпа çеç, пульăсăр пени.

холуй

1. тарçă, лакей; 2. презр. тарçă, путсĕр çын, лакей пек çынна юрама тăрăшакан çын.

хорист

хорист, хорта юрлакан çын, артист.

храбрец

паттăр, харсăр, пуçтах, хăюллă çын.

хроникёр

хроникёр (хаçатăн хроника пайĕнче ĕçлекен çын).

хронический

нумайчченхи, тахçанхи, вăраха кайнă (чир); хронический больной вăраха кайнă чирпе чирлĕ çын.

хулиган

хулиган (пуçсăрланса вăрçса çӳрекен çын).

хуторянин

хутора тухса ларнă çын.

фаворит

фаворит (1. пĕр-пĕр аслă, чаплă çын кăмăллакан, юратакан çын); 2. еркĕн; фавориты Екатерины II иккĕмĕш Екатеринăн еркĕнĕсем.

факельщик

факельщик (факел йăтса пыракан çын).

фальшивомонетчик

суя укçа тăвакан çын.

фальшивый

1. суя, ултавлă (паспорт); 2. перен. тӳрĕ мар, суеçтерекен, улталакан, икĕпитлĕ (çын).

фарисей

фарисей, икĕпитлĕ çын, ханжа.

фармацевт

фармацевт (аптекăра эмел хатĕрлесе тăракан çын).

феномен

феномен (1. филос. явлени; 2. перен. мĕн енчен те пулин пит паллă, тĕлĕнмелле сайра пулакан япала е çын).

фетиш

фетиш (1. культурăсăр халăхсем турă вырăнне пуççапса пурăнакан япаласем; 2. перен. çын ытлашши хисеплекен япала).

филателист

филателист (тĕрлĕ çĕршыври маркăсене пухакан çын).

филистер

филистер (мещенле, обывателле ансăр тавракурамлă икепитлĕ çын).

финал

финал (1. мĕн те пулин вĕçленсе çитни; 2. музыка е драма произведенийĕн вĕçĕ; 3. спортпа мала тухнă икĕ команда е икĕ çын пĕр-пĕринпе ăмăртни).

фланёр

ĕçсĕр çапкаланса çӳрекен çын, çапкаланчăк, сĕтĕрĕнчĕк.

флегматик

флегматик (нимĕнпе те интересленмен, нимĕнпе те хумханман, ялан салхуллă, мăран çӳрекен çын).

флюгер

флюгер (1. çилхӳри, çилеке, çил хăш енчен вĕрнине кăтартакан хатĕр; 2. перен. разг. хăйĕн шухăш-кăмăлне час-часах улăштаракан çын).

фонограф

(çын калаçнине, юрланине çырса пыракан, кайран тата çавна çав сасăпах каласа паракан аппарат).

фразёр

фразёр (çатăрти, илемлĕ сăмахсемпе пуш халап çаптаракан çын).

футляр

футляр, хупăлча, йĕнĕ; человек в футляре хупăлчари этем, кĕске ăслă çын.

убелённый

убелённый сединами старец çӳçĕ шуралса кайнă ватă çын.

ублюдок

обл. 1. хутăш йăх (чĕр-чун); 2. ăссăртарах, ниме тăман çын.

убогий

1. мĕскĕн, чухăн, начар; 2. чăлах, уксах-чăлах, нумай çитменлĕхлĕ çын; 3. перен. начар содержаниллĕ; чухăн; убогие идеи чухăн идейăсем.

угловатый

1. кĕтеслĕ, яка мар; 2. перен., кăнттам; угловатый человек кăнттам, тӳрккес çын, ăçта пынă унта перĕнсе, лектерсе (ватса) çӳрекен.

угнетатель

м. пусмăрçă, пусмăрлакан çын.

угорелый

сĕрĕм тивнĕ çын.

угрюмый

салхуллă, кăмăлсăр, сивĕ, калаçма юратман (çын), тĕксĕм (вăрман).

удалец

-льца паттăр çын, чăрсăр, харсăр çын, маттур.

уживчивый

çынсемпе килĕштерсе пурăнакан (çын).

узколобый

1. ансăр çамкаллă; 2. перен., хăй умĕнчине çеç куракан çын, ансăр тавракурăмлă, начар чухлакан çын.

узник

тĕрмере ларакан сын, тĕрмене лартнă çын.

узурпатор

узурпатор (влаçа хăй аллине законсăр, вăйна туртса илнĕ çын).

указка

1. указка (кăтартмалли патак); 2. разг. кăтартни; делать всё по чужой указке пур япалана та çын кăтартни тăрăх туса пыр.

укладчик

япаласене тирпейлесе вырнаçтаракан, вырнаçтарса хуракан (çын).

укромный

лăпкă, вăрттăн, çын çӳремен (вырăн); укромное местечко вăрттăн вырăн, улах вырăн.

укротитель

м. укротитель, тискер кайăксене йăвашлантаракан, лăплантаракан, чаракан, пусаракан çын.

улавливать

что несов., уловить, -влю, -вишь 1. тыт (сасă хумне); 2. перен., тавçăрса ил, ăнланса ил (тĕп шухăша), туйса ил (çын кăмалне); 3. усă курса юл (телей килсе тухнă чух).

улизнуть

сов. разг. вăрттăн тухса тар, çын асăрхаман чух тухса шăван.

умалишённый

ухмаха ернĕ çын.

умелый

пĕлекен, ăста (çын), ăс-тайлă; умелыми руками сделано это куна ăста алăпа тунă.

умерший

вилнĕ (çын).

унижать

кого, что несов., унизить, -жу, -зишь сов. кĕçĕне хур, кая хур, çын тивĕçне чакар.

унисон

унисон (пĕр çӳллĕшлĕ сасса темиçе çын е темиçе инструментпа янратни).

упаковщик

упаковщик (упаковка тăвакан çын).

уплотнить

кого, что сов., уплотнять несов. 1. çирĕплет, питĕлентер (пире), тачăлат, (япаласене) тачăрах, тăвăртарах лартса тух; 2. перен., тăвăрлат, тăкăслат; уплотнить квартиру хваттере нумай çын ярса тăвăрлат.

упрямец

-мца кутăн, турткаланса тăракан, итлемен çын.

уравновешенный

1. шайлаштарнă; 2. перен., лăпкă, кунĕ, тикĕс кăмăллă, сипетлĕ, кăнăçлă (çын).

урна

1. урна (вилнĕ çын ӳтне çунтарнă хыççăн юлнă кĕлне усрамалли савăт).

уроженец

-нца (пĕр-пĕр вырăнта) çуралнă (çуралса ӳснĕ) çын; уроженец Москвы Мускавра çуралнă (çуралса ӳснĕ) çын.

усач

1. пысăк мăйăхлă çын; 2. сухаллă пулă; мăйăхлă нăрă.

ускользать

несов., ускользнуть сов. 1. шуса тухса кай (пула алăран); 2. перен., вăрттăн, çын сисиччен тухса кай (хăп, тар); 3, палăрмасăр юл; ускользнуть от внимания асăрхамасăр юл.

услужливый

пулăшма хатĕр (çын).

усопший

вилнĕ (çын).

усталый

ывăннă, ĕшеннĕ, судна; ĕшĕнсе çитнĕ, халран кайнă, хăшкăлнă (çын); без устали работает ырми-канми, ывăна пĕлмесĕр ĕçлет.

уступчивый

çынпа хирĕçме юратман, çынна парăнакан, час килĕшекен (çын).

утешитель

м. йăпатакан, лăплантаракан, кăмăла пусаракан çын.

утилитарист

утилитарист (пур япаларан та, пур ĕçрен те усă курасшăн анчах тăрăшакан çын).

утиный

1. кăвакал(ăн); утиный зоб кăвакал пĕсехи; утиное яйцо кăвакал çăмарти; 2. перен., кăвакалăнни пек (çын сăмси, утти).

утопленник

шыва кайса (путса) вилнĕ çын.

уход

мн. нет 1. кайни; уход с работы ĕçе пăрахса кайни; 2. пăхни, пăхса тирпейлени (ачана, чирлĕ çын-на, машинăсене).

участник

(пĕр-пĕр ĕçе) хутшăннă çын; участник экспедиции экспедицие кайнă çын, экспедицире пулнă çын.

учёный

учёнăй, нумай вĕреннĕ, нумай пĕлекен çын.

ущемить

-млю, -мишь кого, что сов., ущемлять несов. 1. хĕстер, хĕстерсе ыраттар; 2. перен., хĕсĕрле, сăмахпа сăх, кая хур (çын тивĕçлĕхне).

ядрёный

шултра, тутă (мăйăр), чашкăрса ларакан, сăмсана çуракан (квас) , тĕреклĕ, патвар (çын), таса, уçă (сывлăш).

язвительный

питĕ кӳрентерекен, чĕре патнех пыракан (сăмах); язвительный человек çынран тăрăхлама юратакан çын.

язвить

, язвлю, язвишь кого, что несов., съязвить сов. çĕлен сăхнă пекех, çын чĕрине усал сăмахсемпе суранлантарма, ыраттарма, кӳрентерме.

язык

1. чĕлхе, чĕлхе-çăвар; родной язык тăван чёлхе; литературный язык литература чĕлхи; 2. чĕлхе (тăшман çарĕ çинчен пĕлтерме пултаракан тыткăна илнĕ çын); прикусить язык сасартăк калаçма чарăн, калама тытăннă сăмаха каламасăр хăвар; вертится на языке чĕлхе вĕçĕнчех тăрать.

язычник

кĕлеткесене, тĕрлĕ япаласене пуççапакан тĕшмĕш çын.

байбак

байбак (1. сăвăр; 2. перен. юлхав çын, кахал çын).

баламут

путсĕр, йĕркесĕр çын, çынсене вăрçтаракан, харкаштаракан çын.

балда

балда (1. патакăн çӳл пуçĕнчи пысăк муклашки; 2. чул ватмалли пысăк мăлатук; 3. ухмахрах, катăкрах, тăмсайрах çын).

банкрот

банкрот, панкрут (1. хăйĕн пысăк парăмĕсене тӳлеме пултарайман çын; 2. хăй илнĕ обязательствăсене тума пултараймасăр шанчăксăра тухнă çын); политический банкрот политикăри банкрот (политика тĕлĕшĕнчен панкрута тухнă çын).

банщик

мунчара ĕçлекен çын (мунчаçă).

барышник

1. усламçă, тупăшшăн çеç тăрăшакан çын; 2. улшуç.

башковитый

тăнлă çын, ăслă çын.

беглец

таркăн, тарса çӳрекен çын, каскăн, чупкăн.

беглый

таркăн, тарса çӳрекен çын; бросатъ беглый взгляд йăпăрт пăхса ил; бегло читает çăмăллăн, хăвăрт вулать.

бегун

хытă чупакан çын (спортсмен).

бедный

1. чухăн, çук çын, юрлă çын; 2. мĕскĕн, начар.

бедняк

чухăн, чухăн çын; вак хуçалăхпа уйрăм пурăннăран чухăнланса çитнĕ хресчен.

беженец

, -нца беженец (пĕр вырăнтан тепĕр вырăна вăрçă пирки е урăх мĕнле те пулин инкек пирки куçса (тарса) кайнă çын).

безалаберный

йĕркесĕр, килĕшӳсĕр, сипетсĕр, тăрлавсăр, тирпейсĕр, çыпăçусăр, хăйне хăй йĕркеллĕ тытма пĕлмен çын, тĕлсĕр, чалак, киревсĕр.

безбожник

турра ĕненмен çын, тĕне хирĕç кĕрешекен çын.

безвольный

çирĕп шухăшлă мар, сӳрĕк, хăй тĕллĕн çĕнĕ ĕçе тытăнма пултарайман (çын).

бездельник

ĕçлеме юратман çын, кахал, юлхав, сулланчăк, сĕтĕрĕнчĕк, аппаланчăк.

бездеятельный

тимлĕ ĕçлемен, çине тăман (çын).

бездомный

килсĕр-çуртсăр (çын), çемьесĕр, килйышсăр.

бездушный

чунсăр, çынна хĕрхенмен, шеллемен (çын).

безжалостный

çынна хĕрхенмен, шеллемен, хытă чĕреллĕ, хытă кăмăллă, хаяр чунлă (çын).

беззлобный

çилĕсĕр, йăваш кăмăллă, çын çине çилĕ тытман (çын).

беззубый

шăлсăр, шăлĕсем сахал юлнă çын; 2. мăка шăллă, вăйсăр, çынна сиен тума пултарайман (çын).

безынициативный

пуçарусăр, ĕç пуçарса яма пултарайман (çын).

безлюдье

çынсăрлăх; çын сахал вырăн.

безнадёжный

шанчăксăр, шанчăк çук, шанма çук, ĕмĕтленме çук; безнадёжный больной чĕрĕлессе шанма çук (çын), чĕрĕлес çын мар.

безнаказанный

айăпланмасăр юлнă, айăпласран хăтăлса юлнă (çын).

безногий

урасăр, уксах, утма пултарайман (çын); чирлĕ ураллă, хăрах ураллă (çын).

безобидный

çынна сиен тума, кӳрентерме пултарайман, йăваш, лăпкă (çын).

безответный

ответсăр; хирĕç чĕнеймен, хирĕçсе тăма пултарайман, йăваш (çын).

безработный

ĕç тупăнмасăр, ирĕксĕртен ĕçсĕр пурăнакан (çын).

безродный

1. камал, камалсăр, пĕччен çын, тăвайсăр, йăхсăр-тĕпсĕр, несĕлсĕр çын; чухăн йăхран тухнă çын; 2. тăван халăхран уйрăлса кайнă, тăван çĕршывне юратма пăрахнă çын.

безропотный

çынпа хирĕçмен, ӳпкелешмен (çын).

безрукий

1. алăсăр, чăлах; 2. перен. алли ĕçе пыман çын, кăнттам.

безукоризненный

пĕр айăпсăр, пĕр сиенсĕр, пĕр кăлтăксăр, питĕ лайăх, питĕ ырă (çын), хурламалла мар; пур енчен те аван (çын, тавар).

безупречный

кăлтăксар, питĕ лайăх, питĕ ырă, ятне яман (çын, япала).

безусый

1. кӳсе, мăйăхсăр, уссисĕр; 2. перен. ирон. ытла çамрăк, пиçсе çитмен, пурнăç курса пăхман (çын).

безутешный

лăплана пĕлми, хуйхине пусарайми (çын); безутешное горе пусăрăнайми, сĕвĕрĕлейми хуйхă.

безучастный

нимĕнпе те интересленмен (çын); çын хуйхи-суйхине е савăнăçне туйман (çын).

белокурый

шурă çӳçлĕ; шурă сăнлă (çын).

белоручка

мн. ж. хура та йывăр ĕçрен пăрăнакан çын, ĕçе юратман çын, тӳрпилĕк.

беременеть

несов., забеременеть сов. йывăр çын пул, пĕтĕлен.

беременная

йывăр çын, çире пур хĕрарăм, пĕтĕ хĕрарăм.

бес

мн. бесы, -ов, -ам, 1. шуйттан, усал; 2. перен. илĕртме юратакан усал, чее çын.

бескорыстный

укçашăн выçăхман, çыннăнне хапсăнман (çын), кирек мĕнле ĕçе те юратса (укçашăн мар) тăвакан.

беспартийный

партире тăман çын.

беспаспортный

паспортсăр (çын), паспорт тутарман (çын).

беспечальный

хуйхăсăр, хуйхă-суйхăсăр, савăнăçлă (çын).

беспечный

пурнăç çине çăмăллăн пăхакан (çын), малалли çинчен шухăшламан, чăрманман (çын), çăмăлттай, çăмăлçах, тертсĕр, тимсĕр (çын).

беспомощный

пулăшусăр юлнă, çын пулăшмасăр пурăнма пултарайман (ача).

бесправный

правасăр, нимле правапа та усă курман (çын).

беспристрастный

ĕçе тĕрĕс тăвакан (çын).

бесприютный

çуртсăр, никам йышăнман (çын).

беспутный

йĕркесĕр, тулăксăр, сипетсĕр, тирпейсĕр, тĕпсĕр, пулăхсăр, вĕçкĕн (çын), аскăн, асса çӳрекен (çын).

бессердечный

хытă чĕреллĕ, хытă кăмăллă, çынна хĕрхенме пĕлмен, чунсăр (çын).

бессловесный

1. калаçма юратман, чĕмсĕр, сăмах чĕнмен çын; 2. чĕлхесĕр, калаçма пултарайман; янавар (выльăх),

бессовестный

намăссăр, намăса пĕлмен çын, несĕпсĕр, сăнсăр-питсĕр, чунсăр, кĕççе питлĕ.

бесстрастный

тӳлек кăмăллă, ăш хумханнине палăртман лăпкă çын; çуйкăнсăр (çын).

бесстрашный

нимрен хăраман, харсăр, паттăр (çын).

бесстыдник

, бесстыжий намăссăр, намăса пĕлмен, кĕççе пит, сăнăр, вăтанма пĕлмен çын.

бестактный

1. тактсăр, тĕнккес, тӳрккес, çынсем умĕнче хăйне виçеллĕ тытма пĕлмен, сипетсĕр (çын) 2. вырăнсăр, килĕшӳсĕр (ĕç).

бестия

чее, путсĕр çын, ултавçă, çынна лартакан.

бестолковый

йĕркесĕр, сĕмсĕр, тăнсăр, тăнпуçсăр, вырнаçусăр, сипетсĕр, умсăр-сумсăр (çын), тăрлавсăр, тĕлсĕр, йӳнсĕр, йĕркесĕр, анăра, анра-сухра.

бестолочь

ж. мн. нет сӳтлĕх, йĕркесĕрлĕх, тăнсăр, тулăксăр çын, анра-сухра.

бесхарактерный

характерсăр, çемçе кăмăллă, çын хыççăн каякан (çын).

бесхитростный

чее мар, чеелĕхсĕр; мутлăхсăр, ултавсăр, тӳрĕ, суеçтермен, улталаман (çын).

бесхозяйственный

хуçалăха лайăх, тирпейлĕ ертсе пыма пултарайман, ăна япăхтарса яракан (çын).

бесцеремонный

церемонисĕр, пахмăтсăр, чăрсăртарах, намăссăртарах, вăтанса, уяса тăман (çын).

биография

биографи (пĕр-пĕр çын пурнăçĕпе ĕçĕсем çинчен каласа çырни).

бирюк

1. кашкăр, тукмак; 2. перен. çынсенчен ютшăнакан, çынсемпе хутшăнсах кайман çын.

благовоспитанный

хăйне çын умĕнче чипер тыткалакан, сипетлĕ, йĕркеллĕ çын.

благодетель

м. уст. ырă тăвакан çын.

благодушный

çемçе кăмăллă, уçă, кӳнĕ, кӳнлĕ (çын).

благородный

хăйĕн интересĕсене манса çыншăн тăрăшакан (çын), ырă кăмăллă (çын); благородные металлы тутăхман металсем (ылтăн, кĕмĕл, платина).

благосклонный

ырă кăмăллă, çын çине ăшшăн, кăмăллăн пăхакан.

блаженный

1ю телейлĕ; 2. айван, катăк ăслă (çын).

ближний

I. çывăхри, çывăх, патĕнчи; ближние села çывăхри ялсем; 2. çывăх çын.

близорукий

1. аякри япаласене начар куракан çын; перен. малаллине курман (çын).

бобыль

м. пĕччен, çемьесĕр (хусах), çурт-йĕрсĕр пурăнакан чухăн хресчен, камалсăр çын, камантай.

богач

, -а пуян çын.

бодрый

чĕрĕ, сывă, тăн-тăн, вăйпитти (çын), хавхаланнă (кăмăл).

болван

1. каска пуканĕ; 2. шлепке калăпĕ; 3. перен. ухмах, тăмсай, тăмпай, катăкрах çын.

болезненный

1. тăтăш чирлекен, йăмшак, имшер (çын), нишлĕ, сывлăхсăр (çын); болезненный вид чирлĕ сăн; 2. йĕркесĕр, ытлашши; он воспринимает критику болезненно вăл хăйне критикленĕшĕн кӳренет.

болтливый

калаçма юратакан, пакăлти, лăпăрти, çатăлти, сӳпĕлти (çын), палкавçă, пуш параппан çапакан; сăмах çӳретекен, илтнĕ сăмаха çынна каламасăр чатайман çын, сӳтĕк.

больной

чирлĕ, сывă мар, сывлăхсăр, халсăр, начар çын.

больший

ср. ст. нумаййи, ытлараххи, пысăкраххи; большею частью, по большей части пуринчен ытла; самое большее десять человек чи нумаййи вунă çын; вунă çынтан ытла мар.

боров

1. сысна аçи, кастарнă сысна аçи; 2. перен. ытла хулăн, мăнтăр çын.

бородатый

пысăк сухаллă (çын).

босяк

класс йышĕнчен тухнă, ним ĕçлемесĕр пĕр пурлăхсăр, çĕтĕк-çатăк çӳрекен хула çынни, ăçтиçук çын.

боцман

боцман (пăрахут çинче тавар илес, тавар кăларас ĕçе туса пыракан çын).

бравый

маттур, хăюллă, хăраман (çын).

бранчивый

и бранчливый ятлаçма (вăрçма) юратакан, чăкрашрах (çын).

брат

мн. братья, -ьев 1. пичче, тете; шăллăм; старший брат пичче, тете; младший брат шăллăм, мы родные братья эпир пĕртăван; 2. перен. тус, çывăх çын, пĕр шухăшлă çын; ваш брат сирĕн йышшисем (сирĕшкеллисем); на брата çын пуçне.

брать

, беру кого, что, несов. ил; брать взаймы кивçен ил; брать верх çĕнтер, çиеле тух; брать чью-нибудь сторону пĕр-пĕр çын хутне кĕр; майлă пул.

бревно

, мн. брёвна, -вен 1. пĕрене; 2. перен. çын хуйхине сисмен çын, тăмсай.

брезгливец

, -вца йĕренекен çын, йĕрĕнчĕк, тиркекен.

бродяга

1. сулланчăк, сĕтĕрĕнчĕк, çапкаланчăк, ĕçсĕр, çурт-йĕрсĕр, çĕтĕк-çатăк тумтирлĕ çын; 2. пытанса, тарса пурăнакан çын, каскăн.

бродячий

пĕр вырăнтан тепĕр вырăна куçса çӳрекен, пĕр вырăнта пурăнма юратман (çын).

брыкаться

, -аюсь, несов. 1. тапалан, тапкалан (çын), тапăлтат, тап, тапăç (лашасем), тапăçлан; 2. турткаланса тăр, чăркăш, кутăнлан; не брыкайся, а делай, что говорят турткаланса (чăркăшса) ан тăр, каланине ту.

буйный

1. кăра çилĕллĕ, чăрсăр, чарусăр, пуçтах (çын); тискер, асакан, тилĕрнĕ, тытса чарайми (ухмаха ернĕ çын); 2. авăк, тăвăллă, хаяр, кăра (çил); 3. хăвăрт, ахăрса ӳсекен (ӳсентăран).

бурлак

бурлак (ĕлĕк Атăл тăрăх тавар тиенĕ кимĕсене вĕренпе туртса çӳренĕ çын).

бушевать

, -шую несов. кĕрле, тулаш, ахăр, ӳхĕр, шавла (çил-тăвăл, вут, çын).

бывалый

нумай курнă, нумай тӳссе ирттернĕ, пурнăçа, хурапа шурра пĕлекен çын.

быстроногий

хăвăрт çӳрекен, хăвăрт чупакан (çын).

бюст

бюст (пилĕк таран çеç тунă; çын кĕлетки).

Вырӑсла-чӑвашла словарь (1971)

абсолютизм

м. абсолютизи (аслă влаçа пĕр çын тытса тăрас йĕрке)

авантюрист

м. авантюрист (авантюрăсемпе хăтланакан çын).

авторитет

м. 1 авторитет, сум, хисеп; пользоваться авторитетом авторитетлă пул; 2. (лицо) хисеплĕ çын, сумлă çын.

агнец

м. 1 книжн. уст. путек; 2. перен. путек (йăваш, сапăр çын).

администратор

м. администратор (1. управлени ĕçĕнчи ответлĕ çын, руководитель; 2. йĕрке пăхса тăракан çын).

актёр

м. 1. актёр, артист; комедийный актёр комеди актёрĕ (кулăшла рольсене вылякан актёр); 2. перен. хуçкаланакан çын, хуçкаланчăк.

акционер

м. акционер (акци тытакан çын).

алиби

с. нескл. алиби (преступлени тунă вăхăтра айăпланакан çын çав вырăнта пулманни); доказать своё алиби алиби çирĕплетсе пар.

алхимик

м. алхимик (алхимипе айкашакан çын).

амбулаторный

прил. амбулатори ⸗ĕ [⸗и]; амбулаторный врач амбулатори врачĕ; амбулаторный больной амбулаторие çӳрекен чирлĕ çын.

аморальный

прил. йĕркесĕр, чыссăр; аморальный человек чыссăр çын; аморальный поступок чыссăр ĕç.

аналитик

м. аналитик (тĕпчев ĕçĕнче анализ мелĕпе уса куракан çын).

антиквар

м. антиквар (авалхи япаласене пухса сутакан çын).

антисемит

м. антисемит (еврейсене курайман çын).

антрепренёр

м. антрепренёр (капитализмлă çĕршывсенче театр тытакан çын).

арбитр

м. арбитр (1. юр. тавлашусене, суда тивĕçмен ыйтусене татса паракан çын; 2. спорт, кĕрешӳçĕсен ăмăртăвĕнчи аслă судья).

арестант

м. уст. арестант, ристав, тĕрмене хупнă çын.

арестованный

м. скл. как прил. арестленĕ çын, арестант.

аристократизм

м. аристократизм (çын хăйне аристократла тыткалани).

артист

м. 1. артист; народный артист халăх артисчĕ; оперный артист опера артисчĕ; 2. перен. разг, ăста çын, артист; он в своём деле артист вăл хăй ĕçне пит ăста пĕлет.

архив

м. архив (1. кивĕ документсене тата çырулăх памятникĕсене сыхласа усракан учреждени; 2. пĕр-пĕр учрежденые уйрăм çын докуменчĕсен, алçырăвĕсен пуххи); ◇ сдать в архив кого-что-л. архива пар, пăрахăç ту.

аршин

м. уст. аршăн (вырăссен кивĕ виçи — 0,71 м); ◇ мерить на свой аршин хăвна кирлĕ пек ăнлан; словно аршин проглотил аршăн çăтнă пек (кĕлеткине ытла тӳрĕ тытакан çын çинчен).

аскет

м. аскет (хăйне питĕ чаруллă та хытă тытса пурăнакан çын).

аспид

м. 1. зоол. аспид (наркăмăшлă çĕлен); 2. бран. усал çын, хура чун.

ассистент

м. ассистент (1. профессора, врача ĕçре пулăшакан çын; 2. аслă шкулсенче — кĕçĕн преподаватель).

астматик

м. астматик (сывлăш пӳлĕннипе аптракан çын).

астролог

м. астролог (астрологипе айкашакан çын).

атеист

м. атеист (турра ĕненмен çын).

атлет

м. атлет (1. циркри артист е спортсмен — йывăр çĕклекен; 2. вăйлă, патвар çын).

атомщик

м. разг. атомщик (атом энергийĕпе вăрçăра усă курассишĕн тăракан çын).

аудиенция

ж. аудиенция (пысăк вырăнти çын ĕçпе пыракан йышăнни).

аукционист

м. аукционист, аукцион ирттерекен çын.

аффектация

ж. каппайчăклăх, вĕçкĕнлĕх, çын умĕн хуçкаланни.

байбак

м. 1. сăвăр, мăн сăвăр; 2. перен. кахал, юлхав çын.

балаболка

ж. разг. сӳпĕлти, лапăрти, пуш халап çапакан çын.

балагур

м. разг. шӳтлĕ çын, мыскараçă.

балбес

м. презр. тăмпай, тăмсай (çамрăк çын е ача çинчен).

баловень

м. юратмăш, ачаш; баловень матери амăш юратмăшĕ; баловень судьбы телейлĕ çын.

банкрот

м. банкрот, панкрут (1. парăмне тӳлеме пултарайман çын, çука ернĕ çын; 2. перен. тивĕçне тӳрре кăларайман çын).

барин

м. 1. уст. улпут, çĕр хуçи, помещик; 2. перен. улпут, наян çын.

басмач

м. ист. басмач (Ватам Азире Совет влаçне хирĕç кĕрешнĕ çын).

бедный

прил. 1. чухăн, юрлă; бедный человек чухăн çын; 2. перен. (скудный) пуян мар, чаплă мар, чухăн; бедная природа пуян мар çутçанталăк; бедная фантазия чухăн фантази; 3. (несчастный) мĕскĕн, телейсĕр.

бедняк

м. чухăн, юрлă, çук çын.

беженец

м. беженец (пурăннă вырăнтан тарса кайнă çын).

безалаберный

прил. разг. йĕркесĕр, тирпейсĕр; безалаберный человек тирпейсĕр çын.

безбожник

м. 1. турра ĕненмн çын; 2. уст. бран. путсĕр, киревсĕр (çын).

безграмотный

прил. 1. (неграмотный) хут пĕлмен, вулама-çырма пĕлмен; безграмотный человек хут пĕлмен çын; 2. (малограмотный) нумай йăнăшлă; безграмотное сочинение нумай йăнăшлă сочинени; 3. (невежественный) ĕçе пĕлмен.

бездарность

ж. 1. талант çукки, пултарусăрлăх; 2. (о человеке) талантсăр (е мăка ăслă) çын.

бездействовать

несов. 1. нимĕн те ан ту; ан ĕçле (çын çинчен) 2. юсавсăр пул, ĕçлемесĕр тăр; станки бездействуют станоксем ĕçлемеççĕ.

бездельник

м. разг. 1. юлхав, наян, кахал; 2. бран. путсĕр çын, ăçтиçук.

бездомный

прил. килсĕр, çурт-йĕрсĕр; пĕччен, тăлăх, камалсăр; бездомный человек килсĕр çын, пĕччен çын; бездомная собака хуçасăр йытă.

бездонный

прил. 1. тĕпсĕр; 2. перен. питĕ тарăн; бездонный омут тарăн авăр; бездонная бочка шутл. 1) (о пьющем человеке) шампа хырăм (ӳсĕрĕлмесĕр нумай ĕçекен çын) 2) (о чём-л. неокупаемом) усăсăр тăкак нумай кăлармалли ĕç.

беззаботный

прил. шухăшсăр, хуйхă-суйхăсăр; беззаботное детство хуйхă-суйхăсăр ачалăх; беззаботный человек шухăшсăр çын.

беззащитный

прил. хӳтлĕхсĕр, хăйне хăй хӳтĕлеймен, хутне кĕмен (çын).

безличный

прил. 1. хăйевĕрлĕхсĕр, сăнсăр; безличный человек сăнсăр-тĕссĕр çын; 2. грам. подлежащисĕр; сăпат формисĕр; безличный глагол сăпатсăр глагол; безличное предложение подлежащисĕр предложени.

безлюдный

прил. çынсăр, çын пурăнман; безлюдная местность çын çук вырăн.

безнадёжный

прил. шанчăксăр, шанчăк паман; безнадёжный больной сывалма шанчăк çук çын; безнадёжное дело шанчăксăр ĕç.

безносый

прил. 1. сăмсасăр (çын); 2. (о посуде) катăк сăмсаллă (см. чейник).

безнравственный

прил. аскăн, намăссăр путсĕр, пăсăк; безнравственный человек аскăн çын; безнравственный поступок путсĕр ĕç.

безобидный

прил. кӳрентермен, сиенсĕр; йăваш, кунĕ; безобидная шутка кӳрентермен шӳт; безобидный зверёк сиенсĕр чĕрчун; безобидный человек йăваш çын.

безотлучно

нареч. уйрăлми, татăлми; безотлучно находиться у больного чирлĕ çын патĕнчен ан татăл.

безработный

прил. 1. ĕçсĕр; безработные шахтёры ĕçсĕр шахтёрсем; 2. в знан. сущ. безработный м. ĕçсĕр çын, ĕçсĕрри; армия безработных ĕçсĕррисен çарĕ.

безропотный

прил. хирĕçлемен, ӳпкелешмен, ӳпкевсĕр; безропотный человек хирĕçлемесĕр итлекен çын; безропотное подчинение пĕр хирĕçмесĕр пăхăнса тăни.

безумец

м. 1. уст. (сумасшедший) ухмах, ухмаха ернĕ çын, ăсран тайăлнă çын; 2. (безрассудный человек) ăссăр, пуçсăр.

белоручка

м. и ж. разг. тӳр пилĕк (йывăр ĕçрен пăрăнакан çын).

белый

прил. 1. шурă; белый платок шурă тутăр; белый хлеб шурă çăкăр; белый медведь шурă упă; 2. çутă; белые ночи çутă каçсем (çурçĕрте); 3. шурă, контрреволюциллĕ; белая армия шурă çар; 4. в знач. сущ. белые мн. шуррисем (контрреволюционерсем); разгром белых шуррисене аркатса тăкни; 5. в знач. сущ. белые мн. этн. шурă çынсем, шурă ӳтлисем; ◇ белый билет шурă билет (çар службинчен хăтарнине ĕнентерекен хут); белое вино шупка эрех (шупка иçĕмрен туни); белая ворона шура курак (ыттисенчен пачах уйрăлса тăракан çын); белая горячка ĕçкĕпе ăсран тухни; белый гриб шур кăмпа (е масла); белое золото шурă ылтăн (çĕрмамăк); белая изба шурă пӳрт; белая кость ирон. дворянсем; белое мясо шурă аш (чăх тата пăру ашĕ); белые пятна (на карте) тĕпчесе пĕлмен вырăнсем; белый свет çут тĕнче; белые стихи рифмăсăр сăвăсем; белый уголь шурă кăмрăк (шыв энергийĕ); довести до белого каления шутсăр тарăхтар; принимать белое за чёрное хурапа шурра ан уйăр, тӳнтерле ăнлан; средь бела дня тăр-кăнтăрла; шито белыми нитками см. href='/s/нитка;'>нитка; чёрным по белому см. href='/s/чёрный'>чёрный.

бельмо

с. шур (куç çинче); как бельмо на глазу разг. куç çинчи шур пекех (тарахтармăш çын е япала çинчен).

бережливый

прил. тирпейлĕ, перекетлĕ, пуçтаруллă; бережливый человек пуçтаруллă çын.

беременеть

несов. йывăр çын пул, пĕтĕ пул.

беременность

ж. çире пурри, хырăм пури, йывăр çын пулни.

беспамятный

прил. разг. тăн тытман, тăнсăр; беспамятный человек тăн тытман çын, часах манакан çын.

беспартийный

прил. 1. партире тăман; 2. в знач сущ. беспартийный м., беспартийная ж. партире тăман çын, партире тăманни; блок коммунистов и беспартийных коммунистсемпе партире тăманнисен блокĕ.

беспокойный

прил. 1. (испытывающий тревогу) канăçсăр; беспокойный человек канăçсăр çын, хавшак чĕреллĕ çын; 2. (хлопотный) канăçсăр, чăрмавлă; беспокойная должность канăçсăр ĕç; 3. (находящийся в движении) лăпкă мар, хумханчăк, пăлханчăк; беспокойное море пăлханчăк тинĕс.

бессильный

прил. 1. вăйсăр, халсăр (çын); 2. перен. хăватсăр, пултарусăр; хевтесĕр; бессильная злоба хевтесĕр тарăху.

бессмертие

с. 1. вилĕмсĕрлĕх, сӳнми (е ĕмĕрлĕх) чап; стяжать себе бессмертие ĕмĕрлĕхе чапа тух; 2. рел. вилĕмсĕрлĕх (çын чунĕ вилмест тесе ĕненни).

бессовестный

прил. намăссăр, чыссăр; хăлăхсăр, сĕмсĕр; бессовестный человек чыссăр çын; бессовестная ложь сĕмсĕр суя.

бесстрастный

прил. лăпкă, тăнăç, пăлханман; ним палăртман; бесстрастный человек лăпкă çын; бесстрастное лицо ним туйăм палăртман сăн-пит.

бесстыдник

м. разг. намăссăр çын.

бестактный

прил. уйлавсăр, этепсĕр, килĕшӳсĕр, тӳрккеç; бестактный человек этепсĕр çын; бестактный поступок килĕшӳсĕр ĕç.

бестия

ж. прост. ултавçă, чее çын.

бесхарактерный

прил. çемçешке кăмăллă (е характерлă), характерсăр; бесхарактерный человек çемçешке кăмăллă çын.

бесхитростный

прил. 1. уçă, тӳрĕ, хайласăр, чеелĕхсĕр; бесхитростный человек уçă (е чеелĕхсĕр) çын; 2. (незамысловатый) ансат, хивресĕр; бесхитростный рассказ ансат калав.

бесцветный

прил. 1. тĕссĕр; бесцветная жидкость тĕссĕр шĕвек; бесцветные глаза тĕссĕр куç; 2. перен. шупка, тĕссĕр, япăх; бесцветный рассказ япăх калав; бесцветная личность нимпе палăрман çын.

бесчувственный

прил. 1. (безжизненный) туйăмсăр, сисĕмсĕр, ним туйман (ӳт); 2. (равнодушный) чунсăр, хытă кăмăллă, хăлăхсăр (çын); 3. (безжалостный) сисĕм-туйăмсăр, нимпе интересленмен (çын).

библиофил

м. библиофил, кĕнекеçĕ (кĕнеке пухма юратакан çын).

бизнесмен

м. бизнесмен (пуян çын, хуçа).

бирюк

м. разг. çынтан ютшăнакан çын, чĕмсĕр çын; бирюком смотреть çиллессĕн пăх.

битый

прил. 1. пуснă; битая птица пуçса тирпейленĕ кайăк-кĕшĕк; 2. ванчăк, çĕмрĕк; битая посуда ванчăк савăт-сапа; битый час сехечĕпе (питĕ вăрах); битые сливки уçласа хăпартнă хăйма; за битого двух небитых дают посл. пурнăç курнă çын икĕ айван тĕшне тăрать.

благонамеренный

прил. уст. шанчăклă, ырă шухăшлă, влаçа парăннă (çын).

благоразумный

прил. ăслă-тăнлă, ăслă-пуçлă, тăнлă-пуçлă, чипер ăслă; благоразумный совет ăслă канаш; благоразумный человек ăслă-тăнлă çын.

благородный

прил. 1. чыслă, тӳрĕ кăмăллă; пархатарлă, паха, чаплă; благородный поступок пархатарлă ĕç; благородный человек чыс тытакан çын; благородная цель ырă тĕллев; 2. уст. дворян йăхĕнчи; пансион благородных девиц дворян хĕрĕсен пансионĕ; благородные металлы хаклă йышши металсем (ылтăн, платина, кĕмĕл).

блаженный

прил. 1. телейлĕ, хавас, савăк, рехетлĕ; блаженная улыбка хавас кулă; 2. в знач. сущ. блаженный м., блаженная ж. ухмахрах çын, катăк ăслă çын.

близорукий

прил. 1. çывăх куçлă, çывăхрине анчах куракан; 2. перен. малашлăха курман (çын).

блондин

м. сарă çӳçлĕ çын.

блудный

прил.: блудный çын шутл. аскăн (е каскăн) ывăл (килйыша пăрахса çĕтсе çӳренĕ çын).

бобыль

м. разг. камалсăр, пĕччен çын, мăшăрсăр арçын; жить бобылём хăраххăн пурăн.

богатырь

м. 1. фольк. улăп; 2. перен. паттăр, хастар, вăйлă çын.

богач

м. пуян çын.

божок

м. 1. турă кĕлетки (чултан е йывăçран туни); 2. перен. чи юратнă çын.

бойкий

прил. 1. çивĕч, йӳрĕк, чĕрĕ, правур, вăр-вар; бойкий мальчик чĕрĕ ача; 2. (людный) çын хĕвĕшекен, тĕркĕш (вырăн, урам); 3. (о торговле) кал-кал пыракан (суту-илӳ); 4. (живой, быстрый) çивĕч, чĕрĕ, пултаруллă; бойкий ум çивĕч ăс; бойкая речь яка чĕлхе; бойкое перо пултаруллă çыруçă; бойкий на язык çивĕч чĕлхеллĕ.

болельщик

м. разг. болельщик (спорта-юратакан, ăмăртусене хумханса сăнакан çын).

больной

прил. 1. чирлĕ, сыв мар, сусăр; ыратакан, суракан; больное сердце сыв мар чĕре; больной зуб суракан шăл; 2. в знач. сущ. больной м., больная ж. чирлĕ çын, чирли; больному стало легче чирлĕ çын кăшт самайланчĕ; больной вопрос канăç паман ыйту; больное место чи хавшак вырăн; валить с больной головы на здоровую айăпсăртан айăп тума хăтлан.

бородач

м. разг. сухаллă çын, мăк сухал.

борт

м. 1. аркă (тумтир умĕ); 2. мор. борт, карап хĕрри; крениться на левый борт сулахаялла тайăл; вдоль борта борт çуммипе; борт о борт çумма-çуммăн; 3. борт, хĕрри (автомашинăн); на борту самолёт (е карап) çинче; выкинуть за борт кăларса пер, парахăç ту; человек за бортом çын путать; право на борт! мор. сылтăмалла пар!

брат

м. 1. ар тăван; мой старший брат пичче, тете; мой младший брат шăллăм; 2. (при обращении) тăван, тус; не горюй, брат ан кулян, тăванăм; молочный брат см. href='/s/молочный'>молочный; на брата çын пуçне; наш брат эпир, пирĕн тавраш, пирешкеллисем; свой брат хамăр çын.

бред

м. 1. аташу, аташни; больной в бреду чирлĕ çын аташать; 2. разг. (бессмыслица) пуш сăмах, тĕлсĕр сăмах.

брезгливый

прил. 1. йĕрĕнекен, йĕрĕнчĕклĕ; брезгливый человек йĕрĕнчĕклĕ çын; 2. (выражающий, заключающий гадливость) йĕрĕнчĕк, йĕрĕнтерекен, йĕрĕнтермĕш; брезгливая мина пит-куçа йĕрĕнчĕклĕн пĕркелени; брезгливое чувство йĕрĕнтерекен туйăм.

брюнет

м. хура çӳçле çын.

бука

м. и ж. разг. 1. (фантастическое существо) мукка, амам (ачасене хăратма шухăшласа каларнă хăрушă чĕрчун); 2. чĕмсĕр çын, çиллес çын.

буквоед

м. ирон. буквоед (законсене пĕр пăрăнмасăр пурнăçлакан çын, формалист).

бывалый

прил. разг. нумай тӳснĕ, хура-шур (е пурнăç) курнă (çын); он бывалый солдат вăл хура-шур курнă салтак.

бывший

прил. малтанхи, ĕлĕкхи; бывший директор малтанхи директор, директор пулнă çын.

важный

прил. 1. уйрăмах кирлĕ, паха, пысăк пĕлтерĕшлĕ, палăрса тăракан; важное открытие паха открыти; иметь важное значение пысăк пĕлтерĕшлĕ пул; занимать важный пост пысăк вырăнта ĕçле; 2. (горделивый) мăнаçлă, мăнкăмăллă; важная персона пысăк çын.

вампир

м. 1. вупăр (хăш-пĕр халăхсен авалхи ĕненĕвĕнчеçăва шăтăкĕнчен çын юнне ĕмме тухакан виле); 2. перен. юнĕçен; 3. зоол. пысăк çара çерçи.

вандал

м. 1. мн. вандалы ист. вандалсем (Рим империйĕн пайне тата Рим хулине тытса илсе аркатса тăкнă герман йăхĕсем); 2. вандал (культурăна ăнланман, ăна хисеплеме пĕлмен çын).

варвар

м. варвар (1. авалхи грексемпе римлянсем хăйсенчен культурăсăртарах халăхсене панă ят; 2. тĕттĕм, тискер çын).

вассал

м. вассал (1. ист. вăтам ĕмерсенче пысăкрах феодала пăхăнса тăнă çĕр хуçи; 2. перен. пăхăнса тăракан патшалăх е çын).

вдевятером

нареч. тăххăрăн, тăхăр çын; мы вдевятером эпир тăххăрăн; работать вдевятером тăххăрăн ĕçле.

вдесятером

нареч. вуннăн, вунă çын; мы вдесятером эпир вуннăн.

вдумчивый

прил. 1. тĕплĕн (е тарăн) шухăшлакан; тарăн шухăшлă; ăслă; вдумчивый человек ăнланакан çын; вдумчивый ответ тарăн шухăшлă ответ; 2. (выражающий вдумчивость) ăслă; вдумчивое лицо ăслă пит-куç.

вегетарианец

м. вегетарианец (аш-какай çимен çын).

ведь

союз и частица вĕт, ⸗çке; вот ведь какой человек! Вăт вĕт мĕнле çын!; ведь это всем известно куна пурте пĕлеççĕ-çке; ведь вам говорят сире калаççĕ вĕт.

великолепный

прил. 1. (роскошный) ĕлккен, питĕ илемлĕ, капăр, чаплă; 2. разг. (отличный) пит аван, чаплă; великолепный знаток своего дела хăйĕн ĕçне питĕ лайăх пĕлекен çын.

величина

ж. 1. (размер) пысăкăш, аслăш; озеро громадной величины тем пысăкăш кӳлĕ; птица величиной с голубя кăвакарчăн пысăкăш кайăк; 2. мат. пысăкăш; постоянная величина улшăнман пысăкăш; переменная величина улшăнакан пысăкăш; 3. перен. (о человеке) паллă çын; он крупнейшая величина в науке вăл наукăра питĕ паллă çын.

вензель

м. вензель (хушаматпа ятăн эрешлесе çыхăнтарнă малтанхи саспалийĕсем); ◇ писать вензели эрешленсе ут (ӳсĕр çын çинчен).

верить

несов. 1. в кого-что, чему ĕнен, шан; верить слухам çын сăмахне ĕнен; 2. в кого-то, рел. ĕнен, тĕн тыт; 3. кому-чему (доверять) шан; верить другу юлташа шан; не верить своим глазам (или ушам) ху куçпа курнине (е хăлхупа илтнине) ан ĕнен (тĕлĕннипе).

верный

прил. 1. (преданный) чунтан парăннă, чăн-чăн (тус); 2. (постоянный) шухăшне (е сăмахне, туйăмне т. ыт.) улăштарман, шанчăклă, çирĕп; верный своему слову сăмаха улăштарман çын; З. (надёжный) шанчăклă, çирĕп; верная опора шанчăклă тĕрек; 4. (правильный, подлинный) тĕрĕс, чăн; верная мысль тĕрĕс шухăш; 5. (безошибочный) тĕрĕс; верный глаз тĕрĕс куç; 6. (неизбежный) кĕрет; верная гибель кĕрет вилĕм.

верста

ж. 1. çухрăм; 2. уст. (верстовой столб) çухрăм юпи; за версту аякран, тӳрех (курăнать, илтĕнет) коломенская верста тăçланкă, тăрнаккай (çын).

верующий

1. прил. ĕненекен, шанакан; 2. в знач. сущ. верующий м., верующая ж. турра ĕненекен çын.

верховой

прил. 1. утланса çӳремелли; юланутлă; верховая лошадь юланут, утланса çӳремелли лаша; верховая езда юланутпа çӳрени; 2. в знач. сущ. м. юланутлă çын, юланутçă.

вершить

несов. 1. что (решать) татса пар, ту (ĕç); вершить важные дела пысăк ĕç ту; 2. чем (распоряжаться, управлять) тытса тăр, пуç пулса тăр, пăхăнтарса тăр, хуçалан; вершить судьбами людей çын пурнăçĕпе хуçалан.

вес

м. 1. йывăрăш; атомный вес атом йывăрăшĕ; удельный вес танлаштаруллă йывăрăш; продавать на вес турттарса сут; мера веса йывăрăш виçи; прибавить в весе ӳт хуш; 2. (система мер) виçĕ; аптекарский вес аптека виçи; 3. перен. сум, витĕмлĕх, авторитет; человек, имеющий вес в селе ялти сумлă çын; на вес золота питĕ хаклă.

весёлость

ж. савăнăç, савăклăх, хаваслăх; детская весёлость ача-пăча саванăçĕ; человек неиссякаемый весёлости иксĕлми савăнăçлă çын.

весельчак

м. разг. савăк кăмăллă çын.

ветер

м. çил; свежий ветер уçă çил; бросать слова на ветер шухăшламасăр калаç; у него ветер в голове çăмăлттай çын вăл, унăн пуçĕнче çил вылять; держать нос по ветру яланах вăйлисем майлă пулма тăрăш, çил ăçталла — унталла сулăн; ищи ветра в поле уйра çил хăвала.

ветеран

м. ветеран (1. ватă салтак; 2. ĕçе аста пĕлекен опытла çын); ветеран труда ĕç ветеранĕ.

ветреный

прил. 1. çиллĕ; ветреная погода çиллĕ çанталăк; 2. разг. (легкомысленный) çăмăлттай (çын).

ветхий

прил. 1. (о строении) кивĕ, çĕрĕшнĕ (çурт); (об одежде) касăлнă (тумтир); 2. (дряхлый) ватă, ватти супнă, вăйсăрланса çитнĕ (çын).

ветшать

несов. 1. (о строении) кивел, çĕрĕш (çурт); (об одежде) касăл (тумтир); 2. (дряхлеть) ватăл, вăйсăрлан (çын).

взвалить

сов. 1. кого-что йăтса (е çĕклесе) хур; взвалить мешок на спину миххе çурăм çине йăтса хур; 2. что, перен. разг. (обременить чем-л.) тие, йăвантар; взвалить на кого-л. всю работу пĕтĕм ĕçе кам çине те пулин тие; 3. что, на кого, перен. разг. (приписать кому-л.) ил (хăвăн çине); йăвантар, яр (çын çине); взвалить вину на себя айăпа хăвăн çине ил; взвалить вину на другого айăпа çын çине йăвантар.

вздорный

прил. разг. 1. (нелепый) пустуй; вздорный слух пустуй сăмах; 2. (сварливый) чăкăлташ, чăркăш, вăрçчан (çын).

взрослый

прил. 1. ӳссе çитнĕ, çула (е ара) çитнĕ (çын çинчен); çитĕнсе çитнĕ (чĕрчунсем çинчен); 2. в знач. сущ. мн. взрослые çитĕннисем, аслисем, пысăккисем.

вид

м. 1. (внешность) тĕс, сăн-сăпат; с виду ему за сорок пăхма вăл хĕрĕхрен иртнĕ; иметь больной вид чирлĕ тĕслĕ курăн; с видом знатока пĕлекен çын пек курăнса; в пьяном виде ӳсĕр пуçпа; 2. (пейзаж, картина) курăну, куç умне курăнакан тавралăх, картина; сăн-сăпат; 3. мн. виды (предположения, намерения) ĕмĕт, шут; виды на будущее малашнехи ĕмĕтсем; виды на урожай тырпул пуласси; ◇ потерять (или упустить) из виду 1) (из поля зрения) куçран çухат; 2) (забыть) май; в виде чего-либо мĕн те пулин евĕр (е майлă); для вида ячĕшĕн, кăтартма; по виду (или с виду) çиелтен пăхма; под видом чего-либо мĕнле те пулин сăлтавпа; видать виды кур, тӳссе ирттер; не подать виду ан палăрт; на виду куç умĕнче; иметь в виду асра тыт; ставить на вид асăрхаттар.

виза

ж. виза (1. ирĕк пани; 2. документ çине тивĕçлĕ çын паллă туни).

визит

м. визит (1. официаллă йĕркепе пырса курни; 2. чирлĕ çын патне врач пырса кайни); прийти с визитом визитпа кил, килсе кур.

властитель

м. уст. см. href='/s/властелин'>властелин; властитель дум ăсĕшĕн хисеплекен çын, ăс хуçи.

властный

прил. 1. (покоряющий) пăхăнтаракан, пăхăнтаруллă; властное чувство пăхăнтаракан туйăм; он не властен над нами вăл пирĕнпе хуçа мар, эпир ăна пăхăнмастпăр; я не властен так поступать манăн ун пек тума ирĕк çук; 2. (склонный властвовать) итлеттерме (е пăхăнтарма, хушма) пултаракан (çын); властный характер хăйне пăхăнтаракан характер.

влияние

с. 1. витерни, витерӳ, витĕмлĕх, вăйăм; влияние солнечных лучей на человеческий организм хĕвел пайăркисем çын организмне витерни; влияние среды тавралăх витĕмлĕхĕ; 2. (авторитет, власть) витĕм; иметь влияние витĕмлĕ пул.

влиятельный

прил. витĕмлĕ (çын).

влюблённый

прил. 1. юратакан, савакан; влюблённый юноша юратакан каччă; 2. (выражающий влюблённость) юратуллă; смотреть влюблёнными глазами юратуллă куçпа пăх; 3. в знач. сущ. влюблённый м., влюблённая ж. юратакан çын.

вновь

нареч. 1. каллех, çĕнĕрен, тепĕр хут; вничью приняться за работу каллех ĕçе тытăн; 2. халь çеç, çĕнĕрен; вничью прибывший халь çеç çитнĕ (çын).

военнообязанный

м. скл. как прил. çара тивĕçлĕ çын, çара юрăхлă çын.

волевой

прил. çирĕп, çирĕп характерлă (çын).

вольнодумец

м. уст. ирĕк шухăшлă çын.

вольнослушатель

м. вольнослушатель (лекцисем итлеме ирĕк панă, анчах студентсен хисепне кĕртмен çын).

вольный

прил. 1. ирĕклĕ, ирĕк; вольный труд ирĕклĕ ĕç; вольная жизнь ирĕк пурнăç; вольная продажа ирĕккĕн сутни; вольная птица 1) ирĕкри кайăк; 2) перен. ирĕклĕ çын; 2. в знач. сущ. вольная ж. ист. ирĕклĕх хучĕ (крепостла йĕркерен хăтарни çинчен); дать вольную крепостному крепостной хресчене ирĕке яр; ◇ вольные и невольные поступки пĕлсе е пĕлмесĕр тунă ĕçсем; на вольном воздухе см. href='/s/воздух'>воздух; вольный город ист. ирĕклĕ хула (никама пăхăнман хула); вольные движения ирĕклĕ гимнастика (снарядсăр тăвакан гимнастика); вольный казак ирĕклĕ казак (никама пăхăнман ирĕклĕ çын).

ворона

ж. 1. ула курак; 2. разг. (ротозей) тăмана, анкă-минкĕ (çăвара карса тăракан тӳрккеç çын); белая ворона см. белый; ворона в павлиньих перьях соотв. тумлантарнă тунката (букв. разряженный пень); ни пава ни ворона ниçталла мар таçталла (çын); считать ворон çăвара карса тăр (букв. разевать рот).

воротила

м. разг. ĕçлĕхлĕ çын.

воспитанный

прил. (вежливый) сапăр, сăпайлă, йĕркеллĕ (çын).

восходящий

прил. тухса хăпаракан, çĕкленекен; восходящее солнце тухса хăпаракан хĕвел; восходящая линия çӳлелле хăпаракан йĕр; восходящее светило, восходящая звезда хăпаракан (е çуталса пыракан) çăлтăр (чапланса пыракан çын çинчен); восходящая линия родства кĕçĕннисенчен аслисем патне хăпаракан несĕл юппи (е туратти).

впиться

сов. 1. в кого, во что (присосаться) çыпçăнса лар; в ногу впилась пиявка урана сĕлĕх çыпçăнса ларнă; 2. во что (воткнуться) тăрăн, тирĕн, кĕрсе лар; иголка впилась в палец йĕп пӳрнене тăрăнчĕ; впиться когтями во что-л. мĕне те пулин чĕрнесене тăрăнтар; впиться зубами в кого-либо кама та пулин шăлсемпе çатăрласа çырт; 3. чем и без доп., перен. (устремить глаза) куçпа тăрăн, шăтарасла пăх, тинкерсе пăх; впиться глазами в незнакомца палламан çын çине куçпа тăрăн.

вредитель

м. 1. сăтăр тăвакан (чĕрчун е хурт-кăпшанкă); вредители злаков тырпула сăтăр тăвакансем; 2. сăтăрçă (çын).

вредный

прил. сиенлĕ, сиен тума пултаракан; вредный газ сиенлĕ газ; вредное производство сывлăхшăн сиенлĕ ĕç; вредная привычка сиенлĕ (е киревсĕр) йăла; вредный человек сиенлĕ çын, çынна усал сунакан çын.

временщик

м. ист. временщик (вăхăтлăха влаçа алла илнĕ çын).

всадник

м. юланутçă, утлă çын.

всего

нареч. 1. (итого) пурĕ, пĕтĕмпе; всего набралось двадцать человек пурĕ çирĕм çын пухăнчĕ; 2. в знач. усил. частицы (только, лишь) пурĕ те, çеç; брат моложе меня всего на год шăллăм манран пĕр çул çеç кĕçĕн; до деревни осталось всего два километра яла çитесси икĕ километр çеç юлчĕ; всего-навсего пурĕ те; всего ничего пит сахал; только и всего çак анчах.

всемогущий

прил. чикĕсĕр влаçлă, хăватлă, пурне те тума пултаракан; всемогущий властелин чикĕсĕр влаçлă çын.

вспыльчивый

прил. авăк (е кара) çилĕллĕ, час çилленсе каякан (çын).

вторгнуться

сов. 1. (насильственно войти, ворваться) тапăнса (е çĕмĕрсе) кĕр; вторгнуться в чужие земли ют çĕре тапăнса кĕр; 2. (бесцеремонно вмешаться) сĕмсĕррĕн хутшăн; вторгнуться в чужие дела çын ĕçне сĕмсĕррĕн хутшăн.

вторить

несов. 1. муз. иккĕмĕш сасăпа юрла, иккĕмĕш партие кала (е выля), хыççăн юрла, хыççăн выля (е кала); 2. кому-чему хыççăн калаç, килĕш; в лесу вторит эхо вăрманта сасă каялла килет; вторить чужому голосу перен. çын хыççăн калаç.

вульгаризатор

м. вульгаризатор (вульгаризацилекен çын).

выбиться

сов. 1. разг. (с трудом выбраться) кĕрмешсе (е кĕрешсе, хăтăлса) тух; выбиться из вражеского окружения тăшман ункинчен кĕрешсе тух; выбиться из плена тыткăнран хăтăлса тух; 2. (с трудом освободиться от чего-л.) аран-аран тух, хăтăл; выбиться из нищеты çуклăхран хăтăл; 3. (показаться наружу) тух, тухса кай; тухса тар, курăн; волосы выбились из-под платка çӳçсем тутăр айĕнчен тухса тăнă; выбиться в люди (или на дорогу) çын пул, çын шутне кĕр; выбиться из сил вăйран ӳк (е кай); выбиться из графика графикран тух.

выборный

прил. 1. (относящийся к выборам) суйлав ⸗ĕ [⸗и]; выборное собрание суйлав пухăвĕ; 2. суйланă, суйласа лартнă; выборная должность суйласа лартмалли вырăн; выборное лицо суйласа лартнă çын.

вывезти

сов. кого-что 1. (увезти за пределы чего-л.) кăлар, турттарса тух (е кăлар, кай, кил); вывезти из леса вăрмантан турттарса тух; вывезти за границу çĕршыв тулашне (е ют çĕршывсене) турттарса кай; 2. (доставить куда-л.) кăлар, турттарса кăлар (е тух); вывезти овощи на рынок пахча-çимĕçе пасара турттарса тух; вывезти удобрения на поля удобрени кăлар; 3. перен. прост. (выручить) пулăш, хăтар; нас вывез счастливый случай пире телей кăна пулăшрĕ; ◇ вывезти в свет çын çине илсе тух (пĕве çитнĕ улпут хĕрĕсем çинчен); вывезти на себе или на своих плечах йывăрлăха ху çине ил.

вывести

сов. 1. кого-что (увести откуда-л.) илсе (е çавăтса) тух; вывести коня из конюшни лашана витерен çавăтса тух; вывести войска из города çарсене хуларан кăлар; 2. кого (исключить): вывести из состава правления правлени составĕнчен кăлар; 3. что (сделать вывод) кăлар, пĕр-пĕр шухăш патне пыр, вывод ту; вывести формулу формула кăлар; вывести общее заключение пĕтĕмĕшле шухăш патне пыр; 4. кого (произвести на свет детёнышей о птицах) кăлар; вывести птенцов чĕпĕ кăлар; 5. кого-что (вырастить) ӳстер, ĕрчет; вывести новую породу скота çĕнĕ ăратлă выльăх ӳстер; 6. что (построить) ту, ларт, туса ларт; вывести новый дом çĕнĕ çурт ларт; 7. кого-что (истребить) пĕтер; (очистить) тасат, яр; вывести мышей шăшисене пĕтер; вывести пятно вараланă вырăна тасат; 8. что (старательно написать, нарисовать, спеть) тăрăшса çыр (е ӳкер, юрла); вывести каждую букву кашни саспаллине тăрăшса çыр; 9. кого-что (изобразить в литературном произведении) сăнла, сăнарла, ӳкер; вывести наружу что-л. çиеле кăлар; вывести в люди кого-л. çын ту; вывести из себя тарăхтарса çитер; вывести из строя см. строй; вывести из терпения тарăхтарса çитер; вывести на дорогу тĕрĕс çул çине кăлар; вывести на чистую (или свежую) воду кого-л. тăрă шыв çине кăлар; вывести на орбиту орбитăна кăлар.

выдержанный

прил. 1. (последовательный) çирĕп, тăтăрхаллă (вĕçне çитиех тытăнса пыракан); 2. (умеющий владеть собой) тӳсĕмлĕ, чăтăмлă, çирĕп (çын); (улучшенный) лайăхлатнă, пахалатнă, усрав; выдержанное вино усрав эрех.

выдумать

сов. что 1. (придумать, догадаться) шухăшласа кăлар (е туп), ăсла, ăсласа кăлар; выдумать новую игру çĕнĕ вăйă шухăшласа кăлар; 2. (налгать) суй, туртса кăлар, шухăшласа кăлар; пороха не выдумает тавçăрса илес çук, ăса çитес çук (çын çинчен).

выжить

сов. 1. (остаться в живых) чĕрĕл, чĕрĕ юл, хăтăлса юл; раненый выжил аманнă çын чĕрĕлчĕ; 2. разг. (прожить известное время) пурăн; он там и дня не выживет вăл унта пĕр кун та пурăнаймасть; 3. что (пережить) тӳссе (е чăтса) ирттер; выжить из ума (или из памяти) йӳте, ăсран тайăл.

выйти

сов. 1. (уйти, выбыть) тух, тухса кай; выйти из комнаты пӳлĕмрен тух; выйти из лесу вăрмантан тух; выйти на улицу урама тух; 2. (выбыть) тух; выйти из игры вăйăран тух, выляма пăрах; 3. (быть изданным) тух; выйти из печати пичетленсе тух; 4. (стать кем-л.) пул, тух; выйти в инженеры инженера тух; выйти победителем çĕнтер; 5. (получиться, удаться) пул, тух; фотография вышла удачной фотокарточка ăнăçлă тухнă; 6. (случиться, произойти) килсе тух, пулса тух; вышла неприятная история ырă мар пулса тухрĕ; 7. (вступить в брак) тух, кай; выйти замуж качча тух, качча кай; 8. (произойти) тух, çурал, çуралса ӳс; выйти из крестьян хресчен çемйинче çуралса ӳс; 9. (израсходоваться) пĕт, тух; деньги все вышли укçа пĕтрĕ; срок вышел срок тухрĕ; выйти в люди çын пул; выйти в отставку отставкăна тух; выйти на пенсию пенсне тух; выйти из берегов ейĕве тух (е кай); выйти из возраста (или из лет) çултан тух; выйти из головы (или из памяти, из ума) манса кай; выйти из доверия шанчăкран тух; выйти из положение май туп, майлаштар; выйти из себя хăвна ху чарайми пул; выйти наружу палăр, çиеле тух; выйти из-под пера çырăн (хут çине); не вышел чем-л. ăнăçусăр пул; выйти из употреблений пăрахăçа тух.

вырасти

сов. 1. ӳс, çитĕн, пысăклан; трава выросла по колено курăк чĕркуççи таран ӳснĕ; 2. (стать взрослым) ӳссе (е çитĕнсе) çит, çитĕн; вырасти в деревне ялта ӳс; 3. (увеличиться в размерах, количестве, объёме, силе) ӳс, пысăклан, хутшăн; доходы населения выросли халăх тупăшĕ ӳсрĕ; наша семья выросла пирĕн çемье хутшăнчĕ; 4. в кого, во что тух, пул, пулса кай (е тăр), ӳс; вырасти в крупного учёного пысăк учёнăй пулса тăр; 5. (показаться) курăн, тухса тăр; в дверях вырос незнакомец алăкра палламан çын курăнчĕ; 6. из чего: девочка выросла из платья хĕрачан кĕпи пĕчĕкленсе юлчĕ; ◇ вырасти в чьих-л. глазах ытларах килĕше пуçла (кама та пулин).

выродок

м. разг. 1. (в семье) ирсĕр, путсĕр çын; 2. асă, асси.

выскочка

м. и ж. разг. 1. вĕçкĕн, сăпайсăр çын; 2. (на службе) çĕкленчĕк, тивĕçсĕр çĕкленнĕ çын.

высокообразованный

прил. нумай вĕреннĕ, пысăк пĕлӳллĕ (çын).

высокопоставленный

прил. уст. чаплă, пысăк вырăнти (çын).

выходец

м. 1. (переселенец) куçса килнĕ çын; выходец из Украины Украинăран куçса килнĕ çын; 2. (перешедший из одной социальной группы в другую) тухнă çын (пĕр-пĕр социаллă ушкăнран); выходец из крестьян хресченрен тухнă çын.

выходной

прил. 1. (служащий для выхода откуда-л.) тухмалли; выходная дверь тухмалли алăк; 2. (парадный) çын çине тухмалли, уяв ⸗ĕ [⸗и]; выходной костюм çын çине тухмалли костюм; 3. (нерабочий) канмалли, кану ⸗ĕ [⸗и]; выходной день канмалли кун; ◇ выходное пособие ĕçрен кăларнă чухне паракан укçа; выходная роль пĕчĕк роль; выходные сведения кĕнеке ăçта, хăçан, мĕнле тиражпа тухнине кăтартни.

вьюн

м. 1. (рыба) çĕлен пулă; 2. (о ловком или пронырливом человеке) йăрă çын, йытпулли (чее те пултаруллă çын); ◇ виться (или вертеться) вьюном 1) ларма-тăма ан пĕл; 2) явкалан (юрама тăрăшса).

газета

ж. хаçат; стенная газета стена хаçачĕ; ◇ живая (или ходячая) газета хыпар саракан çын.

гаснуть

несов. 1. сӳн; в небе гаснули последние звёзды пĕлĕтре юлашки çăлтăрсем те сӳне пуçларĕç; 2. перен. (уменьшаться, исчезать) пĕт, çухал; надежда гаснунет шанчăк çухалать; 3. перен. (чахнуть) пĕтсе пыр, хавшаклан, имшерлен, хĕне кай; силы больного гаснут чирлĕ çын пĕтсех пырать.

гастролёр

м. гастролёр (1. гастрольте çӳрекен артист; 2. перен. разг. пĕр вырăнта тĕпленсе ĕçлеме пĕлмен çын).

генералиссимус

м. генералиссимус (чи аслă çар званийĕ тата çав званиллĕ çын).

гений

м. 1. гени, хăватлă пултарулăх; 2. (человек) гени, питĕ пултаруллă çын; гений революции революци генийĕ; ◇ добрый гений ырă тăвакан çын; злой гений усал çын, усал кӳрекен çын.

герой

м. 1. герой, паттăр; герой труда ĕç геройĕ; герой революции революци геройĕсем; 2. (главное действующее лицо) герой, паллă çын, тĕп сăнар; герои нашего времени пирĕн вăхăтри геройсем; герой романа романти тĕп сăнар; Герой Советского Союза Совет Союзĕн Геройĕ; Герой Социалистического Труда Социализмлă ĕç Геройĕ.

гигант

м. улăп, пит пысăк, капмар, акăш-макăш пысăк япала; совхоз-гигант пит пысăк совхоз; завод-гигант улăп завод; гигант науки наукăри пит паллă çын, наукăри улăп.

глаз

м. 1. кус; голубые глаза кăвак куç; прищурить глаза куç хĕç; близорукие глаза çывăх куç; встретиться глазами куçсемпе тĕл пул; отвести глаза куç ил; 2. (зрение) куç, курни; слабые глаза куç витĕрех курмасть; намётанный глаз пĕлекен куç; ◇ за детьми нужен глаз да глаз ачасене пăхсах тăрас пулать; в глазах чьих-л. шухăшĕпе, шучĕпе (камăн та пулин); броситься в глаза курăнах кай; все глаза проглядеть пăхса ывăн; глаза б мои не видели куçăм ан куртăрччĕ; глаза разбегаются куç-пуç чалкăрса каять; глядеть во все глаза тинкерсе пăх; дурной глаз усал куç; за глаза 1) (заочно, в. отсутствие) куç хыçĕнче; 2) (вполне, с избытком) ытлашшипех; закрывать глаза на что-л. курмăш пул, кури куçа курми ту; идти, куда глаза глядят ăçта куç курать, çавăнталла кай; иметь перед глазами куç айĕнче тыт; лезть на глаза курăнма тăрăш, куç умĕнче пул; на глаз (приблизительно) куçпа пăхма, çиелтен пăхма; на глазах куç умĕнчех, куç(а) кĕретĕн; расти на глазах куç умĕнчех ӳс; меняться на глазах куç умĕнчех улшăн; не в бровь, а в глаз шăпах, тӳрех (лекрĕ кама та пулин); невооружённым глазом куçпа пăхсах; не попадайся на глаза куç тĕлне ан пул; пускать пыль в глаза ултала, ӳстер (çуккине пур туса); пялить глаза куç-пуçа чарса пăх (кам е мĕн çине те пулин); с глаз долой куçран çухал; с глазу на глаз куçма-куç, куçа-куçăн; сказать в глаза куçранах кала; смеяться в глаза куçăн кул; смотреть чужими глазами на что-л. çын куçĕпе пăх (мен çине те пулин); темно, хоть глаз выколи йĕп чиксен те куç курмасть, куçран чиксен те курăнмасть; хлопать глазами çăвар(а) карса тăр.

глупец

м. ухмах, ăссăр, тăмсай, айван (çын çинчен).

глупый

прил. ухмах, ăссăр, тăмсай, айван; глупый человек ухмах çын; иметь глупый вид ухмахăн курăн; попасть в глупое положение ырă мара лек, лайăхмарлан.

глупыш

м. разг. айван, чухлайман çын (арçын çинчен).

глухой

прил. 1. хăлхасăр, илтмен; 2. перен. (равнодушный) чунсăр, хытă чунлă, çын хуйхи-суйхине ăнланман; быть глухим к чужим просьбам çын ыйтнине шута ан ил; 3. (о звуке) янăравсăр, уçăмсăр; говорить глухим голосом кăкăртан тухакан сасăпа калаç; глухие раскаты грома аслати хуллен кĕмсĕртетни; 4. (захолустный) аякри, тĕттĕм; глухая деревушка тĕттĕм ял; 5. (пустынный, безлюдный) çынсăр, шăп, тĕттĕм, улах; глухое место улах вырăн; 6. (заросший) çăра, чăтлăх, чăтлăхланса ларнă, пусса илнĕ; 7. перен. (смутный, затаённый) вăрттăн, палăрми; глухая вражда палăрми курайманлăх; 8. (совершенно закрытый) хупă; глухая стена алăксăр-чӳречесĕр стена; глухое платье хупă платье; 9. (поздний): глухая осень хура кĕр; глухая ночь çĕр варри; ◇ глухое время, глухая пора тĕксĕм вăхăт, уçăмсăр самана; глухая крапива суккăр вĕлтрен; глухой согласный янăраман хупă сасă.

глухонемой

прил. хăлхасăр-чĕлхесĕр; глухонемой человек хăлхасăр-чĕлхесĕр çын.

глушь

ж. 1. (заросшая часть леса, сада) чăтлăх, вĕтлĕх; 2. (захолустье) тĕттĕм кĕтес, улах вырăн; 3. (пустынное место) çынсăр вырăн, çын пурăнман (е çӳремен) вырăн.

говорун

м. разг. калаçма (е юмахлама) юратакан çын (арçын).

головотяп

м. разг. тăмсай, панкав, ăссăр çын.

голос

м. 1. сасă, сас; низкий голос мăн сасă; высокий голос çинçе сасă; узнать по голосу сасăран палла; 2. (певца) юрă, сасă; иметь голос юрлама пултар; романс для женского голоса хĕрарăм юрламалли романс; 3. (звуки) сасă, шав, кĕрлев; голос ветра çил шавĕ; 4. перен. (внушение, зов чего-л.) хушни, туртни; голос рассудка ăстăн хушни; 5. (высказывание) сăмах, шухăш; учитывать голоса специалистов специалистсен шухăшне хисепе ил; 6. (право) сасă; решающий голос татăклă сасă; совещательный голос канашлакан сасă; большинство голосов сасăлакансенчен ытларахăшĕ; ◇ не своим голосом питĕ хытă, ӳлесе (кăшкăр, макăр т. ыт. те); во весь голос пурте илтмелле; в один голос пĕр сасăллă (е пĕр шухăшлă) пулса; в голосе сасă тухать (юрлама); с чужого голоса говорить çын сăмаххине кала, çын хыççан кай; подать голос (сказать) сасă пар; сорвать голос сасă çĕтер; кричать (или визжать) дурным голосом çихĕр.

голубятник

м. 1. (любитель голубей) кăвакарчăн юратакан çын; 2. (ловчая птица) кăвакарчăн хурчки; 3. разг. см. голубятня.

голый

прил. 1. (нагой) çара, çарамаç, çаппа-çарамаç; голые руки çара алă; 2. (лишённый растительного покрова) çара, пуши; голая пустыня пуши хир; голое поле çара уй; 3. (ничем не покрытый) çара; спать на голых нарах çара сак çинче çывăр; 4. (без примесей, добавлений) çара, таса; голая соль çара тăвар; голый спирт таса спирт; ◇ голый провод çара пралук; голые стены çара стенасем; брать голыми руками çара алăпа ил; гол как сокол çап-çара, ним те çук (чухăн çын çинчен).

голыш

м. 1. разг. çара пакка, çаппа-çарамаç çын; 2. (камень) çĕпре чулĕ, нăх чулĕ, яка чул.

гондола

ж. гондола (1. лаптак тĕплĕ кӳмеллĕ кимĕ; 2. ав. дирижаблей, аэростатăн çын е приборсем валли уйăрса панă пайĕ; 3. ж.. тĕпĕ уçăлакан тăрăсăр вагон).

гонец

м. хыпарçă, хыпар çӳретекен çын.

гонитель

м. хĕсĕрлевçĕ, пусмăрçă; гонитель свободы ирĕклĕхе пĕтересшĕн çын.

гонор

м. разг. мăнланни, танлăх; человек с гонором танлă çын.

горбатый

прил. 1. (с горбом) курпун, пĕкĕрĕç, асат хуçнă çын; 2. (изогнутый) авăнчăк; горбатый мост авăнчăк кĕпер.

горбун

м. курпун, асат хуçнă çын.

гордец

м. мăнаç çын, мăнкăмăллă çын.

горемыка

м. и ж. разг. мĕскĕн, апăрша, телейсĕр çын.

гороховый

прил. 1. пăрçа ⸗ĕ [⸗и]; гороховые стручки пăрçа хутаççи; гороховое поле пăрçа уйĕ; гороховый суп пăрçа яшки; 2. (о цвете) тулка сарă (пăрçа тĕслĕ); ◇ чучело гороховое, шут гороховый 1) катемпи (тăрлавсăр тумланнă çын çинчен); 2) (посмешище) ăçтиçук, йăх-ях.

горький

прил. 1. (на вкус) йӳçĕ, йӳç; горькое лекарство йӳçĕ эмел; 2. (тяжёлый, горестный) йывăр, хуйхăллă, хурлăхлă, телейсĕр, асаплă; горькая доля йывăр шăпа; горькая правда асаплă чăнлăх; горькие слёзы вĕри куççуль; горький смех хурлăхлă кулă; 3. разг. (несчастный) мĕскĕн, телейсĕр; горький сирота мĕскĕн тăлăх; 4. в знач. сущ. горькая ж. эрех (шурри); ◇ горький пьяница ĕçке ернĕ çын; горе горькое йывăр хуйхă; горький опыт тӳссе курни; горькая чаша инкек, асап; пить горькую ĕçке ярăн.

горячий

прил. 1. вĕри; горячий чай вĕри чей; 2. (знойный) вĕри, хĕрӳ; шăрăх; горячее солнце хĕрӳ хĕвел; 3. перен. (пылкий, страстный) хĕрӳ, вĕри, хĕрӳллĕ; горячее сердце вĕри чĕре; горячая любовь хĕрӳ юрату; горячий привет хĕрӳллĕ салам; 4. перен. (напряжённый) вĕри, хĕрӳ, вăйлă, хаяр; горячая работа хĕрӳ ĕç; горячая битва хаяр çапăçу; 5. перен. (вспыльчивый) кăра, вĕри, кăрсака, авăк çилĕллĕ; 6. в знач. сущ. горячее с. вĕри апат; ◇ горячая кровь хĕрӳ çын; горячие напитки уст. эрех; 2) вĕри ĕçме; по горячим следам çийĕнчех; под горячую руку çилленнĕ вăхăтра, ăшши-пăшшипе; всыпать горячих лектер, хĕне; горячий цех вĕри цех.

господин

м. 1. (обращение) господин; 2. уст. (хозяин) хуçă; 3. (человек из общества) ыр çын, улпут; ◇ быть господином своего слова (или своему слову) ху сăмахупа ху хуçа пул; служить двум господам ăна та куна та юра; сам себе господин хама хам хуçа (о первом лице); хăвна ху хуçа (о втором лице); хăйне хăй хуçа (о третьем лице).

грамотей

м. разг. хутла пĕлекен çын.

грек

м. грек (çын).

грех

м. 1. рел. çылăх; впасть в грех çылăха кĕр; 2. (недостаток) айăп, йăнăш, çитменлĕх; отвечать за чужие грехи çын айăпĕшĕн ответ тыт; 3. в знач. сказ. с неопр. разг. аван мар, лайăх мар, çылăх; грех обманывать других çынна улталама çылăх; ◇ как на грех инкеке; от греха подальше инкек-синкекрен катана тар; с грехом пополам аран-аран; что (или нечего) греха таить мĕн пытарас, йышăнас пулать.

грешник

м. çылăхлă çын (арçын).

гримасник

м. разг. хуçкаланмăш (пит-куçа хуçкалакан çын).

гриппозный

прил. грипп ⸗ĕ [⸗и]; гриппозное заболевание грипп чирĕ, гриппа чирлени; гриппозный больной гриппа чирлĕ çын.

грубиян

м. разг. чăртмах, йывăр калакан, кăнттам чĕлхеллĕ çын.

грубый

прил. 1. (плохо отделанный) илемсĕр, кăнттам; грубый стол илемсĕр сĕтел; 2. (сделанный в общих чертах) çиелтен, кăшт-кашт, тĕп-тĕрĕсех мар; грубый подсчёт çывхартса шутлани; 3. (недостаточно искусный) чăрсăр, чăртмах, кăнттам; грубая работа кăнттам ĕç; грубый обман чăрсăр ултав; 4. (жёсткий на ощупь) хытă, катрашка, шултра; грубая шерсть шултра çăм; грубая ткань шултра пир; грубая кожа хытă сăран; 5. (неприятный на слух) хытă, урмăш, тӳрмен; грубый голос урмăш сасă; 6. (неучтивый; малокультурный) чăртмах, кăнттам, сăпайсăр; грубый человек чăртмах çын; грубая речь кăнттам калаçу; 7. (непозволительный, недопустимый) пысăк, йĕркесĕр, килĕшӳсĕр; грубая ошибка пысăк йăнăш; грубое нарушение дисциплины дисциплинăна сĕмсĕррĕн пăсни; ◇ грубые корма утă-улăм; грубая пища йывăр апат.

грузный

прил. 1. (тяжеловесный, тяжёлый) йывăр, тулли, тĕреклĕ; грузный человек йывăр кĕлеткеллĕ çын; у него грузная походка утти йывăр; 2. (тяжело нагруженный) йывăр тиенĕ, тулли; грузный воз йывăр лав.

грязнуля

м. и ж. разг. вараланчăк, тирпейсĕр çын.

губошлёп

м. разг. усăк тута, усăк туталлă çын.

гуляка

м. и ж. разг. çапкаланчăк, сулланчăк, ĕçсĕр çын, ĕçсĕ супса çӳрекен.

гуманист

м. гуманист (1. ист. гуманизм юхăмĕн представителĕ; 2. çынна юратса хисеплекен çын).

гурман

м. гурман (апат тутине чухлакан, апата пит юратса çиекен çын).

гусь

м. 1. хур; дикий гусь кайăк хур, хуркайăк; 2. перен. (о человеке) юс, каскăн; ◇ гусь лапчатый юс (чее çын); гусей дразнить вăрçтар, хирĕçтер, чăркăштар; как с гуся вода хăнк та мар, хăнк та тумасть.

дактилоскопия

ж. дактилоскопи (алăри пӳрне йĕрĕсене тĕпчесе вĕренни; пӳрне йĕрĕсене çын камне пĕлме ӳкерсе илни).

далёкий

прил. 1. (отдалённый расстоянием) инçетри, инçери, катари, аякри; далёкий город инçетри хула; 2. (большой протяжением) вăрăм, инçе; далёкое путешествие вăрăм çул, инçе çул; 3. (отдалённый по времени) ĕлĕкхи, авалхи, тахçанхи; далёкое прошлое ĕлĕк-авал, аваллăх; 4. перен. (чуждый) ют, тăван мар; аякри, катари; разг., только с отриц. ăслă, тăнлă; не очень далёкий человек пит ăслă çын мар; катара аякра) тăракан; далёкий от истины чăнлăхран катара тăракан; далёкий от действительности пурнăçран аякра тăракан.

дальновидный

прил. малашнехине куракан (е тавçăрса илекен), малтан пĕлсе тăракан; дальновидный человек малашнехине куракан çын.

дальтоник

м. разг. дальтоник (хăшпĕр тĕсе уйăрайман çын).

дачник

м. дачник (дачăра пурăнакан çын).

двоедушный

прил. икĕ питлĕ (çын).

двойник

м. 1. пĕр пек çын, тепĕр çын хăраххи; 2. разг. (один ив близнецов) йĕкĕреш хăраххи.

двурушник

м. икĕ питлĕ çын.

дебитор

м. дебитор (парăмлă çын е учреждени).

дебошир

м. вăрçчан, çапăçса çӳрекен çын, çапкаланчăк, харкашакан çын.

девица

ж. уст. качча кайман хĕр; ◇ красная девица кĕçĕн çын (именекен, хăюсăр çамрăк çын).

девственный

прил. 1. (целомудренный, чистый) хĕрлĕхе çухатман; 2. (нетронутый) çын пырса тĕкĕнмен, хăйĕн малтанхи сăн-сăпатне улăштарман; девственный лес ĕмĕрхи сĕм вăрман, çын пырса тĕкĕнмен вăрман.

дегенерат

м. дегенерат (пĕтсе пыракан йăхран тухнă ăстăн е пӳ-си тĕлĕшĕнчен кăлтăклă çын).

дегустатор

м. дегустатор (тĕрлĕ апат-çимĕç, эрех, табак тата ыт. пахалăхне тутанса палăртакан çын).

дед

м. 1. (по линии отца) асатте; (по линии матери) кукаçи, кукаçей; 2. разг. (старик) мучи; ватă çын; ◇ деды и прадеды асаттесемпе асаттен аслашшĕсем, авалхи çынсем; дед-мороз хĕл мучи.

дезинфектор

м. дезинфектор (дезинфекци тăвакан çын).

дезорганизатор

м. йĕркене пăсакан çын, дезорганизатор.

декабрист

м. ист. декабрист (Российăра 1825-мĕш çулти декабрей 14-мĕшĕнче пулпа восстание хутшăннă çын).

декламатор

м. декламатор (илемлĕ вулакан, декламаци тăвакан çын).

делать

несов. 1. что и без доп. (изготовлять, производить) ту; делать мебель сĕтел-пукан ту; 2. что (производить работу, движение) ту, кай; делать сто километров в час сехетре çĕр километр кай; делать четыре рейса в смену сменăра тăваттă хутла; 3. что, разг. (заказывать) ту, çĕле; делать себе костюм ху валли костюм ту çĕле); 4. что (исполнять, выполнять) ту, хатĕрле; (создавать) ту; делать уроки урок ту хатĕрле); делать эскиз эскиз ту; 5. (поступать, действовать) ту; делать по-своему ху пĕлнĕ пек ту; делать добро ырă ту; 6. кого-что (обращать, превращать в кого-что-л.) ту; делать из кого-л. посмешище кама та пулин çын кулли ту; 7. что (давать) пар; делать подарок парне пар; делать выговор выговор пар, ятла; 8. кого-что кем-чем (приводить в какое-л. состояние, положение): делать помощником кого-л. кама та пулин помощник ту; ◇ делать из мухи слона см. муха; от нечего делать ĕç çукран; делать погоду см. погода; делать честь хисеп ту; делать под себя шăрса яр.

делец

м. делец (ĕçĕ хăй пуясшăн анчах пит ăста туса пыракан çын).

деликатный

прил. сăпайлă, сапăр, йĕркеллĕ; деликатный человек сăпайлă çын.

деловой

прил. 1. ĕçлĕ; ĕç ⸗ĕ [⸗и]; деловое письмо ĕçлĕ çыру; деловой разговор ĕçлĕ калаçу, ĕç çинчен калаçни; 2. (дельный) ĕçлĕ, ĕçчен, ĕçлĕхлĕ; деловой человек ĕçчен çын; 3. спец. (пригодный для обработки) юрăхлă; деловая древесина юрăхлă йывăç.

деляга

м. разг. ĕçе çиелтен тăвакан çын, ĕçре хăйшĕн çеç тăрăшакан çын.

демагог

м. демагог (хăйĕн ĕçĕнче демагогипе усă куракан çын).

демобилизованный

прил. 1. демобилизациленĕ, демобилизаци тунă (çар); 2. в внач. сущ. м. демобилизациленĕ çын.

демонический

прил. 1. демон ⸗ĕ [⸗и]; 2. перен. демон пек, демонла; питĕ усал кăмăллă (çын).

демонстратор

м. демонстратор (вĕрентнĕ чухне тĕрлĕ пособисене кăтартакан çын).

денежный

прил. 1. укçа ⸗ĕ [⸗и], укçа-тенкĕ ⸗ĕ [⸗и]; денежная помощь укçа-тенкĕ парса пулăшни; 2. разг. (богатый) укçаллă, пуян (çын).

держатель

м. 1. хуçа, тытса тăракан; держатель займа заём хуçи; заём тытакан çын; 2. тех. тыткăч; держатель для бумаг хут тыткăчĕ.

деспот

м. деспот (1. ист. халăха пусмăр айĕнче тытса усракан правитель; 2, перен. пурне те хăратса хăйне пăхантарма тăрăшакан çын).

десятилетний

прил. 1. (о сроке) вунă çуллăх; 2. (о возрасте) вунă çул тултарнă, вунă çулхи, вуннăри; десятилетний çын вуннăри ывăл.

деятельный

прил. ĕçлĕ, ĕçчен, хастар ĕçлекен; деятельный человек ĕçчен çын.

диабетик

м. диабетик (диабетпа чирлĕ çын).

диагноз

м. диагноз (сывмар çын мĕнпе чирленине тĕпчесе палăртни).

диалог

м. диалог (1. ик-виç çын пĕр-пĕринпе калаçни; 2. калаçу формипе çырнă литература произведенийĕ).

диапазон

м. 1. муз. диапазон (пĕр-пĕр çын е музыка инструменчĕ мĕн чухлĕ сасăпа юрлама, выляма пултарни); 2. калăпăш, пысăкăш, анлăш; диапазон знаний пĕлӳсен анлăшĕ.

дикарь

м. 1. (о некультурном человеке) культурăсăр çын, тискер çын; 2. перен. разг. (о нелюдимом или застенчивом человеке) вăтанчăк, ютшăнчăк, питĕ хăюсăр çын.

диктатор

м. диктатор (1. государствăра пĕр-пĕччен тытса тăракан çын; 2. ист. авалхи Римри сенат хăрушлăх тухса тăнă вăхăтра уйăрса лартнă çын).

диктофон

м. диктофон (çын каланине çырса илмелли аппарат).

дилетант

м. дилетант (наука е искусство тĕлĕшĕпе ятарласа пĕлӳ илмесĕрех ĕçлекен çын; пĕр-пĕр пĕлĕве çиелтен çеç сĕмленекен çын).

дипломат

м. дипломат (1. правительство хушнипе ют çĕршывсемпе çыхăнас ĕçсене туса пыракан çын; 2. разг. çынсемпе хăйне питĕ пĕлсе тыткаласа, чеен ĕçлеме пултаракан çын).

дискант

м. дискант (çинçе сасă; çинçе сасăпа юрлакан çын).

дитя

с. пĕчĕк ача; дитя природы шутл. çутçанталăка çывăх çын.

дичок

м. 1. сыпман йывăç (е ӳсентăран); яблоня дичок сыпман улмуççи; 2. лес. акмасăр шăтнă çамрăк йывăç; 3. перен. разг. (о застенчивом, нелюдимом человеке) ютшăнакан çын.

длинный

прил. вăрăм, тăрнаккай, тăсланкă; длинные волны вăрăм хумсем; ◇ длинный язык чĕлхи вăрăм çын, ытлашши калаçма юратакан.

до

предлог с род. п. 1. (прежде, раньше) ⸗чен, ⸗ччен; до вечера каçчен; до революции революциччен; 2. (при указании предела, границы) ⸗а [⸗е], -на [⸗не] çитиччен; до города пять километров хулана çитиччен пилĕк километр; мы добежали до леса эпир вăрмана чупса çитрĕмĕр; 3. (приблизительно, около) ⸗а [⸗е] яхăн, -на [⸗не] яхăн, ⸗алла [⸗елле]; зал вмещает до тысячи человек зала пине яхăн çын вырнаçать; мороз доходит до 30 градусов сивĕ 30 градусалла çитет; ◇ до каких пор хăçанччен; до сих пор ку таранччен; до свидания тепре куриччен; до чего мĕн тери, çав тери; до чего жаль! мĕн тери шел!; до чего интересная книга! çав тери интереслĕ кĕнеке!; мне не до смеху манăн кулас шухăш мар; что до меня, то я согласен эпĕ пулсан, унпа килĕшетĕп.

добродетельный

прил. ырă кăмăллă, ырă чунлă; добродетельный человек ырă чунлă çын.

добродушный

прил. ырă кăмăллă, тараватлă, йăваш; добродушное выражение лица ырă кăмăллă сăн-сăпат; добродушный человек тарават çын.

доброжелатель

м. ырă сунакан çын.

добропорядочный

прил. лайăх, йĕркеллĕ, ырă (çын).

добросердечный

прил. ырă, ырă чĕреллĕ, ырă кăмăллă; добросердечный человек ырă чĕреллĕ çын.

добряк

м. разг. ырă кăмăллă çын.

доверенный

прил. 1. (о человеке) шанса янă (е хушнă); доверенное лицо шанса янă çын, шанчăклă çын; 2. в знач. сущ. м. довереннăй (учрежденире пĕр-пĕр паллă ĕçсем шума шанса уйăрнă çын).

доверитель

м. доверенность паракан çын.

доверчивый

прил. час ĕненекен, шанакан; доверчивый человек час ĕненекен çын.

дозорный

прил. 1. дозор ⸗ĕ [⸗и]; 2. в знач. сущ. м. дозорнăй, дозора янă çын; сменить дозорного дозорная улăштар.

дойный

прил. сăвакан, сумалли; дойная коза сăвакан качака; ◇ дойная корова тупăшлă вырăн çын).

доктринёр

м. доктринёр (мĕнле те пулин доктринана ăссăр ĕненекен çын).

должник

м. прям, и перен. парăмлă çын; я ваш должник эпĕ сире парăмлă.

должностной

прил. ĕçлĕ, ĕçри; должность ⸗а[⸗и]; должностное лицо ĕçлĕ çын; должностной оклад должность ĕç укçи.

домино

с. нескл. домино (маскарад костюмĕ; сак костюма тăхăннă çын); чёрное домино хура домино.

домовитый

прил. разг. хуçалăха йĕркеллĕ тытса тăракан, пурлăха упрама тăрăшакан; хуçалăхлă; домовитый человек хуçăлăха йĕркеллĕ тытса тăракан çын.

домосед

м. килте ларма юратакан çын, кĕл чăххи.

допуск

м. 1. кĕме ирĕк пани; иметь допуск к больному чирлĕ çын патне кĕмешкĕн ирĕк ил; 2. тех. допуск (япаласене кирлĕ виçерен мĕн таран пысакрах е пĕчĕкрех тума юрани).

досмотрщик

м. (на таможне) досмотрщик (таможньăра япаласене тĕрĕслекен çын).

достоинство

с. 1. (уважение к себе) тивĕçлĕх; держаться с достоинством тивĕçлипе тыт; человек, потерявший собственное достоинство тивĕçлĕхне çухатнă çын; 2. (положительное качество) пахалăх, лайăх ен; достоинство книги кĕнекен лайăх енĕ; 3. (стоимость) тенкĕлĕх, тенкĕ; облигация достоинством в десять рублей вунă тенкĕлĕх облигаци; ◇ оценить по достоинству тивĕçлипе хакла.

достойный

прил. 1. (заслуживающий чего-л.) тивĕç, тивĕçлĕ, хапăллă; человек, достойный уважения хисепе тивĕçлĕ çын; достойный похвалы мухтава тивĕçлĕ; 2. (справедливый) тивĕçлĕ, тĕрĕс; достойное наказание тивĕçлĕ наказани; достойная оценка тивĕçлĕ хак; 3.уст. (почтенный) хисеплĕ, чыслă, тивĕçлĕ; достойный человек хисеплĕ çын.

досчитаться

сов. кого-чего обычно с отриц. шутласа туп, шутласа кăлар; не могли досчитаться троих человек шутласа пăхсан, виçĕ çын çитмерĕ.

дотошный

прил. разг. тĕплĕ; пурне те пĕлме тăрăшакан; дотошный человек ĕçе тĕплĕ тăвакан çын.

дохлятина

ж. прост. 1. (падаль) виле, выльăх вилли; 2. перен. çĕрĕк çын, начаркка, имшеркке.

драпировщик

м. драпировка тăвакан çын, пӳрт-çурта пир-авăр карса илемлетекен çын.

дрессировщик

м. дрессировщик (чĕрчунсене вĕрентекен çын).

дровокол

м. вутă çуракан çын.

дровосек

м. 1. уст. вутă касакан çын; 2. зоол. шĕкĕ.

друг

м. туе; старый друг авалхи тус; ◇ будь другом ыр çын пул ĕнтĕ (тархаслани).

дряблый

прил. 1. çемçешке, ленчешке, лĕпĕшке, сӳсленчĕк, пĕркеленчĕк, шанса кайнă; дряблое лицо кăпăшка пит; 2. перен. (безвольный) вăйсăр, тĕрексĕр, хавшак, сӳрĕк (çын).

дрянной

прил. разг. начар, усал, япăх, путсĕр, йĕксĕк; дрянной человек путсĕр çын; дрянная лошадёнка япăх лаша.

дряхлеть

несов. халсăрлан, вăйсăрлан, йӳте, кĕптĕрке, хевтесĕрлен; старик дряхлеет старик вăйсăрлансах пырать; человек с годами дряхлеет çын ватăла киле халсăрланать.

дуалист

м. дуалист (дуализм философииĕ йышăнакан çын).

дублёр

м. дублёр (1. театр, артист рольне выляма хатĕрленĕ тепĕр артист; 2. пĕр йышши цех тăвакан çын, завод т. ыт. те).

дудка

ж. шăхличĕ, сăрнай, тăпса, валинкке, шăхăрчă; ◇ плясать под чью-л. дудку çын ташшине ташла, çын хыççăн кай.

дурной

прил. 1. япăх, усал, начар, пăсăклă, лайăх мар; дурная погода япăх çанталăк; дурные привычки япăх йăласем; дурной человек усал çын; 2. (некрасивый) илемсĕр, япăх; 3. прост. (глупый) ухмах; ◇ дурная слава усал ят; дурной глаз усал куç.

душа

ж. 1. филос. (нематериальное начало) чун; душа и тело чунпа ӳт-пӳ; 2. (свойство характера) чун, кăмăл, чĕре; добрая душа ырă чунлă çын; 3. (чувство; темперамент) чун, чĕре; петь с душой чĕререн юрла; 4. перен. (вдохновитель, организатор) чун; он душа этого колхоза вăл çак колхозăн чунĕ; 5. разг. (человек при указании количества) чун, çын; на улице ни души урамра пĕр чун та çын та) çук; 6. (единица населения) çын, ят; на душу населения пĕр çын ят) пуçне; 7. разг. (обращение) чунăм; душа моя чунăмçăм; ◇ в душе ăшра; по душам говорить чĕререн чуна уçса) калаç; вымотать всю душу чуна кăлар ил); заячья душа мулкач чунĕ, чăх чĕри; от всей души пĕтĕм чунтан, чĕререн; жить душа в душу чунтан-вартан килĕштерсе пурăн; не чаять души в ком-л. пĕтĕм чун-черепе сав юрат); отвести душу чуна пусар; душа не лежит к кому-чему-л. чун туртмасть; душа ушла в пятки сехре хăпрĕ; стоять над душой чуна ил; по душе кăмăла каять; он кривит душой вăл тӳрĕ çын мар; сколько душе угодно ытлашшипех; вложить душу в работу чунна хурса ĕçле; за душой нет ни гроша манăн пĕр пус та çук; душа нараспашку питĕ уçă çын, уçă чунлă çын; чужая душа потёмки посл. соотв. çын ăшне тавăрса пăхма кĕрĕк çанни мар (букв. внутренность человека нельзя вывернуть, она не рукав шубы).

душевнобольной

прил. 1. тайăлнă, ăстăнĕ пăсăлнă (çын); 2. в знач. сущ. душевнобольной м., душевнобольная ж. ăстăн пăсăлнă çын.

душевный

прил. ырă чунлă, ăшă кăмăллă; душевный человек ырă чунлă çын; душевное отношение ăшă кăмăллăн пăхни.

душегуб

м. уст. и прост. çын вĕлерен, хурах.

дуэль

ж. 1. дуэль; 2. перен. кĕрешӳ (икĕ çын хушшинче).

дырявый

прил. шăтăк, шăтăклă, çĕтĕк, хушăк-хăшăклă, шăтăк-çурăк, шртăк-çурăклă: дырявый мешок çĕтĕк михĕ; дырявые башмаки шăтăк пушмаксем; ◇ дырявая голова час манакан çын.

дюжинный

прил. вăтам, вăтам пултарулăхлă, питех палăрман; дюжинный человек вăтам пултарулăхлă çын.

египтолог

ж. египтолог (авалхи Египета тĕпчесе вĕренекен çын).

егоза

м. и ж. разг. лара-тăра пĕлмен çын, хыпкаланакан çын, хыпăнчăк.

единица

ж. 1. (цифра) пĕрре; 2. (оценка успеваемости) пĕрре паллă, единица; 3. (величина, принятая для измерения; отдельный предмет и т. п.) виçе, виçмелли единица, единица; литр единица измерения жидкостей литр — шĕвексене виçмелли виçе; хозяйственная единица хуçалăх единици; единица продукции продукци единици; 4. (отдельное лицо) уйрăм çын, уйрăм япала; 5. мн. единицы (немногие) хăшĕ-пĕрисем, уйрăм çынсем.

единоборство

с. кĕрешӳ, икĕ çын кĕрешĕвĕ; вступить в единоборство кĕрешĕве кĕр; пĕччен темиçе тăшманпа кĕреш.

единоличный

прил. 1. уйрăм çын ⸗ĕ [⸗и], пĕччен; единоличное хозяйство уйрăм хуçалăх, пĕччен хуçалăх; 2. (осуществляемый одним лицом) пĕччен; единоличное решение пĕччен йышăнни.

единомышленник

м. 1. пĕр шухăшлă çын; 2. (сообщник) пĕр канашлă çын, пĕр каварлă çын.

единый

прил. 1. (один) пĕр; ни единой минуты пĕр минут та; 2. уст. (единственный) пĕртен-пĕр; 3. (цельный, нераздельный) пĕр пĕтĕм, пĕрлĕхлĕ; единый фронт пĕр пĕтĕм фронт, пĕрлĕхлĕ фронт; 4. (общий, одинаковый) пĕр пек, пĕр тĕрлĕ, пĕр евĕрлĕ; единое мнение пĕр пек шухăш; единые цены пĕр пек хак; все до единого пурте, пĕр çын юлми; единый билет пĕр билет, пĕр пек билет.

едок

м. 1. ятак, ят, çын; семья из трёх едоков виçĕ çынтан тăракан семье; 2. разг. нумай çиме юратакан; он хороший едок вăл пит нумай çиекен çын.

ездовой

прил. 1. кӳлекен, кӳлсе çӳрекен; ездовые собаки кӳлсе çӳрекен йытăсем; 2. в знач. сущ. ездовой м. ездовой (кӳлнĕ лашана тытса пыракан çын).

ездок

м. юланутпа çӳрекен, юланутçă; 2. лашапа çӳреме пĕлекен çын; он хороший ездок верхом вăл юланутпа çӳреме ăста.

еле

нареч. 1. (едва) аран, кăшт çеç; он еле жив остался вăл кăшт çеç чĕрĕ юлнă; 2. (насилу, с трудом) аран, пĕтĕм вайран; я еле поднял ящик эпĕ ещĕке аран-аран çĕклерĕм; ◇ еле-еле аран-аран; еле-еле душа в теле аран-аран сывлать (йывар чирпе аптăракан е питĕ ватă çын çинчен):

еретик

м. еретик (ересь юхăмне хутшăннă çын).

ершистый

прил. 1. (о волосах) шăртланса тăракан (çӳç); 2. перен. (неуступчивый) шăртланакан, час чĕрре кĕрекен (çын).

естествовед

м. естествовед (çутçанталăка тĕпчесе вĕренекен çын; çутçанталăк çинчен вĕрентекен преподаватель).

есть

несов. 1. что и без доп. (питаться) çи, апатлан, апат ту; 2. что (разрушать, разъедать) çи, кас; ржавчина ест железо тутăх тимĕре çиет; 3. что (раздражатьо дыме) çи; дым ест глаза тĕтĕм куçа çиет; 4. кого, перен. прост. (бранить) ятлаç, вăрç; 5. (грызтьо насекомых) çи, кас; 6. (о тоске, заботе) кас, çунтар; есть глазами куçпа çисе яр; есть чужой хлеб çын ĕнси çинче пурăн; есть просит (об обуви) юсамалла.

ехидна

ж. 1. ехидна (Австралире пурăнакан чĕрчун); 2. ехидна (наркăмăшлă çĕлен); 3. прост. (о человеке) усал çын, йĕплĕ çын.

ехидный

прил. йĕплĕ, тăрăхласа кулакан; ехидный человек тăрăхлама юратакан çын; ехидный вопрос йĕплĕ ыйту.

жар

м. 1. вĕри, шăрăх; жаром обдало вĕри çапрĕ; нестерпимый жар чăтма çук вĕри; 2. разг. (горячие угли) кăвар; выгрести жар кăвар турт; 3. (повышенная температура) вĕриленни, пĕçерни, çунни; больной лежит в жару чирлĕ çын кăвар пек вĕриленсе выртать; эта новость меня бросила в жар ку хыпара илтсен, ӳт-пӳ пĕçерсе кайрĕ; 4. перен. (душевный подъём) хĕрӳлĕх; юношеский жар яшла хĕрӳлĕх; работать с жаром хĕрсе ĕçле; поддать жару прям. и перен. ăшшине пар; ◇ как жар горит кăвар пек çиçсе тăрать.

жгучий

прил. 1. çунтаракан, пĕçерекен, пĕçертекен; 2. (причиняющий боль) вĕтелекен; пĕçертекен, çунтаракан; çав тери, питĕ; жгучая крапива вĕтелекен (е пĕçертекен) вĕлтрен; жгучая боль питĕ ыратни; жгучий мороз шартлама сивĕ; 3. (остро переживаемый) чĕрене касакан, чуна ыраттаракан (хуйхă, мăшкăл); ◇ жгучий брюнет йĕпкĕн хура çӳçлĕ çын; жгучий вопрос пурне те хумхантаракан ыйту; жгучие слёзы вĕри куççуль.

железный

прил. 1. тимĕр..; железная лопата тимĕр кĕреçе; дом с железной крышей тимĕр витнĕ çурт; 2. тимĕр ⸗ĕ [⸗и]; железные сплавы тимĕр шăранчăкĕсем; 3. перен. (сильный, крепкий) тимĕр пек çирĕп, питĕ çирĕп, питĕ хытă; железная воля çирĕп кăмăл; железная дисциплина çирĕп дисциплина; железное здоровье çирĕп сывлăх; 4. (напоминающий железо по цвету) тимĕр тĕслĕ, тимĕр пек; ◇ железная дорога чугун çул; железный век археол. тимĕр ĕмĕрĕ (çын тимĕрпе пуçласа усă курнă тапхăр); железный блеск мин. хĕрлĕ тимĕр тăпри; железное дерево бот. тимĕр йывăç.

желтушный

прил. мед. сарамаклă, сарра кайнă (çын).

жёлчный

прил. 1. анат., физиол. ват ⸗ĕ [⸗и]; жёлчный пузырь ват хăмпи; 2. перен. вĕчĕх; жёлчный человек вĕчĕх çын.

женатый

прил. авланнă (çын).

женоненавистник

м. хĕрарăмсене юратман, хĕрарăмсене курайман çын.

живой

прил. 1. (обладающий жизнью) чĕрĕ; живые цветы чĕрĕ чечексем; ловить зайца живым мулкача чĕррĕн тыт; 2. (относящийся к живому или растительному миру) чĕрĕ; живая природа чĕрĕ çутçанталăк; 3. (полный жизненных сил) чĕрĕ, çивĕч, йӳрĕк; вичкĕн, шухă; живой ребёнок çивĕч ача; 4. (подлинный, реальный) чăн, чăн-чăн, чĕрĕ; пурнăçри, пурнăçран илнĕ; живая жизнь чĕрĕ пурнăç; живое дело чĕрĕ ĕç; 5. (деятельный, остроощущаемый) тимлĕ; хĕрӳллĕ; питĕ пысăк; живое участие тимлĕ хутшăнни; живое желание питĕ пысăк кăмăл; 6. (яркий, выразительный) чĕрĕ; илемлĕ; живой образ чĕрĕ сăнар; живая речь чĕрĕ пуплев, чĕрĕ калаçу; 7. только в краткой ф., чем (черпающий силу в чём-либо): я жив надеждой эпĕ шанăçпа пурăнатăп; ◇ живой вес чĕрĕ виçе; живая вода фольк. чĕрĕлĕх шывĕ; живая газета чĕрĕ хаçат (хыпар сарса çӳрекен çын çинчен); живая изгородь чĕрĕ хӳме (йăвă лартса тухнă йывăçсен речĕ); живой инвентарь чĕрĕ инвентарь (ĕç выльăхĕсем), живая очередь чĕрĕ черет (çынсем черет йышăнса кĕтсе тăни); живой портрет чĕрĕ сăнлăх; живая рана чĕрĕ суран; живая связь чĕрĕ çыхăну; живая сила чĕрĕ вăй (çынсем, выльăх-чĕрлĕх); живое слово чĕрĕ сăмах; живого слова не услышишь чĕрĕ сăмах илтеймĕн; живой ум çивĕч ăс; живого лица нет на ком-л. питĕнче этем сăнĕ çук; живого места нет аманман вырăн та çук; живым манером вăр-вар, хăвăрт; взять (брать) за живое, задеть (затронуть) за живое хумхатса яр, чуна кайса тив; на живую нитку кăшт-кашт, начар; на живую руку васкаса; ни живой души пĕр чун та; жив-здоров чип-чипер, тĕрĕс-тĕкел; ни жив ни мёртв ни чĕрĕ ни вилĕ.

жизнерадостный

прил. хаваслă, савăнăçлă, хавхалануллă, пурнăçа юратакан (çын).

жилистый

прил. 1. шăнăрлă; жилистое мясо шăнăрлă аш; 2. (сухопарый) шăнăрлă; типшĕм (çын); 3. разг. (выносливый) шăнăрлă, çирĕп, вăйлă.

житель

м. пурăнакан çын; городской житель хула çынни; коренные жители тĕп халăх.

жить

несов. пурăн; жить долго нумай пурăн; жить зажиточно тулăх пурăн; жить скромно сăпайлă пурăн; жить беззаботно пĕр хуйхăсăр пурăн; жить в ладу килĕштерсе пурăн; жить на свои средства ху вăюпа пурăн; жить за чужой счёт çын шучĕпе пурăн; жить в нищете чухăнлăхра пурăн; питĕ чухăн пурăн; жить полной жизнью тулли пурнăçпа пурăн; ему нечем жить унăн пурăнмалли ним те çук; жить на жалованье ĕç укçипе кăна (е ĕç укçи çинче) пурăн; жить мечтой ĕмĕтпе пурăн; он жил только одной наукой вăл пĕр наукăшăн кăна пурăннă; жить в няньках нянькăра пурăн; ◇ жить душа в душу чунтан килĕштерсе пурăн; жить своим умом (или разумом) ху ăсупа пурăн; велеть (или приказать) долго жить вил; жил(и)-был(и) пурăннă тет.

жуликоватый

прил. разг. шульăкларах (çын).

заартачиться

сов. разг. кутăнлана пуçла, кутана пĕр (çын çинчен); чăхăмлама пуçла (е тапрат, тытăн — лаша çинчен).

забастовщик

м. забастовщик, забастовка тăвакан çын.

забеременеть

сов. йывăр çын пул, çие юл, хырăм юл, ача юл.

забредить

сов. аташма пуçла; больной забредил чирлĕ çын аташма пуçларĕ.

забубённый

прил. прост. пуçтах, пуçсăр; забубённая голова пуçтах çын.

зависимый

прил. пăхăнса пурăнакан, пăхăнса тăракан, çын ирĕкĕнчен килекен; зависимое положение пăхăнса пурăнни.

завистник

м. кĕвĕç, кĕвĕç çын, ăмсанакан çын.

завсегдатай

м. разг. ялан çӳрекен çын, тухма пĕлмен çын; завсегдатай ресторанов ресторанран тухма пĕлмен çын.

загадочный

прил. (о личности) ытарлă (çын); (о характере человека) ăнланма йывăр; (о каком-л. явлении, предмете) шухăшлаттаракан (япала).

загонщик

м. охот. кайăк хăван (сунарçă патне кайăк хăваласа пыракан çын).

загребать

несов. разг. 1. что (лопатой) пух, хырса пух (кĕреçепе); (граблями) тураса пух (кĕреплепе); (кочергой) турт (турчкапа); пуçтар, сăптăр (алăпа); 2. чем и без доп. (грести) авăс, иш (кĕсменпе); ◇ чужими руками жар загребать погов. çын аллипе кăвар турт.

зазнайка

м. и ж. разг. каппайчăк, хăйне мăнна хывакан (çын).

заика

м. и ж. тытăнчăклă калаçакан çын.

заинтересованный

прил. 1. (проявляющий внимание к чему-л.) интересленекен, пĕлме тăрăшакан; смотреть с заинтересованным видом интересленсе пăх; 2. (связанный с практическими интересами) хăйшĕн тăрăшакан, интересленекен; заинтересованное лицо хăйшĕн тăрăшакан çын; заинтересованные стороны интересленекен енсем.

заимодержатель

м. заём тытакан çын.

закалённый

прил. (стойкий, выдержанный) пиçĕхнĕ; закалённая в боях армия çапăçусенче пиçĕхнĕ çар; он человек закалённый вăл пиçĕхнĕ çын.

закваска

ж. 1. йӳçни, йӳçĕхни; йӳçĕтни, йӳçĕхтерни; 2. (возбудитель брожения) кăвас (е чуста) тĕпĕ, кăвас чусти, кĕвелĕк; 3. перен. кĕвелĕк; человек хорошей закваски лайăх кĕвелĕклĕ çын.

заключённый

м. скл. как прил. тĕрмере ларакан çын, айăпланнă çын; политические заключённые политика тĕлĕшĕнчен айăпланнисем.

законодатель

м. 1. закон кăларакан, закон çыракан (çын); 2. (тот, кто устанавливает нормы поведения, вкусы и т. п.): законодатель мод мода кăларакан; законодатель мнений шухăш саракан.

закусить

сов. что çырт; закусить губу тутана çырт; ◇ закусить язык шăла çырт; закусить удила ĕрĕхсе кай (çын, лаша).

залежаться

сов. разг. 1. (долго пролежать) вăрах вырт, выртсах кай; больной долго залежался чирлĕ çын вăрах выртнă; 2. (быть неходким) ытлашши выртса кивел, кивелсе кай; мăртăх; товар залежался тавар выртса кивелнĕ.

заложник

м. заложник (салукшăн илне çын).

замарашка

м. и ж. разг. тирпейсĕр, вараланчăк çын, йăпăх-япăх.

замена

ж. 1. по гл. заменить; 2. улшăну, улăшу, ылмаш; найти себе замену ху вырăнна çын туп.

заметный

прил. 1. (видимый, явный) палăрмалла, асăрхамалла, курăнмалла; курăмлă; заметный след палăрмалла йĕр; 2. (видный, известный) паллă; он стал заметным человеком вăл паллă çын лулса тăчĕ.

замечательный

прил. 1. питĕ лайăх, питĕ аван, ытарма çук, тĕлĕнмелле, чаплă; замечательный человек питĕ лайăх çын; замечательный талант тĕлĕнмелле талант; 2. (примечательный) паллă; замечательное событие паллă событи.

заноза

1. ж. шăрпăк; всадить в руку зановоу алла шăрпăк кĕрт; 2. м. и ж. прост. (задира) шăрчăк, шăртламас, чăкраш çын.

занятный

прил. тĕлĕнмелле, кăсăк, интереслĕ; занятный человек интереслĕ çын.

занятый

прил. ĕçлĕ, пушă мар, ерçӳллĕ мар; он был занят вăл ерçӳллĕ марччĕ; занятый человек ĕçлĕ çын.

запальчивый

прил. кăртака, хĕрӳ, кăра çилĕллĕ; запальчивый человек кăра çилĕллĕ çын; запальчивая речь кăра сăмах, хĕрсе кайса калаçни.

запасливый

прил. запаслă, запас тытакан, запаспа пурăнакан (çын).

запестреть

сов. 1. (показатьсяо чём-либо пёстром) ула-чăлан курăн, ула-чăлалан; запестрели крыши домов çурт тăррисем ула-чăлан курăнса кайрĕç; 2. (замелькатьо чём-л. разноцветном) ула-чăлалан, ула-чăлан курăнма пуçла, вĕлтлетме пуçла; перед глазами запестрели фигуры людей куç умĕнче çын кĕлеткисем ула-чăлан вĕлтлетме пуçларĕç; 3. (начать часто встречаться) курăнкала пуçла (е тапрат, тытăн); его имя запестрело во многих газетах унăн ячĕ нумай хаçатсенче тĕл пула пуçларĕ; 4. (стать пёстрым) улалан, ула-чăлалан, ула-чăла тĕслĕ пул.

запечатлеть

сов. кого-что 1. (воплотить) сăнласа пар, кăтартса пар, ӳкерсе ил; запечатлеть образ современника хальхи çын сăнарне сăнласа пар; 2. (закрепить в памяти) асра тытса юл, астуса юл, а ера хăвар; запечатлеть поцелуй чупту.

заразный

прил. 1. (о болезни) ерекен, сикекен, синкер (чир); 2. (о человеке) ерекен чирпе чирленĕ, сикекен чирпе чирленĕ (çын).

зарычать

сов. хăрлатса яр (йытă); кăшкăрса яр, ахăрса яр (çын).

заслуженный

прил. 1. (получаемый по заслугам) тивĕçлĕ; заслуженная награда тивĕçлĕ награда; 2. (имеющий большие заслуги) тава тивĕçлĕ, хисепе тивĕçлĕ; заслуженный человек хисепе тивĕçлĕ çын; 3. (в составе почётного звания) тава тивĕçлĕ; заслуженный артист республики республикăн тава тивĕçлĕ артисчĕ.

застройщик

м. çурт лартакан (çын е организаци).

затворник

м. 1. пĕчченçĕ манах; 2. перен. хупăнса пурăнакан çын, çынсенчен ютшăнса пурăнакан çын; он живёт затворником вăл хупăнса пурăнать.

заурядный

прил. ыттисенчен уйрăм мар, нимпе те уйрăлса тăман, нимпе те паллă мар, вăтам (çын).

звезда

ж. 1. в разн. знач. çăлтăр; Полярная звезда Çурçĕр çăлтарĕ; орден Красной Звезды Хĕрлĕ Çăлтăр орденĕ; 2. (о прославившемся человеке) çутă çăлтар, çăлтăр; чап, чаплă çын; звезда балета балетăн чи паллă артисчĕ, балет çăлтăрĕ.

зверь

м. 1. тискер кайăк, кайăк; хищный зверь çăткăн кайăк; пушной зверь мамăк тирлĕ кайăк; 2. перен. (о свирепом человеке) тискер кайăк; тискер çын, хăрушă çын.

здоровый

прил. 1. (обладающий здоровьем) сывлăхлă (çын), сывă, çирĕп; здоровый организм сывă организм; здоровое сердце çирĕп чĕре; здоровый вид сывă сăнпуç; 2. (полезный для здоровья) усăллă, лайăх, таса; здоровая пища сывлăхшăн усăллă апат-çимĕç; здоровый воздух таса сывлăш; 3. перен. (правильный) тĕрĕс, сывă (критика); 4. прост. (могучий) маттур, сатур, вăйпитти, çирĕп; здоровый мужчина вăйпитти арçын; ◇ будь(те) здоров(ы)! 1) (при расставании) сыв пул(ăр)!; сыв пулса юл(ăр)!; 2) (пожелание здоровья тому, за кого поднимает гость тост) тавсье!; тав сана (е сире)!; 3) (при чоканье, а также при чиханье) сывлăха пултăр!

здоровяк

м. разг. вăйпитти, вăйпитти çын, патвар çын, кĕрнеклĕ çын.

земляк

м. янташ (е ентеш), пĕр енчи çын.

зимовщик

м. хĕл каçакан, хĕл хĕллекен, хĕл каçма юлнă (çын).

зловредный

прил. усал, сиенлĕ, вĕчĕллĕ, усал сунакан (çын).

злодей

м. 1. усал çын, чунилли, вăрă-хурах; 2. бран. усал, чунилли.

злой

прил. 1. усал, хаяр; злой человек усал çын, тискер çын; злой замысел усал шухăш; 2. (дурной, плохой) усал, йывар; злые вести усал хыпар; злая тоска йывар-тунсăх; 3. разг. (едкий, острый) хаяр; касакан, çунтаракан; злой перец хаяр пăрăç; 4. перен. (язвительный) усал, чĕрене тивекен, кӳрентерекен; злой язык усал чĕлхе; 5. разг. (в высшей степени) хаяр; злой мороз хаяр сивĕ, шартлама сивĕ; ◇ злой дух усал сывлăш.

злопамятный

прил. кӳренĕве час манман, кӳрентернине каçарман (çын).

злопыхатель

м. вĕчĕх, усал çын.

злорадный

прил. çын инкекĕшĕн савăнакан; злорадный смех çын инкекĕшĕн савăнса кулни.

злорадство

с. çын инкекĕшĕн савăнни.

злорадствовать

несов. çын инкекĕшĕн савăн (е хĕпĕрте).

злостный

прил. 1. (исполненный злости) усал, киревсĕр; злостный умысел усал шухăш; 2. (сознательно недобросовестный) усал шухăшлă, юри; злостный нарушитель дисциплины дисциплинăна юри пăсакан çын.

злоумышленник

м. уст. усал шухăшлă çын, сăтăрçă.

злоязычный

прил. уст. усал чĕлхеллĕ; злоязычный человек усал чĕлхеллĕ çын.

злюка

м. и ж. разг. çиллемес çын, çиллес çын, усал çын.

злючка

м. и ж. разг. çиллемес çын, çиллес çын, усал çын.

змея

ж. 1. селен; ядовитая змея наркăмăшлă çĕлен, сăхакан çĕлен; 2. перен. çĕлен, çĕлен-калта, вĕре çĕлен (чее усал çын); 3. в знач. нареч. змеёй çĕлен пек явăнса (е авкаланса); дорога бежала змеей çул çĕлен пек авкаланса выртнă; ◇ змея подколодная см. подколодный.

знаменитость

ж. 1. (свойство) чап, мухтав; 2. (знаменитый человек) чаплă (е паллă, мухтавлă) çын.

знаток

м. лайăх пĕлекен çын; знаток старины аваллăха лайăх пĕлекен çын; знаток своего дела хăйĕн ĕçне лайăх пĕлекен çын.

значительный

прил. 1. (большой) чылай, самай, чылай пысăк; значительное уменьшение чылай чакарни; значительная часть чылай пысăк пайĕ; 2. (важный) паллă, хисеплĕ, пысăк, ятлă; значительное лицо ятлă çын; 3. (выражающий что-л.) пĕлтерĕшлĕ, уçăмлă.

зоркий

прил. 1. (о глазах) çивĕч (куç); (о человеке) витĕр куракан (çын); 2. перен. (проницательный) ăнкаруллă, тимлĕ, çивĕч (çын).

зрелый

прил. 1. (спелый) пиçсе (е пулса) çитнĕ; зрелые плоды пулса çитнĕ çимĕçсем; 2. (по возрасту) аталанса (е ӳссе, çитĕнсе) çитнĕ; çулланса (е ара) çитнĕ (çын); 3. перен. (полностью сложившийся) ӳссе (е аталанса) çитнĕ; пиçсе (е пулса) çитнĕ; зрелый художник пулса çитнĕ художник; 4. перен. (обдуманный) шухăшласа тунă; тĕплĕ; зрелое решение шухăшласа йышăннă решени.

зрячий

прил. куçлă-пуçлă, тĕрĕс-тĕкел куракан (çын).

зубастый

прил. разг. 1. шăллă, вичкĕн шăллă (çăрттан); 2. (дерзкий) шăллă, çивĕч чĕлхеллĕ (çын).

зябкий

прил. разг. сивве чăтăмсăр, ачаш, шăнакан (çын).

играть

несов. 1. во что и без доп. выля, выляш; кончить играть выляса пĕтер; играть в футбол футболла выля; играть в жмурки куркуçла (е суккăр куçла) выля; 2. кого-то, театр. (исполнять) выля; играть роль старика ват çын рольне выля; 3. на чём и без доп. (на музыкальном инструменте) кала, выля; играть на флейте флейта кала; 4. (с) чем, (с) кем выля, вылянтар, вылят, алхас, илĕх; играть с детьми ача-пăчапа выля; ветер играет гривой коня çил ут çилхипе вылять; играть саблей хĕçпе выля; 5. (сверкать, переливаться) йăлтăртат, выля, вылян; на воде играют солнечные блики шыв çинче хĕвел вылять; 6. (пениться, искриться) кăпăклан, хĕлхемлен, йăлтăртат, чашкар; ◇ играть с огнём вут-кăварпа выля; играть в великодушие ырă кăмăллă пек пул; играть свадьбу туй ту; играть большую роль пысăк вырăн йышăн; играть первую скрипку чи асли (е ăсти) пул; играть в молчанку пĕр-пĕринпе ним чĕнмесĕр лар; играть комедию кулăшла хăтлан; играть на нервах кăмăла пăс, тарăхтар.

игрок

м. 1. (участник игры) вăйăç, вăйă вылякан, вăййа хутшăннă çын; в футбольной команде одиннадцать игроков футбол командинче вунпĕр çын; 2. (любитель играть, знаток игры) вăййа юратакан; вăйăç, вăйă ăсти.

идол

м. 1. рел. (изваяние, статуя) киремет, йĕрĕх (пуç çапмалли кĕлетке); 2. уст. (предмет обожания, преклонения) турă вырăнне хисепленекенни; 3. бран. тăмсай, ухмах (çын);сидеть (или стоять) идолом хытса тăр (е лар).

иезуит

м. 1. иезуит (монах); 2. перен. (лицемер) икĕпитлĕ çын, иезуит.

иждивенец

м. иждивенец (çын е патшалăх шучĕпе тăранса пурăнакан).

избранник

м. 1. суйланă çын; избранник народа халăх суйланă çын; 2. (любимый человек) юратнă çын, савни.

известный

прил. 1. (знакомый) паллă, пĕлекен, хайскер; известный вам человек эсир пĕлекен çын; 2. (знаменитый) паллă, чаплă, ятлă-сумлă; известный врач паллă врач; известный человек ятлă-сумлă çын; стать известным паллă пул; делать известным чаплантар; 3. (определённый): в известный момент паллă (е палăртса хунă) вăхăтра; 4. (некоторый) хăшпĕр; в известных случаях хăшпĕр чух(не).

изворотливый

прил. çаврăнăçуллă, чее, вичкĕн, мĕлне тупакан (çын), юс.

извратить

сов. что (исказить) пăс, пăсса кăтарт (е кала), тĕрĕс мар ăнлантар; извратить чужую мысль çын шухăшне пăсса кăтарт.

изгнанник

м. ссылкăна янă (е ссылкăри) çын, пуç янă çын.

издёрганный

прил. разг. турткаласа пĕтернĕ, аптратса çитернĕ, тинки тухнă (çын).

изменчивый

прил. улшăнчăк, час (е çăмăлах) улшăнакан; вылянакан, вылянса тăракан; изменчивая погода улшăнса тăракан çанталăк; изменчивый человек мăртăк (е сăпатсăр) çын.

изнеженный

прил. ачаш; изнеженный человек ачаш çын.

изобличитель

м. питлекен, суяна кăларакан, тăрă шыв çине кăларакан (çын).

изображение

с. 1. по гл. изобразить(-ся); сатирическое изображение сатирăлла çырса кăтартни; 2. (воспроизведение) ӳкерни (япала е çын сăнне), сăнласа кăтартни; монета с изображением герба герб ӳкернĕ укçа, герблă укçа; 3. (результат воспроизведения) ӳкерчĕк, сăн; изображение ребёнка ача сăнĕ.

изобретательный

прил. ăсчах, çивĕч (е вичкĕн) шухăшлă (çын); изобретательный ум çивĕч ăс-тăн; изобретательный человек ăсчах.

изувер

м. 1. (фанатик) изувер (тĕншĕн тем тума та хатĕр çын); 2. перен. (изверг) чунсăр, чунилли, тискер çын.

изувеченный

прил. амантса (е суранлатса, сусăрласа) пĕтернĕ, лутăркаса тăкнă, аманчăк, сусăр, чăлах (çын).

изуродовать

сов. 1. кого-что (испортить, обезобразить) пăсса (е сăнсăрлатса, илемсĕрлетсе) пĕтер; 2. кого-что (искалечить) амантса (е сусăрласа) пĕтер, чăлахлантар; 3. что, перен. (исказить) пăс, пăсса пĕтер (çын шухăшне, сăмахне).

иммигрант

м. иммигрант (пĕр патшалăхран те пĕр патшалăха яланлăха пурăнма куçса пынă çын).

импрессионист

м. импрессионист (импрессионизм юхăмне хутшăннă çын).

имя

с. 1. ят; дать имя ребёнку ачана ят хур; назвать по имени ятран чĕн; по имени Иван Иван ятлă(скер); как твоё имя? Эсĕ мĕн ятлă?, яту мĕнле?; библиотека имени Ленина Ленин ячĕпе хисепленекен библиотека; письмо на твоё имя сан ятпа килнĕ çыру; 2. грам. ят; имя существительное япала ячĕ; имя прилагательное паллă ячĕ; имя числительное хисеп ячĕ; ◇ именем закона закон ячĕпе; во имя мира миршĕн; человек с именем паллă çын, ятлă çын; составить (или сделать) себе имя паллă пул, палăр, хисеп ил, чапа тух; доброе имя ырă ят; запятнать своё имя ята кĕр (е варала); позорить чьё-л. имя ята çĕрт.

индивидуальность

ж. индивидуальность, пайарлăх (1. индивидуумсене пĕр-пĕринчен уйăрса илме май паракан хăйне евĕрлĕхсем; 2. хăйне евĕр уйрăм çын).

индивидуум

м. индивидуум (1. биол. кашни уйрăм чĕрчун е ӳсентăран организмĕ; 2. уйрăм çын).

индифферентный

прил. индифферентлă, нимпе интересленмен (çын).

инертный

прил. 1. физ. инерциллĕ; инертная масса инерциллĕ масса; 2. (бездеятельный) инертлă, тимсĕр, сӳрĕк, сӳрĕнкĕ, мăран, ĕçлĕхсĕр; инертный человек сӳрĕк çын; ◇ инертный газ инертлă газ.

инициативный

прил. пуçаруллă; инициативный человек пуçаруллă çын.

инквизитор

м. инквизитор (1. ист. инквизици судии; 2. перен. хаяррăн асаплантаракан çын).

иной

прил. 1. (другой) урăх, тепĕр; иным способом тепĕр майпа; иной путь урăх çул; это совсем иное дело ку пачах урăх ĕç; иными словами урăхла каласан; 2. (некоторый) хăшпĕр, тепĕр, хăш; иной человек хăш çын; в иные годы çулĕ-çулĕпе, хăшпĕр çул; 3. в знач. сущ. м. тепри, хăшĕ-пĕри; иному и невдомёк тепри ăна тавçăрса та илеймест; иной раз хăшпĕр чух; тот или иной ку е вăл.

инородный

прил. ют, урйх тĕрлĕ, урйх йышши; инородные явления урăх пулăмсем; инородное тело 1) мед. ӳтри ют япала (сăм. снаряд ванчăкĕ); 2) ют çын (шухăшĕпе, тĕллевĕпе).

интеллект

м. интеллект, ăс-хакăл, ăс-тăн шайĕ, шухăшлав пултарулăхĕ; человек с высоким интеллектом пысăк интеллектлă çын.

интеллигентный

прил. 1. интеллигент ⸗ĕ [⸗и], интеллигенци ⸗ĕ [⸗и]; интеллигентное общество интеллигенци обществи; 2. (присущий интеллигенту) интеллигентла, интеллигентăнни пек; интеллигентный вид интеллигентла сăн-сăпат; 3. (образованный, культурный) интеллигентла; интеллигентный человек интеллигентла çын.

интендант

м. интендант (интендантство ĕçĕнчи çын).

интервью

с. нескл. интервью (пĕр-пĕр паллă çын общественноçа интереслентерекен ыйту тăрăх корреспондентпа калаçни, çав калаçу тăрăх çырса пичетленĕ статья); дать интервью интервью пар; взять интервью интервью ил.

интерес

м. 1. (внимание, желание, чувство) интерес, кăсăк, кăмăл; слушать с интересом интересленсе итле; возбуждать интерес интереслентер; проявить интерес интереслен; у меня пропал к нему всякий интерес ман унран кăмăл пачах писрĕ; 2. (польза) усă, интерес; это делается в ваших интересах куна сирĕншĕн (е сире валли) тăваççĕ; что за интерес? вам знать это? куна пĕлни сире мĕне кирлĕ?; 3. (стремление, цель) тĕллев, ен, шут; в интересах усиления обороноспособности оборона хăватне вăйлатас тĕллевпе; в интересах справедливости тĕрĕслĕхшĕн тăрăшса; 4. обычно мн. интересы (потребности, нужды) интерессем; классовые интересы класс интересĕсем; сочетание личных интересов с интересами общества уйрăм çын интересĕсене общество интересĕсемпе килĕштерни.

интуиция

ж. чĕре (е чун) сисни, туйăм, сисĕм, интуици; по интуиции чун сиснипе; человек тонкой интуиции вичкĕн туйăмлă çын; художественная интуиция илемлĕх интуицииĕ.

ипохондрик

м. ипохондрик, ипохондриллĕ çын.

исключительный

прил. 1. (чрезвычайный); нормăна пăхăнман, уйрăм; исключительное право уйрăм право; исключительное полномочие уйрăмах пысăк полномочи; 2. (редкий, необыкновенный) сайраран пулакан, ăрасна йышши, халиччен пулман; исключительный случай халиччен пулман япала; исключительный человек ăрасна йышши çын; 3. (очень хороший) калама çук (е çав тери, питĕ) лайăх; продукция исключительного качества калама çук паха продукци; 4. (принадлежащий только кому-л.) çеç, кăна; исключительная собственность государства на землю çĕр патшалăх харпăрлăхĕ кăна пулни.

искренний

прил. тӳрĕ, уçă, таса, чăн; искренний человек турĕ кăмăллă çын; искреннее чувство таса туйăм.

искривлённый

прил. кукăр, кукрашка, кукăрăлчăк, кукăр-макăр, чалăш-чĕлĕш, пăрăнăç, пăрăнчăк, авкаланчăк, аврăç; искривлённое дерево кукăр-макăр йывăç; искривлённое лицо чалăш пит; человек с искривлённым позвоночником асат хуçни çын.

испарина

ж. тар; у больного сильная испарина чирлĕ çын хытă тарлать.

испариться

сов. 1. пăсланса кай (е пĕт), пăслан; вода испарилась шыв пăсланса пĕтнĕ; 2. перен. шутл. (исчезнуть) шăвăн, тухса шăвăн (çын çинчен), çухал, пытан, пĕт.

исполин

м. 1. улăп; 2. перен. пысăк çын, улăп; исполины науки наука улăпĕсем.

исполинский

прил. 1. улăп ⸗ĕ [⸗и], улăп пек, улăпла: человек исполинского роста улăп пек пысăк çын; 2. перен. ытла та (е çав тери, шутсăр) пысăк; исполинский размах строительства çав тери пысăк строительство.

испорченный

прил. 1. (неисправный) пăсăлнă, пăсăклă; 2. (тухлый) пăсăк, çĕрĕк, сăпăрчăк; испорченная рыба çĕрĕк пулă; испорченное яйцо сăпăрчăк çăмарта; 3. (безнравственный) пăсăк, аскăн; испорченный человек пăсăк (е аскăн) çын.

исступлённый

прил. 1. (находящийся в исступлении) тăнран кайнă, виçерен тухса кайнă, асса кайнă; исступлённый человек виçерен тухса кайнă çын; 2. (неистовый) урнă пек, ухмаха ернĕ пек, виçесĕр, чикĕсĕр; исступлённые крики урнă пек кăшкăрни.

истерик

м. истерик (истерипе чирлĕ çын).

кавалер

м. кавалер (орденлă çын); кавалер Золотой Звезды Ылтăн Çăлтăр кавалерĕ.

кадет

м. уст. кадет (революцичченхи Российăра кадет корпусĕнче вĕреннĕ çын).

кал

м. пăх, тислĕк, çын (е выльăх) каяшĕ.

каланча

ж. 1. каланча (пушар вышки); 2. разг. шутл. тăрнаккай, тăсланкă, хăмла шăччи (çын çинчен).

калач

м. кулач; ◇ тёртый калач пурнăç курнă çын; на калачи досталось шутл. кулач çитерчĕç, ăна (е мана) лекрĕ-ха; калачом не заманишь шутл. нимпе те илĕртсе килес çук, кулачпа та çавăрас çук.

калека

м. и ж. сусăр çын, чăлах, уксах-чăлах.

калиф

м. см. href='/s/халиф'>халиф; ◇ калиф на час наччаслăх халиф (влаçа хăй аллине кĕске вăхăта çеç илнĕ çын).

каменный

прил. 1. чул..; чул ⸗ĕ [⸗и]; каменный дом чул çурт; 2. перен. (неподвижный) чул пек, юпа пек; туйăмсăр, чул пек туйăмсăр (пит-куç); 3. перен. (бесчувственный) чунсăр, чĕресĕр, хыт чĕреллĕ (çын); каменный век чул ĕмĕрĕ; каменный уголь çĕркăмрăк.

кандидатура

ж. кандидатура (пĕр-пĕр ĕçе суйлама е кĕртме тăратнă çын); выставить чью-либо кандидатуру камăн та пулин кандидатурине тăрат.

каннибал

м. книжн. 1. (людоед) çын-çиен, çынçиен этем; 2. перен. чунсăр, хыт чĕре, чул чĕре.

карлик

м. 1. карлик, питĕ пĕчĕк çын, чике тăршшĕ çын; 2. лутра, пĕчĕк; деревья-карлики лутра йывăçсем; 3. перен. (о незначительном человеке) асси.

карьерист

м. карьерист (хăйĕн карьерине ĕç интересĕнчен мала хуракан çын).

католик

м. католик (католик тĕнне ĕненекен çын).

каторжанин

м. каторга çынни, каторгăна янă çын.

каша

ж. 1. пăтă; 2. перен. (полужидкая масса) çăрăлчăк; бетонная каша бетон растворĕ; 3. перен. (путаница) арăш-пирĕш, йĕркесĕрлĕх; ◇ берёзовая каша хурăн хуллипе çаптарни; каша в голове пуçра анкă-минкĕ; каша во рту чĕлхи çине çăпан тухнă (уçăмлă калаçайман çын çинчен); заварить кашу пăтă пĕçер; заварилась каша пăтăрмах пуçланчĕ; расхлёбывать кашу вĕçне-хĕрне шыра, майлаштарса яр; каши не сваришь с кем-л. унпа ĕç тăваймăн; мало каши ел тăвар сахалтарах çинĕ, хурапа шурра уйăрсах илеймест-ха; сапоги (или ботинки) каши просят аттин (е пушмакĕн) çăварĕ карăлнă.

келья

ж. келья (1. манах пӳлĕмĕ; 2. перен. пĕччен çын пурăнакан пӳлĕм).

кисель

м. 1. кĕсел; 2. перен. кĕсел (çемçешке çын); ◇ за семь вёрст киселя хлебать погов. ухмах сутса çӳре.

клад

м. 1. пытарнă мул; 2. разг. ылтăн (паха япала е лайăх çын çинчен).

клерикал

м. клерикал (клерикализм майлă çын; клерикалсен партийĕн членĕ).

клиент

м. клиент (1. пĕр-пĕр учреждение, предприятие, магазина тата ыт. те ĕçпе çӳрекен çын; 2. кредит, суту-илӳ е промышленность организацийĕсенчен мĕн те пулин илсе тăракан çын е учреждени; 3. хăйĕн сутлашас ĕçне адвокат, защитник аллине панă çын).

книжник

м. 1. (любитель и знаток книг) кĕнекеçĕ; 2. ирон. (человек, оторванный от жизни) кĕнекене путнă çын, пурнăçран уйрăлса кайнă çын.

коверкать

несов. 1. кого-что, прям. и перен. (портить) пăс, пăсса пĕтер, йĕркерен кăлар; коверкать машину машинăна пăс; коверкать ребёнка ачана пăсса пĕтер; 2. что, перен. (искажать) пăс; пăсса кала, тĕрĕс мар кала; коверкать чужую мысль çын шухăшне пăсса кала; коверкать слово сăмаха тĕрĕс мар кала.

козел

м. 1. качака таки; 2. (горный) качака; сибирский козёл Çĕпĕр качаки; 3. карт. качака; играть в козла качакалла выля; 4. спорт. качака (сикмелли хатĕр); козел отпущения çын айăпĕшĕн хур куракан çын; как от козла молока качака такине сунă пек; драть козла, петь козлом качака пек çухăр (начар юрла); пустить козла в огород качакана купăста картине яр.

колоритный

прил. 1. колоритлă; чечен, илемлĕ (пейзаж); 2. перен. хăйне евĕрлĕ (çын).

колосс

м. 1. колосс, улăпла кĕлетке (статуя, колонна); 2. хăват; колосс мысли пысăк ăслă çын.

командировочной

прил. 1. командировка ⸗ĕ [⸗и]; командировочное удостоверение командировка хучĕ; 2. в знач. сущ. м. командировкăри çын; 3. в знач. сущ. командировочные мн. командировочнăй, командировка укçи.

комедиант

м. 1. уст. (актёр) комедиант; 2. перен. ултавçă, икĕ питлĕ çын.

комиссионер

м. комиссионер (суту-илӳ ĕçĕнче тавар сутма-илме пулăшакан çын).

коммунар

м. коммунар (1. ист. Париж коммунишĕн кĕрешнĕ çын; 2. коммуна членĕ).

компанейский

прил. разг. йыша хавас; он человек компанейский вăл йыша хавас çын; на компанейских началах ушкăн укçипе тăвакан (е ирттерекен).

компиляция

ж. компиляци (çын ĕçĕсем тăрăх çырнă произведени).

конкурент

м. конкурент (1. конкуренцие хутшăннă çын; 2. уст. конкурса хутшаннă çын).

консерватор

м. консерватор (1. консерватизм шухăшлĕ çын; 2. Англиреконсерваторсен партийĕн членĕ).

контрагент

м. контрагент (договор тăрăх пĕр-пĕр обязательство илнĕ çын е учреждени).

контуженый

прил. контузиленнĕ, контузи пулнă (çын).

концессионер

м. концессионер (концесси илнĕ çын).

конченый

прил. разг. татнă, татăлнă; конченое дело татăлнă ĕç; ◇ конченый человек пĕтнĕ çын.

копеечный

прил. 1. (достоинством в одну копейку) пуслăх, пус тăракан; копеечная монета пуслăх укçа; 2. (недорогой) ниме тăман, çур пуслăх (япала); 3. перен. (мелочный) пит хытă, пĕр пусшăн çунакан (çын).

копна

ж. капан, çĕмел, купа; ◇ копна волос çӳçлемес (çын), кĕлте пек çӳç.

копотливый

прил. разг. 1. (медлительный) мĕшĕлти, мăран (çын); 2. (кропотливый) чăкăлтăш (ĕç).

коридорный

прил. 1. коридор ⸗ĕ [⸗и], коридорти; 2. в знач. сущ. коридорный м., коридорная ж. коридорçă (гостиницăра номерсене пăхса тасатса тăракан çын); ◇ коридорная система коридор системи (пӳлĕмсен алăкĕсем пурте пĕр коридора тухакан çурт).

корифей

м. корифей (питĕ паллă çын); корифей науки наука корифейĕ.

кормить

несов. 1. кого-что (давать корм) çитер, тăрантар; (один раз) апатла, апат пар; кормить на убой пусма çитер; кормить скот выльăхсене апатла; 2. кого-что и без доп. (давать пищу, питать) çитер, тăрант, тăрантар; в столовой хорошо кормят столовăйра лайăх çитереççĕ; 3. кого (грудью) ĕмĕрт, ĕмтер; 4. кого-что, перен. (содержать) тăрантар, пăхса усра; кормить всю семью пĕтĕм çемьене тăрантарса усра; волка ноги кормят кашкăра ури тăрантать; кормить завтраками ыранпа çырлахтар, (кашнинчех) ырана хăвар; кормить обещаниями сăмахпа çырлахтар, кашнинчех сăмах пар; хлебом не корми çăкăр ан пар та.. (мĕн те пулин юратакан çын çинчен).

кормчий

м. скл. как прил. 1. уст. хӳре тытан (çын); 2. перен. ертӳçĕ, çулпуç.

короткий

прил. 1. (малый по длине) кĕске (патак, çул); (куцый) мăтăк, кĕтĕк (хăлха, хӳре); (низкий, невысокий) лутра, лутака (çын); 2. (по времени) кĕске; короткая жизнь кĕске пурнăç; короткий разговор кĕске калаçу; 3. (быстрый, решительный) татăклă, хăвăрт; короткий удар татăклăн пырса çапни; 4. (близкий, приятельский) çывăх; короткие отношения çывăх хутшăнусем; ◇ короткая волна физ. кĕске хум; короткая память япăх (е кĕтĕк) тăн; короткий ум кĕтĕк (е кĕске) ăс; руки коротки аллисем кĕске; в коротких словах кĕскен каласан; на короткой ноге с кем-л. çывăх (пурăн); долго ли, коротко ли нумай-и, сахал.

коротыш

м. кутамас, лутака çын.

корректировщик

м. воен. корректировщик (1. корректировка тăвакан çын; 2. корректировка тăвакан самолет).

корреспондент

м. корреспондент (1. хаçата, радиона материалсем ярса тăракан çын; 2. пĕр-пĕр çынна пĕрмаях е нумайранпа çыру çӳретекен çын); специальный корреспондент ятарлă корреспондент.

косный

прил. кивĕ, кая юлнă, пăнтăхнă; косный человек кивĕлле пурăнакан çын; косный ум пăнтăхнă ăс.

кособокий

прил. чалăш, чапрас, тайлăк; кособокий человек тайăлса утакан çын; кособокая изба тайлăк пӳрт.

кость

ж. 1. шăмă; 2. (игральная) вăйă шакмакĕ; 3. (шарик на счётах) шут шăрçи; ◇ белая кость шурă шăмăлли (дворян йăхĕнчен тухнă çын); чёрная кость хура шăмăлли (хура халăх çынни); кожа да кости шăммипе тирĕ; одни кости (остались) шăмми кăна; широкая кость сарлака хулпуççиллĕ; до костей промокнуть йĕп-йĕпе пул; до костей промёрзнуть витĕрех шăн.

костюмированный

прил. маскарад тумĕ тăхăннă (çын); костюмированный вечер маскарад тумĕсен вечерĕ (е каçĕ).

краевед

м. краевед (тăван çĕршыва, таврари вырăна лайăх пĕлекен çын).

кредитор

м. кредитор (кредит паракан çын е учреждени).

кремень

м. 1. мин. вутчуль, вут чулĕ; 2. перен. разг. (о человеке) вутчуль пек çирĕп çын, хытă çын.

крепкий

прил. 1. (прочный) çирĕп, тăтăрха, тӳсĕмлĕ, чăтăмлă; крепкий орех çирĕп мăйăр; 2. (сильный, звучныйо голосе) вăйлă, янăравлă, хăватлă (сасă); 3. (здоровый) çирĕп, кĕре, вăйлă, сывлăхлă (организм); 4. (стойкий) çирĕп, тӳсĕмлĕ, патвар; крепкий человек çирĕп çын; 5. (сильный) (о ветре) вăйлă; (о морозе) шартлама; 6. (сильно действующий) хăватлă, çирĕп, хаяр (табак, эрех); (насыщенный) çăра (чей, кофе); крепкий табак хаяр табак; ◇ крепкая дисциплина çирĕп дисциплина; крепкие напитки эрех таврашĕ; крепкое слово хаяр (е усал) сăмах; крепкий сон туйми ыйăх; крепок на ухо хытă хăлхаллă, начар илтекен.

кретин

м. 1. кретин (кретинизмпа чирлекен çын); 2. прост. ухмах, тăнсăр.

крещёный

прил. шыва (е тĕне) кĕртнĕ (çын).

крикливый

прил. 1. (любящий кричать) кăшкăрашакан, çухăрашакан (çын); 2. (резкийо голосе) кăшкăрашуллă, çухăрашуллă (сасо); крикливая брань кăшкăрса вăрçни; 3. (шумный) шавлă; 4. перен. (бросающийся в глаза) сăпайсăр, ялкăшакан.

кристальный

прил. 1. кристалл; кристаллă, кристалл формиллĕ; 2. перен. (чистый) кристалл пек таса, кристалл пек çутă (шыв); 3. перен. (честный) кристалл пек, таса, тӳрĕ; человек кристальной чистоты кристалл пек таса чунлă çын.

кропотливый

прил. 1. (о работе) питĕ тĕплĕ, чăкăлтăш, çав тери тĕплĕн тунă (ĕç); 2. (о человеке) питĕ тимлĕ, ĕçе тĕплĕ тăвакан (çын).

крылышко

с. уменьш. см. крыло; под крылышком çын хӳттинче (пурăн).

кряжистый

прил. 1. (толстый и крепкий—о дереве, бревне) кĕреш, хулăн; кряжистый дуб кĕреш юман; 2. перен. (крепкий, коренастыйо человеке) кĕреш, тăлпан (çын).

кряканье

с. 1. (крик утки) нартлатни (кăвакал); 2. (звуки, издаваемые человеком) эхлетни (çын).

культура

ж. в разн. знач. культура; национальная культура наци культури; культура земледелия çĕрĕç культури; культура быта йăла культури; технические культуры техника культурисем; человек высокой культуры пысăк культурăллă çын; культура речи чĕлхе культури; культура картофеля çĕрулми культури (е лартса туни).

культурный

прил. 1. культура ⸗ĕ [⸗и]; культурный уровень населения халăхăн культура шайĕ; 2. (воспитанный) культурăллă; культурный человек культурăллă çын; 3. (обработанный, созданный человеком) культурăллă; культурные сорта культурăллă сортсем.

кургузый

прил. разг. 1. (короткохвостый) кĕске хӳре, татăк хӳре, мăтăк хӳре; 2. (об одежде) кĕске, тăвăр (тумтир); 3. (о человеке) лутра, лутрашка (çын).

курица

ж. чăхă, чăх; ◇ слепая курица начар куракан çын; мокрая курица йĕпе чăх, çуламан пăру; писать как курица лапой чăх пек чĕркелесе çыр; курам на смех ял кулли, чăх та кулать.

курьер

м. курьер (1. учрежденири ĕç хучĕсене кирлĕ çĕре леçекен çын; 2. васкавлă ĕçсем çинчен пĕлтерсе çӳрекен ĕçлĕ çын).

кутила

м. разг. ĕçкĕçĕ, вăхăта ĕçкĕ-çикĕре ирттерекен çын.

лавр

м. бот. лавр; ◇ пожинать лавры см. пожинать; почить на лаврах см. почить; чужие лавры спать не дают çын чапĕ канлĕх памасть.

лак

м. лак (çын).

лакей

м. 1. уст. лакей, тарçă; 2. перен. презр. йăпăлти çын, явкаланчăк çын.

лакировщик

м. 1. лак ăсти; 2. перен. лакировщик (çитменлĕхсене лайăх туса кăтартакан çын).

лакомство

с 1. обычно мн. лакомства (сладости) тутлă çимĕç, пылак çимĕç; 2. (вкусное блюдо) тутлă апат; охотник до лакомств тутлă апат çиме юратакан çын.

лакомый

прил. 1. (очень вкусный) тутлă; лакомое блюдо тутлă апат; 2. перен. разг. (падкий на что-л., до чего-л.) мĕне те пулин питĕ юратакан (çын); лакомый до денег укçана питĕ юратакан; лакомый кусок илĕртӳллĕ япала.

лапчатый

прил. 1. лапка ураллă, çурхах лапăллă; лапчатая птица çурхах ураллă кайăк; 2. лапка, сарлака; лапчатый лист сарлака çулçă; ◇ гусь лапчатый чее çын.

левша

м. и ж. сулахай, сулахай алăпа ĕçлекен çын.

левый

прил. 1. сулахай, сулахайри; левая рука сулахай алă; 2. полит. сулахай; левый уклон сулахай сулăнчăк; 3. в знач. сущ. левый м. полит. сулахайри çын; ◇ встать с левой ноги см. нога; левая сторона (изнанка) тӳнтер енĕ (пир-авăрăн).

легенда

ж. 1. (предание) легенда (пĕр-пĕр çын е историллĕ событи çинчен халăх хушшинче çӳрекен халап); 2. (вымысел) легенда, сăмах-юмах; о нём рассказывают легенды ун пирки тĕрлĕ сăмах-юмах çӳрет.

лёгкий

прил. 1. çăмăл; лёгкая ноша çăмăл çĕклем; 2. (мало греющий) çӳхе: лёгкое пальто çӳхе пальто; 3. (нетрудный) ансат, çăмăл; лёгкая задача çăмăл задача; 4. (незначительный, слабый) çăмăл, йăваш; лёгкое наказание çăмăл наказани; лёгкий ветерок йăваш çил; 5. (поверхностный, легкомысленный) çăмăл, çăмăлттайла; лёгкие нравы çăмăлттайла йăласем; 6. (уживчивый) уçă, килĕшӳллĕ, килĕштерекен; лёгкий характер уçă кăмăл; 7. (ловкий, изящный о движениях и т. п.) çăмăл, илĕртӳллĕ; ◇ лёгкая артиллерия çăмăл артиллери; лёгкая атлетика çăмăл атлетика; лёгкая индустрия çăмăл индустри; лёгкая кавалерия çăмăл кавалери; лёгкая рука у кого-л. алли çăмăл; лёгкая пища çăмăл апат; лёгок на помине сăмах тĕлнех çитнĕ çын; с лёгким паром! ăшши сиплĕ пултăр! (мунча кĕрсе тухнă çынна сывлăх сунни); с лёгким сердцем ним шухăшламасăр, пĕр хăрамасăр.

легкомысленный

прил. туçлă, çăмăлттай, çăмăл ăслă, вылянчăк ăслă, япăлкка; легкомысленный человек çăмăлттай çын.

лежачий

прил. выртакан, выртан; лежачий больной чирлĕ выртакан çын; ◇ под лежачий камень вода не течёт посл. выртан чул айне шыв кĕмест.

лежебока

м. и ж. разг. кахал çын, сĕлевĕс.

лезть

несов. 1. хăпар, улăх; лезть на дерево йывăç тăрне хăпар; 2. (входить, проникать) кĕр; лезть в воду шыва кĕр; лезть в окно чӳрече витĕр кĕр; 3. (вмешиваться во что-л.) хутшăн; лезть не в своё дело çын ĕçне хутшăн; 4. (надоедать) çулăхса (е çыпçăнса) тарăхтар; 5. (выпадать; расползаться) тăкăн; ирĕлсе çĕтĕл; волосы лезут çӳç тăкăнать; шёлк на платье лезет платье пурçăнĕ ирĕлсе çĕтĕлет; 6. (входить; быть впору) юра, кĕр, лар; сапоги не лезут атă юрамасть; 7. разг. (за чем-л.— в шкаф, ящик и т. п.) кĕр, алла чик; ◇ из кожи (вон) лезть см. кожа; лезть в голову пуçа пырса кĕр; лезть на рожон см. рожон; лезть на стену пит тăрăх, силлен; он за словом в карман не лезет вăл сăмахшăн кивçене каймасть.

ленивый

прил. 1. юлхав, кахал, наян, ӳркенчĕк, тĕрен, услап; ленивыи человек капаш (е юлхав) çын; 2. (о движениях, походке) лӳппер, мăран, ӳрĕк-сӳрĕк; 3. (о животном) лӳппер, чуман, кĕсмен; ◇ ленивые щи чĕрĕ купăста яшки; ленивые вареники хуран кукли.

лживый

прил. суякан, суя, ултавлă; ултав; лживый человек суякан çын, суĕç.

лимон

м. лимон; выжатый лимон вăй-хал пĕтнĕ çын.

лихач

м. пуçтах çын, чăрсăр çын, чăрусăр çын; шофёр-лихач чăрсăр (е пуçтах) шофёр.

лихой

прил. уст., прост. (злой) усал, хаяр, çиллес, йывăр; лихой человек хаяр çын; лихой недуг усал чир; ◇ лиха беда начало ĕçе пуçлама йывăр.

лихорадочный

прил. 1. сивчир ⸗ĕ [⸗и], шăнтакан ⸗ĕ [⸗и], сивчир чухнехи; лихорадочный больной сивчирпе чирлĕ çын; лихорадочный бред сивчирпе аташни; 2. перен. (связанный с волнениями, возбуждённый) хыпăнуллă, хумхануллă; 3. перен. (торопливый) хыпăнчăк, хыпкаланчăк, тимлĕ; лихорадочная деятельность тимлĕ ĕç, хыпăнчăк ĕç.

лицевой

прил. 1. пит ⸗ĕ [⸗и]; лицевые мышцы пит мышцисем; 2. (наружный) пиччĕн; лицевой стороной пиччĕн майлă; ◇ лицевой счёт уйрăм çын счёчĕ.

лицемер

м. икĕ питлĕ çын.

лицо

с. 1. пит, пит-куç, сăн; черты лица пит-куç паллисем; приятное лицо илемлĕ пит-куç; 2. (человек) çын; историческое лицо историри çын; официальное лицо официаллă çын; 3. (лицевая сторона) пиччĕн енĕ; 4. грам. сăпат; первое лицо глагола глаголăн пĕрремĕш сăпачĕ; в лицо говорить куçран кала, куç умĕнче кала; от лица кого-л. кам ячĕпе; перед лицом кого-чего-л. 1) çын умĕнче; 2) пур çинчех; это вам к лицу ку сире килĕшет; показать товар лицом япалана лайăх енчен кăтарт; не взирая на лица камне пăхмасăр; лицом в грязь не ударить намăс курас мар; лицом к лицу куçа-куçăн; знать в лицо сăнран пĕл (е палла); на нём лица нет хăранипе (е хуйхăрнипе) вăл сăнран улшăннă, шуралса кайнă; на одно лицо пĕр пек, пĕр сăнарлă.

личина

ж. 1. уст. маска; 2. перен. суя сăн-сăпат, сăн-пит; ◇ надеть личину ырă çын пек пулма тăрăш.

личность

ж. 1. çын, этем; героическая личность паттăр çын; 2. (индивидуум) уйрăм çын; роль личности в истории уйрăм çыннăн историри вырăнĕ.

ловкач

м. разг. çивĕч, чее çын.

ловкий

прил. 1. (подвижной, гибкий) çăмăл, çивĕч, йăрă, вăр-вар; ловкий мальчик вăр-вар ача; 2. (искусный) ăста, йĕтĕс, çивĕч, вичкĕн, çăмăл; ловкий наёздник ăста юланутçă; ловкий человек йĕтĕс çын; 3. (хитрый) пултаракан, чее, йăскăн; ловкий шаг чее утăм.

ломоть

м. чĕлĕ, касăк, татăк, савăл; ломоть хлеба çăкăр чĕлли; ломоть ветчины ветчина касăкĕ; ◇ отрезанный ломоть качча кайнă кĕр, уйрăлса тухнă çын.

лоцман

м. лоцман (карап çулне кăтартса пыракан çын).

лукавый

прил. 1. (хитрый) чее, усал чее; лукавый человек усал чее çын; 2. (игривый) вылянчăк, хаваслă, илĕртӳллĕ; 3. в знач. сущ. м. разг. усал, шуйттан; лукавый попутал шуйттан илĕртрĕ.

лыко

с. пушат; драть лыко пушат чĕр (е сӳ); ◇ лыка не вяжет ӳсĕрпе чĕлхи çаврăнаймасть; не всякое лыко в строку погов. пур вак-тĕвеке шута ан хур; не лыком шит погов. япăх мар, тиркемелле мар, пĕлӳсĕр мар (çын çинчен).

любезный

1. (учтивый) кăмăллă, килĕшӳллĕ, ăшă, тарават, çепĕç; любезный человек кăмăллă çын; 2. уст. (милый, дорогой) савнă, юратнă; 3. в знач. сущ. м. уст. (обращение) тăванăм; послушай, любезный итле-ха, тăванăм; ◇ будьте любезны ырă пулсамăр.

любимец

м. юратмăш, юратнă çын, савнă çын (ача).

любимчик

м. разг. юратмăш, юратнă çын (е ача); любимчик матери амăшĕн юратмăшĕ.

любитель

м. 1. юратакан; любитель музыки музыкăна юратакан; 2. (не профессионал) кăмăл туртнипе ĕçлекен çын, пĕр-пĕр ĕçĕ юратакан çын; рыболов-любитель пулла çӳреме юратакан.

любопытный

прил. 1. пĕлесшĕн тăрăшакан, пĕлесшĕн çунакан; любопытный человек пĕлесшĕн тăрăшакан çын; 2. (интересный) интереслĕ, кăсăк, тĕлĕнмелле; любопытная книга интереслĕ кĕнеке; 3. в знач. сущ. любопытный м., любопытная ж. пĕлесшĕн çунакан çын; толпа любопытных пĕлесшĕн çунакан çынсен ушкăнĕ.

люд

м. собир. разг. халăх, çын; рабочий люд ĕçлекен халăх.

люди

мн. (ед. человек м.) çынсем; советские люди совет çыннисем; люди искусства искусство çыннисем; вывести в люди çын ту; выбиться в люди çын пул; на людях çын умĕнче, çын çинче.

людный

прил. çын нумай, халăх нумай; людная улица йышлă урам, çын нумай çӳрекен урам.

людоед

м. 1. çын çиен; 2. (в сказках) çын çиекен (юмахсенчи персонаж).

лютеранин

м. лютеран (лютеран тĕнне ĕненекен çын).

маклер

м. маклер (капитализм çĕршывĕсенче товар илме е сутма пулăшакан çын).

маловер

м. ĕненӳсĕр (е шанăç сук) çын.

малограмотный

прил. 1. сахал вĕреннĕ (е пĕлӳллĕ); малограмотный человек сахал вĕреннĕ çын; 2. япăх, пĕли-пĕлми тунă (ĕç); малограмотный чертёж пĕли-пĕлми тунă чертёж.

малозаметный

прил. 1. кăшт çеç курăнакан (е палăракан), курăни-курăнми; малозаметное пятнышко кăшт çеç курăнакан пăнчă; 2. нимпе палăрса (е уйрăлса) тăман; малозаметный человек нимпе палăрса тăман çын.

малокровный

прил. юн сахал, сахал юнлă, юнсăр; малокровный человек юн сахаллипе аптракан çын.

малоподвижный

прил. 1. аран (е йывăррăн) хусканакан (япала); 2. (медлительный) мăран, мĕштĕркке (çын).

малосильный

прил. вăйсăр, халсăр, хевтесĕр, пĕчĕк хăватлă; малосильный человек хевтесĕр çын; малосильный двигатель пĕчĕк хăватлă двигатель.

малярийный

прил. сивчир ⸗ĕ [⸗и], сивчирлĕ; маляри ⸗ĕ [⸗и], маляриллĕ; малярийный комар сивчир вăрăмтуни; малярийный больной сивчирпе асапланакан çын, маляриллĕ çын.

мания

ж. 1. мани (ăстăн чирĕ, пĕр-пĕр суя шухăш пуçпулса тăни); мания величия харпăр хăйне пĕр-пĕр аслă çын вырăнне хуни; 2. перен. ăссăрла вăйлă туртăм, чун туртни.

маньяк

м. маньяк (пĕр-пĕр шухăшпа ăсран тухакан çын).

марионетка

ж. марионетка, пукане (1. пуканесен театрĕнче роль вылякан кĕлетке перен. ютран хушнине итлекен çын е правительство).

маркиз

м. маркиз (Хĕвеланăç Европăрадворянсен титулĕ тата çав титуллă çын).

мародёр

м. мародёр (вăрçă хирĕнче вилесене çаратакан çын; чыса çухатса халăха çаратакан салтак).

маска

ж. 1. маска (палласран пите витмелли япала); 2. перен. суя пит, чеелёх, ултавлă курăну; маска беззаботности ним хуйхăсăр пек пулни; 3. (слепок) маска (вилнĕ çын пичĕ çинчен гипспа тунă ӳкерчĕк); 4. спец. маска (пите газ, çулăм е ыт. сиенлесрен тăхăнмалли хатĕр); сбросить маску маскăна хывса пăрах, чăн-чăн пите кăтарт; сорвать маску с кого-л. маскине илсе ывăт, тăрă шыв çине кăлар.

масса

ж. 1. физ. масса; 2. (смесь) масса, хутăш, çăрăлчăк; сырковая масса çăрнă тăпăрчă; 3. разг. (большое количество) пысăк йыш, нумай, туллиех (çын е япала); масса народу пит нумай халăх; 4. чаще мн. массы (народ) массăсем; трудящиеся массы ĕççыннисен массисем; 5. катрам, мăн кӳлепе, пысăк (е капмар) япала; впереди вырисовывалась тёмная масса здания умра çурт кӳлепи мăннăн курăнса тăнă; ◇ в (общей) массе ытларах (е йышлăрах) пайĕ.

материалист

м. материалист (1. филос. материализм вĕрентĕвĕ майлă çын; 2. кĕретĕн курăннине çеç йышăнакан, тĕрлĕрен ĕмĕтсене, идеалсене ĕненмен çын; 3. пайташăн е усăшăн, тупăшшăн çеç çунакан çын).

материнство

с. 1. йывăр çын, ача амăшĕ, амăшлăх; охрана материнства ача амăшĕсемшĕн тăрăшни; 2. амăшлăх, тăванлăх; чувство материнства амăшлăх туйăмĕ.

медалист

м. медалист (1. шкулта отлично вĕреннĕшĕн медаль илнĕ çын; 2. выставкăра медаль илнĕ выльăх).

медведь

м. 1. упа; белый медведь шурă упа; бурый медведь хăмăр упа; 2. перен. упа, кăнттам (е çаврăнăçусăр) çын.

медлительный

прил. васкавсăр, хуллен, çаврăнăçусăр, мĕшĕлти, мăран; он очень медлительный человек вăл пит мăран çын.

меланхолик

м. 1. салху (е тунсăх, сӳрĕк) çын; 2. мед. меланхолик, меланхолипе чирлекен.

мелкий

прил. 1. (небольшой по величине) вĕт(ĕ), пĕчĕк; мелкий песок вĕтĕ хăйăр; мелкие группы людей çынсен пĕчĕк ушкăнĕсем; 2. (небольшой по глубине) ăшăх; мелкий пруд ăшăх пĕве; мелкая тарелка ăшăх турилкке; мелкая пахота ăшăх суха; мелкое судно (шывра) тарăн ларман судно; 3. (экономически маломощный, социально незначительный) вак(ă), пĕчĕк; мелкая буржуазия вак буржуази; мелкие крестьянские хозяйства вак хресчен хуçалăхĕсем; мелкий чиновник пĕчĕк чиновник; 4. (малосущественный, ничтожный) пĕчĕк, начар, ниме тăман, нишлĕ; играть мелкие роли театр, пĕчĕк рольсем выля; мелкая душонка нишлĕ чун; ◇ мелкие деньги вак укçа; мелкая сошка пĕчĕк çын, сумсăр çын; мелким бесом рассыпаться см. бес.

меломан

м. меломан (музыкăна хытă юратакан çын).

мелочный

прил. 1. вак-тĕвеке пысăка хуракан, чăкăлтăш (çын); 2. пĕчĕк, пули-пулми, ниме тăман; мелочные ссоры пули-пулмишĕн харкашни.

мерзкий

прил. 1. (гадкий) киревсĕр, ирсĕр, йĕрĕнчĕк; мерзкий человек ирсĕр çын; мерзкий поступок киревсĕр ĕç; 2. разг. (очень плохой) усал, путсĕр, япăх, начар; мерзкая погода путсĕр çанталăк.

мертвец

м. вилĕ, вилнĕ çын.

меценат

м. меценат (наукăпа искусствăна пулăшакан пуян çын).

мечтатель

м. ĕмĕтленекен, ĕмĕтпе пурăнакан çын.

мещанин

м. мещен (1. уст. мещенсен сословийĕнчи çын; 2. перен. ансăр тавра-курăмлă, общество пурнăçне хутшăнман çын).

мизантроп

м. мизантроп (çынна юратман çын).

милый

прил. 1. кăмăллă, чипер, ырă; милый человек ырă çын; милая улыбка кăмăллă кулă; 2. (дорогой, любимый) савнă, юратнă; мой милый друг савнă тусăм; 3. в знач. сущ. милый м., милая ж. савни, варли; с милым рай и в шалаше савнипе пĕрле хӳшĕре те райри пек; вот это мило! ак япала!

мир

м. 1. (вселенная) тĕнче, çутçанталăк, çут тĕнче; происхождение мира çут тĕнче пулса кайни; 2. (земной шар) тĕнче, çĕр, Çĕр чăмăрĕ; это известие облетела весь мир ку хыпар пĕтĕм тĕнчипе сарăлчĕ; собир. (человечество) этемлĕх, тĕнчери халах; весь мир смотрит на нас пирĕн çине пĕтĕм этемлĕх пăхать; 4. (порядок, строй) тĕнче, общество; мир капитализма капитализм тĕнчи; старый мир кивĕ тĕнче; 5. (круглюдей) йыш, тĕнче; научный мир учёнăйсен йышĕ, учёнăйсем; 6. (область явлений в природе) тĕнче; мир животных чĕрчунсен тĕнчи; звёздный мир çăлтăрсен тĕнчи; 7. (круг явлений психической жизни) тĕнче; внутренний мир человека этемĕн шалти тĕнчи; ◇ всем миром мирпе, пĕтĕм йышпа; на миру смерть красна посл. йышра вилме те хăрушă мар; не от мир а сего пурăнма пĕлмен, йӳнеçӳсĕр (çын); пустить по миру кого-л. çука хăвар, кĕлмĕçе кăлар.

мирской

прил. уст. çын ⸗ĕ [⸗и]; халăх ⸗ĕ [⸗и]; мирская молва халăх хушшинчи сăмах, сас-хура; мирские деньги халăх укçи.

миссионер

м. миссионер (тĕн саракан çын).

мистик

м. мистик (мистикăллă çын).

мифический

прил. 1. миф ⸗ĕ [⸗и]; мифический сюжет мифран илнĕ сюжет; 2. перен. юмахри, легендăри; мифическая личность юмахри çын; 3. перен. разг. (вымышленный) пурнăçра çук, шухăшласа кăларнă, чăн мар.

многий

прил. 1. нумай, йышлă; многие люди так и думают нумай çынсем çапла шутлаççĕ те; во многих отношениях нумай енĕпе; 2. в знач. сущ. многие мн. нумайăшĕ (нумай çын); многие поехали на экскурсию нумайăшĕ экскурсие кайрĕç; 3. в знач. сущ. многое с. нумайăшĕ (нумай япала); многое здесь мне не нравится кунта мана нумайăшĕ килĕшмест; поговорить о многом нумай япала çинчен калаç.

многолюдье

с. нумай çын, йышлă халăх.

мобилизованный

м. скл. как прил. мобилизациленĕ çын.

модернист

м. иск. модернист (модернизм майлă çын).

мозг

м. 1. миме; головной мозг пуç мими; спинной мозг çурăм мими; костный мозг шăмă мими, сăсăл; 2. перен. пуç, ăстăн; партия мозг рабочего класса парти — рабочи класăн ăстăнĕ; 3. мн. (кушанье) мозги мимерен пĕçернĕ апат; ◇ вправить мозги тăна кĕрт; до мозга костей испорчен пĕтĕмпех пăсăлса кайнă (çын); шевелить мозгами пуçа çĕмĕр, шухăшла.

мокшанин

м. мăкшă (çын).

молодой

прил. 1. (по возрасту) çамрăк, яш; пĕчĕк; молодой человек çамрăк çын; молодой бычок çамрăк вăкăр; молодые берёзки пĕчĕк хурăнсем; 2. (присущий молодости) çамрăкла, яш-кĕрĕме тивĕç; молодой задор çамрăкла хастарлăх; 3. (недавно работающий) çамрăк; молодые специалисты çамрăк специалистсем; 4. (недавно появившийся, созревший) çĕнĕ, тин тунă, çамрăк; молодой месяц çĕн уйăх; молодой картофель çĕн улма; молодое пиво çĕн сăра; 5. в знач. сущ, молодой м., молодая ж. кĕçĕн çын; кĕçĕн çын упăшки, тин авланнă çын; молодые мн. çамрăк мăшăр; из молодых, да ранний çамрăк пулсан та пултаруллă; молодо-зелено симĕс, ăса кĕмелĕх ӳсмен.

молодчик

м. разг. путсĕр, пуçтах çын.

молчаливый

прил. 1. (неразговорчивый) чĕмсĕр, калаçма юратман; молчаливый человек чĕмсĕр çын; 2. перен. (безмолвный) сас-чĕвĕсĕр, чĕмсĕр; молчаливый лес чĕмсĕр вăрман; 3. (понимаемый без слов) сăмахсăр; молчаливое согласие сăмахпа каламасăр килĕшни.

монархия

ж. монархи (влаçа пĕр çын тытса тăракан государство).

монах

м. 1. манах; постричься в монахи манаха кай; 2. разг. (аскет) сăпай çын.

монополист

м. монополист (1. монополи тытакан çын; 2. пуян капиталист).

моралист

м. моралист (мораль ыйтăвĕсемпе тăн пама юратакан çын).

морфинист

м. морфинист (хăйне морфипе минретме хăнăхнă çын).

мот

м. укçа салатакан çын.

мощи

мн. çĕрмен ӳт (типсе хытнă виле); живые мощи типсе хăрнă çын.

мудрец

м. ăслă çын, ăсчах.

муж

м. 1. (мн. мужья) ар, упăшка; 2. уст. (мн. мужи) деятель, ĕçри çын; муж науки наука çынни.

мужик

м. 1. уст. хресчен, ял çынни, мужик; 2. разг. (мужчина) арçын, ар; çын; он толковый мужик вăл тăнлă çын.

мулат

м. мулат (шурă ӳтлĕ тата хура ӳтлĕ арпа арăмран çуралнă çын).

мумия

ж. муми (1. бальзам сĕрсе çĕресрен сыхласа хăварнă вилĕ ӳт; 2. типсе хăрса кайнă çын).

мученик

м. хĕн-асап курнă çын.

мычать

несов. 1. мĕкĕр (выльăх çинчен); 2. разг. (невнятно говорить) мăкăртат, мăкăр-мăкăр ту (çын çинчен).

на

предлог. с вин. п. (на вопрос «куда?») ⸗а [⸗е], ⸗на [⸗не], çине; ⸗алла [⸗елле]; выйти на улицу урама тух; идти на службу ĕçе кай; сесть на стул пукан çине лар; двигаться на юг кăнтăралла куç; 2. с вин. п. (при обозначении срока) ⸗лăх [⸗лĕх], ⸗а [⸗е]; ⸗на [⸗не]; взять книгу на два дня кĕнекене икĕ кунлăх ил; перенести заседание на завтра ларăва ырана куçар; 3. с вин. п. (при определении денежной суммы) ⸗лăх [⸗лĕх]; купить на десять рублей вунă тенкĕлĕх туян; 4. с вин. п. (при обозначении цели, назначения) ⸗лăх [⸗лĕх]; материал на пальто пальтолăх материал; комната на два человека икĕ çынлăх пӳлĕм; подарить на память асăнмалăх парнеле; 5. с вин. п. (при делении, умножении) ⸗а [⸗е], ⸗на [⸗не]; çине; разделить на три виçсе пайла; помножить пять на три пиллĕке виççĕ çине (е виçсе) хутла; разделить арбуз на две части арбуза икĕ пая уйăр; 6. с вин. п. (при обозначении об раза действия) ⸗па [⸗пе], ⸗пала [⸗пеле], ⸗палан [⸗пелен]; учиться на пятёрки пиллĕксемпе вĕренсе пыр; 7. с вин. п. (при глаголе «переводить») ⸗ла [⸗ле]; перевести книгу на чувашский язык кĕнекене чăвашла куçар; 8. с вин. п. (при обозначении количественных отношений): на пять лет моложе пилĕк çул кĕçĕнрех; пройти на десять шагов вперёд вунă утăм маларах ирт; 9. с предл. п. (на вопрос «где?») ⸗ра [⸗ре], ⸗та [⸗те], ⸗че, çинче; на улице урамра; на Кавказе Кавказра; на столе сĕтел çинче; лежать на солнце хĕвел çинче вырт; 10. с предл. п. (при обозначении средств передвижения) ⸗па [⸗пе], ⸗пала [⸗пеле], ⸗палан [⸗пелен]; плыть на пароходе пăрахутпа кай; 11. с предл. п. (при посредстве) ⸗па [⸗пе], ⸗пала [⸗пеле], ⸗палан [⸗пелен]; жарить на масле çупа ăшала; двигатель работает на нефти двигатель нефтьпе ĕçлет; 12. с предл. п. (при обозначении устройства, свойства, состояния) ⸗лă [⸗лĕ]; вагон на рессорах рессорлă вагон; 13. с предл. п. (при глаголах «читать», «писать», «говорить» и т. п.) ⸗ла [⸗ле], ⸗па [⸗пе], ⸗пала [⸗пеле]; говорить на русском языке вырăсла калаç; 14. с предл. п. (при глаголе «играть»): играть на рояле рояль кала; играть на скрипке сĕрме купăс кала; 15. с вин. и предл. п. (на вопрос «когда?») ⸗а [⸗е], ⸗на [⸗не], ⸗ра [⸗ре], ⸗та [⸗те], ⸗че; на другой день тепĕр кунне; на той неделе тепĕр эрнинче; ◇ глух на одно ухо пĕр хăлхи илтмест; испытывать на прочность çирĕплĕхе тĕрĕсле; мастер на все руки пур ĕçе те ăста, тума пĕлмен ĕç çук; на бегу 1) (во время бега) чупса пынă чух, чупса пыруçăн; 2) (торопливо, наспех) васкаса, васкавлан, йăпăрт-япăрт; на безрыбье и рак рыба см. безрыбье; на лету 1) вĕçӳçĕн, вĕçсе пынă чух; 2) (быстро, легко) хăвăрт, çăмăллăн; на людях çын çинче; на моих глазах куçăм умĕнчех; на мой взгляд ман шухăшпа, ман шутпа; на свежую голову пуç ывăнман чух; нечист на руку алли кукăр, алли тӳрĕ мар.

набиться

сов. чыхăн, тул, кĕрсе тул, тăкăл; в комнату набилось много народу пӳлĕме халăх (е çын) тăкăлнă.

навестить

сов. кого-что кайса (е пырсă, кĕрсе, çитсе) кур, пырса кай, кĕрсе тух; навестить больного чирлĕ çын патне кайса кур; навестить товарища юлташ патне кĕрсе тух.

навязчивый

прил. 1. (назойливый) çыпçăнчăк, çыпçăнакан, çыхланакан; навязчивый человек хăпма пĕлмен çын; 2. (неотступный) уйрăлми, пуçран тухма пĕлмен; навязчивый мотив пуçран тухма пĕлмен кĕвĕ; навязчивая идея пуçран тухми шухăш.

наглец

м. сĕмсĕр (е чăрсăр) çын, намăссăр.

надёжный

прил. 1. (верный) шанчăклă, шанăçлă; надёжный человек шанчăклă çын; 2. (безопасный) шанчăклă, тĕплĕ; тĕреклĕ; надёжное место шанчăклă вырăн.

наездник

м. утлă (е юланутлă) çын, юланут.

наёмник

м. уст. 1. (работник) тарçă, тара кĕрĕшнĕ çын; 2. кого-чего сутăнчăк çын, тарçă.

напарник

м. мăшăрлăн ĕçлекен, пĕрле ĕçлекен çын, шакăрча.

напраслина

ж. разг. нехек, кăлăх, элек; возвести напраслину на кого-л. кăлăха калаç (çын çинчен).

нараспашку

нареч. разг. йӳле, йӳле ярса, ярханах; идти в пальто нараспашку пальтона йӳле ярса пыр; ◇ у него душа нараспашку вăл усă кăмăллă çын.

наркоман

м. наркоман (наркомание ернĕ çын).

народ

м. 1. халăх; советский народ совет халăхĕ; чувашский народ чăваш халăхĕ; трудовой народ ĕç халăхĕ; 2. (люди) çын(сем), халăх; на собрании было много народу пухура çын нумайччĕ; ◇ простой народ хура халăх; на народе çын çинче.

нарочный

м. хыпарçă, ятне янă çын; послать письмо с нарочным çырăва хыпарçăран парса яр.

нарушитель

м. пăсакан (е пăхăнман) çын; нарушитель общественного порядка обществăри йĕркене пăсакан çын.

насадить

сов. 1. что, чего (растения) ларт, лартса тултар (е тух); насадить деревья йывăç лартса тултар; 2. см. насаждать; 3. что (надеть) ларт; насадить топор на топорище пуртă аври ларт; 4. кого-что, чего, прост. (поместить) лартса тултар; насадить полный автобус людей автобус тулли çын лартса тултар; 5. кого-что, чего (на остриё) тир, тирсе ларт; насадить червяка на крючок ăмана вăлта çине тир.

наследник

м. 1. тĕпчĕк, тĕпри (пурлăха йышăннă çын); 2. перен. наследник (пĕр-пĕр çын ĕçне малалла туса пыракан).

насмешливый

прил. (склонный к насмешкам) тăрăхлама (е мăшкăл тума) юратакан; насмешливый человек тăрăхлама юратакан çын; 2. (заключающий в себе насмешки) мăшкăллă, йĕкĕлти, тăрăхлакан; насмешливый тон тăрăхлакан сасă.

настойчивый

прил. тимлĕ, сатур, хиçтевлĕ, çине тăракан; настойчивый человек тимлĕ çын; настойчивая просьба çине тăрса ыйтни.

настроение

хавал, хал, кăмăл, кăмăл туртăмĕ; рабочее настроение ĕçлес хавал; нет настроения кăмăл çук, чун туртмасть; хорошее настроение лайăх кăмăл; поднимать настроение хавхалантар; ◇ быть не в настроении кăмăлсăр пул; человек настроения кăмăлне час улăштаракан çын.

натура

ж. 1. (характер) кăмăл; широкая натура усă кăмăл; по натуре он хороший кăмăлĕпе вăл лайăх çын; 2. иск. натура (художник умĕнче ӳкермелли кĕлетке пулса тăракан çын); рисовать с натуры натураран ӳкер; 3. эк. (товары, продукты) тавар, япала, натура; оплата натурой натурăпа тӳле.

натуралист

м. 1. натуралист, çутçанталăк тĕпчевçи; юные натуралисты çамрăк натуралистсем; 2. натуралист (натурализм юхăмĕнчи çын).

натурщик

м. натурщик (художник умĕнче ӳкермелли кĕлетке пулса тăракан çын).

нахлебник

м. çын çăкрине çисе пурăнакан.

находка

ж. 1. (найденная вещь) тупнă япала; 2. перен. питĕ паха (е кирлĕ) çын, питĕ паха (е кирлĕ) япала.

национализация

ж. 1. национализаци, национализацилени (пурлăха уйрам çын аллинчен патшалăх аллине илни) национализация земли çĕре национализацилени; 2. национализаци, наци чĕлхипе (е кадрĕсемпе) уса курмалла туни; национализация школы шкулта наци чĕлхипе усă курмалла туни.

националист

м. националист (национализмшăн тăракан çын).

начётчик

м. начётчик (вуланине тĕплĕ шухăшламасăр йышăнакан çын).

начитанный

прил. нумай вуланă (е вĕреннĕ, пĕлекен); начитанный человек нумай вуланă çын.

небезобидный

прил. 1. (способный обидеть) йăвашах мар, кӳрентерме пултаракан; небезобидный человек йăвашах мар çын; 2. (обидный) кӳрентерекен, кӳрентермелле (сăмах); 3. (вредный) самаях сиенлĕ; сиенсĕрех мар; небезобидное лекарство самаях сиенлĕ эмел.

небезопасный

прил. самаях хăрушă, сехреллĕ (çул); сиен тума пултаракан (çын).

неблагоразумный

прил. ăссăр, тăнсăр; шухăшламасăр тунă; неблагоразумный человек ăссăр çын.

невежа

м. и ж. тӳрккес, кăнттам, сăпайсар çын.

невежда

м. и ж. вĕренмен (е нимĕн те пĕлмен) çын, тĕттĕм çын.

невежливый

прил. тӳрккес, кăнттам, этепсĕр, чăртмах; невежливый человек чăртмах çын.

неверный

прил. 1. (ошибочный) йăнăш, суя, тĕрĕс мар; неверная мысль тĕрĕс мар шухăш; 2. (вероломный) шанчăксăр, тӳрĕ мар, ултавлă; неверный друг шанчăксăр тус; неверный муж ултавçă упăшка; ◇ Фома неверный ĕнентерме йывăр çын.

неверующий

прил. 1. турăсăр, турра ĕненмен; 2. в знач. сущ. неверующий м., неверующая ж. турра ĕненмен çын.

невзыскательный

прил. тиркевсĕр, тиркемен, тиркесе тăман; невзыскательный человек тиркевсĕр çын.

невольник

м. 1. (раб) чура; 2. уст. (пленник) тыткăнри çын.

невольничий

прил. чура ⸗ĕ [⸗и], тыткăнри çын ⸗ĕ [⸗и]; невольничий труд чура ĕçĕ.

неврастеник

м. неврастеник (неврастенипе чирлĕ çын).

невыдержанный

прил. 1. (непоследовательный) йĕркесĕр, пĕр йĕрпе пыман; 2. (неуравновешенный) чăтăмсăр, чăтусăр, чарусăр; невыдержанный человек чăтăмсăр çын; 3. йӳçсе (е пулса, ĕлкĕрсе) çитмен; невыдержанное вино пулса çитмен эрех.

негодник

м. разг. йĕксĕк, путсĕр, юрахсăр çын.

негодный

прил. 1. (непригодный) юрăхсăр, юравсăр; негодный к употреблению усă курма юрăхсăр; 2. разг. (дурной, скверный) ăнăçсăр, ăнман, пархатарсăр, путсĕр, киревсĕр; негодный человек путсĕр çын.

негодяй

м. ирсĕр, путсĕр, латсăр, киревсĕр, юрăхсăр (çын).

недалёкий

прил. 1. (близкий) инсе мар, çывăхри; недалёкая деревня çывăхри ял; недалёкий путь çывăх çул; 2. (недавний) нумаях пулмасть иртнĕ (е пулнă); недалёкое прошлое нумаях пулмасть иртнĕ вăхăт; 3. (ограниченный) панккамаç, кĕске (е катăк) ăслă, ухмахрах; недалёкий человек катăк ăслă çын.

недоброжелатель

м. ырă сунман çын.

недобросовестный

прил. 1. (нечестный, непорядочный) тӳрĕ кăмăллă мар, тӳрĕ кăмăлсăр; недобросовестный человек тӳрĕ кăмăлсăр çын; 2. (небрежный) тирпейсĕр, начар тунă; недобросовестная работа тирпейсĕр ĕç.

недоверчивый

прил. шанман, ĕненмен; недоверчивый человек шанман çын; недоверчивый взгляд шанмасăр пахни.

недоимщик

м. парăмлă çын (налог тӳлесе татман çын).

недоросль

м. ист. 1. ĕçе явăçман (е ара çитмен) çамрăк, кӳсе; 2. (недоучка) ăсран тайлăк çын, айван.

недостойный

прил. 1. (чего-л.) тивĕçсĕр, юрăхсăр; недостойный похвалы мухтава тивĕçсĕр; 2. (безнравственный, бесчестный) килĕшми, йĕркесĕр, киревсĕр; недостойный поступок киревсĕр ĕç; недостойный человек йĕркесĕр çын.

недоступный

прил. 1. патне пыма çук; недоступная вершина горы хăпарма çук ту тăрри; 2. (непонятный, трудный) ăнланма çук (е йывăр); недоступная книга ăнланма йывăр кĕнеке; 3. разг. (дорогой по цене) илме (е туянма) май çук, питĕ хаклă; 4. (о человеке) яхăнне яман, çавăрма çук (çын).

недотрога

1. м. и ж. шăрчăк, шăртлă (е шăртламас, кĕске турталлă) çын; 2. ж. бот. шăрчăк курăк.

недоучка

м. и ж. разг. вĕренсе çитмен (е сахал вĕреннĕ) çын.

недюжинный

прил. пултаруллă, çирĕп, хăватлă, уйрăмах паллă; недюжинный человек пултаруллă çын; недюжинный ум хăватлă ăстăн; недюжинный талант уйрăмах паллă талант.

нежилой

прил. 1. (необитаемый) çын пуранман; 2. (негодный для жилья) пурăнма юрăхсăр, пурăнмалли мар; нежилое помещение пурăнма юрăхсăр çурт.

незаменимый

прил. улăштарми, улăштарма çук, пит кирлĕ; незаменимый человек улăштарма çук çын.

незаразный

прил. ермен; незаразная болезнь ермен чир; незаразный больной ермен чирлĕ çын.

незлобивый

прил. çилĕсĕр, çиллес мар, йăваш, кунĕ; незлобивый человек йăваш çын.

незнакомец

м. палламан (е ют, пĕлмен) çын.

незнакомый

прил. 1. палламан, паллă мар, ют; 2. (с чем-л.) пĕлмен; незнакомый с этой местностью человек ку вырăнсене пĕлмен çын.

неизвестный

прил. 1. паллă мар, пĕлмен, палламан; неизвестная дорога пĕлмен çул; 2. (не пользующийся известностью) чаплă (е паллă) мар; неизвестный писатель паллă мар писатель; 3. в знач. сущ. м. пĕлмен (е палламан) çын; 4. в знач. сущ. неизвестное с. мат. паллă мар хисеп.

неискренний

прил. тӳрĕ (е чунтан, чĕререн) мар, икĕ питлĕ; неискренний человек тӳрĕ мар çын.

неисправный

прил. 1. (повреждённый) юсавсăр, юсавлă мар, пăсăк; неисправный радиоприёмник пăсăк радиоприёмник; 2. (неаккуратный) итлемен, тимлемен, тимсĕр, тăрăшусăр; неисправный плательщик парăма вăхăтра тӳлемен çын.

некто

мест. неопр. такам, тахăшĕ, пĕр-пĕр çын; пĕр.. текенскер; некто Петров пĕр Петров текенскер.

некурящий

прил. 1. (табак) туртман; 2. в знач. сущ. некурящий м., некурящая ж. туртман çын.

нелюдим

м. никрес, çынпа хутшăнман çын, çынна хавас мар çын.

немой

прил. 1. чĕлхесĕр; 2. перен. лăпкă, шăп тăракан; немая тишина тулли шăплăх; 3. (безмолвный) сăмахсăр; немой вопрос сăмахсăр ыйту; 4. в знач. сущ. немой м., немая ж. чĕлхесĕр çын; ◇ немая карта çырман карттă; немое кино сасăсăр кино.

ненавистник

м. курайман çын.

необжитой

прил. çын пурăнма тытăнман.

необитаемый

прил. çын пурăнман, çынсăр; необитаемый остров çынсăр утрав.

необщительный

прил. (çынпа) хутшăнман, никрес; необщительный человек никрес çын.

неопрятный

прил. тирпейсĕр, таса мар, чыссăр, çыпăçусăр, лапсăрти, лапа; неопрятный человек лапсăрти çын; неопрятный костюм тирпейсĕр костюм.

неплательщик

м. тӳлемен çын.

неподатливый

прил. 1. разг. çирĕп (формине çăмăл улăштарман); 2. перен. (упорный) парăнман, çаврăнман, вушар, хыççăн кайман; неподатливый человек хыççăн кайман çын.

непорядочный

прил. йĕркесĕр, ĕретсĕр, тивĕçсĕр, чыссăр; непорядочный человек чыссăр çын; непорядочный поступок тивĕçсĕр ĕç.

непоседа

м. и ж. разг. канăçсăр çын, лара-тăра пĕлмен çын.

непосредственный

прил. 1. тӳрĕ, тӳрĕрен тӳрĕ; непосредственный начальник тӳрĕрен тӳрĕ начальник; 2. (естественный, непринуждённый) тӳрĕ, уçă; непосредственный человек уçă çын.

неприкосновенный

прил. 1. ыткалама (е расходлама) юраман, тĕкĕнми; неприкосновенный запас тĕкĕнми запас; 2. тивме юраман, никам тĕкĕнми (е тĕкĕнмелле мар); неприкосновенное лицо тивме юраман çын.

непьющий

прил. 1. (эрех) ĕçмен, ĕçме юратман; 2. в знач. сущ. непьющий м., непьющая ж. (эрех) ĕçмен çын.

неразумный

прил. ăссар, тăнсăр, айван; неразумный человек айван çын; неразумный поступок ăссăр ĕç (е хăтланни).

нерасчётливый

прил. уяса тытайман, хисепсĕр; шутласа тăвайман; нерасчётливый человек ĕçе шутласа тăвайман çын.

нервнобольной

м. скл. щк прил. нерв чирĕпе асапланакан çын.

нервный

прил. 1. анат., физиол. нерв ⸗ĕ [⸗и]; нервная система нерв системи; 2. (раздражительный) час шăртланакан (е çилленсе каякан), шăрчăк; нервный человек шăрчăк çын.

неробкий

прил. хăравçă мар, хăраса тăман, хăюллă; неробкий человек хăраса тăман çын; ◇ неробкого десятка хăракан йышши мар.

неровня

м. и ж. разг. тан мар çын, мăшăр мар.

несамостоятельный

прил. хăй тĕллĕн (е ăссĕн, шухăшĕпе) тăвайман; несамостоятельный человек хăй тĕллĕн тăвайман çын; несамостоятельная работа хăй ăссĕн тăвайман ĕç.

несдержанный

прил. 1. (не выполненный) тытман, пурнăсакĕмен, пурнăçланман; несдержанное слово пурнăсакĕмен сăмах; 2. (не умеющий владеть собой) кăра, чараксăр; несдержанный человек кăра çын; 3. (резкий, возбуждённый) хаяр, тарăхуллă; несдержанный тон тарăхуллă сасă.

нескромный

прил. 1. (неприличный) сăпайсăр, килĕшӳсĕр, йĕркесĕр, латтисĕр; нескромный анекдот килĕшӳсĕр анекдот; 2. (бесцеремонный) именӳсĕр, чăрсăр, алапаш, намăса пĕлмен; нескромный человек чăрсăр çын.

несправедливый

прил. 1. тӳрĕ мар; несправедливый человек тӳрĕ мар çын; 2. (неправильный) тĕрĕс мар, йăнăш; несправедливое мнение тĕрĕс мар шухăш.

несчастливец

м. разг. телейсĕр çын, апăрша.

несчастливый

прил. 1. телейсĕр, ăраскалсăр; несчастливый человек телейсĕр çын; 2. (неудачный) ăнăçсăр, ăнман; несчастливый день ăнăçсăр кун.

нетактичный

прил. тӳрккес, килĕшӳсĕр, сăпайсăр, этепсĕр; нетактичный человек тӳрккес çын.

неудачливый

прил. ăнăçсăр, телейсĕр, пехетсĕр, ăнман, ăнăçу (е телей) çук; неудачливый человек телейсĕр çын.

неудачник

м. телейсĕр çын, ăнман, такăнчăк.

неуживчивый

прил. çураçусăр, кăнăçсăр, чăкăлтăш, мăтăк, тăкăс, хирĕçекен, килĕштерсе пурăнайман; неуживчивый человек кăнăçсăр çын; неуживчивый характер такăс кăмăл.

неумный

прил. ăссăр, ăслă мар; неумный человек ăссăр çын; неумное решение ăслă мар йышăну.

неуч

м. разг. вĕренмен (е тĕттĕм) çын.

нечувствительный

прил. туйăмсăр, сисĕмсĕр, туйми, сисми; нечувствительный человек сисĕм-сĕр çын; нечувствительное место кожи ӳт-тирĕн туйăмсăр вырăнĕ.

нигилист

м. нигилист (нигилизм майлă çын).

низкий

прил. 1. (невысокий) лутра, лутака, лутрашка, çӳллĕ мар; низкий рост лутра пӳ; низкий дом лутра çурт; 2. (небольшой, незначительный) пысăк мар, пĕчĕк; низкие цены йӳнĕ (е пĕчĕк) хаксем; низкая температура пĕчĕк температура; 3. (плохой по качеству) начар; ситец низкого качества начар ситса; 4. перен. (бесчестный) начар, киревсĕр, тӳрĕ мар; низкий человек начар çын; 5. муз. мăн(ă), хулăн; низкий голос хулăн сасă; ◇ низкий лоб хĕсĕк çамка; низкий поклон тайма пуç.

ничто

1. мест. отриц. ним(ĕн), ним(ĕн) те, пĕр япала та; его ничто не интересует ăна нимĕн те интереслентермест; 2. в знач. сущ. м. нескл. (ничтожество) ниме тăман япала (е çын); ◇ ничего не поделаешь нимĕн те тăваймăн (е тума çук); ничего подобного см. подобный; превратиться в ничто çухал, пĕт.

ничтожество

с. (о человеке) ниме тăман çын, йăх-ях, ăçтиçук.

новенький

прил. 1. ласк. см. новый; 2. в знач. сущ. новенький м., новенькая ж. разг. çĕнĕ çын, çĕнни.

новичок

м. разг. çĕнĕ çын, çĕнĕрен килнĕ çын.

новобрачный

прил. 1. халь çеç мăшăрланнă (е авланнă, качча кайнă); 2. в знач. сущ. новобрачные м. кĕçĕн çын упăшка, халь çеç авланнă каччă; новобрачная ж. çĕнĕ (е кĕçĕн) çын.

новосёл

м. халь çеç килсе вырнаçнă çын.

ноль

(нуль) м. нуль; ◇ ноль-ноль; 1) шăп, тĕп-тĕрĕс; 2) спорт. вăйă никам çĕнтерейменнипе пĕтни; ноль без палочки шутл. ниме тăман (çын); ноль внимания çаврăнса та пăхмасть.

носитель

м. калаçакан çын; носитель русского языка вырăç чĕлхипе калаçакан çын; ◇ ракета-носитель см. ракета.

носить

несов. 1. см. нести; 2. что (одеваться во что-л.) тăхăн, тăхăнса çӳре; носить военную форму çар формипе çӳре; 3. что (иметь при себе) тăхăнса (е илсе, çакса) çӳре; носить галстук галстукпа çӳре; носить кольцо çĕрĕ тăхăнса çӳре; 4. что ⸗па [⸗пе] çӳре; носить бороду сухалпа çӳре; она носит фамилию мужа вăл упăшкин хушамачĕпе çӳрет; 5. что (характеризоваться чем-л.) пул; спор носит принципиальный характер принциплă тавлашу; 6. кого, разг. (быть беременной) йывăр çын пул; ◇ носить на руках ытлашши иртĕхтер (е ачашласа пăх).

ночлежник

м. разг. çĕр выртакан çын.

нравственность

ж. 1. нравственность, йĕрке-тирпей (çын хăйне хăй епле тыткаламалли йĕркесем); 2. (поведение) хăйне хăй тыткалани; человек высокой нравственности хăйне пит тӳрĕ тыткалакан çын.

нравственный

прил. 1. нравственность ⸗ĕ [⸗и]; йĕрке-тирпей ⸗ĕ [⸗и]; нравственные правила нравственность правилисем; 2. йĕркеллĕ, чыслă, хисеплĕ, ятлă-сумлă; нравственный человек ятлă-сумлă çын.

нудный

прил. йăлăхтаракан, йăлăнтаракан, йăлăхтармăш; нудный человек йăлăхтармăш çын; нудный разговор йăлăхтаракан калаçу.

нумизмат

м. нумизмат (авалхи укçасемпе медальсене пухакан çын).

обаятельный

прил. ытарайми, кăмăллă, пит кăмăла килекен (е каякан); обаятельный человек ытарайми çын.

обитаемый

прил. (çын) пурăнакан; обирать дом пурăнакан çурт; обирать остров çын пурăнакан утрав.

обложить

сов. 1. кого-что (кругом) йĕри-тавра хур; тавралла хур; обложить больного подушками чирлĕ çын тавра çытар хур; 2. что (обволочь) карса ил, хупласа ил; тучи обложили небо тӳпене çумăр пĕлĕчĕсем карса илнĕ; 3. кого-что (окружить) хупăрла, хуптĕрле, çавăрса ил; обложить медведя упана хупăрласа ил; обложить крепость крепоçе çавăрса ил; 4. кого-что сул, хур; обложить налогом налог хур.

обознаться

сов. разг. йăнăш (паллаймасăр), йăнăш палла (палламан çынна паллакан çын тесе йышан).

обстоятельный

прил. 1. (детальный) тĕплĕ, тулли, тĕрĕс; 2. разг. (рассудительный) тĕплĕ, шухăшласа (е ăспа) тăвакан; обстоятельный человек тĕплĕ çын.

обстрелянный

прил. вăрçăра (е вутра) пулнă; обстрелянный солдат вăрçăра пулнă салтак; обстрелянная птица курса пиçнĕ (е хура-шур курнă) çын.

общественник

м. общественник (халăх ĕçне тăвакан çын).

объективист

м. объективист (объективизм майлă çын).

объективный

прил. 1. филос. объективлă; объективная реальность объективлă чăнлăх (çын ирĕкĕнчен килмен тата ăна пăхăнман чăнлăх); 2. (беспристрастный) объективлă, тĕрĕс (кăмăл-туйăм хыççăн кайса туман).

обыватель

м. обыватель (ансăр тавра-курăмлă çын).

обыкновенный

прил. 1. (постоянный, обычный) яланхи, кулленхи, хăй вăхăтĕнче пулакан; 2. (заурядный) нимрен паллă мар (е палăрман), ахаль, вăтам; обыкновенный человек ахаль çын.

овечка

ж. 1. уменьш.-ласк. см. овца; 2. перен. йăваш çын, кунĕ çын.

ограниченный

прил. 1. сахал, кĕске, чикĕллĕ, хĕсĕк; ограниченне возможности майсем сахалли; ограниченни срок кĕске срок; 2. перен. ансăр тавракурăмлă, кĕске ăслă, катăк; ограниченный человек кĕске ăслă çын.

огурчик

м. 1. уменьш.-ласк. см. огурец; 2. перен. прост. (о человеке) улма пек çын (таса, тулли сăнлă çын).

одержимый

прил. 1. ернĕ, ӳкнĕ, пулнă; одержимый страхом хăракана ернĕ; 2. чунтан парăннă (мĕне те пулин); 3. в знач. сущ. одержимый м., одержимая ж. ухмаха ернĕ çын.

один

числ. 1. (число) пĕр, пĕрре; 2. в внач. прил. (без других, в одиночестве) пĕччен(ех); я остался один дома эпĕ килте пĕччен юлтăм; 3. в знач. прил. (одинаковый) пĕр, çав-çавах, пĕр пек, пĕрешкел; одного возраста пĕр çулта; одно и то же çав-çавах; 4. в знач. мест. (какой-то, некий) пĕр, тахăш; ему сказал один человек ăна пĕр çын каланă; 5. в знач. прил. (только, исключительно) çеç, анчах, кăна; один он может сделать это куна вăл çеç тума пултарать; 6. в знач. мест. (какой-то в ряду сходных) пĕри, пĕр; то один, то другой пĕри те тепри; 7. в знач. сущ. один м., одна ж., одно с. пĕри; одно другому не мешает пĕри теприне кансĕрлемест; ◇ все до одного см. весь; (все) как один (пурте) пĕр çын пек, пĕр кăмăлтан; в один голос см. голос; все одно см. весь; за один присест см. присест; один-единственный см. единственный; один конец см. конец; один на один пĕрме-пĕр; один-одинёшенек пĕр-пĕччен, тăр- (е хăр-) пĕччен; одним духом см. дух; одним махом см. мах; одним словом см. слово; одно к одному пĕри çине тепри; ставить на одну доску с кем-л. пĕр шута хур.

одиночка

1. м. и ж. пĕччен çын; кустарь-одиночка пĕччен алăсти; 2. м. и ж. разг. (не имеющий близких) пĕччен çын, камалсăр çын; 3. ж. разг. (тюремная камера) пĕччен пулĕм; ◇ в одиночку (поодиночке) пĕрерĕн-пĕрерĕн; 2) (собственными силами) пĕччен, хăй ăссĕн, хăй вăйĕпе кăна.

одиозный

прил. юратман, килĕшӳсĕр, кăмăлламан, кăмăлсăр; одиозная личность кăмăлламан çын.

одноклассник

м. пĕрле вĕреннĕ çын.

однокурсник

м. пĕр курсра вĕреннĕ çын.

однополчанин

м. пĕр полкри çын (салтак).

односпальный

прил. (о кровати) пĕр çын выртмалли (кровать); (об одеяле) пĕр çын витĕнмелли (утиял).

однофамилец

м. пĕр хушаматлă çын.

опека

ж. 1. юр. опека, пеккун (çитĕнсе çитмен тăлăх ачасене е ватă çынсене пăхассине патшалăх пĕр-пĕр çывăх çын çине хуни); учредить опеку опека ту; 2. юр. опека, пеккунсем (опека ĕçне хăй çине илнĕ çынсем е учрежденисем); 3. перен. (забота) пăхса тăни, упрани, асăрхани; родительская опека ашшĕ-амăшĕ пăхни (е асăрхани); ◇ международная опека пĕтĕм тĕнчери опека.

оппонент

м. оппонент (пĕр-пĕр çыннăн шухăшне хирĕç тухса калакан çын).

оппортунист

м. оппортунист (оппортунизм майлă çын).

опричник

м. ист. опричник (опричнина çарĕнче тăнă çын).

оранжерейный

прил. оранжерея ⸗ĕ [⸗и], оранжерейăра ӳстернĕ; оранжерейные цветы оранжерейăра ӳстернĕ чечексем; ◇ оранжерейное растение ирон. пит ачаш çын.

организатор

м. 1. организатор (1. ĕçе пуçарса, йĕркелесе пыракан çын; 2. ĕçе лайăх йĕркелеме пултаракан çын).

орденоносец

м. орденоносец, орденлă çын.

оригинал

м. 1. (подлинник) оригинал; оригинал статьи статья оригиналĕ; 2. разг. (чудак) тĕлĕнтермĕш, кăсăк çын; он большой оригинал вăл тĕлĕнтермĕш çын.

ортодокс

м. ортодокс (пĕр-пĕр вĕрентĕве çирĕп тытакан çын).

ослабеть

сов. 1. вăйсăрлан, халсăрлан, тĕрексĕрлен, хавша, хавшаклан, çемçел; больной ослабел чирлĕ çын хавшанă; 2. (притупиться) начарлан, тайăл; зрение ослабело куç начарланнă; 3. (стать менее тугим) пушан, лăнчăлан; пояс ослабел пиçиххи пушаннă.

осмотрительный

прил. сыхă, сыхлă, асăрхануллă; осмотрительный человек асăрхануллă çын.

основательный

прил. 1. (веский) витĕмлĕ, тĕплĕ, вырнаçуллă; основательный довод витĕмлĕ сăлтав; 2. (дельный, серьёзный) тĕплĕ, ĕçлĕ, тăп-тăп; основательный человек тĕплĕ çын; 3. (крепкий, прочный) тĕреклĕ, çирĕп; основательный дом çирĕп çурт; 4. разг. (большой по размеру, весу) йывăр, пысăк.

особа

ж. 1. çын, пĕр çын; 2. ирон. чаплă çын; 3. (о женщине) хĕрарăм; (своей) собственной особой хăй, хăех.

особь

ж. уйрăм çын (е чĕрчун).

останки

мн. вилнĕ çын ӳчĕ.

острослов

м. çивĕч чĕлхеллĕ çын.

остроумный

прил. çивĕч ăслă, çивĕч чĕлхеллĕ; çивĕч, ăслă; остроумный человек çивĕч ăслă çын.

остряк

м. çивĕч чĕлхеллĕ (е çивĕч сăмахлă) çын.

осуждённый

м. скл. как прил. айăпа юлнă çын, судпа айăпланă çын.

отверженный

прил. 1. пурте курайман, çынсем пăрахнă (е писнĕ); 2. в знач. сущ. отверженный м., отверженная ж. çынсем пăрахнă çын.

ответчик

м. 1. юр. ответ (е явап) тытакан, сăмах тытакан; 2. разг. сăмах тытакан çын.

отдыхающий

м. скл. как прил. канакан çын.

отзывчивый

прил. кăмăлçах, кăмăллă, пулăшма тăрăшакан; отзывчивый человек кăмăлçах çын.

открытый

прил. 1. (раскрытый) уçă; открытая дверь уçă алăк; 2. (доступный взору) уçă; открытая местность уçă вырăн; 3. (без прикрытия) уçă, витмен; открытая платформа уçă платформа; 4. (прямой, явный) кĕрет, тӳрĕ, куçа-куçăн; открытая борьба тӳррĕмĕнех кĕрешни; 5. (искренний) тӳрĕ чунлă, уçă кăмăллă; человек с открытой душой тӳрĕ чунлă çын; 6. спец. (наземный, наружный): открытая выработка ископаемых çĕр айĕнчи пуянлăхсене çиелтен кăларни (шахта тумасăр); ◇ открытое письмо 1) çыру, открытка; 2) уçă çыру (хаçат-журнал урлă çырни); ломиться в открытую дверь см. дверь; на открытом воздухе см. воздух; открытое голосование уççăн сасăлани; открытый вопрос татман ыйту; открытая рана тӳрленсе çитмен суран; открытый слог лингв. уçă сыпăк; под открытым небом тултă, уçă сывлăшра.

отпетый

прил. разг. (пропащий, конченный) пĕтнĕ, юсанми, тӳрленми; отпетый человек пĕтнĕ çын.

отпускник

м. отпускник, отпускри çын.

отступник

м. чакуçă, пăркаланчăк, шанчăксăр çын.

отходчивый

прил. çилли час иртекен, кăмăлĕ çаврăнакан, час кунакан, вĕчĕ тытман; он отходчивый человек вăл вĕчĕ тытман çын.

отчуждать

несов. что, юр. туртса ил (власть органĕ уйрăм çын пурлăхне закон тăрăх тытса илни).

отщепенец

м. уйрăлчăк, хăйпăнчăк (ушкăнран уйрăлнă çын).

отъявленный

прил. чăн-чăн, пурте пĕлекен, юсанми; отъявленный негодяй юсанми киревсĕр çын; отъявленный мошенник ултавçăран ултавçă.

официальный

прил. официаллă; официальное лицо официаллă çын; официальное приглашение официаллă йыхрав.

охотник

м. 1. (доброволец) ирĕккĕн килĕшекен; 2. разг. (любитель) юратакан, хавас çын; охотник посмеяться кулма юратакан; 3. разг. (желающий) ⸗ас [⸗ес] текен; на книгу нашлось много охотников кĕнеке илес текенсем нумай тупăннă.

очевидец

м. куçăн курăн (е курнă) çын.

падший

прил. пăсăлса кайнă, пĕтнĕ, ятран (е чысран) тухнă (çын).

пайщик

м. пайщик, пая кĕнĕ çын.

памятливый

прил. разг. манăçсăр; асра тытакан; памятливый человек манăçсăр çын.

панический

прил. 1. (связанный с паникой) шиклентерекен, сехрене хăптаракан, хăраса ӳкнипе пулни (е туни); паническое бегство хăраса тарни; панические слухи шиклентерекен хыпарсем; паническое настроение ним тума пĕлменни (хăранипе); 2. разг. (легко поддающийся панике) нимшĕнех хăраса ӳкекен (çын).

пантеист

м. пантеист (пантеизм майлă çын).

паралитик

м. разг. паралитик, шалкăм çапнă çын.

параличный

прил. шалкăм çапнă, параличлă; параличный больной шалкăм çапнă çын.

парик

м. парик, çын çӳçĕ; носить парик парик тăхăнса çӳре; театральный парик театр парикĕ.

пария

м. и ж. мĕскĕн, килсĕр çын, çапкаланчăк.

парламентёр

м. парламентёр (тăшман патне калаçма янă çын).

партнёр

м. 1. (в игре) партнёр, вăййа хутшăннă çын; 2. разг. (компаньон) юлташ.

пассивный

прил. 1. пассивлă, тимсĕр, сӳрĕк, хавхаланусăр; пассивныи человек пассивлă çын; 2. бухг. пассив ⸗ĕ [⸗и]; пассивные операции пассив операцийĕсем; 3. грам. пассив ⸗ĕ [⸗и]; пассивные формы глагола глаголăан пассив формисем.

патрульный

прил. 1. патруль ⸗ĕ [⸗и]; сыхăра тăракан; патрульное судно патруль карапĕ; 2. в знач. сущ. м. патрульти çын, хуралçă.

пациент

м. пациент (врач патне сывалма çӳрекен çын).

паяц

м. паяц, камит, курнаçланчăк, хуçкаланчăк (çын).

педант

м. (об учёном) педант; (формалист) чăкраш, чăкăлтăш; он невыносимый педант вăл тӳсме çук чăкăлтăш çын.

педантичный

прил. педант.., педантлă; педантичный человек педант çын.

пенсионер

м. пенсионер; персональный пенсионер ятлă пенсионер, ятран пеней илекен çын.

первобытный

прил. 1. чи авалхи; первобытный человек чи авалхи этем; 2. перен. (дикий, некультурный) тискер; первобытные нравы тискер йăласем; 3. (девственный) алă тивмен, çын курман (е пулман), ура пусман; первобытный лес çын алли тивмен вăрман; 4. палеонт. авалхи; первобытный бык авалхи вăкăр.

перебежчик

м. ютта каçнă çын, сутăнчăк.

перебить

сов. 1. кого (убить многих) вĕлерсе пĕтер (е тух, тăк); 2. что (разбить многое) ватса (е çĕмĕрсе) тăк (е пĕтер); что (сломать) çĕмĕр, аркат, тат; хуç; перебить руку алла хуç; перебить провод пралука тат; кого-что (прервать) пӳл, пӳлсе ларт; перебить оратора оратора пӳл; 5. что, разг. (перехватить) пӳлсе (е ăмăртса) ил (çын илес товара); 6. что (вбить в другое место) урăх çĕре çапса ларт; перебить гвоздь пăтана урăх çĕре çап; ◇ перебить дорогу çулне тат; перебить сон ыйха тат.

перебывать

сов. 1. (побывать в разное время) пулкала, пул, кур; здесь много людей перебывало кунта нумай çын пулкаланă; в моих руках перебывали все инструменты ман алăсем пур инструмента та тытса курнă; 2. (побывать всюду) пулса (е çитсе, кайса) кур; пул; где только он не перебывал! вăл ăçта кăна пулман!, вăл ăçта çитмен пуль!

перевоплотиться

сов. урăхла (е çĕнĕлле) курăн, çын сăнарне йышăн.

передача

ж. 1. по гл. передать; 2. (по радио, телевидению) передача; литературная передача литература передачи; 3. (для больного, заключённого) çиме, ĕçме-çиме, кучченеç; нести передачу больному чирлĕ çын патне кучченеçпе кай; 4. тех. передача; цепная передача вăчăраллă передача.

переложить

сов. 1. что (по-иному) илсе (е куçарса) хур; переложить в другое место урăх вырăна (е çĕре) хур; 2. что, перен. (возложить на другого) çынна хуш, çын çине яр; переложить вину на других айăпа çын çине яр; 3. что, чем хушшине хур, хурса тух; переложить яблоки стружкой панулмисене çункавпа хурса тух; 4. что (сложить заново, иначе) çĕнĕрен (е пăсса, урăхла) купала (е хур); переложить печку кăмака пăсса купала; 5. что, чего, разг. (положить лишнее) ытлашши хур (е яр), хурса (е ярса) тултар; 6. что, муз., лит. хыв, çыр; переложить стихи на музыку сăвва кĕвĕле; переложить прозу стихами прозăна сăвăласа çыр; 7. чего и без доп., разг. (много, выпить) ытлашши ĕç.

перепевать

несов. кого-что, разг. (повторять) çын юррине юрла, çын сăмахне кала, çын куссине кус.

переселенец

м. куçса пынă (е килнĕ) çын.

пересуды

мн. разг. çын çинчи сăмах, çын сăмахĕ, сăмах.

перехворать

сов. 1. чем и без доп., разг. (о всех, многих) чирлесе ирттер (нумай çын çинчен); 2. чем (темиçе чирпе) чирлесе кур (е ирттер).

персона

ж. 1. ирон. персона, пысăк (е чаплă) çын; 2. офиц. çын; обед приготовлен на десять персон апат вунă çын валли хатĕрленĕ; собственной персоной ирон. хăй.

персональный

прил. уйрăм, ятлă, ятран тивекен; персональный пенсионер ятлă пенсионер (ятран пеней илекен çын).

пессимист

м. пессимист, ырра шанман çын.

петух

м. 1. автан; петух сеголетка çăвăр автан; 2. перен. разг. (забияка) чăркăш çын, чĕрре кĕме юратакан; ◇ после третьих петухов автан виççĕ авăтсан; пустить красного петуха чĕртсе яр, вут кăлар; пустить петуха автанла сасă кăлар (юрланă чух).

петь

несов. 1. что и без доп. юрла; петь по нотам нота тăрăх юрла; петь частушки такмак кала; петь басом баспа юрла; 2. без доп. (о певчих птицах) юрла; ( о петухе) авăт; петь дифирамбы мухтав юрри юрла; петь с чужого голоса çын юррине юрла.

печальный

прил. в разн. знач. салху, салхуллă, хуйхăллă, хурланчăк, пăшăрханчăк, хурлăхлă; печальный человек салху çын; печальный голос хурланчăк сасă; печальная песня хурлăхлă юрă.

пешеход

м. çӳревçĕ, çуран çын.

пешка

ж. 1. шахм. пешка; пойти пешкой пешкăпа çӳре; 2. перен. разг. пĕчĕк çын, пешка.

пещерный

прил. çĕр хăвăлĕн ⸗ĕ [⸗и]; çĕр хăвăлĕнчи; пещерное озеро çĕр хăвăлĕнчи кӳлĕ; пещерный человек ист. çĕр хăвăлĕнче пурăннă (авалхи) çын.

пигалица

ж. 1. зоол. текерлĕк; 2. разг. (о человеке) имшеркке, начаркка çын.

пир

м. ĕçкĕ-çикĕ, ĕçсе çини, ĕçкĕ; пир на весь мир или пир горой акăш-макăш ĕçкĕ-çикĕ; в чужом пиру похмелье погов. ют çын пирки пулнă кӳренмелле ĕç.

плавильщик

м. шăратакан (çын), плавильщик.

платёжеспособный

прил. фин. тӳлеме пултаракан, укçаллă, укçа пур (çын, организаци).

плебей

м. 1. ист. плебей (авалхи Римракĕçĕн сословири политикăллă правасăр çын); восстание плебеев плебейсен восстанийĕ; 2. хура халăх.

пленник

м. тыткăна лекнĕ (е илнĕ) çын.

плечистый

прил. сарлака хулпуççиллĕ (çын).

плохой

прил. 1. в разн. знач. начар, япăх, усал, пăсăк, латсăр, юрăхсăр; плохый человек начар çын; плохие вести усал хыпарсем; 2. разг. только кратк. ф., в знач. сказ. начар; больной очень плох чирлĕ çын пит начар; на него плохая надежда ун çинче шанчăк сахал; с ним шутки плохи унпа шӳтлемелли çук.

плясать

несов. что и без доп. ташла; плясать вприсядку ура хуçса ташла; ◇ плясать под чужую дудку çын хыççăн кай, çын ташшине ташла.

побратим

м. тăванлашнă çын, чăн тус.

поверенный

в знач. сущ. 1. м. офиц. повереннăй, шанса янă çын; 2. поверенный м., поверенная ж. (наперсник, наперсница) тус-тантăш, шанчăклă çын.

повыситься

сов. 1. (подняться) хăпар, ӳс, çĕклен; уровень воды повысился шыв шайĕ хăпарнă; температура повысилась температура ӳснĕ; 2. (увеличиться) ӳс; доходы повысились тупăш ӳснĕ; 3. (улучшиться) ӳс, лайăхлан; качество повысилось пахалăх ӳснĕ; 4. в чём, перен. ӳс, асла тух, çĕклен (çын куçĕнче).

погибший

прил. пĕтнĕ, йĕркерен тухнă; он погибший человек вăл пĕтнĕ çын.

поголовно

нареч. йăлтах, пурне те, пĕр çын юлми, пĕтĕмпех.

поголовный

прил. 1. пĕр пуç юлми; поголовный счёт скота выльăхсене пĕр пуç юлми шута илни; 2. йăлтах, пĕр çын (е никам); юлми, пурне те; поголовная мобилизация пурне те мобилизацилени.

погорелец

м. çурчĕ çуннă çын.

податливый

прил. 1. çăмăл тăвăна(ка)н, çемçе; податливая земля çемçе (е кăпăш) çĕр; 2. (уступчивый) кунĕ, çемçешке, çын каланипе килĕшекен.

подвижник

м. 1. рел. чунне панă çын (тĕншĕн); 2. чунне парса ĕçлекен; подвижники науки наукăшăн чунне панă çынсем.

подголосок

м. 1. муз. хыççăн юр лакан сасă; 2. перен. хыççăн каякан, çын юррине юрлакан.

поддакивать

несов. майлă çаптар, çын еккипе пыр, кустар.

поддаться

сов. кому-чему и без доп., в разн. знач. парăн, килĕш, çын йене тыт; он поддался чужому влиянию вăл урах çын ăсне тытнă; поддаться искушению илĕртнине парăн.

подёнщик

м. кунăн ĕçлекен (çын).

поджигатель

м. вут тĕртекен, вут чĕртекен (çын); поджигатели войны вăрçа чĕртекенсем.

подзащитный

м. скл. как прил. юр. хӳтĕлекен çын; адвокат со своим подзащитным адвокат тата вăл хӳтĕлекен çын.

подколодный

прил.: змея подколодная бран. хура çĕлен (усал çын).

подлиза

м. и ж. разг. йăпăлти, çукаланчăк, шăлкăн, явкаланчăк (çын).

подменить

сов. 1. кого-что улăштарса (е ылмаштарса) хур; 2. кого (временно) вырăнне пул (е тăр, ĕçле, яр, ларт); тебя некем подменить сан вырăнна (тăратма) çын çук.

поднадзорный

прил. (влаçсем) асăрхаса тăракан (çын).

подневольный

прил. 1. (зависимый) çын аллинчи, пăхăнса тăракан, ирĕклĕ мар; подневольный человек пăхăнса тăракан çын; 2. (принудительный) ирĕксĕр; подневольный труд ирĕксĕр ĕç.

подноготная

ж. скл. как прил., разг. чĕрери вăрттăнлăх, çынна пĕлтерменни (е кăтартманни), çын пĕлменни (е курманни).

подозревать

несов. 1. кого-что çын çине шухăшла, ан шан, шиклен; 2. что, о чём (предполагать) тесе шухăшла; я подозреваю, что он заболел эпĕ вил чирлĕ пуле тесе шухăшлатăп.

подозрение

с. шик, шикленӳ, шанманни, çын çине шухăшлани; быть под подозрением шанчăксăра тух.

подозрительность

ж. шанманлăх, шикленӳлĕх, çын çине шухăшлани; излишняя подозрительность ытлашши шанманни.

подозрительный

прил. 1. (вызывающий подозрение) шанчăксăртарах, шанмаллах мар, шиклĕ, шиклентерекен; подозрительный человек шанчăксăртарах çын; 2. (недоверчивый) шанман, шикленекен; смотреть подозрительным взглядом шанмантарах пăх; стать подозрительным шанми пул.

подпевала

м. и ж. 1. çын хыççăн юрлакан; 2. перен. разг. çын еккипе каякан, çын чуппине чупакан.

подпевать

несов. 1. хыççăн (е пĕрле) юрла; 2. перен. разг. çын еккипе (е чуппипе) чуп, çын урапине кустар.

подписчик

м. подписчик, çырăнса илекен (çын); постоянный подписчик яланхи подписчик.

подражатель

м. евĕрлекен, евĕрле тăвакан; быть слепым подражатем кого-чего-л. çын мĕлки пулса пурăн, çын уттипе ут.

подрядить

сов. кого-что тыт, тара тыт; подрядить грузчиков тиеме çын тыт.

подследственный

прил. 1. следствири, следствире тăракан; 2. в знач. сущ. подследственный м., подследственная ж. следствири çын.

подчинённый

прил. 1. грам. пăхăнуллă; 2. в знач. сущ, подчинённый м., подчинённая ж. пăхăнса тăракан çын.

поживиться

сов. чем, разг. усă кур; алла кĕрт; поживиться чужим добром çын пурлăхĕпе усă кур.

поживший

прил. нумай курнă (е пурăннă); поживший человек ыррине-усаллине курнă çын.

позитивист

м. позитивист (позитивизм майлă çын).

позлорадствовать

сов. çын инкекĕшĕн савăн.

поклонник

м. 1. юратакан, хисеплекен; поклонник искусства искусствăна юратакан; 2. (тот, кто ухаживает за кем-л.) юратакан çын, кăмаллакан çын.

покойник

м. вилнĕ çын, вилĕ.

покойный

прил. 1. (спокойный) канлĕ, канăçлă, канлĕхлĕ, лăпкă, тӳлек; 2. (умерший) çĕре кĕнĕ, вилнĕ; покойная бабушка вилнĕ асанне; 3. в знач. сущ. покойный м., покойная ж. вилнĕ çын; ◇ покойной ночи çывăрса юл(ăр); будь покоен ан иккĕлен, ан хăра.

покровительство

с. хӳтĕ, хута кĕни, хӳтĕлени, хунтăлани; под чьим-л. покровительством çын хӳттинче.

покуситься

сов. на кого-что и с неопр. (попытаться что-л. сделать) тума хăтлан, тытăнса пăх; хапсăн; покуситься на чужое имущество çын пурлăхне хапсăн.

полагаться

несов. см. положиться; полагаться на других çын çине шан.

полёт

м. вĕçев, вĕçни; ◇ полёт мысли шухăш çĕкленĕвĕ; птица высокого полёта ирон. пысăк çын; с высоты птичьего полёта тӳперен, çӳлтен.

политзаключённый

м. скл. как прил. политзаключённăй (политикăшăн тĕрмене хупнă çын).

политик

м. 1. политик; буржуазный политик буржуалла политик; 2. разг. чее çын.

политикан

м. неодобр, политикан (политикăра вăтанса-туса тăман çын).

политкаторжанин

м. ист. политкаторжанин (политикăшăн каторгăна лекнĕ çын).

полноценный

прил. 1. тулли хаклă; полноценная валюта тулли хаклă валюта; 2. перен. тулли хаклă, лайăх, чăн-чăн; полноценный работник йĕркеллĕ ĕçлекен çын.

помешанный

прил. 1. (сумасшедший) ăсран кайнă (е тайăлнă), ухмаха ернĕ; 2. на чём, чаще кратк. ф., разг. иленнĕ, каçса каякан; он помешан на театре вăл театр тесен каçса каять; 3. в знач. сущ. помешанный м., помешанная ж. ухмаха ернĕ çын; ◇ он ходит как помешанный вăл аташса çӳрет.

понаслышке

нареч. разг. илтнĕ тăрăх, çын сăмахĕпе.

поносить

несов. кого-что (ругать) хурла, хур ту, ятла, хăрт; поносить публично çын умĕнче хăрт.

поправиться

сов. 1. (исправить свою ошибку) (каланине) тӳрлет, тӳрлетсе кала; 2. разг. майлашăнса (е тӳрленсе) лар; поправиться в седле йĕнер çинче тӳрленсе лар; 3. (улучшиться) йĕркелен, юсан, майлаш, майлашăн; положение может поправиться лару-тăру йĕркеленме пултарать; 4. (выздороветь) сывал, тӳрлен, юсан, чĕрĕл, уçăл; больной быстро поправился чирлĕ çын часах сывалчĕ; 5. (пополнеть) юсан, самăрлан, тасал; он очень поправился вăл пит тасалса кайнă.

пореветь

сов. разг. макăр, йĕр, ӳле, макăрса ил (çын); мĕкĕр, мĕкĕрсе ил (выльăх).

порочный

прил. 1. пăсăк, начар, ырă мар; порочный человек пăсăк çын; 2. (неправильный) пăсăк, йăнăш, кăлтăклă, тĕрĕс мар; порочные методы йăнăш меслетсем.

порывистый

прил. 1. авăк, касă; порывистый ветер авăк çил; 2. (резкий) хыпкаланчăк, васкавлă; порывистые движения васкавлă хусканусем; 3. (пылкий) хĕрӳ(ллĕ), вĕри (çын).

поселенец

м. 1. çĕнĕ çĕре куçса ларнă çын; 2. уст. (сосланный на поселение) пуç янă çын.

посетитель

м. килен-каян, пыран-килен (çын), тухан-кĕрен, пыракан, çӳрекен.

посетить

сов. кого-что кĕрсе çӳре, кайса кил, пырса кур, кĕрсе тух; посетить больного чирлĕ çын патне кайса кил; посетить музей музее кайса кур.

посланец

м. ятарласа янă çын; посланцы народа халăх янă çынсем.

последний

прил. 1. юлашки; последний ребёнок в семье асси, юлашки ача; я оказался в очереди последним эпĕ черетре юлашки пултăм; 2. (оставшийся к концу) юлашки; последняя краюшка хлеба çăкăр тĕпĕ, юлашки çăкăр; последние силы чун хавалĕ; 3. (предыдущий, предшествующий) юлашки; за последнее время ку яхăнта, халь хаççăн, юлашки вăхăтра; в последнюю неделю юлашки эрнере; 4. (самый новый) çĕнĕ, вĕрçĕнĕ, юлашки; последняя мода çĕнĕ мода; последние известия çĕнĕ хыпарсем; 5. (упомянутый) çав, асăннă; 6. (заключительный, решающий) юлашки, татăклă; последнее слово юлашки сăмах; 7. (высший) чи аслă, чи пысăк; последняя инстанция чи аслă инстанци; 8. (худший) чи юлашки, начар, начартан начар; последний бедняк чухăнтан чухăн çын; ◇ убрать урожай до последнего зерна тырпула пĕр пĕрчĕ юлми пухса кĕрт; до последнего вĕçне çитиччен.

посторонний

прил. 1. (чужой) ют; 2. (побочный) урăх, аякри, кирлĕ-кирлĕ мар, тĕп мар; посторонние дела кирлĕ-кирлĕ мар ĕçсем; 3. в знач. сущ. посторонний м., посторонняя ж. ют çын; посторонним вход воспрещён ют çынсене кĕме юрамасть.

посыльный

м. скл. как прил. посыльнăй (ĕçпе унта-кунта ямалли çын).

посягнуть

сов. на кого-что тапăн, ⸗асшăн [⸗есшĕн] пул, хапсăн; посягнуть на чужое добро çын япалине хапсăн.

потёмки

мн. тĕттĕм; сидеть в потёмках тĕттĕмре лар; ◇ чужая душа потёмки посл. çын ăшне тавăрса пăхма кĕрĕк çанни мар.

потомственный

прил. йăхран йăха (е ăруран ăрăва, несĕлтен несĕле) пыракан; потомственный рыбак пулăçă йăхĕнчи çын.

похрапывать

несов. разг. (о человеке) хăрăлтаттар, харлаттар (çын); (о лошади) хартлат (лаша).

почитать

несов. кого-что (чтить) хисепле, сума су, уя, хисепе (е чыса) хур, чысла, карт; его никто не почитает ăна никам та картакан çук; почитать старших аслисене хисепле; быть почитаемым сумлă пул; почитать за человека çын вырăнне хур.

пощадить

сов. кого-что 1. (проявить сострадание) хĕрхен, шелле, хĕрхенсе каçар; 2. перен. (сохранить) сыхласа (е упраса) хăвар; 3. (пожалеть) хакла, хисепле; пощадить самолюбие (çын) кăмăлне хисепле.

правдивый

прил. 1. (основанный на правде) тĕрĕс, чăн, турĕ; 2. (склонный к правдивости) тӳрĕ, суйман; правдивый человек тӳрĕ çын.

праведник

м. ирон. турĕ çын.

правофланговый

прил. 1. сылтăм енчи (е флангри); 2. в знач. сущ. м. фланг пуçĕнчи çын.

правый

прил. 1. сылтăм, сылтăмри; находящийся на правой стороне сылтăмри; с правой стороны сылтăмран; 2. полит. сылтăм; правый уклон сылтăм сулăнчăк; правые эсеры сылтăм эсерсем; 3. в знач. сущ. правые мн. полит. сылтăммисем; ◇ правая рука чья-л. чи çывăх (е шанчăклă) çын.

практик

м. практик, ĕçлĕ çын.

практичный

прил. 1. (деловитый) ĕçчен, ĕçлĕ; практичный человек ĕçлĕ çын; 2. (выгодный, удобный) усăллă, майлă, вырнаçуллă, лайăх; практичный метод усăллă меслет; практичная вещь майлă япала.

праправнук

м. тăваттăмĕш сыпăк, тăваттăмĕш сыпăкри çын.

прах

м. 1. уст. поэт. тусан; 2. (останки) вилнĕ çын юлашки; повергнуть (или превратить) в прах ура айне ту; разругатьса в пухи в прах акăш-макăш вăрçса пĕт; пойти прахом харама кай.

предмет

м. 1. япала; неодушевлённый предмет чунсăр япала; тяжёлый предмет йывăр япала; предметы домашнего обихода кил-çуртри япаласем; 2. (тема) япала, предмет, тема, ыйту; предмет исследования тĕпчекен ыйту; 3. (учебный) предмет; он выдержал экзамены по всем предметам вăл пур предметпа та экзамен тытнă; 4. (объект) çын, япала; предмет любви савни, юратнă çын; предмет гордости мухтанмалли япала; быть предметом насмешек çын кулли пул; ◇ на сей предмет ку ыйтупа.

предприимчивый

прил. пуçаруллă, тавçăруллă, çивĕч, хастар, тимлĕ; предприимчивый человек пуçаруллă çын.

предприниматель

м. 1. (капиталист) предприниматель, хуçă, предприяти хуçи; 2. (делец) ĕçлĕхлĕ çын.

представитель

м. 1. (доверенное лицо, уполномоченный) представитель; полномочный представитель полномочиллĕ представитель; 2. чего, лит., иск. представитель, çын; представитель социалистического реализма социализмла реализм представителĕ; 3. представитель, тавраш, ⸗сенчен пĕри; представитель парнокопытных йĕкĕр чĕрнеллисен таврашĕ.

предусмотрительныă

прил. асăрхануллă, тĕплĕ; предусмотрительныă человек тĕплĕ çын.

прекрасный

прил. 1. (очень красивый) илемлĕ, селĕм, чечен, хӳхĕм, хитре; 2. (очень хороший) питĕ(те) лайăх, аван, маттур; прекрасный человек питĕ лайăх çын; 3. в знач. сущ. прекрасное с. илем(лĕх); ◇ в один прекрасный день пĕррехинче; прекрасный пол хĕрупраç, хĕрарăмсем; ради прекрасных глаз (сделать что-либо) (эс, вăл) хитре тесе (туса пар).

пренебрежение

с. шута (е хисепе, çын вырăнне) хуманни, картманни, хакламанни.

пренебрежительный

прил. шута (е хисепе, çын вырăнне) хуман, картман; пренебрежительный взгляд çын вырăнне хумасăр пăхни.

пренебречь

сов. 1. кем-чем (проявить презрительное отношение) шута (е хисепе, çын вырăнне) ан хур, ан карт; 2. чем (оставить без внимания) шута (е хисепе) ан ил, ан карт, ан хакла; пренебречь советом канша шута ан ил.

преобразователь

м. 1. тĕпрен улăштаракан (е çĕнетекен); Мичурин великий преобразователь природы Мичурин — çутçанталăка çĕнетсе улăштаракан аслă çын; 2. физ. улăштармалли; преобразователь тока ток улăштармалли (хатĕр).

преступник

м. преступник, айăплă çын.

претензия

ж. ⸗ма [⸗ме] тăрăшни (е ĕмĕтленни, тивĕçлĕ тесе шутлани), претензи; претензия на наследство (хăвна) еткер илме тивĕçлĕ тесе шутлани; человек с претензиями хăйне хăй пысăка хуракан çын; ◇ быть в претензии на кого-что-л. кăмăлсăр пул кам е мĕн пирки.

при

предлог с пред л. п. 1. (около, возле, у чего-л.) çывăхĕнче, патĕнче, çумĕнче, хĕрринче, аяккинче, таврашĕнче, çĕрте, ⸗та [⸗те], ⸗ра [⸗ре]; при входе кĕнĕ çĕрте; сад при доме пӳрт çумĕнчи сад пахчи; жить при станции станци çумĕнче пурăн; 2. (указывает на подчинённость, принадлежность) çумĕнче, ⸗ти, ⸗ри, ⸗чи, ⸗па [⸗пе], пĕрле; лаборатория при заводе заводри лаборатори; 3. (в присутствии кого-чего-л.) умĕнче, чухне, ⸗серен, ⸗сан [⸗сен], вăхăтĕнче; астăвасса; разговаривать при посторонних çын пур чух калаç; сделайте это при мне ман умра тăвăр ку ĕçе; этот дом построили при мне ку çурта эпĕ астăвасса турĕç; при каждом ударе çапмассерен; при сильном ветре сил вăйлă вĕрнĕ чух; 4. ⸗па [⸗пе]; документы при мне документсем хампа; жить при родителях аçу-аннӳпе пурăн; 5. (о наличии чего-л.) сан та, ⸗сен те, ⸗па [⸗пе], кура; при всей сложности вопроса ыйту епле кăткăс пулсан та; при твоих способностях сан пултарулăхупа; 6. (посредством, вследствие) ⸗ипе, ⸗са[⸗се ]; при содействии друзей тус(ĕ)сем пулăшнипе; ◇ быть при смерти вилме патне çит; при всём том апла пулсан та; при этом çав хушăрах, çавăнпа пĕрлех.

приближённый

прил. и в знач. сущ. м. çывăх (çын).

приблизить

сов. кого-что 1. çывхарт, çывăхарах (е патнерех, çумнерех) илсе пыр, çывăхлат; приблизить книгу к глазам кĕнекене çывахрах тыт (куç патне); 2. (сделать близким себе) çывăх çын ту, çывăхлат.

привередник

м. разг. тиркекен, чăкăлтăш, ĕнеç, тăкăш (çын).

приверженец

м. ...майлă çын, ...хыççăн пыракан (е каякан) çын, ⸗шăн [⸗шĕн] тăракан çын; приверженец нового çĕннишĕн тăракан çын.

привлекательный

прил. илĕртӳллĕ, чечен, илемлĕ; юратмалла, чуна илĕртекен, чун туртакан; привлекательное лицо илĕртӳллĕ пит-куç; привлекательный человек юратмалла çын.

привязанность

ж. 1. (чувство) иленни, туртăнни, кăмăл туртни; чувствовать привязанность к кому-чему-л. туртăн; 2. (предмет привязанности) иленӳ, туртăм, кăмăл туртакан çын.

придворный

прил. 1. патша çуртĕнчи: (е çумĕнчи); 2. в знач. сущ. м. патшана çывăх çын.

придира

м. и ж. разг. чăкраш, чăкăлтăш, кăрсака (çын).

приезжий

прил. 1. килнĕ, иртен-çӳрен, килен-каян; 2. в знач. сущ. приезжий м., приезжая ж. килнĕ çын; дом приезжих килен-каян çурчĕ.

приёмщик

м. йышăнакан, илекен çын; приёмщик кожсырья тир йышăнакан.

приземистый

прил. кутамас, лутрашка, лутака, тапчам, лапчашка; приземистая баня лап мунча; приземистый человек кутамас çын.

примиренец

м. полит. примиренец (класс тăшманĕпе килĕштерме тăрăшакан çын).

приниженный

прил. мĕскĕн, кĕçĕне (е кая) хунă, çынтан катăк (е кая), çын тивĕçне çухатнă.

принизить

сов. кого-что кĕçĕне (е кая) хур, мĕскĕнлет, хур ту, çын тивĕçĕнчен кăлар; принизить значение кого-чего-л. пĕлтерĕшне чакарса кăтарт.

принципиальный

прил. 1. принциплă, тĕп, чи кирлĕ; принципиальный вопрос тĕп ыйту; 2. (придерживающийся принципов) принциплă; принципиальный человек принциплă çын.

принять

сов. 1. кого-что (взять у кого-л.) ил, тыт, йышăн; принять подарок парне йышан; 2. кого-что (взять в своё ведение) йышан, ил; принять хозяйство хуçалăха йышăн; 3. кого-то (включить в состав, допустить к участию в чём-л.) ил, кĕрт; принять в члены члена ил; принять на работу ĕçе ил; принять в дом (в зятья) киле кĕрт; 4. кого-что (встретить, допустить к себе) йышăн, кĕрт; принять должным образом тивĕçлипе йышăн; принять посетителей ĕçпе пынă çынсене йышăн; 5. что (согласиться с чем-л.) килĕш, йышăн; принять предложение сĕннипе килĕш; принять резолюцию резолюци йышăн; 6. что (прослушать, записать передаваемое) итле, йышăн, ил; принять радиограмму радиограмма ил; принять сигнал сигнал йышăн; 7. что йышан, ту, ⸗ла [⸗ле]; принять решение шут тыт; принять смерть вил; принять присягу присяга пар, причак çи; 8. что (сан, титул, веру) йышан, тух, ⸗ма [⸗ме] пуçла; принять монашество манаха тух; принять христианство Христос тĕнне йышăн; 9. что (приобрести какой-л. вид) курăн; принять важный вид мăнаçлăн курăн; 10. что (претерпеть) тӳс, чăт, кур; принять позор намăс кур; 11. что (выпить, проглотить) ĕç, ил, çăт; принять внутрь ăша ил; принять таблетку таблетка ĕç; 12. что (подвергнуть себя какой-л. процедуре); принять душ душра çăвăн; 13. кого-что (предположить) тесе шутла, вырăнне йышăн, пуле те; принять пень за человека тункатана çын вырăнне йышан; 14. (подвинуться) ⸗рах [⸗рех] пыр (е ил, ут, тăр); принять вправо сылтăмарах ил; 15. кого (оказать помощь при рождении) çураттар, хăмлаттар, пăранлаттар, çăвăрлаттар, çуратма пулăш; принять жеребёнка кĕсре хăмлаттар; ◇ принять бой çапăçăва хутшăн; принять в расчёт шута ил; принять близко к сердцу чĕре патнех ил.

припадочный

прил. 1. тытса пăрахакан, тытамаклă, тытамак ⸗ĕ [⸗и]; 2. в знач. сущ. припадочный м., припадочная ж. тытса пăрахакан çын, тытамаклă çын.

присвоение

с. по гл. присвоить; присвоение чужого имущества çын пурлăхне ярса илни.

пристать

сов. 1. к кому-чему и без доп. çыпçăн, çыпăç, лар, сырăн, сăр, сăрса ил; краска плохо пристала сăрă лайăх ларман; к платью пристала грязь кĕпене пылчăк çыпçăннă; 2. к кому, разг. (о болезни) ер, тив, çыпçăн, çаклан; пристал кашель ӳслĕк ернĕ; болезнь пристала чир çакланчĕ; 3. к кому-чему, разг. (обращаться с просьбами, надоедать) çулăх, çыпçăн, тапăн, йӳтет, хупла; к нему пристал какой-то человек ун çумне темле çын çыпăçнă; пристать с вопросами ыйту парса хупла; что ты пристал ко мне? мĕн эсĕ ман çума çулăхрăн?; 4. к чему и без доп. (причалитьо судах) пырса (е çитсе, килсе) чарăн (карап-кимĕ); 5. (примкнуть, присоединиться) ер, пырса ер, илен, ерсе пыр; корова пристала к чужому стаду ĕне ют кĕтĕве ернĕ; не пристало вам так говорить сире апла калани килĕшмест.

притворщик

м. палахая перекен, юла юпакан, курнăçланакан (çын).

притязание

с. 1. (требование) хапсăнни, тапăнни; иметь притязания хапсăн; притязание на наследство еткере хапсăнни; 2. (стремление казаться каким-л.) курăнма тăрăш; притязание на учёность вĕреннĕ çын пек курăнма тăрăшни.

приходящий

прил. çӳрекен, килекен, пырса (е килсе) çӳрекен; приходящая няня ача пăхма килекен (çын).

причудливый

прил. 1. (затейливый) тĕлĕнтермĕш, тĕлĕнмелле, каткие; причудливый узор тĕленмелле кăткăс тĕрĕ; 2. разг. (капризный) тиркешекен, юрама çук (çын).

приятель

м. тус, çывăх çын.

проворный

прил. чĕрĕ, çивĕч, правур, йӳрĕк, йăрă, вăр-вар, йăлттам; проворный мальчик йăлттам ача; проворный человек йăрă çын.

прогульщик

м. прогульщик, ĕçе тухман çын.

прожектёр

м. ирон. прожектёр (пулмасла проектсемпе супнă çын).

прожорливый

прил. çăткăн, тăрана пĕлмен, ĕмĕтсĕр, капар, çăтăх, вупкăн, пыран; прожорливый человек çăткăн çын, шампа хырăм; прожорливое животное пыран выльăх; прожорливая рыба çăтăх пулă.

прозаический

прил. 1. лит. прозăлла, прозăпа çырнă; прозаическое произведение прозăлла произведени; 2. (будничный, непоэтичный) кулленхи, йăлăхтарнă; 3. (деловой, практический) ĕçлĕ; прозаический человек ĕçлĕ çын.

пройдоха

м. и ж. разг. ăçтиçук, каçкăн çын.

проказа

ж. (болезнь) юхан-суран, шăтан-юхан, йăх, юхан чир, тилçе; больной проказой йăхлă çын.

пролаза

м. и ж. разг. пăшатан, йăскăн, йăрă çын.

проныра

м. и ж. разг. пăшатан, юс, йăскăн, каскăн, йăрă çын.

пропащий

прил. 1. разг. (безнадёжный) пĕтнĕ, шанчăксăр; пропащее дело шанчăксăр ĕç; 2. (неисправимый) пĕтсе (е путланса) ларнă (ĕç); пĕтнĕ (çын).

пропойца

м. прост. ĕçке ернĕ çын, ĕçкĕçĕ.

прорицатель

м. малашнехине калакан, пулассине пĕлекен çын.

просвещённый

прил. вĕреннĕ, пĕлӳллĕ, çутта тухнă, культурăллă; просвещённый человек вĕреннĕ çын.

проситель

м. уст. ыйтакан, йăлăнакан, ыйтупа пынă çын.

просочиться

сов. 1. сăрхăн, сăрăх, елке, сăрăхса (е сăрхăнса) тух (е кĕр) (шыв), тапса тух (тăр), 2. перен. разг. (проникнуть, распространиться) сарăл, çын çине тух.

проспаться

сов. разг. çывăрса кан; çывăрса урăл (ӳсĕр çын çинчен).

простак

м. разг. юмарт çын, айванкка.

простофиля

м. и ж. разг. айванкка, айвантарах (е катăкрах) çын.

простукать

сов. 1. что и без доп. (сообщить стуками), шаккаса пĕлтер (е хыпарла); 2. кого-что, мед. шаккаса пăх, итле (чирлĕ çын кăкăрне); 3. что и без доп. (в течение какого-л. времени) шакка, шаккаса лар (пĕр хушă), шаккаса ирттер.

протекционист

м. эк. протекционист (протекционизм майлă çын).

протестант

м. рел. протестант (протестантство тĕнне тытакан çын).

противный

прил. (отвратительный) йĕрĕнчĕк, йĕксĕк, килĕштерме çук, килĕшӳсĕр; (о пище) йĕксӳ; противный человек килĕшӳсер çын.

прямой

прил. 1. (ровный) тӳрĕ, тикĕс, яштак(а), йăрăç; (о дереве) шулака; (о носе) тӳрткен, пукле; прямая линия туп-тӳрĕ йĕр; прямая дорога тӳрĕ çул, пӳкле çул; 2. (не вьющийсяо волосах) йăшăркка (çӳç, çăм); 3. (непосредственно связывающий) тӳрĕ, тӳрех, тӳррĕнех; поезд прямого сообщения çул вĕçне çитиех каякан поезд; говорить по прямому проводу телефонпа тӳррĕнех калаç; 4. (непосредственный) тӳрĕ; прямые выборы тӳрĕ суйлав; 5. (откровенный) тӳрĕ; уçă; прямой человек тӳрĕ çын; 6. (явный) кĕретех, чăннипе, чăн-чăн; прямой обман чăн-чăн суя; 7. в знач. сущ. прямая ж. мат. тӳрĕ йĕр; прямое значение слова или прямый смысл слова сăмахăн тӳрĕ пĕлтерĕшĕ; прямая дорога или прямой путь чи кĕске (е тӳрĕ) çул (пĕр-пĕр ĕç тумалли); прямая речь грам. урăх çын сăмахĕ, тӳрĕ пуплев; прямое дополнение грам. тӳрĕ дополнени; прямый угол мат. тӳрĕ кĕтес; прямый наследник тĕпкĕч, еткер тивекенни; прямая кишка анат. кутана; одежда прямого покроя тӳрĕ пилĕклĕ тумтир.

прямолинейный

прил. 1. (идущий по прямой линии) тӳрĕ, тӳрĕ пыракан (е каякан); 2. тӳрĕ; прямолинейный человек тӳрĕ çын.

психопат

м. психопат, ăсран тухакан, ухмахланакан (çын).

пташка

ж. разг. вĕт кайăк; ◇ ранняя пташка ир тăракан çын.

птица

ж. 1. вĕçен кайăк; хищная птица çăткăн кайăк; певчая птица юрлакан кайăк; домашняя птица килти кайăк-кĕшĕк; 2. собир. кайăк-кĕшĕк; дикие птицы вĕçен кайăк-кĕшĕк; ◇ не велика птица пит такамах мар; стреляная птица тĕнче курнă çын; вольная птица ирĕк çын; жить как птица кайăк пек пурăн.

пугливый

прил. хăравçă, хăракан; (о животных) ĕрĕхекен, шухă; пугливый человек хăравçă çын; пугливый взгляд хăраса пăхни.

пурист

м. пурист (пуризмшăн тăракан çын).

пустоцвет

м. 1. бот. пуса (е пуш, хĕсĕр) чечек; 2. перен. пултарусăр çын.

пустынный

прил. пушă, çынсăр, çын (е этем) пурăнман; пустынный остров пуш утрав.

путник

м. çулçӳреçĕ, иртен-çӳрен, çул çинчи çын.

путь

м. в разн. знач. çул, çул-йĕр; воздушный путь сывлăш çулĕ; пути сообщения çул-йĕр; санный путь çуна çулĕ; водный путь шыв çулĕ; водным путём шывпа, шыв тăрăх; железнодорожный путь чугун çул; на обратном пути таврăнасла, таврăннă чух; окольным (или кружным) путём 1) çавра, тавра; 2) перен. çын-çын урлă, тӳррĕн мар; обходным путём прям. и перен. тавра çулпа; во время пути (çулпа) пынă чух; проложить путь çул уç (е хыв); сбиться с пути 1) аташ, çĕт, аташса (е çĕтсе) кай; 2) перен. çултан пăрăн, пăсăлса кай (пурнăçра-ĕçре); по пути çула май; дыхательные пути анат. сывлăш çулĕ; ◇ быть на пути к чему-л. кам-мĕн патне çывхар, çывхарса пыр; вступить на путь см. вступить; мирным путём килĕшсе, мирлĕ майпа; жизненный путь кунçул, пурнăç çулĕ; Млечный Путь астр. Кайăк хур çулĕ; единственно верный путь пĕртен-пĕр тĕрĕс çул; на верном пути тĕрĕс çулпа; наставить на путь истинный или обратить на путь истины кого-л. тĕрĕс çул çине тăрат (е илсе тух); проводить в последний путь юлашки çула ăсат (масар çине); стоять на чьём-либо пути урлă (е çула пӳлсе) тăр; счастливого пути! çулĕ телейлĕ пултăр!

пьяница

м. и ж. ĕçкĕçĕ; горький пьяница ĕçке ярăннă çын.

пьяный

прил. 1. (нетрезвый) ӳсĕр; 2. в знач. сущ. м. ӳсĕр çын.

пятёрка

ж. 1. (цифра) пиллĕк (хисеп палли); 2. (группа людей) пилĕк çын, пиллĕкĕш; 3. (школьная отметка) пиллĕк (паллă); 4. разг. (пять рублей) пилĕк тенкĕ (укçа).

работяга

м. и ж. разг. ĕçчен, ĕçе юратакан çын.

равнодушный

прил 1. (безразличный) тимсĕр, сӳрĕк; равнодушнный человек тимсĕр çын; 2. разг. (не испытывающий интереса) интересленмен; он равнодушнен к спорту вăл спортпа интересленмест.

раджа

м. раджа (Индири феодал княçĕсен титулĕ тата çак титуллă çын).

радикал

м. радикал (1. ĕçе тумалли татăклă меслетсемшĕн тăракан çын; 2. радикализм юхăмне хутшăннă çын).

разболтанный

прил. разг. (неорганизованный, недисциплинированный) йĕркесĕр, тирпейсĕр, ретсĕр, тĕлсĕр; разболтанный человек йĕркесĕр çын.

развалина

ж. 1. обычно мн. развалины ишĕлчĕк, çĕмрĕк; развалины древнего города авалхи хула ишĕлчĕкĕ; 2. разг. (о человеке) хавшаса çитнĕ çын, хăрăк çын; он превратился в развалину вăл хавшаса çитнĕ.

развратный

прил. аскăнчăк, аскăн, ясар; развратный человек ясар çын.

разгильдяй

м. разг. путсĕр этем, тăсланкă, тăрлавсăр çын.

разглядеть

сов. 1. кого-что. пăхса уйăр, тĕсе, тĕсесе ил, уйăрса ил; разглядеть столб в темноте тĕттĕмре юпана уйăрса ил; 2. перен. разг. (понять) ăнлан, тишкер, ăнланса ил, тишкерсе пĕл; разглядеть душу человека çын чунне ăнланса ил.

раздражительный

прил. вĕчĕркке, вĕчĕх, çилленчĕк, шăрчах, шăрчăк; раздражительный человек вĕчĕркке çын.

разочарованный

прил. шанчăк пĕтнĕ, ĕмĕт татăлнă, шанчăка çухатнă; разочарованный человек шанчăкне çухатнă çын.

разумный

прил. 1. (обладающий разумом) ăслă, тăнлă, ăслă-тăнлă, тăнлă-пуçлă; 2. (толковый) ăслă, тăнлă, ăнланакан; он человек разумный вăл тăнлă çын.

раненый

прил. 1. аманчăк, аманнă, суранлă, суранланнă; раненый боец аманнă салтак; раненая рука суранланнă ал; 2. в знач. сущ. раненый м., раненая ж. суранлă çын, аманнă çын.

рантье

м. нескл. рантье (капитализм çĕршывĕсенче ĕçлемесĕр илекен тупăшпа пурăнакан çын).

раскольник

м. раскольник (1. церк. расколпа пулнă сектăн членĕ; 2. перен. пĕр-пĕр организацие ушкăнсем çине уйăрма тăрăшакан çын).

раскоряка

м. и ж. прост. армак-чармак çын, чармашка çын.

распорядитель

м. пуçлăх, йĕрке тытакан, йĕркелесе тăракан çын.

распорядительный

прил. йĕрке тытма пĕлекен, лайăх йĕркелесе тăракан (çын).

распределитель

м. 1. валеçекен çын, уйăракан çын; 2. тех. распределитель.

распутник

м. аскăн çын, ясар çын.

распутный

прил. аскăн, алхасуллă, ясар; распутный человек ясар çын.

рассудительный

прил. (благоразумный) тăнлă, ăслă, ăслă-тăнлă, йĕркеллĕ шухăшлакан; рассудительный человек ăслă-тăнлă çын.

растеряха

м. и ж. прост. тĕпсĕр çын, пуçтарусăр çын, япала çухатакан.

расточитель

м. пурлăх салатакан, салатса пĕтерекен; тирпейсĕр çын.

расточительный

прил. тирпейсĕр, салатма юратакан; расточительный человек тирпейсĕр çын.

растрёпа

м. и ж. разг. тирпейсĕр çын, милкемес, лапсăрти, илес-милес, лапсăрти, лăпсăркка.

расхлябанный

прил. разг. 1. (нетвёрдый, шатающийся) халтăркка, пушаннă, хавшанă, ленчĕркке, лĕнчĕр-ленчĕр; расхлябанная походка халтăркка утă; 2. (недисциплинированный) йĕркесĕр, çирĕп мар, йĕркерен тухнă; расхлябанный человек йĕркерен тухнă çын.

расчётливый

прил. 1. (бережливый) тирпейлĕ, тĕплĕ, шайлă, упраса тытакан; расчётливый человек шайлă çын; 2. (осмотрительный) шутласа тăвакан; во всех делах он очень расчётлив пур ĕçе те вăл шутласа тăвать.

рационалист

м. рационалист (1. филос. рационализм майлă çын; 2. пурнăç çине ăстăнпа пăхакан çын).

рвач

м. разг. çăткăн, непĕссĕр çын, рвач.

ребёнок

м. 1. (мн. ребята и дети) ача, пĕчĕк ача; грудной ребёнок чĕчĕ ачи; 2. (çын или дочь) ача; 3. (о наивном человеке) ача, пĕчĕк ача; он ещё совсем ребёнок вăл ача-ха.

реваншист

м. полит. реваншист (тавăрасшăн çунакан çын, тавăракан çын).

ревматик

м. разг. ревматик (ревматизмпа чирленĕ çын).

ревнивец

м. разг. кĕвĕçĕ, кĕвĕçекен çын, кӳлешекен çын.

регент

м. регент (1. полит. государствăна монарх вырăнне вăхăтлăха тытса тăракан çын; 2. чиркӳ хорĕн дирижёрĕ).

резервист

м. воен. резервист, резервра тăракан çын.

резонёр

м. резонёр (1. нумай палкаса вĕрентме юратакан çын; 2. лит., театр. автор шухăшне пĕлтерекен персонаж).

резчик

м. (мастер по резьбе) касса ĕçлекен (е тĕрлекен) çын; резчик по мрамору мрамор касса ĕçлекен.

религиозный

прил. 1. тĕн ⸗ĕ [⸗и]; религиозные обряды тĕн йăлисем; 2. (верующий в бога) турра ĕненекен, тĕн тытакан; религиозный человек турра ĕненекен çын.

релятивист

м. филос. релятивист (релятивизм майлй çын).

ремесленник

м. 1. ăста, алăсти; мелкий ремесленник вак алăсти; 2. перен. ремесленник (чунне парса ĕçлемен çын); 3. разг. (ученик ремесленного училища) ремесленник (ремесла училищинче вĕренекен).

ренегат

м. ренегат (ĕлĕкхи шухăшсене пăрахса тăшман енне куçнă çын).

репатриант

м. полит. репатриант (репатриаци йĕркипе таврăнакан çын).

репетитор

м. репетитор (вĕренме пулăшса пыракан çын).

реставратор

м. реставратор (1. иск. кивелнине тӳрлетсе çĕнетекен çын; 2. полит. сирпĕтсе антарнă кивĕ государство стройне каялла тавăрма тăрăшакан çын).

референт

м. референт (1. реферат вулакан; 2. пĕр-пĕр ыйтупа доклад тăвакан е консультаци паракан çын).

реформист

м. реформист (реформизм майлă çын).

рецидивист

м. рецидивист (айăпланă хыççăн татах тепĕр хут преступлени тунă çын).

решето

с. ала; ◇ голова как решето ала пуç (час манакан çын); носить решетом воду см. href='/s/вода'>вода; чудеса в решете тĕлĕнтермĕш япала.

решительный

прил. 1. (смелый) хăюллă, теветкеллĕ, хастар, харсăр; решительный человек хăюллă çын; 2. (окончательный, категорический) татăклă, çирĕп, хытă; принять решительные меры çирĕп мерăсем йышăн; 3. (решающий) татăклă; решительный момент татăклă самант.

робкий

прил. именчĕк, вăтанчăк, йăваш, шиклĕ, хăюсăр; ◇ не робкого десятка хăюллă çын.

ровня

м. и ж. разг. пĕр тан çын, пĕр пек çын.

родиться

сов. и несов. 1. çурал; 2. перен. (возникнуть, возникать) пуçланса кай, тухса кай, пуçа кил; у меня родилась мысль манăн шухăш çуралчĕ; 3. (уродиться, урождаться) пул, ӳс; здесь картофель хорошо родится кунта çĕрулми лайăх пулать; родился в рубашке телейлĕ çын.

родовитый

прил. чаплă йăхран тухнă (çын).

рознь

ж. разг. 1. (вражда) хирĕçӳ, тăшманлăх; 2. в знач. сказ. пĕр мар, уйрăлса тăрать, уйрăмлăх; человек человеку рознь çынпа çын пĕр мар.

романтик

м. 1. лит., иск. (последователь романтизма) романтик; 2. (мечтатель) романтик (ĕмĕтленекен, пурнăçпа çынсене идеализацилеме кăмăллакан çын).

романтический

прил. 1. (проникнутый романтикой) романтика ⸗ĕ [⸗и], романтикăллă; романтическая поэзия романтикăллă поэзи; 2. (мечтательный) ĕмĕтлĕ, ĕмĕтленекен, ĕмĕтленӳллĕ; романтический человек ĕмĕтленӳллĕ çын.

ростовщик

м. усламçă, ростовщик (кивçен питĕ пысăк процентла паракан çын).

ротозей

м. разг. кара çăвар; тăмана, сӳрĕк çын.

рохля

м. и ж. прост. мăран çын, тимсĕр çын.

рубаха

ж. см. рубашка;◇ рубаха-парень уçă кăмăллă çын.

рука

ж. 1. (конечность) алă, хул; подать руку 1) алă пар (е тыт); 2) перен. пулăш; 2. мн. руки (рабочая сила) алă; çын, ĕçлекен, ĕç вăйĕ; мало свободных рук ĕç вăйĕ сахал; 3. (почерк) çыру, алă, çыру уйрăмлăхĕ; это не моя рука ку ман алă мар; 4. всочет. с «правая», «левая» (сторона, бок) ен, аяк; под правую руку сылтăм енне; ◇ золотые руки см. href='/s/золотой'>золотой; лёгкая рука см. лёгкий; быть в чьих-л. руках кам та пулин аллинче; на руку кому-л. камшăн та пулин лайăх; по рукам! калаçса татăлтăмăр!; ударить по рукам килĕш; иметь под руками ал айĕнче тыт; руками и ногами 1) (охотно) хаваслансах, хапăл тусах; 1) (целиком, полностью) пĕтĕмпех; рука руку моет см. href='/s/мыть'>мыть; рука об руку килĕштерсе (пурăн); руки прочь от кого-чего-л. ан çыпçăн, ан çыпăç; руки коротки аллу кĕске, пултараймăн; руки не доходят ал çитмест, ерçӳ çук; руки опустились (или отнялись) у кого-л. кăмăл çук (мĕн те пулин тума); руки чешутся у кого-л.1) (хочется подраться) çапăсас килет; 2) (хочется заняться чем-л.) ĕçлеç килет, алă кĕçтет; рукой подать питĕ çывăх; греть руки см. href='/s/греть'>греть; дать руку на отсечение тупа ту; ломать руки ним тума аптăра; марать руки алла варала; обломать руки о кого-л. хĕнесе пĕтер; предложить руку (и сердце) см. href='/s/предложить'>предложить; приложить руку к чему-л. алă пус; сложить руки ĕçлемесĕр лар; умыть руки ответ тытасран пăрăн; дать волю рукам см. href='/s/воля'>воля; махнуть рукой алă сул; брать себя в руки хăвна ху алла ил; дать по рукам ятла, тума чар; держать в руках кого-л. хытă тыт; узнать из первых рук хăйĕнчен ыйтса пĕл; набить руку хăнăхса çит; мастер на все руки пур ĕçе те ăста; на руку нечист алли кукăр; как без рук алсăр пекех; на скорую руку васкавлăн, йăпăртах; положа руку на сердце ним пытармасăр, пĕтĕм чĕререн; из рук вон плохо питĕ япăх, питĕ начар; все валится из рук ĕç ăнмасть; от рук отбился итлеме пăрахрĕ; носить на руках ачашласа усра, питĕ юрат; писать от руки алăпа çыр; не говори под руку ĕçлеме ан чăрмантар; идти под руку çавтăнса пыр; по рукам ходить алăран алла çӳре; сидеть сложа руки алă усса лар, ĕçсĕр лар; сон в руку см. href='/s/сон'>сон; с рук сбыть хăтăл, алăран яр; правая рука чи шанчаклă çын; чужими руками жар загребать çын аллипе кăвар турт; это дело его рук ку унăн ĕçĕ.

рутинёр

м. рутинёр (улшăнусенчен хăракан çын).

рыба

ж. пулă; морская рыба тинĕс пулли; вяленая рыба типĕтнĕ пулă; ◇ биться как рыба об лёд см. href='/s/биться'>биться; как рыба в воде ирĕк туйни, ирĕклĕ; нем как рыба пач чĕмсĕр; ни рыба ни мясо ăнман çын; в мутной воде рыбу ловить пăтранчăк шывра пулă тыт.

рыцарь

м. 1. ист. рыцарь; 2. перен. ырă кăмăллă çын, хăйне шеллемен çын.

ряженый

м. скл. как прил. уст. çветке, мыскараллă тумланнă çын.

самогонщик

м. разг. сăмакун юхтаракан çын.

самодур

м. неодобр. киревсĕр, сĕмсĕр, кутăн (çын).

самозванец

м. суя ятлă çын, суя çын, çын ячĕпе çӳрекен.

самозванство

с. суя ят йышăнни, çын ячĕпе çӳрени.

самостоятельный

прил. 1. хăй тĕллĕн, ирĕклĕ, никама пăхăнман; самостоятельное государство хăй тĕллĕн патшалăх; 2. (независимый) ирĕклĕ, хăй пуçĕпе (е ăссĕн, халлĕн) пурăнакан; он уже самостоятельный человек вăл хăй пуçĕпе пурăнакан çын ĕнтĕ; 3. (совершаемый без посторонней помощи и руководства) хăй вăйĕпе (е ăсĕпе) тунă хăй ăссĕн (е тĕллĕн) тунă; самостоятельная работа хăй тĕллĕн тунă ĕç; самостоятельное предложение грам. хăйне уйрăм предложени.

самоуверенный

прил. хăйне (е хăй вăйĕ çине) ытлашши шанакан, хăй вăйне ытла пысăка хуракан (çын).

самоучка

м. и ж. 1. разг. хăй тĕллĕн вĕреннĕ çын; 2. в знач. нареч. самоучкой хăй тĕллĕн вĕренсе; выучиться читать самоучкой ху тĕллĕн вулама вĕрен.

самурай

м. самурай (феодаллă Японири çар сословийĕнчи çын).

сангвиник

м. сангвиник (савăнăçлă, чĕрĕ çын).

сановник

м. уст. сановник, пысăк чинлă çын.

сателлит

м. сателлит (1. пăханса тăракан çын е патшалăх; 2. астр. планета спутникĕ).

сверхчеловеческий

прил. çын вăйĕнчен ытлашши, этемле мар.

светило

с. 1. астр. çутă (хĕвел, çăлтăрсем) небесные светила пĕлĕт çинчи çутăсем; 2. перен. чаплă çын, чапа тухнă çын, çăлтăр; светило науки чаплă учёный.

светоч

м. 1. уст. пысăк çурта, факел; 2. перен. ... саракан çын, ...кӳрекен çын, çăлтăр; светоч свободы ирĕклĕх кӳрекен çын; светоч науки наукăра чапа тухнă çын.

свидетель

м. 1. хăй куçĕпе (е куçпа) курнă çын, куракан; я свидетель эпĕ хам куçпа куртăм; свидетелей не было куракансем пулман; при свидетелях çынсем умĕнчех; 2. юр. свидетель, кӳнтелен.

свинья

ж. 1. сысна; 2. перен., разг. (неряха) тирпейсĕр, çăрăлчăк (çын); 3. перен. разг. (подлый человек) сысна; ◇ подложить свинью кому-л, усал ту, ура яв.

своевольный

прил. иртĕнчĕк; хăй ирĕклĕ, хăй тĕллĕн хăтланакан; своевольный поступок иртĕнсе хăтланни; своевольный характер иртĕнчĕк характер (е кăмăл); своевольный человек хăй ирĕклĕ çын.

своеобразный

прил. хăйне евĕр, хăй евĕрлĕ, хăйне уйрăм; своеобразный человек хăйне евĕр çын.

святоша

м. и ж. разг. икĕ питлĕ çын.

сговорчивый

прил. килĕшекен, час çураçакан, екке каякан (çын).

сдатчик

м. параканни (товар, продукции), паракан çын.

сдохнуть

сов. 1. (о животных) ӳксе вил, вил (выльăх-чĕрлĕх, чĕрчун); 2. прост. груб. (о человеке) кăн, кăнса вырт, хыт, хытса вырт (çын).

сдуть

сов. что 1. вĕрсе пăрах (е антар, ӳкер) вĕçтерсе яр (е кай); ветер сдул листья с дорожки çил сукмак çинчи çулçăсене вĕçтерсе ячĕ; 2. (дуновением собрать в одно место) вĕçтерсе кил (е пух), вĕрсе пух; 3. прост. (списать) çырса ил (çын çырнине).

себялюбец

м. хăйне юратакан çын.

северянин

м. çурçĕр çынни, çурçĕрте пурăнакан (е çурçĕрте çуралнă) çын.

седок

м. 1. (всадник) утлă çын, юланут; 2. ларса пыракан (урапа çинче).

секвестр

м. юр. секвестр (уйрăм çын харпăрлăхне государство конфискацилени, унпа усă курма чарни).

сектант

м. сектант (1. тĕн сектинче тăракан çын; 2. пĕчĕк ушкăн интересĕсемпе кăна пурăнакан çын).

семейный

прил. 1. (имеющий семью) çемьеллĕ, килйышлă; семейный человек çемьеллĕ çын; 2. çемье ⸗ĕ [⸗и]; семейная жизнь çемье пурнăçĕ; 3. перен. (частный, внутренний) хамăр хушăри, хăвăр хушăри, хăйсем хушшинчи; свой семейные дела хамăр хушăри ĕçсем; семейное решение вопроса ыйтăва хăйсем хушшинче (е хамăр хушăра) татса пани.

семеновод

м. вăрлăх тăвакан, вăрлăх ĕрчетекен (çын).

семинарист

м. уст. семинарист (семинарире вĕренекен е семинари пĕтернĕ çын).

семьянин

м. çемьеллĕ çын, çемьепе лайăх пурăнакан çын.

сентиментализм

м. сентиментализм (18 ĕмĕр вĕçĕпе 19 ĕмĕр пуçламăшĕнче аталаннă, çын кăмăл-туйăмне, палăртма тăрăшнă литература юхăмĕ).

сентиментальный

прил. 1. лит. сентименталлă (роман); 2. (чувствительный) ытлашши ачаш (е çепĕç) кăмăллă; сентиментальный человек ачаш кăмăллă çын; 3. (о настроении) ачаш, çепĕç (кăмăл).

сепаратист

м. сепаратист (сепаратизм майлă çын).

сердечник

м. разг. чĕрепе аптракан çын.

сердечный

прил. 1. анат. чĕре ⸗ĕ [⸗и]; сердечная мышца чĕре мышци; 2. (добрый) кăмăллă, ăшă, ырă кăмăллă; сердечный человек кăмăллă çын; 3. (искренний) чĕререн, чун-чĕререн; чĕререн тухакан; сердечное спасибо чĕререн тав; 4. (любовный) чĕре ⸗ĕ [⸗и], юрату ⸗ĕ [⸗и], юратуллă; сердечные тайны чĕре вăрттăнлăхĕ.

сердитый

прил. 1. çиллес, усал, çилленчĕк, хаяр; сердитый человек çиллеç çын; сердитый вид хаяр сăн-пит; 2. разг. (крепкий) хаяр (горчица); шартлама (сивĕ); ◇ под сердитую руку çилленнĕ хушăра, тарăхнипе.

сердце

с. 1. чĕре; биение сердца чĕре таппи; 2. (символ чувств, настроений) чĕре, чун; сердце радуется чун савăнать; 3. перен. (душевный мир) чун, чĕре; чёрствое сердце хытă чĕре; золотое сердце ырă чĕре; 4. перен. (центр.) чĕре, вар; Москвасердце Советского Союза Мускав — Совет Союзĕн чĕри; ◇ в сердцах тарăхса, çилленсе; сказать с сердцем тăрăхса кала; иметь сердце çиллен, тăрăх; избранник сердца шутл. варли, чун савни; от всего сердца пĕтĕм чĕререн, чунтан-вартан; покорить сердце чĕрине çавăр; по сердцу кăмăла каять; отлегло от сердца чĕре пусăрăнчĕ; не принимать близко к сердцу йывăр ан ил, чĕрене ан ил (çын сăмахне); дама сердца юратнă хĕрарăм; сердце не лежит чĕре выртмасть; положа руку на сердце ним пытармасăр, чунтан-чĕререн; сердце болит чĕре (е ăш) çунать, чун ыратать; сорвать сердце на ком-чём-л. вăрçса çилле уçса яр; сердце моё чунăм, савнă тусăм; на сердце кошки скребут чун тулашать; сердце падает, сердце оборвалось чĕре картах сикрĕ.

сердцевед

м. çын чĕрине чухлакан (е пĕлекен, ăнланакан) çын.

серьёзный

прал. 1. (вдумчивый, рассудительный) тăнлă-пуçлă, шухăшлă, тĕплĕ, ĕçе тĕплĕ тăвакан, пултаруллă; серьёзный человек тăнлă-пуçлă çын; серьёзный учёный пултаруллă учёный; 2. (значительный, не легкомысленный) çирĕп, татăклă; паха, чăн-чăн; серьёзный разговор татăклă калаçу; серьёзное произведение паха произведени; 3. (заслуживающий особого внимания) йывăр; пысăк; серьёзная болезнь йывăр чир; серьёзные трудности пысăк йывăрлăхсем; 4. (сосредоточенный, задумчивый) шухăшлă.

сесть

несов. 1. лар; сесть за стол сĕтел хушшине лар; сесть боком хăяккăн лар; 2. за что, на что и с неопр. лар, тыт, тытса лар, ĕçе лар; сесть за книгу кĕнеке тытса лар, кĕнеке вулама лар; 3. разг. (попасть в заключение) лар (тĕрмене) 4. (о птице, самолёте) лар, анса лар, ан, вĕçсе ан; птица села на дерево кайăк йывăç çине ларчĕ; 5. (о светилах) ан, анса лар; солнце село хĕвел анчĕ; 6. (опуститься, углубиться в землю) лар, пусăрăн, анса лар, путса лар; дом сел çурт пусăрăннă; 7. (от стиркио материи) лар, кĕр; рубашка села кĕпе ларчĕ; 8. (о пыли) лар; ◇ сесть на голову кому-л. пуç çине хăпарса лар; сесть на мель; 1) ăшăха лар; 2) перен. укçаран татăл; сесть в калошу ăнăçсăр пул, çын кулли пул; сесть в лужу см. лужа; сесть на яйца пусма лар; сесть на шею см. шея.

сеяльщик

м. тырă акакан (çын).

сибарит

м. сибарит (ĕçлемесĕр киленсе пурăнакан çын).

силач

м. питĕ вăйлă çын, вăйламас çын.

силуэт

м. 1. силуэт (çын е япала сăнне контурпа ӳкерни е каçса кăларни); 2. перен. ĕлке, мĕлке.

симпатия

ж. 1. симпати, юратни, кăмăл туртни; 2. прост. (о человеке) юратнă çын, савни.

сионист

м. полит. сионист (сионизм майлă çын).

сиротский

прил. тăлăх ⸗ĕ [⸗и]; ◇ сиротская зима чухăн çын хĕлĕ, ăшă хĕл.

сифилитик

м. мед. сифилитик, сифилислă çын.

скандалист

м. харкашуçă, хирĕçекен çын.

скандальный

прил. 1. (позорящий) харкашуллă, хирĕçӳллĕ, намăс кăтартакан, намăслантаракан; 2. разг. (любящий скандалить) пĕрмай харкашакан, харкашма (е хирĕçме) юратакан; скандальный человек харкашма юратакан çын; 3. уст. скандал ⸗ĕ [⸗и]; скандальная хроника скандал хроники.

скарлатинозный

прил. мед. скарлатина ⸗ĕ [⸗и], скарлатинăллă, скарлатинăпа чирленĕ; скарлатинозная сыпь скарлатина шатри; скарлатинозный больной скарлатинăпа чирленĕ çын.

сквалыжник

м. разг. хыт кукар, выçă куç, выçлăх, хытă çын.

скелет

м. анат. 1. скелет, шăмшак; скелет человека çын шăмшакĕ; 2. (каркас, основа) кăшкар; скелет парохода пăрахут кăшкарĕ; 3. перен. (схема) ĕлке.

скептик

м. 1. филос. скептик (скептицизм майлă çын); 2. (недоверчивый человек) шанман çын, иккĕленекен çын.

скиталец

м. çапкаланчăк, сĕтĕрĕнчĕк, вырăнтан вырăна куçса çӳрекен çын.

склеротик

м. мед. склеротик, склерозпа чирлĕ çын.

склонный

прил. 1. (имеющий склонность) туртăмлă, сĕмлĕ; склонный к полноте самăрланас сĕмлĕ (çын); 2. (имеющий какое-л. намерение) кăмăллă, шутлă, сунăмлă; склонный принять предложение сĕнĕве йышăнас кăмăллă (çын).

склочник

м. разг. харкашакан (е хирĕçекен) çын, харкаштаракан çын.

скоморох

м. ист. 1. скоморох (авалхи Руçри кусса çӳрекен актёр); 2. перен. мыскараçă, камит, путишлĕ çын.

скопец

м. кастарнă çын.

скопидом

м. разг. хыт кукар, хытă çын, тимĕр пăрçа.

скороход

м. разг. хăвăрт çӳрекен çын, хытă чупакан çын; ◇ сапоги-скороходы фольк. асамлă атă (юмахри пĕрре ярса пусса темиçе çухрăм тăвакан атă).

скотовод

м. выльăх ĕрчетекен (çын).

скромник

м. сăпайлă çын.

скрываться

несов. 1. см. скрыться; 2. (прятаться) пытан, пытанса пурăн; он, на улицу не выходил, скрывался от людей вăл урама тухса çӳремен, çынсенчен пытанса пурăннă; 3. (таиться в ком-чём-л.) пытанса вырт, упран; золото скрывается в земле ылтăн çĕр айĕнче пытанса выртать; в этом человеке скрывается талант ку çынра талант пытанса тăрать; 4. (корениться в чём-л.) ⸗тан [⸗тен] кил, ⸗ран [⸗рен] кил; ◇ скрываться под чьим-л. именем çын ячĕпе çӳре.

скрытный

прил. 1. (скрывающий свои мысли, чувства) вăрттăн, пытаруллă, шухăш-кăмăлне пытаракан; скрытный человек вăрттăн çын; 2. (тайный) пытарăнчăк, вăрттăн, курăнми.

скуластый

прил. сарлака пит шăммиллĕ (çын).

скупец

м. хытă çын, хыт кукар, тимĕр пăрçа.

слабый

прил. 1. вăйсăр, хавшак; слабые мускулы вăйсăр мускулсем; слабые глаза хавшак куç; 2. (лишённый стойкости) тĕрексĕр, халсăр, çемçешке; слабый человек çемçешке çын; 3. (плохо вооружённый) вăйсăр, хавшак; слабая армия вăйсăр çар; 4. (не обладающий сильной властью) вăйсăр, хавшак; слабое государство вăйсăр патшалăх; 5. (незначительный по своему действию) начар, вăйсăр; кунĕ, шĕвĕ; слабый ток вăйсăр ток; слабое лекарство кунĕ эмел; слабый чай шĕвĕ чей; 6. (небольшой по силе) вăйсăр; палăри-палăрми; слабый свет вăйсăр çутă; слабый ветер вăштăр çил; 7. (незначительный, недостаточный) начар, çителĕксĕр, вăйсăр; слабая дисциплина начар дисциплина; 8. (плохо знающий) начар, япăх; слабый класс начар класс; 9. на кого-то, до кого-чего, к кому-чему, разг. (имеющий пристрастие) чăтăмсăр, туртăнакан, юратакан; слабый на вино эрех енне туртăнакан; 10. (не тугой) пуша, лăнчă, ленчешке; подпруга слаба хырăмсалăх пушă; 11. спец. (не твёрдый) çемçе, йăмшак; слабый грунт çемçе тăпра; ◇ слабый пол хĕрарăмсем; слабая сторона, слабое место çитменлĕх, начар ен; слабый на язык чĕлхи чараксăр; слабая струна (или струнка) кăмăл екки.

слепой

прил. 1. суккăр, куçсăр; 2. в знач. сущ. слепый м., слепая ж. суккăр, куçсăр, суккăр (е куçсăр) çын; 3. перен. суккăр, ăна-кăна ăнланман, тĕттĕм, ăссăр; слепая любовь ăссăр юрату; 4. (нечёткий) лайăх палăрман, начар курăнакан; слепый шрифт лайăх палăрман шрифт; 5. (без участия зрения) курмасăр, пăхмасăр; слепый полёт курмасăр вĕçни; 6. (не имеющий выхода) хупă, тĕплĕ; ◇ слепой дождь хĕвеллĕ çумăр; слепая кишка анат. тĕплĕ пыршă.

слизняк

м. см. слизень; 2. перен. разг. (о человеке) çуламан пăру (çын çинчен).

слово

с. 1. сăмах; иноязычное слово ют чĕлхе сăмахĕ; меткое слово вырăнлă сăмах; 2. (речь, язык) чĕлхе, сăмах; культура слова сăмах культури; 3. (фраза, разговор) сăмах, калани; мои слова на него подействовали манăн сăмахсем ăна витерчĕç; понять друг друга без слов пĕр-пĕрне сăмахсăрах ăнлан; 4. (повеление, мнение) сăмах, хушни, калани; последнее слово за старшим татăклă сăмаха асли калать; 5. (обещание) сăмах; держать своё слово сăмахна тыт, сăмаху çинче тăр; 6. (право говорить, выступать публично) сăмах, калаçни; дать слово сăмах пар; взять слово сăмах ил; лишить слова калаçма чар; 7. (литературное произведение, текст) сăмах, хывнă (е каланă) сăмах; слово о полку Игореве Игорь полкĕ çинчен хывнă сăмах; песни на слова Тукташа Тукташ сăмахĕсем тăрăх хывнă юрăсем; ◇ жалкие слова мĕскĕн сăмахсем; живое слово см. живой; крылатые слова см. крылатый; новое слово çĕнĕ сăмах, çĕнĕлĕх; по последнему слову науки (или техники) наукăн (е техникăн) чи çĕнĕ меслечĕпе; право слова чăн та; свобода слова сăмах ирĕклĕхĕ; сильные слова çирĕп (е хаяр) сăмахсем; честное слово тупа та, чăнах та; другими словами урăхла (е тепĕр майлă) каласан; одним словом пĕр сăмахпа каласан; слово в слово тĕп-тĕрĕс, пĕр сăмах улăштармасăр; слово за слово сăмах çумне (е хыççăн) сăмах; на словах сăмахпа; по словам каланă тăрăх, сăмахĕ тăрăх; со слов илтнĕ тăрăх; без дальних слов ытлашши сăмах вакламасăр; в двух (или в кратких, коротких, нескольких и т. п.) словах пĕр-ик сăмахпа, кĕскен; в полном смысле слова чăннипех; к слову прийтись чĕлхе вĕçне кил; к слову сказать сăмах май каласан; от слов а до слова пĕр сăмах сиктермесĕр; с первого слова пĕр сăмахран, тӳрех; с чужих слов çын сăмахĕ тăрăх; дар слова; 1) (красноречие) сăмах ăсталăхĕ; 2) (дар речи) калаçма пултарни; игра слов сăмах вăййи; набор слов сăмах купи; плетение слов ирон. (о стиле) сăмах авкалани; слов (слова) нет тавлашмалли çук; нет слов, как ... сăмахпа каласа пама çук; бросать слова на ветер сăмах вĕçтер; взять (брать) свои слова обратно хăвăн сăмахна каялла ил; глотать слова сăмах çăт (ăнланмалла мар хăвăрт калаç); замолвить слово за кого-л. хута кĕрсе сăмах кала (е хуш, чĕн); тратить слова понапрасну (или попусту, зря и т. д.) пустуй калаç, пуш сăмах вакла; бросаться словами см. бросаться; играть словами; 1) сăмах вылят; 2) ытарлă кала, юптар; поминать добрым словом см. поминать; верить на слово сăмаха шан; висеть (или держаться и т. п.) на честном слове аран-аран тытăнса тăр; ловить на слове (или словах) сăмаха çыпçăн, сăмахран сăлтав ту; быть господином (или хозяином) своего слова хăвăн сăмаххупа ху хуçа пул; не говоря худого (или дурного) слова сив сăмах каламасăр, чĕрре кĕмесĕр; не добиться слова см. добиться; не лезть за словом в карман см. лезть; он не может (или не умеет) связать двух слов вăл икĕ сăмах та çавăрса калама пултараймасть; не находить слов для чего-л., слов для чего-л. не хватает сăмах тупаймасăр аптраса тăр; поймать на слове сăмаххипе тыт; перейти от слов к делу сăмахран ĕçе куç; живого слова не услышишь никампа калаçса илме çук; слово не воробей, вылетитне поймаешь посл. сăмах çерçи мар, çăвартан тухсан тытаймăн.

сложение

с. 1. по гл. сложить; сложение чисел хисепсене хушни; 2. тăлпу, ӳт-пӳ, кĕлетке; человек богатырского сложения улăп пек тăлпу çын, тăлпан çын.

служака

м. разг. службăра тăрăшуллă çын, нумайранпа службăра тăракан çын.

служащий

м. скл. как прил. служащи, ĕçлĕ çын.

служилый

прил. 1. ист. çар ⸗ĕ [⸗и]; служилые люди çар çыннисем; 2. ĕçре сум илнĕ (çын).

служитель

м. 1. уст. тарçă; 2. (низший служащий) кĕçĕн служащи, ĕçлекен (çын); 3. чего, высок. çын, парăннă çын, ĕçлекен çын; служители искусства искусство çыннисем.

слыть

несов. 1. кем, каким, за кого-что шутлан, палăр; он слыл умным вăл ăслă çын шутланнă; 2. кем, разг. (быть известным под каким-л. прозвищем) чĕн, те.

слюнтяй

м. разг. çемçешке, ленчешке (çын).

смельчак

м. разг. харсăр, хăюллă çын.

сменщик

м. сменщик, улăштаракан çын.

смерить

сов. 1. что виç, виçсе ил (е пăх); смерить температуру температура виç; 2. что (определить на взгляд величину) куçпа пăхса виç, куçпа виçсе ил; смерить глазами комнату пӳлĕме куçпа виçсе ил; 3. кого: смерить взглядом тăрăххăн пăхса ил (çын çине).

смертник

м. вĕлермелле тунă çын (суд приговоренĕ).

смертный

прил. 1. вилĕм ⸗ĕ [⸗и]; смертный час вилĕм сехечĕ (е вăхăчĕ); 2. (подверженный смерти) вилĕмлĕ; смертные люди вилĕмлĕ çынсем; 3. взнач,. сущ. смертный м., смертная ж. çын; простой смертный ахаль çын; любой смертный кирек кам та; 4. (приводящий к смерти, к гибели) вилĕм ⸗ĕ [⸗и], вилĕмлĕ, вĕлермелли; смертный приговор вĕлермелли приговор, вилĕм приговорĕ; 5. перен. (очень сильный, крайний) çав тери, вилес пек, вилесле; смертная скука çав тери тунсăх; ◇ смертный (или смертельный) враг см. смертельный; смертный грех нихçан каçми çылăх.

смерть

ж. 1. вилĕм; скоропостижная смерть сарăмсăр (е пӳкле) вилĕм; спасти от смерти вилĕмрен хăтар; искать смерти вилĕм шыра; умереть своей смертью ху вилĕмӳпе вил; 2. перен. (гибель, уничтожение) путланни, пăчланни, пĕтни, пĕтесси; смерть колониализма колониализм пĕтесси; ◇ до смерти вилес пек; найти смерть вилĕм туп; пасть смертью храбрых паттăрла (вилĕмпе) вил; смотреть (или глядеть) смерти в глаза вилĕме куçран пăх, вилĕм умне тăр; быть (или лежать) при смерти вилес пек вырт; вопрос жизни или смерти пурнăçпа вилĕм ыйтăвĕ, татăклă ыйту; как смерть бледный вилнĕ çын пек шуранка; между жизнью и смертью пурнăçпа вилĕм хушшинче; не на живот, а на смерть или не на жизнь, а на смерть татăкла, вилĕмле.

смешливый

прил. 1. ахăлти, епреме (е кулма) юратакан; смешливый человек ахалти çын; 2. (выражающий готовность к смеху) кулас килекен, кулса яма хатĕр (сăм. куçсем).

смотреть

несов. 1. что, на кого-что, во что пăх; смотреть в окно чӳречерен пăх; смотреть исподлобья куç айĕн пăх; 2. перен. на кого-то (иметь точку зрения) пăх, шутла; как ты смотришь на это? эс кун пирки мĕн шутлатăн?; 3. закем-чем (иметь надзор) пăх, асăрха, асту; смотреть за детьми ачасене асăрха; 4. (осматривать кого-что-л.) пăх, кур; идти смотреть квартиру хваттер пăхма кай; 5. перен. прост. (иметь вид) куран, пăхса лар, курăнса лар (е тăр); смотреть весёлым саванăçлăн курăн; 6. повел. смотри(те) в знач. межд. асту, астăвăр; смотри, не опоздай асту, кая ан юл; ◇ смотреть большими глазами куçа чарса пăх; смотреть другими глазами урăхла пăх; смотреть в глаза куçран пăх, юрама тăрăш; смотреть во все глаза, смотреть в оба глаза сыхă (е асăрхануллă) пул; смотреть в гроб (или в могилу) вилес патне çит; смотреть в зубы см. зуб; смотреть в корень ăнланса ил; смотреть в лицо хăюллăн (е хăрамасăр) пăх; смотреть в рот; 1) ăмсанса пăх (çын çинине); 2) юрама тăрăш; смотреть за собой хăвна ху асăрха; смотреть сверху вниз см. вверху; смотреть снизу вверх см. снизу; смотреть на что-л. чужими глазами см. глаз; смотреть не на что пăхмалăх çук; смотреть надеждой) на кого-что-л. шан, шанса пăх; смотреть сквозь пальцы курмиш пул; смотреть прямо (или смело) в глаза куçран тӳррĕн (е хăюллăн) пăх; смотреть правде в глаза (или в лицо) см. правда; смотреть смерти (или опасности, гибели) в глаза вилĕме (е хăрушлăха) куçран пăх; смотря как мĕнлине кура; смотря где ăçтине кура; смотря когда вăхăтне кура; глаза бы (мой) не смотрели куçăм ан куртăрччĕ; того и смотри кĕтсех тăр.

смутьян

м. разг. пăлхавçă, хĕтĕртӳçĕ, хирĕçтерсе (е харкаштарса) пурăнакан çын.

собачник

м. разг. (любитель собак) йытă юратакан (çын); 2. (ловец собак) йытă тытакан (çын); 3. (помещение для собак) йытă вити.

собеседник

м. пĕрле калаçакан (е пуплекен) çын.

собиратель

м. пухавçă, пуçтаракан, пухакан (çын); собиратель фольклора фольклор пухакан.

собрать

сов. 1. кого-что пух, пуçтар; собрать людей çын (е халăх) пуçтар; собрать книги в сумку кĕнекесене сумкăна пуçтарса хур; 2. кого (снарядить) пуçтар, хатĕрле, пуçтарса (е хатĕрлесе) кăларса яр; собрать детей в дорогу ачасене çула пуçтар; 3. что (подать на стол) ларт, хатĕрле (сĕтел çине) хатĕрлесе ларт; 4. что во что (соединить,сложить) пух; собрать волосы в косу çӳсе пухса çивĕтле; собрать цветы в букет чечек пухса çыхă ту; 5. что (сделать складки, сборки) пĕр, пĕрме (е пĕр мечĕ) ту; 6. что (механизм, устройство) пух; собрать часы сехет пух; 7. что (составить, скопить) пух; собрать коллекцию марок маркăсен коллекциие пух; 8. что (налоги, взносы и т. п.) пух, пуçтар; собрать взносы взнос пух; собрать сведения сведенисем пух; 9. что (набрать травы, плодов и т. п.) пух, пуçтар, тат; собрать грибы кăмпа тат; собрать хворост çатрака пуçтар; собрать огурцы хăяр пуçтар; 10. что (напрячь силы, мысли) пух; собрать все силы пĕтĕм вăя пух.

совратитель

м. книжн. астаруçă, илĕртӳçĕ, тĕрĕс çултан пăракан (çын).

современник

м. пĕр вăхăтри, пĕр вăхăтра пурăннă (е пурăнакан) çын; современник Пушкина Пушкинпа пĕр вăхăтрисем.

создание

с. 1. по гл. создать, 2; создание народного театра халăх театрĕ туса хуни; 2. (произведение) произведени, япала, ĕç-хĕл; 3. (живое существо) чĕрчун, этем, çын.

соломинка

ж. уменьш. см. соломина; ◇ утопающий за соломинку хватается посл. путăкан çын улăм пĕрчинчен тытса çăлăнаçшăн, тет.

сомнамбул

м., сомнамбула м. и ж. уйăх чирĕпе чирлĕ çын.

сообщник

м. каварçă, пĕр каварлă çын.

соотечественник

м. ентĕш (пĕр çĕршывра çуралнă çын).

сопляк

м. прост. йĕпе сăмса (çын çинчен).

сор

м. çӳпĕ, çӳп-çап; ◇ не выносить сора из избы килти çӳп-çапа яла ан кăлар (çемьери урлă-пирлĕ сăмаха çын çине ан кăлар).

сортировщик

м. сортировщик, сортлакаю (çын).

сосланный

м. скл. как прил. ссылкăри (е пуç янă) çын.

состоять

несов. 1. из кого-чего тăр; комиссия состоит из трёх человек комисси виçĕ çынтан тăрать; 2. в чём (заключаться) кил (мĕнрен те пулин); 3. (являться членом) тăр; состоять в профсоюзе профсоюзра тăр; состоять на службе службăра тăр; 4. (находиться в каком-л. положении) пул, тăр, пурăн; состоять в браке мăшăрлă пул, мăшăрланса пурăн; состоять на иждивении çын шучĕпе пурăн; состоять на учёте учётра тăр.

сострадательный

прил. 1. (жалостливый) хĕрхенекен, шеллекен (çын); 2. (выражающий сострадание) хуйхăллă, хурлă.

соучастник

м. хутшăннă çын, пĕрле пулнă çын.

софист

м. софист (1. авалхи Грецири софизм философиăĕн представителĕ; 2. софизмпа усă куракан çын).

социал-демократ

м. социал-демократ (1. социал-демократи майлă çын; 2. социал-демократсен партийĕн членĕ).

социалист

м. социалист (1. социализм майлă çын; 2. социалистсен партийĕн членĕ).

спартанец

м. спартанец, спартан (1. авалхи Грецири Спарта çынни; 2. артаксăр, ачашсăр пурăнакан çын).

спец

м. разг. спец (ĕçе пĕлекен çын).

спина

ж. çурăм, каçан; лежать на спине месерле вырт; взвалить на спину çурăм çине çавăрса хур; ◇ за спиный кого-чего-л. (оставить) хыçала (хăвар); за спиной у кого-либо (делать) куç (е кут) хыçĕнче; испытать на собственной спине ху ĕнсӳ çинче тӳссе кур; работать не разгибая спины пуç çĕклесе пăхмасăр ĕçле; повернуть спину к кому-чему-л. или повернуться спиной к кому-чему-л. çурăмпа çаврăнса тăр, çурăмна çеç кăтарт; показать спину тухса кай, çурăмна çеç кăтартса хăвар; прятаться за чью-л. спину çын хыçне пытан; жить (или сидеть, быть) за чьей-л. спиной çын хӳттинче пурăн; выезжать (или ездить) на чьей-л. спине çын вăйĕпе ту; нож в спину сутăнчăкла хăтланни.

спокойный

прил. 1. лăпкă, тӳлек, тăнăçлă, канăçлă, кунĕ, тăпă; спокойное море тӳлек тинĕс; спокойный человек лăпкă çын; 2. разг. (удобныйоб одежде, мебели, жилье) канлĕ, хăтлă; спокойное кресло канлĕ кресло; ◇ спокойной ночи ырă каç пултăр; будьте спокойны ан пăшăрханăр, ан кулянăр; со спокойной совестью таса чунпа.

спорщик

м. тавлашуса, тавлашакан (е тупăшакан) çын.

ссыльный

прил. 1. ссылкăна янă, пуç янă (çын); 2. в знач. сущ. ссыльный м., ссыльная ж. ссылкăна янă (е пуç янă) çын.

ставленник

м. ставленник, хӳрешке (кам та пулин тăрăшнипе должность илнĕ çын).

стажёр

м. стажёр (пĕр-пĕр ĕçе хăнăхма ĕçлекен çын).

старик

м. старик, ватă, ватă çын.

стариковский

прил. ватă, ватă çын ⸗ĕ [⸗и], ватă çын пек (е евĕр), ватă çынла.

старина

ж. 1. (прежние времена) аваллăх, авалхи вăхăт; 2. разг. (старый человек) ватă çын; ◇ по старине авалхи налапа; тряхнуть стариной яш чухнехине аса ил, яшлăха çĕнет.

старовер

м. 1. (последователь старой веры) кивĕ тĕн тытакан çын; 2. перен. (последователь старых правил) кивĕ йăласене пăхăнса пурăнакан çын.

старожил

м. тахçантанпа (е ĕлĕкренпе) пурăнакан çын (пĕр вырăнта).

стартер

м. стартер (1. ăмăрту пуçласа яма сигнал паракан çын; 2. автомобиль е авиаци двигателĕсене тапратса ямалли прибор).

старческий

прил. старик ⸗ĕ [⸗и], старик(ĕнни) пек, ват(ă) çын ⸗ĕ [⸗и], ватлăх, ватлăхри; старческая слабость ватлăхри халсăрлăх; старческая походка ват çын утти.

старый

прил. 1. (по возрасту) ватă; старый человек ватă çын; 2. (давний) ватă, кивĕ, ĕлĕкхи, малтанхи; старый город ватă хула; старый долг кивĕ парăм; старый друг ĕлĕкхи тус; 3. (ветхий, устаревший) кивĕ; старый костюм кивĕ костюм; старая техника кивĕ техника; 4. (старинный) ĕлĕкхи, авалхи; старая монета авалхи укçа; 5. в знач. сущ. старое с. ĕлĕкхи, авалхи, кивви, пулни-иртни; старый и малый (или стар и мал, стар и млад) ватă-вĕтĕ, ватти-вĕтти; по старой памяти ĕлĕкхине астуса.

стать

сов. 1. (встать) тăр; стать в очередь черете тăр; 2. (разместиться где-л.) чарăн, чарăнса тăр, вырнаç, вырнаçса тăр; стать на ночёвку çĕр выртма чарăн 3. перен. (подняться на защиту) тăр, çĕклен; стать на защиту Родины Тăван çĕршыва хӳтĕлеме çĕклен; 4. (остановиться) чарăн, тăр, чарăнса лар; ста часы стали сехет чарăннă; 5. (покрыться льдомо реке) лар; Волга стала Атăл ларнă; ◇ во что бы то ни стало епле пулса та; стать на учёт учёта тăр; ни стать, ни сесть не умеет çын умĕнче хăйне тытма пĕлмест; стать между кем-л. хушша тăр.

стационарный

прил. 1. (не передвижной) стационар, стационарлă, стационарла; стационарный госпиталь стационар госпиталь; 2. (лечащийся в больнице о больном) стационарта выртакан, стационар ⸗ĕ [⸗и]; стационарный больной стационарти чирлĕ çын; 3. (обслуживающий больных) стационар ⸗ĕ [⸗и]; стационарное отделение стационар уйрăмĕ; 4. книжн. (постоянный, неизменный) улăшăнми, стационарла; стационарное высшее учебное заведение стационарлă аслă шкул (очно вĕренмелли).

стекольщик

м. 1. кантăк лартакан (çын) 2. разг. кантăк (е кĕленче) тăвакан (рабочи).

стеснительный

прил. 1. (стесняющий) тăвăр, хĕсĕк, чăрмантаракан; 2. (о материальном положении) йывăр, хĕсĕк, çитмен; 3. (застенчивый) вăтанчăк, именчĕк, хăюсăр, вăтанакан, именекен; стеснительный человек именекен çын.

стиль

м. стиль (1. пĕр-пĕр тапхăрти искусствăн е унăн юхăмĕн хăйне уйрăм паллисем; художник идейăллă содержание уçса пама усă куракан художествăллă формăн хăйне евĕрлĕхĕ; 2. пĕр-пĕр писателĕн, литература юхăмĕн е жанрĕн чĕлхинчи хăйне евĕр мелсем; чĕлхери сăмахсемпе пӳплевсен çыхăнăвĕн уйрăмлăхĕсем; 3. ĕç мелĕ, ăслай; 4. разг. çын хăйне тыткаланинче, çипуçĕнче, калаçнинче палăракан уйрăмлăх).

стоик

м. 1. филос. стоик (стоицизм философийĕ майлă çын); 2. перен. чăтăмлă çын, нимĕ те парăнман çын.

столп

м. 1. уст. юпа; башня, колонна; 2. перен., чаще ирон. (крупный, видный деятель) паллă çын, тĕрек, улăп; столпы общества обществăри паллă çынсем; столпы науки наука улăпĕсем.

сторонник

м. ⸗шăн [⸗шĕн] тăракан, майлă çын; движение сторонников мира миршĕн тăракансен юхăмĕ.

стоять

несов. 1. (находиться в вертикальном положении) (о людях, животных) тăр; (о неодушевлённых предметах) лар; под деревом стоял человек йывăç айĕнче çын тăнă; у окна стояло дерево чӳрече умĕнче йывăç ларнă; 2. (выполнять какую-л. работу) тăр; стоять в карауле хуралта тăр; 3. (располагаться, размещаться) тăр; стоять лагерем лагерь туса тăр; стоять на отдыхе канса тăр; стоять на квартире хваттерте тăр; стоять в обороне оборонăра тăр; 4. перен. (быть, существовать, занимать какое-л. место) тăр; этот вопрос стоит на первом плане ку ыйту пĕрремĕш вырăнта тăрать; его образ живо стоял в памяти унăн сăнарĕ асра чĕррĕн тăнă; 5. перен. (держаться на чём-л., быть установленным) лар, тытăнса тăр; дом стоит на каменном фундаменте çурт чул никĕс çинче ларать; 6. (держаться, быть) тăр, пул; стояло лето çу тăнă; стоит жара шăрăх тăрать; 7. (находиться в бездействии) тăр, чарăн, чарăнса тăр (е лар), ан çӳре; часы стоят сехет çӳремест; 8. (держаться, быть на каком-л. уровне) тăр; вода стоит высоко шыв тулли тăрать; температура стоит ниже нормы температура нормăран пĕчĕк тăрать; стой(те)! чарăн(ăр)!; стоять на своём хытă тăр, çине тăр; стоять над душой аптăратса çитер; не стоять за ценой хакĕшĕн ан тăр; стоять насмерть вилсен те ан чак.

странный

прил. тĕлĕнмелле, тĕлĕнтерекен, тĕлĕнтермĕш; странный человек тĕлĕнтермĕш çын; ◇ странное дело в знач. вводн. сл. тĕлĕнмелле.

страстный

прил. 1. (пылкий) хĕрӳ, хĕрӳллĕ; страстная речь хĕрӳллĕ сăмах; 2. (увлекающийся) çав тери (е тĕрлĕ), хĕрӳллĕ; он страстный филателист вăл çав тери маркăсем пухма юратать; 3. (сильно и пылко чувствующий) хĕрӳ (е вĕри) чунлă, хĕрӳллĕ; страстный человек хĕрӳ чунлă çын; страстная любовь хĕрӳллĕ юрату.

страховщик

м. страхлакан, страховщик (страховка укçи тӳлеме хăй çине обязательство илнĕ çын е учреждени).

стреляный

прил. 1. (убитый из ружья) персе тытнă (е вĕлернĕ); пăшалпа тытнă; стреляная дичь персе тытнă кайăк; 2. (бывавший под выстрелами) вăрçăра пулнă, вăрçа курнă, пуля курнă; стреляная ворона куста боится погов. пуля курнă ула курак йывăç тĕмĕнчен те хăрать; 3. (использовавшийся для стрельбы) пенĕ, персе пăхнă (е курнă); стреляное ружьё персе пăхнă пăшал; стреляные гильзы пенĕ (е пуша) гильзăсем; стреляный воробей хура-шур курнă çын.

строгий

прил. 1. çирĕп, хытă, хытă тыткалакан, хаяр; строгий закон çирĕп закон; строгий начальник хаяр пуçлăх; 2. (не допускающий отклонении) çирĕп; строгий учёт çирĕп учёт; 3. (о чертах лица) тĕрĕс, таса} килĕшӳллĕ; строгий профиль таса профиль; ◇ человек строгих правил йĕркене çирĕп тытакан çын.

субъект

м. 1. филос. субъект; 2. разг. çын, этем; подозрительный субъект шанчăксăр çын; 3. грам. субъект.

субъективист

м. субъективист (субъективизм майлă çын).

субъективный

прил. 1. субъективлă; субъективный фактор в истории историри субъективлă фактор; 2. (личный, индивидуальный) уйрăм çын ⸗ĕ [⸗и], субъективлă; субъективное мнение уйрăм çын шухăшĕ.

судачить

несов. разг. çын çинчен калаç, çынна çисе калаç.

судимость

ж. судпа айăпланни (е ăйăплани); снять судимость судпа айăпланине пăрахăçла; человек с судимостю судпа айăпланнă çын.

сума

ж. хутаç; ходить с сумой хутаç çакса çӳре, ыйткаласа çӳре; ◇ сума перемётная улшăнчăк шухăш-кăмăллă çын.

сумасброд

м. ăссăр, тăрлавсăр (çын).

сумасбродный

прил. ăссăр, тăрлавсăр; сумасбродный человек ăссăр çын; сумасбродная мысль тăрлавсăр шухăш.

суровый

прил. 1. хаяр, хытă кăмăллă; суровый человек хаяр çын; 2. (крайне строгий) хаяр, çирĕп, хытă; суровый приговор хаяр приговор; 3. (тяжёлый) йывăр; суровая жизнь йывăр пурнăç; 4. (трудный для жизни, холодный) сивĕ, хаяр; суровый климат сивĕ климат; суровое море хаяр тинĕс.

сухарь

м. 1. сухари; 2. перен. (о худом человеке) хăрăк, ырхан, хыткан (çын); 3. перен. (о чёрством, неотзывчивом человеке) хыт чĕреллĕ (е хытă чунлă) çын.

сухопарый

прил. разг. типшĕм, ырхан, хыткан (çын).

сфинкс

м. сфинкс (1. авалхи Египетри чултан тунă çын пуçлă арăслан кĕлетки; 2. авалхи грексен мифологийĕнче хĕрарăм пуçлă, хĕрарăм кăкăрлă, çунатлă арăслан кĕлетки; 3. перен. ăнланма йывăр япала е çын).

схоласт

, схоластик м. схоласт (1. схоластика майлă çын; 2. пурнăçпа практикăран уйрăлса кайнă çын).

счастливец

м. телейлĕ (е ăраскаллă) çын.

счёт

м. 1. шут, хисеп, сум; вести счёт деньгам укçа-тенкĕ шута ил; 2. (результат подсчётов) шут; матч закончился со счётом 2:1 матч 2:1 шутпа вĕçленчĕ; 3. (документ) счёт; открыть счёт счёт уç; уплатить по счёту счёт тăрăх тӳле; ◇ без счёту шутсăр (е хисепсĕр) нумай; в два счёта пит хăвăрт, куç хупса иличчен; в конечном счёте юлашкинчен; на чужой счёт çын шучĕпе; принять на свой счёт ху çине ил; идти в счёт чего-л. шута кĕр; это не в счёту шутра мар; в счёт зарплаты ĕç укçи шучĕпе; терять счёт шутне çухат; быть на хорошем счету ырă ятпа хисеплен; свести счёты с кем-л. 1) татăл; 2) тавăр (усал тунăшăн); что за счёты! разг. мĕн шутламалли пур!; сбросить (или скинуть, снять) со счёта (или со счетов) кого-что-л. шутран кăларса пăрах; на этот счёт ку тĕлĕшпе.

считать

несов. 1. кого-что и без доп. шутла, хисепле; считать до ста çĕре çитиччен шутла; 2. что и без доп. (производить подсчёты) шутла; считать на счётах шут çинче (е шут шăрçипе) шутла; 3. с чего (вести начало) шутла; считать со вчерашнего дня ĕнертен (е ĕнерхи кунтан) шутла; 4. кого-что, кем-чем ...тесе шутла, ...тесе хисепле, сума су; считать хорошим человеком лайăх çын тесе хисепле.

сытый

прил. 1. (не голодный) тутă; сытый голодного не разумеет тута çын выçă çын хуйхине чухламасть; 2. (откормленный) мăнтăр, самăр, кĕрĕ.

таёжник

м. разг. тайга çынни, тайгара пурăнакан çын.

такой

мест. опред. 1. çавăн пек, çавнашкал, кун пек, ун пек, çакнашкал, кунашкал; такый человек мне и нужен çакăн пек çын кирлĕ те мана; 2. (для усиления оценки, качества) çав тери, питĕ; он такой красивый вăл çав тери илемлĕ; ◇ в таком случае апла пулсан; до такой степени çав тери; таким образом в знач. вводн. сл. çапла вара; что такое мĕскер, мĕн ку; есть такое дело пулать, тăватăп.

таксатор

м. таксатор (хак хуракан çын).

тактичный

прил. килĕшӳллĕ, йĕркеллĕ, йӳнлĕ, виçеллĕ, сăпайлă, пахматлă; тактичный человек пахматлă çын; тактичный ответ килĕшӳллĕ ответ.

талант

м. 1. (дарование) талант, пултарулăх; у него большой талант унăн талант пысăк; 2. (одарённый человек) талант, талантлă çын; он большой талант вăл пысăк талантлă çын; ◇ зарыть талант (в землю) пултарулăхна пĕтер.

тамошний

прил. разг. лери, унти, çавăнти, çавăнталли; тамошняя природа унти çутçанталăк; тамошний человек çавăнталли çын.

теист

м. теист (теизма ĕненекен çын).

текстильщик

м. текстильщик (пир-авăр промышленносĕнче ĕçлекен çын).

телепатия

ж. телепати (пĕр çын тепĕр çын шухăшĕсене сăмахсăрах пĕлме пултарни).

тёмный

прил. 1. тĕттĕм; тёмная комната тĕттĕм пӳлĕм; 2. тĕксĕм, сĕм, хура; тёмные очки хура куçлăх; тёмная туча сĕм пĕлĕт; тёмное платье тĕксĕм кĕпе; 3. перен. (неясный) паллă мар, ăнланма çук, ăнланмалла мар; тёмное место в тексте текстри ăнланмалла мар вырăн; 4. перен. (сомнительный) тĕттĕм, шиклĕ, иккĕлентерекен, вăрттăн; тёмное дело шиклĕ ĕç; тёмная личность вăрттăн çын; 5. перен. (злостный, мрачный) хаяр, усал, хура; тёмные силы реакции реакции хура вăйĕсем; 6. перен. (невежественный) тĕттĕм; тёмные люди тĕттĕм çынсем; ◇ тёмный лес пачах ăнланма çук; тёмное пятно ăнланма çук япала.

темпераментный

прил. темпераментлă, хĕрӳллĕ; темпераментный человек хĕрӳллĕ çын; темпераментная речь хĕрӳленсе калаçни.

тенор

м. тенор (1. арçыннăн çинçе сасси; 2. çак сасăпа юрлакан çын).

тепличный

прил. теплица ⸗ĕ [⸗и], теплицари; тепличная рама теплица рами; тепличные огурцы теплицăри хăяр; ◇ тепличное растение черченкĕ çын, имшеркке çын.

терпеливый

прил. тӳсĕмлĕ, чăтăмлă, чăтма пултаракан; терпеливый человек чăтăмлă çын.

тёртый

прил. 1. хырнă; тёртый картофель хырнă çĕрулми; 2. вĕтетнĕ (сăтăрса, ирсе) тёртые краски вĕтетнĕ сăрăсем; ◇ тёртый калач пурнăç курса пиçнĕ çын.

тип

м. тип (1. модель, форма; 2. лит., иск. пĕрлештерсе, пĕтĕмлетсе кăтартнă сăнар; 3. биол. чĕрчунсемпе ӳсентăрансен систематикинчи чи аслă пай; 4. разг. хăйне евĕрлĕ, ыттисенчен уйрăмрах çын).

титан

м. титан (1. авалхи грексен мифологийĕнчи улăп; 2. перен. питĕ ăслă, гениллĕ çын).

тихоня

м. и ж. разг. йăваш çын, лăпкă çын.

толкач

м. толкач (1. ж.. поезда хыçалтан тĕксе пулăшакан пăравус; 2. мор. баржăсене хыçалтан тĕксе пыракан карап; 3. разг. пĕр-пĕр ĕçе хăвăртрах татса пама янă çын).

толковый

прил. 1. (разумный; деловитый) тăнлă, ăслă, ăслă-тăнлă, йĕркеллĕ, ăнлă, йӳнлĕ; толковый человек тăнлă çын; 2. (ясный, понятный) ăнланмалла, уçăмлă, вырăнлă, вырнаçуллă; толковое изложение ăнланмалла каласа пани; 3. (содержащий объяснения) ăнлантаруллă, ăнлантарса паракан; толковый словарь ăнлантаруллă словарь.

толстеть

несов. мăнтăрлан, самăрлан, хулăнлан, сарăл, шӳ (çын çинчен).

толстосум

м. прост. пуян, нумай укçаллă çын.

толстый

прил. 1. хулăн, тачка, парка, мăнă; толстое бревно хулăн пĕрене; толстый канат парка вĕрен; 2. (имеющий тучную фигуру) мăнтăр, самăр, хулăн, шыçмак, мăнтăркка, самăркка, кӳпшеке, кӳпчем, тачка; толстый человек шыçмак çын; толстый голос хулăн сасă; толстый журнал хулăн журнал; толстый карман (или кошелёк) пуян çын; толстая кишка анат. хулăн пыршă.

толстяк

м. разг. мăнтăркка, самăркка, шыçмак, тачка çын.

тонкий

прил. 1. çинсе, çӳхе; тонкие нитки çинсе çип; тонкий лёд çӳхе пăр; 2. (высокий о звуках) çинçе, чăйăлти; тонкий голос çинçе сасă; 3. (о вкусе, запахе и т. п.) ырă шăршăллă, техĕмлĕ; тонкие духи ырă шăршăллă духи; 4. (учтивый, деликатный) кăмăллă, çепĕç, çемçе; тонкий человек кăмăллă çын; 5. (искусный) илемлĕ, чипер, ăста, таçă; тонкая работа ăста ĕç; 6. (чувствительный об органах чувств) çивĕч, сисĕмлĕ; тонкий слух çивĕч хăлха; 7. перен. (проницательный, острый) вичкĕн, тĕплĕ, витĕр куракан; тонкий критик витĕр курса çыракан критик; ◇ тонкая кишка анат. çинсе пыршă.

тореадор

м. тореадор (циркра вăкăрпа çапăçакан çын).

торопливый

прил. 1. васкавлă, хыпаланчăк, ăшаланчăк, вĕтеленчĕк; торопливый человек вĕтеленчĕк çын; 2. (поспешный, быстрый) васкаса, хыпаланса, васкавлă, хыпаланчăк; торопливый отъезд хыпаланса тухса кайни.

торпедист

м. торпедист (торпеду аппарачĕпе ĕçлекен çын).

тот

мест. 1. указ. вразн. знач. леш(ĕ), çав(ă), вăл; это тот самый человек ку шăп çав çын; на той неделе леш эрнере; на той стороне леш енче; не тот, так другой вăл мар пулсан, урăххи; то были дети лешсем ачасемччĕ; ◇ отправиться на тот свет см. свет; тот или другой кам та пулсан; ни тот, ни другой вăл та мар, леш те мар; и тому подобное см. подобный; (и) без того унсăр та, халĕ те; не без того ахаль мар ĕнтĕ, унсăр мар; не то, что (или чтобы) мар; ни с того, ни с сего ахалех, калăхах; во что бы то ни стало см. стать; ни то ни сё 1) (о чём-л. неопределённом) нимле те мар темскерле; 2) (о посредственном) вăтам; как бы то ни было мĕнле пулсан та; тем не менее çапах та; в одно и то же время пĕр вăхăтрах; то и дело яланах, пĕрмаях.

транспорт

м. 1. (средства передвижения) транспорт (груз е пассажир турттармалли хатĕрсем); воздушный транспорт сывлăш транспорчĕ; водный транспорт шыв транспорчĕ; железнодорожный транспорт чугун çул транспорчĕ; гужевой транспорт лавсем; безрельсовый транспорт рельссăр транспорт; 2. (партия груза) транспорт (пĕр парти груз); 3. мор. транспорт (çын тата груз турттармалли çар карапĕ).

транспортник

м. транспортник (транспортра ĕçлекен çын).

трахоматозный

прил. 1. мед. трахома ⸗ĕ [⸗и]; трахоматозный вирус трахома вирусĕ; 2. (больной трахомой) трахомăллă, трахомăпа чирлĕ; трахоматозный больной трахомăпа чирлĕ çын.

трезвенник

м. разг. эрех ĕçмен çын.

третий

1. числ. виççĕмĕш; третья страница виççĕмĕш страница; 2. в знач. сущ. третья ж. пĕрре виççĕмĕш; две третьих иккĕ виççĕмĕш; 3. в знач. сущ. третье с. (сладкое блюдо) виççĕмĕшĕ (апат); ◇ третий звонок виççĕмĕш (юлашки) звонок; из третьих рук çын урлă; третьего дня виçĕмкун; третье лицо грам. виççĕмĕш сăпат; с третьими петухами автан виççĕ авăтсан, ирхине ирех; третья скорость виççĕмĕш хăвăртлăх.

третьекурсник

м. виççĕмĕш курсра вĕренекен çын.

триумвират

м. триумвират (1. ист. авалхи Римра виçĕ çын государство влаçне тытса тăни; 2. шутл. виçĕ çын пĕрле ĕçленĕ килĕшӳ туни).

троица

ж. 1. разг. виççĕн, виçĕ çын; 2. рел. троица (христиансен уявĕ).

трубадур

м. ист. трубадур (вăтам ĕмĕрсенчи поэт); 2. чего, перен. мухтакан, хӳтĕлекен (çын).

трубочист

м. мăрье тасатакан (е хăрăмлакан) çын.

трудолюбивый

прил. ĕçчен, ĕçлĕхлĕ, йӳрĕк, ĕçе юратакан, ĕçлеме ӳркенмен; трудолюбивый человек ĕçчен çын.

труженик

м. ĕççынни, ĕçлекен, ĕçлевçĕ, ĕçлĕхлĕ çын, ĕçчен.

трус

м. хăравçă, хăракан çын; ◇ труса праздновать хăра, шиклен.

тряпка

ж. 1. (кусок изношенной ткани) çĕтĕк-çурăк, çĕтĕк-çатăк, пир татăкĕ, ластик, лаштанкка; 2. чаще мн. тряпки ирон. (о нарядах) тумтир таврашĕ, ăпăр-тапăр; 3. разг. ирон. (безвольный человек) çемçе çын, çемçешке, ланчашка.

туз

м. туз 1. (вылямалли картсенчен чи асли); 2. перен. разг. пысăк çын, чаплă çын.

туземец

м. вырăнти çын, тĕп халăх çынни.

тумба

ж. 1. (низкий столбик) юпа, тумба; 2. (подставка) чечек пуканĕ; 3. разг. (о неуклюжем человеке) тунката (йăраланчăк çын çинчен); ◇ афишная тумба афиша тумби.

туча

ж. 1. пĕлĕт, çумăр пĕлĕчĕ; 2. перен. (множество, массо) пит нумай, пĕлĕт пек; туча комаров пĕлĕт пек вăрăмтуна; 3. перен. (надвигающаяся беда) хăрушлăх, инкек; ◇ туча тучей пит салху, питĕ кичем (çын).

туша

ж. 1. тӳшке, тушка; баранья туша така тушки; 2. разг. (очень толстый человек) каска, начкамас, мăнтăр (е тачка) çын.

тщедушный

прил. халсăр, имшер, хавшак; тщедушный человек халсăр çын.

тюлень

м. 1. тюлень; 2. перен. разг. (о неповоротливом, нерасторопном человеке) мăран, упа, кăнттам çын.

тюфяк

м. 1. (матрац) тӳшек; соломенный тюфяк улăм тӳшек; 2. перен. разг. (о безвольном человеке) йăваш çын, çемçешке, мемме.

тяжело⸗

хутлă сăмахсен «йывăр», «хытă» пĕлтерĕшлĕ пĕрремĕш пайĕ: тяжелобольной йывăр чирленĕ çын.

тяжелодум

м. разг. час тавçăрайман çын, вăрах шухăшлакан çын.

тяжёлый

прил. 1. (имеющий большой вес) йывăр, сулмаклă, сулăмлă; тяжёлый ящик йывăр ещĕк; тяжёлый сноп сулăмлă кĕлте; 2. (трудный) йывăр, тертлĕ, хĕсĕк, хатарлă; тяжёлая задача йывăр задача; тяжёлая работа тертлĕ ĕç; 3. (суровый) пысăк, йывăр, хытă; тяжёлый удар пысăк хуйхă; 4. (грузный, лишённый лёгкости) йывăр, кăнттам, сулмаклă; тяжёлые шаги сулмаклă утăмсем; 5. (серьёзный, опасный о болезни) йывăр, хытă; тяжёлое ранение йывăр суранланни; больной в тяжёлом состоянии чирлĕ çын йывăр выртать; 6. (мучительный) хĕн-хурлă, хуйхăллă, асаплă, хĕнлĕ; тяжёлые мысли хуйхăллă шухăшсем; 7. (о человеке, характерĕ) йывăр, чăкăлтăш; 8. воен. йывăр, вăйлă; тяжёлая артиллерия йывăр артиллери; тяжёлый танк йывăр танк; тяжёлый день йывăр кун, ăнăçсăр кун; тяжёлая промышленность йывăр промышленность; тяжёлая рука йывăр алă; тяжёлый на руку алли йывăр.

убедиться

сов. ĕнен, пĕл, ĕненсе (е пĕлсе) çит; я убедился в его честности эпĕ вăл тӳрĕ çын пулнине пĕлсе çитрĕм.

убеждённый

прил. 1. ĕненнĕ, ĕнентернĕ; говорить убеждённым тоном ĕненнĕ сасăпа кала; 2. (твёрдый в своих убеждениях) çирĕп ĕненсе тăракан (çын).

убелить

сов. кого-что: убелённый сединой (сединами) кăвак çӳçлĕ, çӳсĕ шуралса кайнă (çын).

убийство

с. вĕлерни; совершить убийство çын вĕлер.

убийца

м. и ж. çын вĕлерекен.

убитый

прил. 1. в знач. сущ. м. (мёртвый) вĕлернĕ; убитые и раненые вилнисемпе аманнисем; 2. перен. (угнетённый) хуйхăллă, хуйха ӳкнĕ, йывăр хуйхă пуснă; убитый горем человек йывăр хуйха ӳкнĕ çын; спать как убитый вилнĕ пек çывăр.

ублюдок

м. прост. путсĕр çын, ниме тăман çын.

увалень

м. разг. кăнттам çын, мăран, мĕшĕлти.

увянуть

сов. 1. (лишиться свежести, засохнуть) шан, шанса кай (е лар); цветы увяли чечексем шанса кайрĕç; 2. перен. (поблёкнуть) тĕссĕрлен, тĕс çухат, кивел (япала); ватăл (çын).

угодливый

прил. йăпăлти, йăпăлкка, йăпăлтатакан, юрама тăрăшакан, кăмăлçах; угодливый человек йăпăлти çын.

уголовник

м. уголовник (айăплă ĕç тунă çын).

удавленник

м. разг. çакăнса (е пăвăнса) вилнĕ çын, пăвса вĕлернĕ çын.

удалец

м. разг. маттур, паттăр, харсăр çын.

удачливый

прил. ăнăçлă, ăнăçуллă, телейлĕ; удачливый человек телейлĕ çын.

уживчивый

прил. килĕштерсе пурăнакан, камăллă, килĕшӳллĕ; уживчивый человек килĕштерсе пурăнакан çын.

узник

ж. тĕрме çынни, тĕрмере ларакан çын.

узурпатор

м. узурпатор (влаçа законсăр ярса илнĕ çын).

указка

ж. 1. (палочка) указка (кăтартмалли патак); 2. разг. (распоряжение) кăтарту, хушу, кăтартни, хушни; действовать по указке çын кăтартнă тăрăх ту.

указчик

м. разг. кăтартуçă, кăтарту паракан çын.

укладчик

м. тирпейлесе хуракан (е вырнаçтаракан, майлаштаракан) çын; укладчик дров вутă шаршанлакан.

укротитель

м. кайăкçă, укротитель (тискер кайăксене алла вĕрентекен çын).

ум

м. 1. (способность мыслить) ăс, тăн, ăстăн, ăс-хакăл; 2. (мыслитель) ăслă çын; лучшие умы человечества этемлĕхĕн чи ăслă çыннисем; ◇ без ума (быть) от кого-чего-л. асран кай, пит хĕпĕрте; не в своём уме (быть) асран тух, тăнран кай; считать в уме ăсра шутла; делать с умом ăспа ту; в своём уме чипер ăстăнпа; выжить из ума ăсран тайăл, йӳтесе кай; учить уму-разуму пурăнма (е пурнăçа) вĕрент; сойти с ума ухмаха ер (е тух); свести с ума ăнран яр; и в уме нет пуçра (е асра) та çук, шухăшламан та; прийти на ум пуçа пырса кĕр (шухăш); ума не приложу пĕлместĕп, ăса илейместĕп; уму непостижимо ăнланса илме çук; ум за разум заходит у кого-л. ăс пăтрашать; задним умом крепок см. задний; любить без ума питĕ хытă юрат; выжить из ума см. выжить.

умалишённый

прил. 1. ухмаха тухнă (е ернĕ), ăсран кайнă; 2. в знач. сущ. умалишённый м., умалишённая ж. ухмаха тухнă (е ернĕ) çын.

умелый

прил. ăста, ăстайлă, ĕнерлĕ, пĕлекен (çын); умелые руки ăста алăсем.

умилённый

прил. кăмăл çемçелнĕ (çын).

умирающий

прил. 1. (гаснущий, слабеющий) сӳнекен, сӳнме пуçланă, вăйсăрланнă; 2. в знач. сущ. умирающиий м., умирающиая ж. вилекен, вилес вĕçне çитнĕ çын.

умник

м. разг. 1. (умный человек) ăслă (е тăнлă) çын; 2. ирон. ăслăн курăнма тарăшакан çын.

умница

м. и ж. разг. 1. (умный человек) ăслă çын; 2. (рассудительный ребёнок) ăслă (е тăнлă) ача.

универсал

м. универсал (тĕрлĕ ĕçе пĕлекен ăста çын).

унижённый

прил. мĕскĕн, хăратса пĕтернĕ, пусмăр айĕнчи; унижённый человек хăратса пĕтернĕ çын.

унылый

прил. 1. салху, пусăрăнчăк, хуйхăллă, хуйха ӳкнĕ, хурлăхлă, кăмăлсăр; унылый человек салху çын; 2. (наводящий уныние) кичем, салху, салхуллă; унылая песня кичем юрă.

упаковщик

м. упаковщик (чĕркесе çыхакан çын).

упрямец

м. разг. кутăн, чурăс, чăхăмçă, тӳрккес çын.

упрямый

прил. кутăн, чурăç, вушар, йӳнсĕр, хиркеленчĕк, чăркăш (çын); чăхăмса (лаша).

уравновешенный

прил. лăпкă кăмăллă, сипетлĕ, кунĕ (çын).

урна

ж. урна (1. суйлав бюллетенĕсене ямалли ещĕк; 2. çын вилсен, унăн çунтарнă ӳчĕн кĕлне усрамалли савăт; З. çӳп-çап пăрахмалли савăт).

урод

м. 1. (человек с физическим недостатком) чăлах, сусăр, асси (ӳт-пӳ тĕлĕшĕнчен тĕрĕс мар çын); 2. разг. (некрасивый человек) илемсĕр çын, сăнсăр çын, нĕрсĕр çын; 3. (человек с дурным характером) латсăр çын, пăсăк çын.

уроженец

м. ⸗ра [⸗ре], ⸗та [⸗тĕ] çуралнă çын; он уроженец Моргауш вăл Муркашра çуралнă çын.

усач

м. разг. 1. (человек с усами) мăйăхлă (е уссиллĕ) çын; 2. (рыба) тĕклĕ тута (пулă).

усидчивый

прил. 1. (о человеке) тăрăшуллă, нумай ĕçлесе ларакан, тĕпленсе ĕçлекен (çын); 2. (требующий терпения) тӳсĕмлĕ, тӳсĕмлĕхлĕ; усидчивый труд тӳсĕмлĕхлĕ ĕç.

услужение

с. уст. 1. (занятие прислуги) ĕçлесе тăни, пулăшни (çын патĕнче); 2. ирон. (угождение) йăпăлтатни, пăхăнса ĕçлени.

услужливый

прил. пулăшма хатĕр, пулăшма юратакан; услужливый человек пулăшма хатĕр çын.

усопший

прил. и в знач. сущ. м. уст. вилнĕ (çын).

утаить

сов. что 1. (скрыть) пытар, пытарса хăвар, ан кала, ан пĕлтер; утаить правду чăннине ан кала, чăнлăха пытарса хăвар; 2. (тайно присвоить) чиксе юл, вăрттăн ил; утаить чужие вещи çын япалисене чиксе юл.

утешитель

м. йăпатмăш, кăмăла лăплантаракан (е пусаракан) çын, йăпатуçă.

утопленник

м. шыва путса (е кайса) вилнĕ çын.

участливый

прил. хĕрхенекен, шеллекен (çын), хĕрхенӳллĕ; участливые слова хĕрхенӳллĕ сăмахсем.

участник

м. 1. (пĕр-пĕр ĕçе) хутшăннă çын, (ĕçе) пĕрле тăвакан çын; участник гражданской войны граждан вăрçинче пулнă çын; участник соревнования ăмăртăва хутшăннă çын.

фаворит

м. 1. (любимец) фаворит, юратнă çын; 2. уст. (любовник) еркĕн; 3. спорт. (обычно о лошади) фаворит, шантараканни.

фанатик

м. фанатик (1. рел. хăйĕн ĕненĕвĕшĕн тем тума та хатĕр çын; 2. пĕр-пĕр ĕçе чунтан парăннă çын).

фарисей

м. фарисей, икĕ питлĕ çын.

фата

ж. пĕркенчĕк (кĕçĕн çын пĕркенекенни).

фельдмаршал

м. фельдмаршал (чи аслă генерал чинĕ тата çав чинлă çын).

феномен

м. феномен (1. сайра пулакан явлени; 2. питĕ пултаруллă çын).

фигляр

м. хуçкаланчăк çын, якăлти, ăçтиçук.

филантроп

м. филантроп (çынсене пулăшакан çын).

филистер

м. филистер (ансăр тавракурăмлă, вĕчĕх чунлă çын).

флегматик

м. мăран çын, васкавсăр çын.

флюгер

м. 1. флюгер, çил хӳри; 2. перен. хӳрешке, çын хӳри, явкаланчăк.

фокусник

м. 1. (артист) фокусник, фокус ăсти; 2. перен. разг. (ловкач) чее çын, ăслай çын.

формуляр

м. формуляр (1. пĕр-пĕр механизм е ыт. çинчен йĕркипе çырса пыракан кĕнеке е бланк; 2. библиотекăра кĕнеке çинчен е кĕнекесемпе усă куракан çын çинчен çырса юлакан хут).

фронтовик

м. фронтовик (фронтри çын, фронтра пулнă çын).

фуражир

м. фуражир (выльăх апачĕшĕн ответлă çын).

футляр

м. витĕ, ещĕк, йĕнĕ, арча; ◇ человек в футляре хупăнчăк çын.

футурист

м. футурист (футуризм юхăмне хутшăннă çын).

хамелеон

м. 1. (животное) хамелеон (тĕсне улăштаракан калта); 2. разг. (о человеке) юс, икĕ питлĕ çын, çил хӳри.

ханжа

м. и ж. икĕ питлĕ çын, тӳрĕ мар çын.

характер

м. 1. характер, кăмăл; человек в мягким характером çемсе кăмăллă çын; 2. (воля) хавал, çирĕплĕх, çирĕп кăмăл; человек с характером çирĕп кăмăллă çын; 3. (вид, облик) сăн-сăпат, уйрăмлăх, тĕс; характер местности тавралăх сăн-сăпачĕ; ◇ в характере чьём-л. кам та пулин евĕрлĕ (е пек); выдержать характер çине тăр, ан чак.

хват

м. разг. харсăр çын, чăрсăр çын.

хирургический

прил. хирурги ⸗ĕ [⸗и]; операци ⸗ĕ [⸗и], операци тумалли; хирургический кабинет хирурги кабинечĕ; хирургический больной операци тумалли çын.

хитрец

м. чее çын.

хитреца

ж. разг. чее, чеелĕх; он человек с хитрецой вăл чее çын.

хитрый

прил. 1. чее, хайлаллă; хитрый человек чее çын; 2. (изобретательный) пултаруллă, тавçăруллă, хайлаллă; 3. (замысловатый) кăткăс, чее, час тавçăрмалла мар.

хитрюга

м. и ж. разг. чее çын.

хладнокровный

прил. лăпкă, чаруллă, çирĕп; хладнокровный человек хăйне тытма пултаракан çын.

хлеб

м. 1. çăкăр; ржаной хлеб ыраш çăкăрĕ; чёрный хлеб хура çăкăр; белый хлеб шурă çăкăр; 2. (зерно) тырă, тырă-пулă, тыр-пул; яровые хлеба çуртри, çур тырри; озимые хлеба кĕрхи тырă, кĕр тырри; уборка хлеба тырпул пуçтарни; 3. (пища, пропитание) апат, апат-çимĕç, çăкăр; зарабатывать себе на хлеб çăкăр çимелĕх ĕçлесе ил; жить на чужих хлебах çын çăкăрне çисе пурăн; ◇ кусок хлеба татăк çăкăр; хлеб насущный чи кирли; хлеб да соль или хлеб и соль (пожелание) апачĕ тутлă пултăр; хлеб-соль (угощение) сăй; с хлеба на квас перебиваться выçăллă-тутăллă пурăн; хлебом не корми çăкăр та кирлĕ мар (темрен те паха).

хлебопёк

м. çăкар пĕçерекен (çын).

хлебосол

м. тарават çын.

хлопотун

м. разг. канăçсар, (ĕçлĕ, вĕтеленчĕк) çын.

хлыщ

м. разг. çăмăлттай, хутахай, капăрчăк (çын).

хлюпик

м. разг. ленчешке, çемçешке (çын).

ходячий

прил. 1. утса çӳрекен, ура çинче çӳрекен; ходячий больной ура çинче çӳрекен чирлĕ çын; 2. (широко распространённый) анлă сарăлнă, пурне те паллă, пурте пĕлекен; ходячее выражение анлă сарăлнă сăмах.

хозяйственник

м. хозяйственник (хуçалăх ĕçĕнчи çын).

холерик

м. холерик (хĕрӳ темпераментлă çын).

холостяк

м. хусах, авланман çын; ◇ старый холостяк ват хусах.

хороший

прил. 1. (положительный) лайăх, аван, ырă, селĕм, хӳхĕм; хорошая лошадь лайăх лаша; хороший человек аван çын; хорошая песня хӳхĕм юрă; хорошая мысль ырă шухăш; 2. в знач. сущ. хорошее с. лайăххи, аванни, ырри; отличать хорошее от плохого ыррине усаллинчен уйăр; 3. (близкий) çывăх, лайăх; хороший друг çывăх тус; 4. только кр. ф. (красивый) илемлĕ, чипер, матур; дочь очень хороша собой хĕрĕ пит чипер; хорошее дело 1) лайăх ĕç; 2) калама çăмăл; всего хорошего телейлĕ пул; по-хорошему йĕркеллĕ, чиперрĕн.

хохлиться

несов. 1. хутлан, тĕксене тăрат; 2. перен. салхулан, тĕксĕмлен (çын çинчен).

храбрец

м. харсăр çын, паттăр çын.

храпеть

несов. 1. харлаттар (çын); 2. хартлат (лаша).

христианин

м. христиан (Христос тĕнне ĕненекен çын).

хронический

прил. тахçанхи, яланхи, вăрăма пыракан, вăрах, вăраха тăсăлакан; хроническое заболевание вăрах чир; хронический больной тахçантанпа чирлĕ çын; хроническая безработица яланхи ĕçсĕрлĕх.

худо

нареч. 1. усал, начар, япăх, ырă мар; ему живётся худо вăл начар пурăнать; 2. в знач. сказ., кому-чему. йывар, начар; больному стало худо чирлĕ çын йывăрланса çитрĕ.

худой

прил. начар, ырхан, хыткан, типшĕм; худой скот ырхан выльăх; худой человек хыткан çын; худое лицо типшĕм сăн-пит.

худощавый

прил. ырхан, хыткан, типшĕм; худощавое лицо типшĕм пит; худощавый человек хыткан çын.

целить

несов. в кого, во что 1. тĕлле; целить в голову пуçран тĕлле; 2. перен. (иметь в виду) шут тыт, шут ту, ĕмĕтлен; целить на чужое место çын вырăнне йышăнма ĕмĕтлен.

цензор

м. цензор (пичете тĕрĕслесе тăракан çын).

ценитель

м. хаклама пĕлекен, хаклама пултаракан, кăмăллакан, юратакан, туякан; ценитель поэзии поэзие юратакан; ценитель красоты илемлĕхе туякан çын.

центрист

м. центрист (центризма пăхăнакан çын).

циник

м. циник, намăссăр çын.

частный

прил. 1. (представляющий часть целого) уйрăм; 2. (не типичный) ăнсăртран пулнă, уйрăм тăракан, сайра пулакан; частный случай сайра пулакан ĕç; 3. (личный) уйрăм çын ⸗ĕ [⸗и], харпăр хăй ⸗ĕ [⸗и]; частное дело уйрăм çын ĕçĕ; частным образом харпăр хăй тĕллĕн; 4. (принадлежащий отдельному лицу) уйрам çын ⸗ĕ [⸗и], уйрăм; частный капитал уйрăм капитал; частная собственность уйрăм харпăрлăх; частный труд уйрам ĕç.

чахоточный

прил. 1. разг. чахотка ⸗ĕ [⸗и]; чахоточный кашель чахотка ӳслĕкĕ; 2. (больной чахоткой) чахоткăллă; 3. в знач. сущ. м. чахоткăллă çын.

чей

мест. вопр. и относ. камăн ⸗ĕ [⸗и], кам ⸗ĕ [⸗и], камăнни; чья эта книга? ку кам(ăн) кĕнеки?; чей бы то ни был кирек камăн пулсан та; не помню, чьи эти слова ку сăмахсем камăннине астумастăп; человек, чьё имя известно всем ячĕ пурне те палла çын.

человек

м. çын, этем; советский человек совет çынни; отряд в пятьдесят человек аллă çынлă отряд; молодой человек (обращение) йĕкĕт, çамрăк çын.

человеко-день

м. çын-кун (пĕр çыннăн ĕç кунĕ).

человеконенавистник

м. çынна (е этеме) курайман çын.

человеческий

прил. этем ⸗ĕ [⸗и], çын ⸗ĕ [⸗и], этемлĕх ⸗ĕ [⸗и]; человеческий род этем йăхĕ; 2. (гуманный) этемле, çынла; человеческое обращение çынла пăхни.

человечный

прил. этемлĕ, çынла, çын пек; человечный поступок этемлĕ ырă ĕç.

чернокожий

прил. 1. хура ӳтлĕ; 2. в знач. сущ. чернокожий м., чернокожая ж. хура ӳтлĕ çын (негр).

чёрный

прил. 1. (о цвете) хура; чёрная краска хура сăрă; 2. (тёмный) тĕксĕм, хура; 3. в знач. сущ. чёрный м., чёрная ж. хура ӳтлĕ çын; 4. в знач. сущ. чёрные мн. шахм. хурисем; играть чёрными хурисемпе выля; 5. уст. и разг. (грязный) хура, вараланчăк; 6. (служебный, подсобный) хыçалти, кайри; чёрный ход хыçалти алăк (хулари çуртсенче); 7. (физически тяжёлый, неквалифицированный) йывăр; чёрная работа йывăр ĕç; 8. перен. (мрачный) усал, йывăр, нушаллă; чёрные мысли усал шухăшсем; чёрный день йывăр (е хуйхăллă) кун; 9. перен. (злостный, преступный) усал, тискер, хăрушă; чёрные силы реакции реакцин хăрушă вăйĕсем; чёрная зависть усал кĕвĕçӳ; 10. в знач. сущ. чёрное с. хура тĕс (е тум); ходить в чёрном хура тумпа çӳре; держать в чёрном теле см. тело; называть белое чёрным шуррине хура тесе кала; чёрный глаз усал куç; чёрное духовенство манахсем; чёрное золото см. золото; чёрная икра хура вăлча; чёрный кофе хура кофе; чёрный лес хура (е çулçăллă) вăрман; чёрная металлургия хура металлурги; чёрные металлы хура металсем (тимĕр, хурçă, чугун); чёрный пар хура çĕртме; чёрный хлеб хура çăкăр; чёрным по белому уççăн, иккĕленмелле мар; чёрная кошка пробежала (или проскочила) между ними вĕсем хушшинчен хура кушак каçса кайнă.

чёрствый

прил. 1. (засохший, затвердевший) хытă, типĕ, кушăрханă, кушăхпа; чёрствый хлеб хыт(ă) çăкăр; 2. перен. (бездушный) чунсăр, чĕресĕр; чёрствый человек чунсăр çын.

чесоточный

прил. 1. кĕçĕ ⸗ĕ [⸗и], кăрчанкă ⸗ĕ [⸗и]; чесоточный клещ кĕçĕ пыйти; 2. (больной чесоткой) кĕçĕллĕ, кăрчанкăллă (çын).

честный

прил. тĕрĕс, тӳрĕ, таса, ултавсăр; честный человек тӳрĕ çын; честный труд ултавсăр ĕç; честное слово! тупата!, чăн калатăп!; держаться на честном слове аран-аран тытăнса тăр.

честолюбец

м. чапа (е чыса) юратакан çын, чапшăн çунакан çын.

честолюбивый

прил. чапа (е чыса) юратакан, чапшăн çунакан; честолюбивый человек чапшăн çунакан çын.

чиновный

прил. чинлă; чиновное лицо чинлă çын.

чистоплотный

прил. 1. (опрятный) тирпейлĕ, таса, чыслă; чистоплотный человек таса çын; 2. перен. (нравственно) таса чĕреллĕ, тӳрĕ чунлă.

чистосердечный

прил. таса чĕреллĕ, турĕ (е уçă) кăмăллă, таса, чăн; чистосердечное признание таса чĕререн йышăнни; чистосердечный человек тӳрĕ кăмăллă çын.

чопорный

прил. танлă, тиркевлĕ, сăпă; чопорный человек сăпă çын.

чревовещатель

м. ашран калакан çын (тутасене хускатмасăр).

чтец

м. (артист) вулакан, вулакан çын (е артист).

чувствительный

прил. 1. (восприимчивый) туйăмлă, сисĕмлĕ; чувствительный человек туйăмлă çын; 2. (ощутимый, заметный) туймаллах, сисĕнмелле(х), сисĕмлĕ, самай; чувствительный холод туймаллах сивĕ; чувствительная потеря сисĕнмелле çухату; 3. (нежный, сентиментальный) ачаш, черченкĕ, çепĕç; чувствительный романс çепĕç романс; 4. (способный воспринимать раздражения) туякан, сисекен; чувствительный прибор туякан прибор.

чудак

м. тĕлĕнтермĕш çын.

чудной

прил. разг. тĕлĕнмелле, тĕлĕнтерекен, тĕлĕнтермĕш; чудной человек тĕлĕнтермĕш çын.

чудовище

с. 1. (фантастическое существо) тискер чĕрчун, çам (юмахри); 2. (жестокий человек) чунсăр (е киревсĕр, тискер, хыт чĕреллĕ) çын.

чужак

м. разг. ют çын, ютран килнĕ çын.

чуждый

прил. 1. (чужой) ют, ютри; чуждая идеология ют идеологи; 2. (не обладающий чем-л.) ⸗сăр [⸗сĕр], çук, пĕлмен; человек, чуждый зависти çыннăнне ăмсанман çын.

чужеземец

м. уст. ютран килнĕ çын, ют çĕршыв çынни.

чужой

прил. 1. (принадлежащий другим) çын ⸗ĕ [⸗и], ют; чужая книга çын кĕнеки; чужие вещи çын япалисем, ют япаласем; под чужим именем (урăх) çын ячĕпе; 2. (посторонний, не родной) ют; чужие люди ют çынсем; чужая сторона ют ен; 3. в знач. сущ. чужое с. çын япали; взять чужое çын япалине ил; ◇ с чужих слов çын сăмахĕ тăрăх; чужими руками жар загребать посл. çын аллипе кăвар турт; на чужой роток не накинешь платок посл. çын çăварне купласа çитереймĕн.

шальной

прил. разг. 1. (безумный, одурелый) анкă-минкĕ, урмăш, анра-сухра; 2. (сумасбродный) аскăнчăк, ашкăнчăк, иртĕнчĕк; 3. (безудержный) чараксăр, чарусăр, чалак, виçесĕр, чикĕсĕр; шальная мысль чарусăр шухăш; 4. (случайный) ăнсăрт, ăнсăртран лекнĕ; шальная пуля ăнсăртран лекнĕ пуля; ◇ шальная голова ашкăнчăк çын; шальные деньги виçесĕр укçа.

шамкать

несов. 1. разг. (говорить пришепётывая) уçăмсăр калаç (шăлсăр çын пек); 2. чем (производить шепелявые звуки) ăшлаттар, ăшлаттарса кала (сасăсене); шамкать беззубым ртом шăлсăр çăварпа ăшлаттарса калаç.

шарж

м. шарж (çын сăнне кулăшла ӳкерни).

шарлатан

м. шарлатан, ултавçă (пĕлмен ĕçе пĕлнĕ пек кăтартакан çын).

шваль

ж. прост. (негодный человек) ăçтиçук, йăх-ях, путсĕр çын.

шерстобит

м. çăм тапакан (çын).

шеф

м. шеф (1. пуçлăх, ерте пыракан, асли; 2. шефа илекен çын е предприяти).

шея

ж. май, ĕнсе; ◇ гнуть шею перед кем-л. см. гнуть; наломать (или намять) шею кому-л. ĕнселе, тăхăнтарт; намылить шею кому-л. хăтăр, ятла; свернуть шею кому-л. мăйне пăрса тат (камăнне те пулин); свихнуть (себе) шею ĕнсӳне мăкăлта; сломать (себе) шею ĕнсӳне хуç; гнать в шею (или в три шеи) хăваласа яр; вешаться (или кидаться, бросаться) на шею кому-л. мăйран уртăн (е çакăн); виснуть (или висеть) на шее у кого-л. 1) ыталаса ил, мăйран çакăн; 2) юраттарасшăн пул; посадить на шею кому-л. хуш (кама та пулин пăхма, пулăшма); сесть на шею кому-л. çын шучĕпе пурăн; вешать себе на шёю хомут хăвна валли чăрмав туп; надеть (или накинуть) петлю на шёю кому-л. çак (кама та пулин), çакăн (ху); на свою шёю, себе на шёю хăвна валли (инкеке).

шизофреник

м. разг. шизофреник (шизофренипе чирлĕ, çын).

шифровальщик

м. шифровальщик, шифрлакан çын.

шишка

ж. 1. мăкăль (ӳт айĕнчи), хăпарса тухнă вырăн; набить себе шишу хăпартса кăлар; 2. бот. (у хвойных) йĕкел; (у хмеля) пучах; сосновая шишка хыр йĕкелли; шишка хмеля хăмла пучаххи; 3. перен. разг. шишка, пуçлăх, пысăк çын; ◇ все шишки валятся на кого-л. пур инкек те йăванать.

шкипер

м. шкипер (1. баржа çинчи командир; 2. тинĕс карапĕсем çинче палуба хуçалăхĕшĕн ответлă çын).

шкурник

м. разг. хăйшĕн кăна тăрăшакан çын, çăтăх çын, несĕпсĕр çын.

шляпа

ж. 1. шлепке; соломенная шляпа улăм шлепке; 2. разг. (о человеке) сӳрĕк çын, мăран çын; ◇ дело в шляпе см. дело.

шовинист

м. шовинист (шовинизм майлă çын).

шорник

м. хăмăт-пăявçă, шорник (вĕрен-пăяв явакан, ут тавраш юсакан çын).

штатский

прил. 1. штатски (çарти мар); штатский костюм штатски костюм; 2. в знач. сущ. м. штатски çын.

штрейкбрехер

м. штрейкбрехер (забастовка вăхăтĕнче ĕçе тухакан, забастовщиксене сутакан çын).

шушукаться

несов. разг. пăшăлтат, вăрттăн калаç, çын çинчен калаç.

щедрый

прил. 1. (не скупой) уçă кăмăллă, ырă, тарават, хĕрхенмен (укçа-тенкĕ т. ыт. те); щедрый человек ырă çын; щедрый на похвалы мухтама юратакан; 2. (обильный чем-л.) пуян, тулăх, тулли; щедрая природа пуян çутçанталăк; щедрый подарок хаклă парне; ◇ щедрою рукою хĕрхенмесĕр, туллин.

эвакуированный

м. скл. как прил. эвакуациленĕ çын.

эволюционист

м. эволюционист (эволюционизм майлă çын).

эгоист

м. эгоист (хăйне анчах юратакан çын).

экзальтированный

прил. экзальтациллĕ, хавхалануллă, хавхаланчăк; экзальтированная натура ытлашши хавхаланчăк çын.

эклектик

м. эклектик (эклектизм майлă çын).

эконом

м. 1. уст. тирпейлĕ çын, хуçалăхлă çын; 2. хуçалăх тытса пыракан, эконом.

экономист

м. экономист (1. экономика специалисчĕ; 2. экономизм майлă çын).

экономка

ж. уст. экономка (çын патĕнче килти хуçалăха тытса пыракан хĕрарăм).

экономный

прил. перекетлĕ, тухăçлă; экономный человек перекетлĕ çын; экономное использование денежных средств укçа-тенкĕпе тухăçлă усă курни.

экс⸗

хутлă сăмахсен «пулнă», «иртнĕ» пĕлтерĕшлĕ пĕрремĕш пайĕ: экс-чемпион экс-чемпион, чемпион пулнă çын.

экспансионист

м. экспансионист (экспансионизм майлă çын).

экспатриант

м. экспатриант (экспатриациленĕ çын).

экспедитор

м. экспедитор (экспедици ĕçне туса тăракан çын, товар е корреспонденци ярса тăракан çын).

эксплуатация

ж. 1. эксплуатацилени, эксплуатаци (çын вăйĕпе усă курни); эксплуатация рабочих капиталистами капиталистсем рабочисене эксплуатацилени; 2. (использование) усă курни, ĕçлеттерни; сдать в эксплуатацию жилой дом пурăнмалли çурта ĕçе яр; эксплуатация машинного парка машинăсене ĕçлеттерни, машинăсемпе усă курни.

экспонент

м. экспонент (экспонат тăратакан çын е организаци).

экспрессионист

м. экспрессионист (экспрессионизм майлă çын).

экстерн

м. экстерн (пĕр-пĕр шкулта вĕренмесĕрех унăн программи тăрăх экзамен паракан çын).

экстремист

м. экстремист (экстремизм майлă çын).

электрификатор

м. электрификатор (электричество кĕртекен çын).

элемент

м. 1. (часть целого) элемент, пай; 2. мн. элементы (основы чего-л.) пуçламăшĕ, никĕсĕ; изучать элементы наук наука никĕсĕсене вĕренме тытăн; 3. хим. элемент (химин ансат мелĕсемпе хăйĕн составне кĕрекен пайсем çине уйрăлман вещество); периодическая система элементов элементсен периодла системи; 4. мн. элементы (представители какой-л. среды) элемент, представитель; прогрессивные элементы общества обществăн прогрессивлă элеменчĕсем; 5. разг. (человек, личность) çын, этем; 6. физ. элемент (электроэнерги тăвакан прибор); сухой элемент типĕ элемент.

эмигрант

м. эмигрант (эмиграцие кайнă çын).

эмиссар

м. эмиссар (ют çĕршыва вăрттăн ĕçпе янă çын).

эмоциональный

прил. 1. (насыщенный эмоциями) пысăк туйăмлă, хĕрӳллĕ, эмоциллĕ; эмоциональая речь хĕрӳллĕ калаçни; 2. (легко возбуждающийся) чараксăр, çирĕп мар, кăмăла тытайман (çын); эмоциональый характер улшăнчăк кăмăллă çын.

эмпирик

м. эмпирик (1. эмпиризм философийĕ майлă çын; 2. кулленхи ĕçе мала хурса теорие манакан çын).

энергичный

прил. 1. (активный) тимлĕ, хастар, тăрăшуллă, хĕрӳллĕ; энергичный человек тимлĕ çын; 2. (решительный) татăклă, витермелле; энергичный протест татăклăн хирĕçлени.

энтузиаст

м. энтузиаст, хастар çын, хавхаланчăк çын.

энциклопедист

м. энциклопедист (нумай пĕлекен çын).

энциклопедия

ж. энциклопеди (пĕлӳлĕхĕн пĕр пайĕ е мĕнпур пайĕсем çинчен кĕске сведенисем паракан справочник); Большая советская энциклопедия Пысăк совет энциклопедийĕ; медицинская энциклопедия медицина энциклопедийĕ; техническая энциклопедия техника энциклопедийĕ; ◇ ходячая энциклопедия шутл. чĕрĕ энциклопеди (кирек мĕнле ыйтăва та ăнлантарма пултаракан çын).

эпигон

м. эпигон (çын шухăшĕ хыççăн е çын хывнă йĕрпе пыракан çын политикăра, наукăра, искусствăра т. ыт. те).

эпилептик

м. разг. эпилептик, тытамаклă çын.

эрудит

м. эрудит (пысăк эрудициллĕ çын).

эстакада

ж. эстакада (1. çын е транспорт çӳреме çĕр çийĕн тунă кĕпер; 2. кимĕсене пырса чарăнма тунă вырăн).

эстет

м. эстет (илеме юратакан çын, эстетизм майлă çын).

юбиляр

м. юбиляр (юбилей ирттерекен çын е учреждени).

южанин

м. кăнтăр çынни, кăнтăрта пурăнакан (е кăнтăрта çуралнă) çын.

юла

ж. 1. (игрушка) çавăрлан, кăлтăркăч, пĕтĕркĕç; 2. перен. разг. (о человеке) явкаланчăк, лара-тăра пĕлмен çын.

юморист

м. юморист (1. юморлă произведенисем çыракан; 2,. юмора килĕштерекен çын).

ягода

ж. çырла; собирать ягоды çырла тат; ◇ винная ягода см. винный; волчьи ягоды см. волчий; нашего (или одного, своего и т. п.) поля ягод хамăр (йышши) çын.

язва

ж. 1. суран, юхан-суран; 2. перен. (зло, вред) инкек, сиен; 3. разг. (о злобном человеке) усал çын, сиенлĕ çын; сибирская язва см. сибирский; язва желудка хырăмлăх çĕрни.

язык

м. 1. (орган) чĕлхе; пробовать на язык чĕлхе тĕксе пăх; 2. перен. (способность говорить) чĕлхе, калаçу, калаçни; дерзкий на язык чăрсăр чĕлхеллĕ, чăрсăр калаçать; острый на язык çивĕч чĕлхеллĕ; дать волю языку чĕлхене вĕçертсе яр; 3. (мн. языки) чĕлхе; русский язык вырăс чĕлхи; говорить на иностранном языке ют чĕлхепе калаç; 4. (разновидность речи) чĕлхе; литературный язык литература чĕлхи; разговорный язык калаçу чĕлхи; 5. разг. (пленный) чĕлхе; привести языка чĕлхе илсе кил; 6. перен. (что-л., имеющее удлинённую форму) чĕлхе; языки пламени вут чĕлхисем; ◇ суконный язык кăнттам чĕлхе; язык без костей у кого-л. чĕлхен чаракĕ çук; язык на плече у кого-л. хăшкăлса çитнĕ; как только язык повернулся чĕлхи мĕнле çаврăнчĕ-ши (мĕн те пулин калама); язык не повернётся чĕлхе çаврăнмасть (калама); язык прилип к гортани чĕлхе типсе ларчĕ; язык развязался чĕлхе уçăлчĕ; язык хорошо подвешен чĕлхи яка калаçать; язык чешется чĕлхи кĕçтет (калаçас килнипе); держать язык за зубами чĕлхӳне çырт; найти общий язык пĕр чĕлхе туп; придержать язык чĕлхӳне чар; проглотить язык чĕлхӳне çăтса ярăн (тутлă пулнипе); распустить язык нумай калаç, ытлашши калаç; болтать языком сӳпĕлтет, палка; дёрнуло за язык персе яр, кала хур; вертится на языке чĕлхе çинчех (аса илеймен чух); говорить на разных языках пĕрне пĕри ан ăнлан; не сходить с языка см. сходить; быть у всех на языке пур çынна калаçтар; сорвалось с языка тухса (е вĕçерĕнсе) кай (сăмахкалас темен çĕртенех); типун на язык чĕлхи çĕтĕлесчĕ, чĕлхи çине çăпан тухасчĕ; злые языки павра чĕлхесем (çын çинчен).

язычник

м. тĕшмĕшлĕ çын, язычник (нумай турра ĕненекен).

Социаллӑ сӑмахлӑхӑн вырӑсла-чӑвашла словарӗ (2004)

абазины

(самоназвание — абаза) абазинсем (Кавказра — Карачай-Черкесире пурăнакан халăх; йышĕ Раççейре — 33 пин çын, тĕнчипе пурĕ — 44 пин çын)

абхазы

(самоназвание — апсуа) абхазсем (Грузи тытăмĕнчи Абхазире пурăнакан халăх; йышĕ Грузире — 96 пин çын, тĕнчипе пурĕ 115 пин çын)

авантюрист

авантюрист, теветкеллĕ çын; политический авантюрист политикăри авантюрист

аварцы

(самоназвание — маарулал) аварсем (Кавказра— Дагестанра тата Азербайджана пурăнакан халăх; йышĕ Раççейре — 544 пин çын; тĕнчипе пурĕ — 600 пин çын ытла)

австралийцы

австралсем, австралиецсем (Австрали халăхĕ; йышĕ — 18,3 миллион çын)

австрийцы

(самоназвание —э стеррайхер) австрисем, австриецсем (Австрин тĕп халăхĕ, нимĕç чĕлхипе калаçать; йышĕ Австрире — 7,15 миллион çын, тĕнчипе пурĕ — 8,8 миллион çын)

авторитетный

авторитетлă, сумлă, хисеплĕ; авторитетный человек хисеплĕ çын; сведения из авторитетных источников шанчăка тивĕç çынсем пĕлтерни

агулы

агулсем (Дагестанри халăхсенчен пĕри, йышĕ — 16 пин çын)

адыгейцы

(самоназвание — адыге) адыгесем, адыгеецсем (Кавказра — Адыгея Республикинче пурăнакан халăх; йышĕ Адыгейăра — 95 пин çын, Раççейре пурĕ — 123 пин çын)

азербайджанцы

(самоназвание — азербайджанлылар) азербайджансем, азербайджанецсем (Азербайджанăн тĕп халăхĕ; йышĕ Азербайджанра — 5,8 миллион çын, Иранра — 10,4 миллион çын, тĕнчипе пурĕ — 17,2 миллион çын)

аймара

аймара (Боливире, Перура тата Чилире пурăнакан индеец халăхĕ; йышĕ пурĕ — 2,55 миллион çын)

айны

айнсем (Японии Хоккайдо утравĕ çинче пурăнакан халăх; йышĕ — 20 пин çын)

акционер

акционер (акци тытакан çын е организаци); собрание акционеров компании компани акционерĕсен пухăвĕ

албанцы

(самоназвание — шкиптар) албансем, албанецсем (Албанин тĕп халăхĕ; йышĕ Албанире — 3,25 миллион çын, тĕнчипе пурĕ — 5 миллион çын ытла)

алжирцы

алжирсем, алжирецсем (Алжирăн тĕп халахĕ; йышĕ Алжирта — 21,2 миллион çын, тĕнчипе пурĕ — 22,2 миллион çын)

алиби

алиби (преступлены тунă вăхăтра айăпланакан çын çав вырăнта пулманни); установить алиби алиби пулнине çирĕплет

американцы

америкăсем, американецсем, Америка çыннисем; американцы США США американецĕсем (США халăхĕ; йышĕ — 194 миллион çын ытла)

амхара

(самоназвание — амара) амхара (Эфиопире пурăнакан халăх; йышĕ Эфиопире — 20,8 миллион çын, тĕнчипе пурĕ — 21 миллион çын)

англичане

(самоназвание — инглиш) акăлчансем (Великобританин, е Англин, тĕп халăхĕ; йышĕ Англире — 44,7 миллион çын, тĕнчипе пурĕ — 48,5 миллион çын)

ангольцы

анголăсем, анголецсем (Ангола халăхĕ; йышĕ — 11,9 миллион çын)

андийцы

андисем, андиецсем (Дагестанра пуранакан халăх; йышĕ — 25 пин çын)

андоррцы

андоррăсем, андоррецсем (Андорра княжествин халăхĕ; йышĕ — 62 пин çын)

антисемит

антисемит (еврейсене курайман çын)

антифашист

антифашист (фашизма хирĕç кĕрешекен çын)

антропонимы

антропонимсем, çын ячĕсем (сăм., Пётр, Нарспи, Джон, Джамиля)

араваки

араваксем (Кăнтăр Америкăри индеец халăхĕсен ушкăнĕ; йышĕ пурĕ — 400 пин çын)

арауканы

(самоназвание — мапуче) (Кăнтăр Америкăра пурăнакан халах; йышĕ Чилире — 800 пин çын, Аргентинăра — 70 пин çын)

аргентинцы

аргентинсем, аргентинецсем (Аргентинăн тĕп халахĕ; йышĕ — 30 миллион çын ытла)

арестант

арестант (преступленишĕн тытса хупнă çын)

армяне

(самоназвание — хай) армянсем, эрменсем (Арменин тĕп халăхĕ; йышĕ Арменире — 3 миллион çын ытларах, тĕнчипе пурĕ — 7 миллион çынна яхăн)

атеист

атеист (турра ĕненмен çын)

афганцы

(самоназвание — пуштун) афгансем (Афганистанăн тĕп халăхĕ; йышĕ Афганистанра — 10 миллион çын ытла, Пакистанра — 19 миллион çын ытла)

африканеры

, буры африканерсем, бурсем (Кăнтăр Африка Республикинче пурăнакан шурă çынсем; йышĕ — 3,2 миллион çын)

балкарцы

(самоназвание — таулула) балкарсем (Кабардино-Балкарири халăх; йышĕ Раççейĕпе — 78 пин çын)

бангладешцы

бангладешсем, бангладешецсем (Бангладеш халăхĕ; йышĕ — 123 миллион çын)

банкрот

банкрот, панкрут (парăм татайман организаци е çын)

барбадосцы

(самоназвание — бэдженз) барбадоссем, барбадосецсем (Барбадосăн тĕп халăхĕ; йышĕ Барбадосра — 250 пин çын, тĕнчипе пурĕ — 350 пин çын)

башкиры

(самоназвание — башкорт) пушкăртсем (Пушкăртстанăн тĕп халăхĕ; йышĕ Раççейре пурĕ 1,35 миллион çын)

бедняк

чухăн, çук çын; деревенские бедняки ялти чухăнсем

беженец

беженец (инкеке пула тăван çĕртен тарса кайнă çын)

безгражданство

граждансăрлăх (çын граждан прависĕр тăрса юлни)

безответственность

явапсăрлăх, ответсăрлăх; безответственность должностного лица должноçри çын явапсăрлăхĕ

безработный

ĕçсĕрри, ĕçсĕр çын; временные безработные вăхăтлăх ĕçрĕр юлнă çынсем

белорусы

белоруссем (Белоруссин тĕп халăхĕ; йышĕ Белоруссире — 8 миллион çын, тĕнчипе пурĕ — 10 миллион çынна яхăн)

белуджа

(самоназвание — балоч) белуджсем (Азири чылай çĕршывсенче пурăнакан халăх; йышĕ Пакистанра — 4 миллион çын, Иранра — 1,4 миллион çын; тĕнчипе пурĕ — 5,7 миллион çын)

бельгийцы

бельгисем, бельгиецсем (Бельги халăхĕ; йышĕ — 10,2 миллион çын)

бенгальцы

бенгалсем (Бангладешăн тĕп халахĕ; йышĕ Бангладешра — 109,5 миллион çын, тĕнчипе пурĕ — 190 миллион çынна яхăн)

бенинцы

бенинсем, бенинецсем (Бенин халăхĕ; йышĕ — 5,6 миллион çын)

берберы

(самоназвание — амахач) берберсем (Çурçĕр Африкăра пурăнакан халăхсен ушкăнĕ; йышĕ — 11,5 миллион çын)

беспартийный

партире тăман (çын)

бизнесмен

бизнесмен (тупăш туса ĕçлекен çын); зарубежные бизнесмены ют çĕршыв бизнесменĕсем

болгары

болгарсем (Болгарин тĕп халăхĕ; йышĕ Болгарире — 7,85 миллион çын,тĕнчипе пурĕ — 8,45 миллион çын)

ботсванцы

ботсвансем, ботсванецсем (Ботсвана халăхĕ; йышĕ — 1,6 миллион çын)

бразильцы

бразилсем, бразилецсем (Бразилин тĕп халăхĕ; йышĕ Бразилире — 139 миллион çын, тĕнчипе пурĕ — 150 миллион çынна яхăн)

Будда

1. Будда (буддизм тĕнне хывнă Сиддхарта Гаутамăна панă ят; малтанхи пĕлтерĕшĕ «çутта тухнă») 2. будда (буддизм тĕнĕнче — хăйĕн аталанăвĕнче чи çӳллĕ пусăма çĕкленнĕ çын)

буржуа

буржуа (буржуази класне кĕрекен çын)

буряты

(самоназвание — буряад) бурятсем (Раççейри халăх; йышĕ Бурятире — 250 пин çынна яхăн, Раççейĕпе пурĕ — 421 пин çын)

бутанцы

бутансем, бутанецсем (Бутан патшалăхĕн халăхĕ; йышĕ —1,8 миллион çын)

бюрократ

1. бюрократ (бюрократи тытăмĕнчи çын) 2. бюрократ (ĕçе ячĕшĕн тăвакан чиновник)

валлоны

валлонсем (Бельгире пурăнакан халăх; йышĕ Бельгире – 3,9 миллион çын, тĕнчипе пурĕ – 4,1 миллион сын)

варвар

варвар, тискер çын, тĕттĕм çын

венгры

(самоназвание — мадьяр) венгрсем (Венгрин тĕп халахĕ; йышĕ Венгрире — 10 миллион çын, тĕнчипе пурĕ — 14 миллион çынна яхăн)

венесуэльцы

венесуэлсем, венесуэлецсем (Венесуэлăн тĕп халăхĕ; йышĕ — 17,4 миллион çын)

взяточничество

взяткăлăх (должноçри çын взятка илсе преступлени туни)

военнообязанный

çара тивĕçлĕ çын

волонтёр

волонтёр (хăй ырĕкĕпе çара кайнă çын)

волоф

волоф (Африкăри халăх, йышĕ Сенегалта — 4,1 миллион çын, Африкăра пурĕ — 4,36 миллион çын)

выборщик

суйлакан (нумай сыпăклă суйлав йĕркинче — малтанхи сыпăкра суйланă çын); коллегия выборщиков суйлакансен коллегийĕ (нумай сыпăклă суйлавра)

высший

аслă, чи аслă; высший орган власти влаçăн чи аслă органĕ; высшее учеоное заведение аслă шкул; человек с высшим образованием аслă пĕлӳллĕ çын; Высшая аттестационная комиссия Аслă аттестаци комиссийĕ (доктор, профессор, кандидат, доцент ячĕсем паракан учреждени)

вьетнамцы

(самоназвание — кинь, вьет) вьетнамсем, вьетнамецсем (Вьетнамăн тĕп халăхĕ, йышĕ Вьетнамра — 61 миллион çын, тĕннипе пурĕ — 62 миллион çын ытла)

габонцы

габонсем, габонецсем (Габон патшалăхĕн халăхĕ; йышĕ — 1,2 миллион çын)

гавайцы

гавайсем, гаваецсем (США тытăмĕнчи Гавай утравĕсен халăхĕ; йышĕ —170 пин çын)

гагаузы

гагаузсем (Молдавире тата Украинăра пурăнакан халăх, йышĕ тĕнчипе пурĕ — 220 пин çын)

гаитийцы

, гаитяне гаитисем, гаитянсем (Гаитин тĕп халăхĕ; йышĕ Гаитире — 5,3 миллион çын, тĕнчипе пурĕ — 6 миллион çын)

гайанцы

гайанăсем (Гайана халăхĕ; йышĕ — 700 пин çын ытла)

галисийцы

(самоназвание — галего) галисисем, галисиецсем (Испании Галиси ятлă пайĕнчи тĕп халăх; йышĕ Испанире — 3,15 миллион çын)

гамбийцы

гамбисем, гамбиецсем (Гамби патшалăхĕн халăхĕ; йышĕ — 1,15 миллион çын)

ганцы

ганăсем, ганецсем (Гана халăхĕ; йышĕ — 16,9 миллион çын)

гватемальцы

гватемалсем, гватемалецсем (Гватемалăн тĕп халахĕ, йышĕ — 5,6 миллион çын ытла; испан чĕлхипе калаçаççĕ)

гвинейцы

гвинейсем, гвинеецсем (Гвинея халахĕ; йышĕ — 6,9 миллион çын)

гилянцы

гилянсем, гилянецсем (Иранра пурăнакан халăх; йышĕ — 2,5 миллион çын ытла)

гондурасцы

гондурассем, гондурасецсем (Гондурасăн тĕп халăхĕ, йышĕ — 5 миллион çын ытларах; испан чĕлхипе калаçаççĕ)

гражданство

гражданлăх; россйиское гражданство Раççей гражданлăхĕ; двойное гражданство иккĕллĕ гражданлăх (çын пĕр вăхăтрах икĕ çĕршыв гражданинĕ пулни); лица без гражданства гражданлăхсăр çынсем

грант

грант (организаци е çын пайăр пĕлтерĕшлĕ ĕç тума, сăм., кĕнеке кăларма, тĕпчев тума панă укçа)

греки

(самоназвание — эллинес) грексем (Грецин тĕп халăхĕ; йышĕ Грецире —9,72 миллион çын, тĕнчипе пурĕ— 12,4 миллион çын)

гренадцы

гренадсем, гренадецсем (Гренадăн тĕп халăхĕ; йышĕ — 105 пин çын)

грузины

(самоназвание — картвели) грузинсем (Грузин тĕп халахĕ; йышĕ Грузире — 3,8 миллион çын, пурĕ — 4,14 миллион çын)

гуарани

гуарани (Парагвайра пурăнакан халăх; йышĕ — 30 пин çын)

даргинцы

(самоназвание — дарганти) даргинсем (Дагестанри халăхсенчен пĕри; йышĕ Дагестанра — 280 пин çын ытларах, Раççейĕпе пурĕ — 365 пин çын)

датчане

датчансем (Данин тĕп халăхĕ; йышĕ Данире — 5,1 миллион çын, тĕнчипе пурĕ — 5,7 миллион çын)

даяки

даяксем (Индонезире, Малайзире, Брунейра пурăнакан халăхсен ушкăнĕ; йышĕ — 3,7 миллион çын)

дворянин

дворян, дворянин (дворян несĕллĕ çын); российские дворяне Раççей дворянĕсем

дебитор

парăмçă (çын е организаци)

декларация

1. деклараци (ĕç принципĕсемпе тĕллевĕсене пĕлтерсе калани); правительственная декларация правительство декларацийĕ; Всеоощая декларация прав человека Этем прависен пĕтĕмĕшле декларацийĕ (ООН Аслă Ассамолейи 1948 çулта йышăннă); 2. деклараци (документ); таможенная декларация таможня декларацийĕ (çын чикĕ урлă хăйпе пĕрле мĕн-мĕн илсе каçарнине çырса пани); декларация о доходах тупăш декларацийĕ (налог инспекцине тăратмалли)

делегат

делегат (ĕçпе уйăрса янă çын); делегаты партийного съезда парти съезчĕн делегачĕсем

демократ

1. демократ (демократы майлă çын) 2. демократ (демократсен партийĕн членĕ, сăм., СШАра); правительство демократов демократсен правительстви

депонент

депонент (патшалăх учрежденине хаклăх хывнă çын е организаци); депоненты банка банк депоненчĕсем

депутат

депутат (влаçăн представительлĕ органне суйланă çын); депутат городского собрания хула пухăвĕн депутачĕ; депутат Государственного Совета Чувашской Республики Чăваш Республикин Патшалăх Канашĕн депутачĕ

деятель

деятель, ĕçчен (пĕр-пĕр ĕçри паллă çын); политический деятель политика деятелĕ; заслуженный деятель науки ăслăлăхăн тава тивĕçлĕ ĕçченĕ

джентльмен

джентльмен (буржуалла пурнăç йĕркисене çирĕп тытакан çын)

джибутийцы

джибутисем, джибутиецсем (Джибути патшалăхĕн халăхĕ; йышĕ — 603 пин çын; официаллă чĕлхесем — араб тата француз чĕлхисем)

диалог

диалог, сӳтсе яву; сӳтсе явни (икĕ е темиçе çын хутшăннипе); политический диалог политика диалогĕ; вести диалог сӳтсе яв

дикарь

тискер çын, кайăк çын

диктатор

диктатор (вайпа пусахласа влаçра тăракан çын)

дилер

дилер (хаклă хутсем, валюта е тавар сутакан çын е организаци)

дилетант

дилетант, çăмăлçах (ĕçе çиелтен çеç пĕлкелекен çын)

дипломант

дипломçă (диплом çĕнсе илнĕ çын); дипломант конкурса конкурс дипломçи

диссертант

диссертант (диссертаци хӳтĕлеме тăратнă çын)

диссидент

диссидент (социализм тапхăрĕнчи тĕп идеологипе, пурнăç йĕркипе килĕшмен çын)

дистрибьютор

саруçă, вырнаçтаруçă (тавара вырнаçтарма, халăх хушшинче сарма пулăшакан фирма е çын)

долганы

(самоназвание — долган, тыа-кихи, саха) долгансем (Автономиллĕ Таймыр округĕнче пурăнакан халăх, йышĕ Раççейĕпе — 7 пин çын)

должностной

должность -ĕ, ĕç -ĕ; должноçри, ĕçри; должностное лицо должноçри çын; должностная инструкция ĕç инструкцийĕ; должностное преступление должноçри преступлени

доминиканцы

доминикансем, доминиканецсем (Доминикан Республикин тĕп халăхĕ; йышĕ тĕнчипе — 7,4 миллион çын)

допрос

допрос, тĕпчев; тĕпчени (следстви вăхăтĕнче е судра); перекрёстный допрос хире-хирĕç допрос (темиçе çын пĕрле тĕпчени); допрос обвиняемого айăпланакана тĕпчени

досье

досье (пĕр-пĕр çын е ĕç çинчен пухнă материалсем); секретное досье вăрттăн досье

дунгане

(самоназвание — хуэй) дунгансем (Казахстанпа Киргизире пурăнакан халăх; йышĕ пурĕ — 70 пин çын)

душевой

çын пуçне, çын пуççăн; душевой доход çын пуççăн тупăш; душевое потребление продуктов питания çын пуçне тивекен апат-çимĕç

евреи

(самоназвание — йегудим, йид) еврейсем (тĕрлĕ çĕршывсенче пурăнакан халăх; йышĕ Израильте — 4 миллион çын, СШАра — 6 миллион çынна яхăн Раççейре — 550 пин çын, тĕнчипе пурĕ — 13,6 миллион çын)

египтяне

египтянсем (Египетăн тĕп халăхĕ; йышĕ— 54,6 миллион çын)

единоличный

пайăр; пĕр çын единоличная власть пĕр çын влаçĕ; единоличное решение начальника пуçлăх пĕччен тунă йышăну

еретик

еретик (пĕр-пĕр ересь майлă çын)

заключённый

тĕрмере ларакан, тĕрмери çын

заложник

заложник (залога илнĕ çын); взять в заложники залога ил, заложник ил; освобождение заложников заложниксене ирĕке кăларни

замбийцы

замбисем, замбиецсем (Замби халăхĕ; йышĕ — 9,7миллион çын)

запасник

запасник, запасри çын

заседатель

заседатель (суд ĕçне хутшăнма суйланă çын); народные заседатели халăх заседателĕсем; присяжные заседатели присяжнăй заседательсем

злостный

1. злостное банкротство юри банкрота тухни (парăм татасран пăрăнас тĕллевпе); 2. сĕмсĕр, пуçтах; злостный неплательщик налогов налогсене сĕмсĕррĕн тӳлемен çын

зулу

, зулусы (самоназвание — ама-зулу) зулусем, зулуссем (Кăнтăр Африкăра пурăнакан халăх; йышĕ — 8,22 миллион çын)

идеалист

1. идеалист (идеализм вĕрентĕвĕ майлă шухăшлавçă) 2. идеалист (ырра ĕненекен çын)

иждивенец

иждивенец (ĕçлеймен пирки çын пăхнипе е патшалăх пулăшнипе пурăнакан ватă е ача)

иждивенчество

иждивенилĕх (урăх çын е патшалăх шучĕпе пурăнма хăнăхни)

израильтяне

израильсем, израильтянсем (Израиль патшалăхĕн халах йышĕ пурĕ — 5,5 миллион çын, вăл шутран 82 %— еврейсем)

изувер

тискер çын, хаяр çын

иммигрант

иммигрант (пĕр çĕр-шывран тепĕр çĕршыва пурăнма куçнă çын)

иммиграция

иммиграци (çын урăх çĕршыва пурăнма куçса кайни)

импресарио

импресарио (концерт, шоу хатĕрлесе ирттерекен çын)

ингуши

(самоназвание — галгаи) ингушсем (Ингушетин тĕп халăхĕ; йышĕ Ингуш Республикинче — 215 пин çын, Раççейĕпе пурĕ — 237 пин çын)

индивидуализм

индивидуализм, харкамлăх (уйрăм çын хăйне мăнаçлантарни пĕтĕм йышран çӳлерех тăратни)

индивидуум

индивидуум, уйрăм çын

индийцы

индисем, индиецсем (Индири тĕп халăхсен пĕтĕмĕшле ячĕ; йышĕ — 953 миллион çын)

индонезийцы

индонезсем, индонезиецсем (Индонези халăхĕ; йышĕ — 198,2 миллион çын)

инкассатор

инкассатор (организацисенчен укçа илсе банка çитерсе паракан çын)

инкогнито

инкогнито, вăрттăн (хăй камне пĕлтермесĕр, ятне уçса кăтартмасăр çӳрекен çын çинчен)

интеллигент

интеллигент (интеллигенци шутĕнчи çын)

интеллигентный

интеллигентлă, этеплĕ; интеллигентный человек этеплĕ çын

интернационалист

интернационалист (интернационализм майлă çын)

иорданцы

иордансем, иорданецсем (Иорданин тĕп халăхĕ; йышĕ Иорданире — 2 миллион çын, Кувейтра — 350 пин çын)

иракцы

ираксем, иракецсем (Иракăн тĕп халăхĕ; йышĕ пурĕ — 14,6 миллион çын)

иранцы

ирансем, иранецсем (Иран халăхĕ; йышĕ — 62,2 миллион çын)

ирландцы

(самоназвание — эрин-нах) ирландсем, ирландецсем (Ирландин тĕп халăхĕ; йышĕ Ирландире — 3,4 миллион çын, тĕнчипе пурĕ— 7,8 миллион çын)

испанцы

(самоназвание — эспа-ньолес) испансем, испанецсем (Испанин тĕп халăхĕ; йышĕ Испанире— 38,4 миллион çын, çĕршер пин испанец ытти çĕршывсенне пурăнать)

испольщик

испольщик (çур тухăçшăн ĕçлекен çын)

итальянцы

(самоназвание — италиани) италсем, итальянецсем (Италин тĕп халăхĕ; йышĕ Италире — 54,35 миллион çын, тĕнчипе пурĕ — 66,5 миллион çын)

йеменцы

йеменсем, йеменецсем (Йеменăн тĕп халахĕ; йышĕ Йеменра — 13,7 миллион çын, Сауд Аравийĕнче— 1,4 миллион çын, ытти çĕр-шывсенче те чылай йеменец пурăнать)

йоруба

йоруба (Нигери патшалăхĕн тĕп халахĕ, йышĕ Нигерире — 25,5 миллион çын, тĕнчипе пурĕ — 26,2 миллион çын)

кабардинцы

(самоназвание — адыгэ) кабардансем, кабардинецсем (Кабардино-Балкарири халăхсенчен пĕри; йышĕ Кабардино-Балкарире — 364 пин çын, Раççейре пурĕ — 386 пин çын)

кабилы

кабилсем (Алжирта пурăнакан берберсен ушкăнне кĕрекен халăх; йышĕ — 4,5 миллион çын)

кавалер

кавалер (орден илнĕ çын); кавалер ордена Славы Мухтав орденĕн кавалерĕ

казахи

(самоназвание — казак) казахсем (Казахстанăн тĕп халăхĕ; йышĕ Казахстанра — 6,5 миллион çын, тĕнчипе пурĕ — 9,4 миллион çын)

калмыки

(самоназвание — хальмч) калмăксем (Калмыкин тĕп халахĕ; йышĕ Калмыкире— 146 пин çын, Раççейре пурĕ — 166 пин çын)

камбоджийцы

камбоджасем, камбоджиецсем (Камбоджа халахĕ; йышĕ— 10 миллион çын)

камерунцы

камерунсем, камерунецсем (Камерун халăхĕ; йышĕ — 13,6 миллион çын)

канадцы

канадăсем, канадецсем (Канада халăхĕ; йышĕ Канадара—25 миллион çын ытла, тĕнчипе пурĕ — 30 миллион çын ытла; официаллă чĕлхесем — акăлчан тата француз чĕлхисем)

кандидат

1. кандидат (суйлама е ĕçе лартма палăртнă çын); кандидат в президенты страны çĕршыв президенчĕн кандидачĕ; выдвинунуть кандидата кандидат сĕн 2. кандидат (пуçламăш ăслăлăх пусăмĕ илнĕ çын); кандидат исторических наук истори ăслăлăхĕсен кандидачĕ

кандидатура

кандидатура (суйлама е ĕçе лартма палăртнă çын); подобрать кандидатуру кандидатура тупса хатĕрле

каннибализм

çын çиенлĕх (çынна çын çиес тискер йăла); каннибализм первобытных племён тĕттĕм тискер йăхсенчи çын çиенлĕх

караимы

(самоназвание — карайлар) караимсем (Украинăра тата Литвара пурăнакан тĕрĕк халăхĕ; йышĕ— 2,6 пин çын)

каракалпаки

каракалпаксем (Узбекистанри Каракалпакстан Республикин тĕп халăхĕ; йышĕ Каракалпакире — 412 пин çын, Раççейре — 6 пин çын, Афганистанра— 5 пин çын)

караул

хурал; выставить караулы хуралсем тăратса тух; стоять в почётном карауле хисеп хуралĕнче тăр (вилнĕ çын тупăкĕ патĕнче)

карачаевцы

(самоназвание — карачайлыла) карачайсем, карачаевецсем (Карачаево-Черкесири халăхсенчен пĕри, карачай-балкар чĕлхипе калаçать, йышĕ Карачаево-Черкесире — 129 пин çын, Раççейре пурĕ — 150 пин çын)

карелы

(самоназвание —карьялайзет) карелсем (Карелин тĕп халăхĕ; йышĕ Карелире — 79 пин çын, пурĕ — 131 пин çын)

карточка

карточка, хыпар хучĕ; больничная карточка больница карточки; визитная карточка паллашу хучĕ (çын ятне, ĕçне, адресне çырни)

квартира

хваттер; отдельная квартира уйрăм хваттер; благоустроенная квартира хăтлă хваттер; жить на частной квартире çын патĕнче пурăн

квартирант

квартирант (хваттере пурăнма кĕрекен); пускать квартирантов хваттере çын яр

квартиронаниматель

, квартиросъёмщик хваттер тытакан (патшалăхран хваттер илнĕ çын); права и обязанности квартиронанимателей хваттер тытакансен прависемпе тивĕçĕсем

кворум

кворум (пухура йышăну шума çителĕклĕ çын шучĕ)

кенийцы

кенисем, кениецсем (Кенин тĕп халăхĕ; йышĕ— 29 миллион çын)

киприоты

кипрсем, киприотсем (Кипрăн тĕп халăхĕ; йышĕ — 657 пин çын)

киргизы

(самоназвание — кыргыз) кăркăссем, киргизеем (Киргизин тĕп халăхĕ; йышĕ Киргизире — 2,23 миллион çын, ытти çĕршывсенче — 425 пин çын)

китайцы

(самоназвание — хань-цзу, ханьжэнь) китайсем, китаецсем (Китай Халăх Республикин тĕп халăхĕ; йышĕ — 1,1 миллиард çын)

клакер

клакер (клакăри çын)

классик

классик (ӳнер, ăслăлăх ĕçĕнче чапа тухнă çын); классики русской литературы вырăс литературин классикĕсем

клерикал

клерикал (клерикализм майлă çын; клерикалсен партийĕнче тăракан)

колонизатор

1. колонизатор (колони ярса илсе унти халăха пусмăрлакан) 2. колонизатор (пушă выртакан çĕрсем çине куçса вĕсене ĕçе яракан çын)

колумбийцы

(самоназвание — коломбинос) колумбисем, колумбиецсем (Колумбин тĕп халăхĕ; йышĕ Колумбире — 32,5 миллион çын, тĕнчипе пурĕ — 34,5 миллион çын)

комиссар

1. комиссар (политика е патшалăх ĕçĕнчи ертӳçĕ); народный комиссар халăх комиссарĕ (1917—1946 çулсенче правительствăна кĕнĕ çын, отрасль ертӳçи); военный комиссар çар комиссарĕ 2. комиссар (хăш-пĕр çĕршывсенче— полици чиновникĕ)

комиссовать

комисси ту, комиссипе тĕрĕсле (çын сывлăхне пĕлес, вăл ĕçе е çар службине юрăхлине палăртас тĕллевпе)

комендант

1. комендант (хулари йĕркене пăхса тăракан çар пуçлăхĕ) 2. комендант (çурт-йĕре пăхса таракан çын); комендант общежития общежити коменданчĕ

коми

(устарелое самоназвание — зыряне) коми (Коми Республикин тĕп халăхĕ; Коми Республикинче пурăнакансен йышĕ — 292 пин çын, Раççейре пурĕ — 336 пин çын)

компетентный

1. ăста, пĕлекен, пысак пĕлӳллĕ; компетентный учёный пысăк пĕлӳллĕ ăслăхçă 2. компетенциллĕ (тивĕслĕ полномочиллĕ); компетентное лицо компетеициллĕ çын

компетенция

1. ăсталăх, пĕлӳлĕх; человек с широкой компетенцией анлă пĕлӳлĕхлĕ çын 2. компетенци, тивĕç (должноçри çынна е органа панă правăсем); дело не в моей компетенции ку ĕç манăн тивĕç мар

конголезцы

конголезеем (Демократиллĕ Конго Республикипе Конго Республики халăхĕсен пĕтĕмĕшле ячĕ; йышĕ пурĕ — 48 миллион çын)

конъюнктурщик

майлашуçă (кирек мĕнле условисенче майлашса пурăнакан принципсăр çын); политический конъюнктурщик политикăри майлашуçă

корейцы

(самоназвание — чосон сарам) корейсем, кореецсем (Демократиллĕ Корея Халăх Республикин тата Корея Республикин тĕп халахĕ; йышĕ Корейăри асăннă патшалăхсенче — 66,5 миллион çын, тĕнчипе пурĕ— 70,2 миллион çын)

корифеи

корифей, ăста (пĕр-пĕр ĕçре чапа тухнă çын); корифеи российской науки Раççейри ăслăлăх ăстисем

корсиканцы

корсикансем, корсиканецсем (Корсика утравĕн халăхĕ; йышĕ — 300 пин çын)

кремация

кремаци (вилнĕ çын ӳтне çунтарса яни)

крёстный

1. хресна, хĕрасна (ачана православи тĕнĕн йĕркипе шыва кĕртнĕ чух тытнă çын çинчен); крёстный отец хĕрасна атте; крёстная мать хĕрасна анне 2. сущ.: крёстный хреснатте; крёстная хреснанне

кубинцы

(самоназвание — кубанос) кубасем, кубинецсем (Куба Республикин тĕп халăхĕ; йышĕ Кубăра — 10,6 миллион çын, тĕнчипе пурĕ — 11,7 миллион çын)

кувейтцы

кувейтсем, кувейтецсем (Кувейт патшалăхĕн халахĕ; йышĕ — 2 миллион çын ытла)

культурный

культура -ĕ; культурăллă; культурные ценности культура хаклахĕсем; культурный уровень населения халăхăн культура шайĕ; культурный человек культурăллă çын; культурные связи между странами çĕршывеем хушшинчи культура çыхăнăвĕсем

кумыки

кумыксем (Дагестанра пурăнакан халăх; йышĕ Дагестанра — 232 пин çын, Раççейĕпе пурĕ— 282 пин çын)

курды

(самоназвание — курд, курмандж) курдсем (Турнире, Иранра, Иракра т.ыт. çĕршывсенче пурăнакан халăх; йышĕ пурĕ — 18 миллион çын ытла)

курьер

курьер (васкавлă ĕçпе е ĕç хунĕпе янă çын); дипломатический курьер дипломати курьерĕ

кхмеры

(самоназвание — кхмер, кхмаэ) кхмерсем (Камбоджăн тĕп халăхĕ; йышĕ Камбоджăра —8,6 миллион çын, тĕнчипе пурĕ — 10,4 миллион çын)

лакцы

(самоназвание — лак) лаксем (Дагестанра пурăнакан халăх; йышĕ пурĕ — 106 пин çын)

лио

, лаосцы лаосем, лаосецсем (Лаосăн тĕп халăхĕ; йышĕ Лаосра — 2 миллион çын, Тайландра — 75 миллион çын, тĕннипе пурĕ — 18 миллион çын)

латыши

(самоназвание — латвиеши) латышсем (Латвин тĕп халăхĕ; йышĕ Латвире — 1,4 миллион çын, тĕнчипе пурĕ— 1,54 миллион çын)

лауреат

лауреат (пысăк çитĕнӳшĕн награда илнĕ çын); лауреат государственной премии патшалăх премийĕн лауреачĕ; лауреат международного конкурса тĕнчери конкурс лауреачĕ

либерал

1. либерал (либерализм майлă çын) 2. либерал (либералсен партийĕнче тăракан)

ливанцы

ливансем, ливанецсем (Ливанăн тĕп халăхĕ; йышĕ — 2,3 миллион çын)

ливийцы

ливисем, ливиецсем (Ливин тĕп халăхĕ; йышĕ— 4,2 миллион çын)

литовцы

(самоназвание — летувяй) литвасем, литовецсем (Литван тĕп халăхĕ; йышĕ Литвара — 3 миллион çынна яхăн, тĕнчипе пурĕ— 3,45 миллион çын)

лицо

çын; официальное лицо официаллă çын; должностное лицо должноçри çын; частное лицо уйрăм çын

личность

çын, этем; выдающаяся личность чаплă çын; всестороннее развитие личности этемĕн пур енлĕ аталанăвĕ; установить личность человека çын камне тупса палăрт

личный

1. уйрăм çын -ĕ; харпăр, пайăр; личная жизнь çыннăн харпăр пурнăçĕ; личная заинтересованность харпăр интересĕ пурри; личные сбережения харпăр перекечĕ; личная собственность харпăр пурлăхĕ 2. тӳрĕ, кĕрет, куçа-куçăн; личные контакты тӳррĕн тĕл пулни; при личной встрече куçа-куçăн тĕл пулнă чухне

люксембуржцы

люксембургсем, люксембуржецсем (Люксембургăн тĕп халахĕ; йышĕ Люксембургра — 285 пин çын, тĕнчипе пурĕ — 300 пин çын)

мавританцы

мавритансем, мавританецсем (Мавританин тĕп халăхĕ; йышĕ — 2,3 миллион çын)

магистр

магистр (хăш-пĕр çĕршывсенче — ăслăлăхри кĕçĕн пусăмра тăракан çын)

македонцы

македонсем, македонецсем (Македонин тĕп халăхĕ; йышĕ Македонире — 1,4 миллион çын, тĕнчипе пурĕ — 1,8 миллион çынна яхăн)

малагасийцы

, мальгаши малагасисем, малагасиецсем (Мадагаскарăн тĕп халăхĕ; йышĕ— 12,8 миллион çын)

малийцы

малисем, малиецсем (Мали патшалăхĕн халăхĕ; йышĕ — 9,2 миллион çын)

мальтийцы

мальтисем, мальтиецсем (Мальта патшалăхĕн халăхĕ; йышĕ Мальтăра — 355 пин çын, тĕнчипе пурĕ — 490 пин çын)

мандат

мандат (должноçри çын е организаци полномочийĕсене ĕнентерекен хут); мандат депутата депутат мандачĕ; мандат войск ООН ООН çарĕсен мандачĕ

манси

манси, мансисем (Ханты-Манси наци округĕн тĕп халăхĕ; йышĕ округра — 6,6 пин çын, Раççейре пурĕ — 8,3 пин çын)

маньчжуры

(самоназвание — маньчжу нялма) маньчжурсем (Китайра пурăнакан халăх; йышĕ — 10 миллион çын)

маратхи

(самоназвание — маратха) маратхи (Индире пурăнакан халăх; йышĕ — 66,5 миллион çын)

марийцы

(самоназвание — марий) марисем (Мари Республикин тĕп халăхĕ; йышĕ Мари Республикинче — 324 пин çын, Раççейĕпе пурĕ — 644 пин çын)

марокканцы

мароккансем, марокканецсем (Мароккăн тĕп халăхĕ; йышĕ Мароккăра — 19,4 миллион çын, тĕнчипе пурĕ — 20,35 миллион çын)

материалист

1. материалист (материализм майлă çын) 2. харпăрçă, ырлăх-пурлăхшăн тăрăшакан

медалист

медалист, медальçă (медаль илме тивĕçлĕ пулнă çын е ăратлă выльăх); медалистов принимают в вуз без экзаменов медальçăсене аслă шкула экзаменсемсĕр йышăнаççĕ

мексиканцы

мексикансем, Мексиканецсем (Мексикăн тĕп халăхĕ; йышĕ Мексикăра — 78 миллион çын, СШАра — 13 миллион çын)

местожительство

пурăнакан вырăн; установить местожительство человека çын пурăнакан вырăна палăрт

метис

метис (тĕрлĕ раса ашшĕ-амăшĕнчен çуралнă çын)

милитарист

милитарист (милитаризм майлă çын)

молдаване

(самоназвание — молдовень) молдавансем (Молдавин тĕп халăхĕ; йышĕ Молдавире — 2,8 миллион çын, тĕнчипе пурĕ — 3,35 миллион çын)

монарх

монарх (патшалăха пĕр-пĕччен тытса тăракан çын— патша, король, эмир т.ыт.)

монголы

, халха-монголы монголсем (Монголин тĕп халăхĕ; йышĕ Монголире— 1,64 миллион çын, Китайра — 5,24 миллион çын)

мордва

, мордовцы мордвасем (Мордовин тĕп халăхĕ, икĕ пайран— ирçесемпе мăкшăсенчен тăрать; йышĕ Мордовире — 313 пин çын, тĕнчипе пурĕ— 1150 пин çын)

мулат

мулат (шурă çынпа негртан çуралнă çын)

муэдзин

муэдзин (ислам тĕнĕнче— мусульмансене кĕлле йыхăракан çын)

мьянма

, бирманцы мьянмăсем (Мьянма çĕршывĕн тĕп халăхĕ; йышĕ - 33 миллион çын ытла)

надомник

кил ĕçлевçи (киле ĕç илсе вăй хуракан çын); портной-надомник кил çĕвĕçĕ

налоговый

налог -ĕ; налоговая система налог системи; налоговая декларация налог декларацийĕ (мĕнле тупăшран налог тӳлемеллине çын хăй çырса пани); налоговая инспекция налог инспекцийĕ; налоговые поступления в бюджет бюджета кĕнĕ налог укçи

наркоман

наркоман (наркомание ернĕ çын)

наркотики

наркотиксем (çын ӳт-пĕвне хавшатакан, ăс-тăнне анратакан япаласем)

наследник

еткерçĕ, тĕпкĕч (вилнĕ çын пурлăхне закон тăрăх илсе юлакан); наследник престола патша пулас çын, патша еткерçи

националист

националист (национализм майлă çын)

национальность

1. национальность, халăх; нации и национальности России Раççейри нацисемпе халăхсем 2. нацилĕх (мĕнле наци çынни пулни); указание национальности человека в документе документра çын нацилĕхне кăтартни

невменяемость

ăс-тăнсăрлăх (çын ăс-тăнĕ йĕркеллĕ пулман пирки ăна судра айăплама май çукки)

немцы

(самоназвание — дойч) нимĕçсем (Германин тĕп халăхĕ; йышĕ Германире — 74,6 миллион çын, тĕнчипе пурĕ— 86 миллион çын)

ненцы

(самоназвание — хасова) ненецсем (Архангельск, Тюмень облаçĕсенче, Красноярск крайĕнче пурăнакан халăх; йышĕ пурĕ— 34,5 пин çын)

непальцы

(самоназвание — непали) непалсем, непалецсем (Непалăн тĕп халăхĕ; йышĕ Непалта— 11,3 миллион çын, Индире— 2,1 миллион çын)

неплатежеспособный

тӳлеймен, тӳлев тăвайман, парăм татайман; неплатежеспособное лицо тӳлев тăвайман çын

неплательщик

тӳлемен çын; неплательщик алиментов алимент тӳлемен çын

нигерийцы

нигерисем, нигериецсем (Нигери халăхĕ; йышĕ — 103,9 миллион çын)

никарагуанцы

никарагуансем, никарагуанецсем (Никарагуа халăхĕ; йышĕ— 3,5 миллион çын)

новозеландцы

новозеландецсем (Çĕнĕ Зеланди халăхĕ; йышĕ — 3,6 миллион çын)

ногайцы

(самоназвание — ногай) нухайсем (Çурçĕр Кавказра пурăнакан халăх; йышĕ— 75 пин çын)

норвежцы

норвегсем, норвежецсем (Норвегин тĕп халăхĕ; йышĕ Норвегире — 4,3 миллион çын, тĕнчипе пурĕ— 5 миллион çын)

нубийцы

(самоназвание — нуба) нубăсем, нубиецсем (Египетпа Суданра пурăнакан халăх; йышĕ —2,1 миллион çын)

нувориш

çĕн пуян (пăтăрмахлă тапхăрта хăвăрт пуйса кайнă çын)

оманцы

омансем, оманецсем (оманăн тĕп халăхĕ; йышĕ оманра — 1,5 миллион çын; Кувейтра— 100 пин çын)

опека

опека (пĕр çынна тепĕр çын е пĕр çĕршыва тепĕр çĕршыв пăхса тăни); международная опека тĕнчери опека (çĕршыва, территорие ООН ячĕпе пăхса тăни); взять сирот под опеку тăлăх ачасене опекăна ил

орден

орден (награда); боевой орден вăрçă орденĕ; кавалер ордена орденлă çын; наградить орденом орденпа наградăла

осетины

(самоназвание — ирон, дигирон) осетинсем (Кавказра пурăнакан халăх; йышĕ Çурçĕр Осетире — 335 пин çын, тĕнчипе пурĕ — 598 пин çын)

осуждённый

айăпланă çын (суд йышаннипе)

отличник

1. отличник (пуринчен те лайăх вĕренекен); отличник учёбы вĕренӳ отличникĕ 2. отличник (ĕçре палăрнă çын); отличник народного образования халăх çут ĕçĕн отличникĕ

отпускник

отпускри çын

официальный

официаллă; ĕçлĕ; официальное лицо официаллă çын; официальный документ ĕçлĕ хут; официальный язык государства патшалăхăн официаллă чĕлхи; в официальном порядке ĕçлĕ йĕркепе

пакистанцы

пакистансем, пакистанецсем (Пакистан халăхĕ; йышĕ— 133,5 миллион çын)

палестинцы

(самоназвание — фалястын) палестинсем, палестинецсем (Палестинăн тĕп халăхĕ; йышĕ тĕнчипе— 5 миллион çын)

панамцы

панамăсем, панамецсем (Панамăн тĕп халăхĕ; йышĕ — 2,3 миллион çын)

панджабцы

панджабсем, панджабецсем (Пакистанпа Индире пурăнакан халăх; йышĕ пурĕ— 100 миллион çын)

панихида

панихида (вилнĕ çын тупăкĕ умĕнче тăвакан кĕлĕ); гражданская панихида гражданла панихида (вилнĕ çын тупăкĕ патĕнче ирттерекен хурлăхлă митинг)

парагвайцы

(самоназвание — парагуайос) парагвайсем, парагваецсем (Парагвайăн тĕп халăхĕ; йышĕ— 4,5 миллион çын)

патриот

патриот (тăван çĕршыва парăннă, уншăн вăй хуракан çын)

пацифист

пацифист (вăрçа хирĕç çын)

переселенец

куçнă çын (çĕнĕ çĕре пурăнма килни); переселенцы из Чувашии в Сибири Чăваш енчен Çĕпĕре куçнă çынсем

персы

(самоназвание — ирани) перссем (Иран халăхĕ; йышĕ Иранра — 21,3 миллион çын, тĕнчипе пурĕ — 21,9 миллион çын)

перуанцы

(самоназвание — перуанос) перусем, перуанецсем (Перу патшалăхĕн тĕп халăхĕ; йышĕ— 13,7 миллион çын)

плагиат

плагиат (çын çырнисене вăрласа пичетлени); уличить в плагиате плагиатпа тыт

пленник

, пленный тыткăнри çын

подданство

подданство (çын пĕр-пĕр патшалăх гражданинĕ шутланни); принять подданство Бельгии Белый подданствине йышăн

подзащитный

хӳтĕлекен çын (адвокат судра хӳтĕлекенни)

подопечный

опекăри; подопечное лицо опекăри çын; подопечные ООН территории ООН опекинчи çĕрсем

подследственный

следствири çын

полинезийцы

полинезисем, полинезиецсем (Полинези тĕп халăхĕсен ушкăнĕ: маори, самоа, тонга, таити; йышĕ пурĕ — 1,12 миллион çын)

поляки

(самоназвание — поляци) поляксем (Польшăн тĕп халăхĕ, йышĕ Польшăра— 38,4 миллион çын ытла, тĕнчипе пурĕ— 49 миллион çын ытла)

понятой

понятой (обыск тунă чух свидетеле чĕннĕ çын)

попечитель

попечитель, асăрхавçă (пăхса пурăнма власть органĕ çирĕплетнĕ çын); попечитель сирот тăлăхсен попечителĕ

португальцы

португалсем, португалецсем (Португалин тĕп халăхĕ; йышĕ Португалире— 9,8 миллион çын, тĕнчипе пурĕ— 14 миллион çын)

правоспособность

право пултарулăхĕ (çын хăйĕн прависемпе тивĕçлĕн усă курма пултарни)

практик

практик (ятарласа вĕренмесĕр кулленхи ĕçре ăсталаннă çын); руководитель-практик практик ертӳçĕ

преступник

преступник, айăпçă, айăплă çын; государственный преступник патшалăх преступникĕ; уголовный преступник уголовлă айăпçă

простой

ансат; ахаль; простое большинство ахаль ытларахăш (суйлава хутшăннисенчен çурри ытла); простое товарищество ансат юлташлăх (темиçе çын фирма е предприяти йĕркелемесĕр пĕрлешсе ĕçлени)

протеже

хунтăри çын (кам та пулин пулăшнипе усă куракан)

протекция

протекци, хунта; устроиться на работу по протекции çын хунтипе ĕçе вырнаç

пуэрториканцы

пуэрторикансем, пуэрториканецсем (Пуэрто-Рикон тĕп халăхĕ; йышĕ Пуэрто-Рикора — 3,55 миллион çын, СШАра — 2,22 миллион çын)

радикал

радикал (''радикализм майлă çын)

расист

расист (расизм майлă çын)

расовый

раса -ĕ; расовая принадлежность человека çын мĕнле раса çынни пулни; расовая дискриминация расăшăн хĕсĕрлени; расовые предрассудки раса ютшăнулăхĕ

расширенный

1. анлă (нумай çын чĕнсе ирттерекенни); расширенный пленум анлă пленум 2.: расширенное воспроизводство анлă воспроизводство

регент

1. регент (патшалăха монарх вырăнне вăхăтлăха тытса таракан çын) 2. регент (чиркӳ хорĕн ертӳçи)

религиозный

тĕн -ĕ; турра ĕненекен; религиозный человек турра ĕненекен çын; религиозные культы тĕн кульчĕсем; религиозная обрядность тĕн йăли-йĕрки; религиозная принадлежность человека çын мĕнле тĕне тытни

ренегат

сутăнчăк (тăшман енне куçнă çын)

рецидивист

рецидивист, рецидивçă (тепĕр хут преступлени тунă çын)

россияне

россиянсем, Раççей çыннисем (Раççейре пурăнакансем, пурĕ 100 ытла халăх; йышĕ— 146,3 миллион çын, вĕсенчен 73 проценчĕ вырăссем)

руанда

(самоназвание — баньяруанды) руанда, руандăсем (Руандăн тĕп халăхĕ; йышĕ Руандăра — 7,1 миллион çын, Демократиллĕ Конго Республикинче —3,9 миллион çын, Угандăра — 1,1 миллион çын, пурĕ 12,35 миллион çын)

румыны

румынсем (Румынин тĕп халăхĕ; йышĕ пурĕ— 21 миллион çын)

русские

вырăссем (Раççейĕн тĕп халăхĕ; йышĕ Раççейре — 120 миллион çын, тĕнчипе пурĕ— 146,5миллион çын)

сальвадорцы

сальвадорсем, сальвадорецсем (Сальвадорăн тĕп халăхĕ; йышĕ Сальвадорта— 4,85 миллион çын, пурĕ— 5,3 миллион çын)

самоотвод

харпăр тунăвĕ; хăй тунни (суйлама сĕннĕ çын хăйĕн кандидатурине сирни)

самоубийство

, суицид хăй вĕлерӳ; хăйне вĕлерни (çын хăй ирĕкĕпе пурнăçран кайни); он покончил жизнь самоубийством вăл хăйне хăй вĕлернĕ

саудовцы

саудсем, саудовецсем (Сауд Аравийĕн тĕп халăхĕ; йышĕ— 10,24 миллион çын)

сектант

сектант, сектăри çын

семейный

çемье -ĕ; кил-йыш -ĕ; çемьеллĕ; семейный человек çемьеллĕ çын; семейное воспитание семье воспитанийĕ

сенегальцы

сенегалсем, сенегалецсем (Сенегал халăхĕ — йышĕ 8,5 миллион çын)

сербы

(самоназвание — срби) сербсем (Сербин тĕп халăхĕ; йышĕ Сербире— 6,7миллион çын ытла, тĕнчипе пурĕ— 10,16 миллион çын)

сиамцы

сиамсем, сиамецсем (Таиландом тĕп халăхĕ; йышĕ Тайландра — 30 миллион çынна яхăн, тĕнчипе пурĕ— 30,2 миллион çын)

сингалы

(самоназвание — синхала) сингала (Шри-Ланка Республикин тĕп халăхĕ; йышĕ— 12,7миллион çын)

сингапурцы

сингапурсем, сингапурецсем (Сингапур халăхĕ; йышĕ — 3 миллион çын)

синдхи

синдхи, синдхисем (Пакистанра тата Индире пурăнакан халăх; йышĕ пурĕ — 16,7 миллион çын ытла)

сирийцы

сирисем, сириецсем (Сирин халăхĕ; йышĕ Сирире — 10 миллион çын ытла, Кувейтра — 100 пин çын)

славяне

славянсем (Европăри халăхсен ушкăнĕ, вĕсен шутĕнче вырăссем, украинсем, белоруссем, поляксем, чехсем, болгарсем, сербсем, словаксем т.ыт.; пĕтĕм йышĕ 300 миллион çын)

словаки

(самоназвание — словаци) словаксем (Словакин тĕп халăхĕ; йышĕ Словакире — 4,5 миллион çын, тĕнчипе пурĕ— 5,6 миллион çын)

словенцы

словенсем (Словенин тĕп халăхĕ; йышĕ Словенире — 1,7 миллион çын, тĕнчипе пурĕ— 2 миллион çын)

совершеннолетний

çула çитнĕ çын

сомалийцы

сомалисем, сомалиецсем (Сомалин тĕп халăхĕ; йышĕ Сомалире — 7,4 миллион çын, тĕнчипе пурĕ— 10 миллион çынна яхăн)

стажёр

стажёр (стажировка иртекен çын); водитель-стажёр стажёр водитель

суахили

суахили (Африкăри чылай çĕршывра пурăнакан халăх; йышĕ пĕтĕмпе— 2,4 миллион çын)

суданцы

судансем, суданецсем (Суданăн тĕп халăхĕ; йышĕ Суданра — 13 миллион çынна яхăн, тĕнчипе пурĕ - 14,3 миллион çын)

югославы

югославсем (Югослави халăхĕ; йышĕ — 10,5 миллион çын)

яванцы

явансем, яванецсем (Индонези тытăмĕнчи Ява утравĕн халăхĕ; йышĕ Ява çинче — 89 миллион çын, тĕнчипе пурĕ — 89,6 миллион çын)

якуты

(самоназвание — саха) якутсем (Якутин тĕп халăхĕ; йышĕ Якутире — 365 пин çын, Раççейĕпе пурĕ — 382 пин çын)

ямайцы

ямайкăсем, ямаецсем (Ямайка халăхĕ; йышĕ Ямайкăра — 2,37 миллион çын, тĕнчипе пурĕ — 3,5 миллион çын)

японцы

(самоназвание — нихондзин) японсем, японецсем (Японин тĕп халăхĕ; йышĕ Японире — 123,6 миллион çын, тĕнчипе пурĕ — 125,6 миллион çын)

шведы

шведсем (Швецин тĕп халăхĕ; йышĕ Швецире — 8,6 миллион çын, тĕнчипе пурĕ — 9 миллион çын)

швейцарцы

швейцарисем, швейцарецсем (Швейцарин тĕрлĕ чĕлхесемпе калаçакан халăхĕ; йышĕ — 6 миллион çын)

шорцы

шорсем, шорецсем (Кемерово облаçĕнче пурăнакан халăх; йышĕ — 16 пин çын)

шотландцы

шотландсем, шотландецсем (Шотландин тĕп халăхĕ; йышĕ Шотландире — 5,2 миллион çын, тĕнчипе пурĕ — 6,1 миллион çын)

шри-ланкийцы

шри-ланкасем, шри-ланкиецсем (Шри-Ланка халăхĕ; йышĕ — 18,3 миллион çын)

чадцы

чадсем, чадецсем (Чад патшалăхĕн халăхĕ; йышĕ— 6,5 миллион çын)

частный

1. уйрăм; частная собственность уйрăм харпăрлăх 2. харпăр, пайăр; частное лицо пайăр çын (должноçри мар); частное определение суда судăн пайăр йышăнăвĕ

человеко-день

çын-кун (пĕр çын пĕр кун ĕçленине шута илмелли виçе)

черкесы

(самоназвание — адыге) черкессем (Карачаево-Черкесири икĕ халăхран пĕри; йышĕ Раççейре — 50,7 пин çын, тĕнчипе — 270 пин çын)

черногорцы

черногорецсем (Черногорин тĕп халăхĕ; йышĕ Черногорире— 460 пин çын, тĕнчипе пурĕ — 620 пин çын; серб-хорват чĕлхипе калаçаççĕ)

чернорабочий

хура ĕçри çын

чехи

чехсем (Чехин тĕп халăхĕ; йышĕ Чехире — 9,55 миллион çын, тĕнчипе пурĕ — 10,38 миллион çын)

чеченцы

(самоназвание — нохчий) чеченсем, чеченецсем (Чечнян тĕп халăхĕ; йышĕ Чечняпа Ингушетире — 734,5 пин çын, тĕнчипе пурĕ — 957 пин çын)

чилийцы

чилисем, чилиецсем (Чилин тĕп халăхĕ; йышĕ Чилире — 11,4 миллион çын, тĕнчипе пурĕ — 11, 78 миллион çын)

чуваши

(самоназвание — чăваш) чăвашсем (Чăваш Республикин тĕп халăхĕ; йышĕ Чăваш Республикинче — 907,6 пин çын, Раççейĕпе пурĕ — 1,84 миллион çын)

чукчи

(самоназвание — лыгъо равэтлъан) чукчасем, чукча халăхĕ (Чукча тата Коряк автономиллĕ округĕсенче пурăнать; йышĕ пурĕ — 75,1 пин çын)

цивилизованный

цивилизациллĕ, культурăллă; цивилизованный человек культурăллă çын; цивилизованные страны цивилизациллĕ çĕршывсем

цыгане

(самоназвание — рома) чикансем (тĕрлĕ çĕршывсенче сапаланса пурăнакан халăх; унăн несĕл тымарĕсем — Индире; йышĕ тĕнчипе пурĕ — 6 миллионран пуçласа 10 миллион çын таран, вăл шутра Раççейре — 153 пин çын)

хакасы

хакассем (Хакасин тĕп халăхĕ; йышĕ Хакасире — 63 пин çын, Раççейре пурĕ — 79 пин çын)

ханты

(самоназвание — хандэ) хантысем (Ханты-Манси, Ямал-Ненец автономиллĕ округĕсенче тата Томск облаçĕнче пурăнакан халăх; йышĕ пурĕ — 22,3 пин çын)

хауса

хауса халăхĕ, хаусасем (Нигерири халăхсенчен пĕри; йышĕ Нигерире — 26 миллион çын, Африкăра пурĕ — 30,8 миллион çын)

хиндустанцы

хиндустансем, хиндустанецсем (Индири тĕп халăхсенчен пĕри, хинди чĕлхипе калаçать; йышĕ Индире — 245 миллион çын ытла; ун тулашĕнче — 656 пин çын)

хорваты

хорватсем (Хорватин тĕп халăхĕ; йышĕ Хорватире — 3,8 миллион çын, тĕнчипе пурĕ — 5,65 миллион çын)

хакасы

хакассем (Хакасин тĕп халăхĕ; йышĕ Хакасире — 63 пин çын, Раççейре пурĕ — 79 пин çын)

ханты

(самоназвание — хандэ) хантысем (Ханты-Манси, Ямал-Ненец автономиллĕ округĕсенче тата Томск облаçĕнче пурăнакан халăх; йышĕ пурĕ — 22,3 пин çын)

хауса

хауса халăхĕ, хаусасем (Нигерири халăхсенчен пĕри; йышĕ Нигерире — 26 миллион çын, Африкăра пурĕ — 30,8 миллион çын)

хиндустанцы

хиндустансем, хиндустанецсем (Индири тĕп халăхсенчен пĕри, хинди чĕлхипе калаçать; йышĕ Индире — 245 миллион çын ытла; ун тулашĕнче — 656 пин çын)

хорваты

хорватсем (Хорватин тĕп халăхĕ; йышĕ Хорватире — 3,8 миллион çын, тĕнчипе пурĕ — 5,65 миллион çын)

угандийцы

угандисем, угандиецсем (Уганда халăхĕ; йышĕ — 19,1 миллион çын)

удмурты

удмуртсем, арсем (Удмуртин тĕп халăхĕ; йышĕ Удмуртире — 496,5 пин çын, Раççейре пурĕ — 714,8 пин çын)

узбеки

узбексем (Узбекистанăн тĕп халăхĕ; йышĕ Узбекистанра — 14,145 миллион çын, тĕнчипе пурĕ — 18,5 миллион çын)

украинцы

украинсем, украинецсем (Украинăн тĕп халăхĕ; йышĕ Украинăра — 37,2 миллион çын, тĕнчипе пурĕ — 46 миллион çын)

уругвайцы

уругвайсем, уругваецсем (Уругвайăн тĕп халăхĕ; йышĕ Уругвайра — 2,7 миллион çын, тĕнчипе пурĕ— 2,83 миллион çын)

эвенки

(самоназвание — орочон) эвенксем (Çĕпĕрте пурăнакан халăх; йышĕ Раççейре — 30 пин çын, Китайра — 35 пин çын)

эвены

эвенсем (Якутире тата Инçет Хĕвел тухăçенче пурăнакан халăх; йышĕ — 17 пин çын)

эгоизм

эгоизм, харкамлăх (çын хар-пăр хăйшĕн кăна тăрăшни); проявления эгоизма харкамлăх палăрăмĕсем

эквадорцы

эквадорсем, эквадорецсем (Эквадорăн тĕп халăхĕ; йышĕ Эквадорта — 6,6 миллион çын, тĕнчипе пурĕ — 6,73 миллион çын)

экология

экологи (пĕр хутлăхри ӳсен-тăранпа чĕр чунсен тата çын ĕçĕ-хĕлĕн çыхăнуллă шайлашăвĕ; çакна тĕпчекен ăслăлăх); экология природы çут çанталăк экологийĕ

эксплуатация

1. эксплуатаци, пусмăр; эксплуатацилени, пусмăрлани; эксплуатация человека человеком çынна çын пусмăрлани 2. усă курни, ĕçлеттерни; эксплуатация природных богатств çут çанталăк пуянлăхĕсемпе усă курни

эритрейцы

эритрейсем, эритреецсем (Эритрея халăхĕ; йышĕ — 3,6 миллион çын)

эскимосы

(самоназвание — инуит) эскимоссем (йышĕ Аляскăра — 38 пин çын, Канадăра —28 пин çын, Гренланди утравĕ çинче — 47 пин çын, Раççейре— 1,7 пин çын)

эстонцы

(самоназвание — ээстласед) эстонсем, эстонецсем (Эстонин тĕп халăхĕ; йышĕ Эстонире — 963 пин çын, тĕнчипе пурĕ — 1,1 миллион çын)

фиджийцы

фиджисем, фиджиецсем (Фиджи патшалăхĕн тĕп халăхĕсенчен пĕри; йышĕ — 340 пин çын)

финны

(самоназвание — суомалайсет) финсем (Финляндин тĕп халăхĕ; йышĕ Финляндире — 4,65 миллион çын, тĕнчипе пурĕ — 5,43 миллион çын)

фракционер

фракционер, фракцири çын

французы

французсем (Францин тĕп халăхĕ; йышĕ Францире — 56,3 миллион çын, тĕнчипе пурĕ — 59,4 миллион çын)

фризы

фризсем (Нидерландра пурăнакан халăх; йышĕ — 400 пин çын)

фульбе

фульбе, фульбесем (Нигерире, Гвинейăра, Сенегалта, Камерунра тата Африкăри ытти çĕршывсенче пурăнакан халăх; йышĕ пурĕ — 22,7 миллион çын)

табасараны

табасарансем (Дагестанри халăх; йышĕ Дагестанра — 78,2 пин çын, тĕнчипе пурĕ — 98 пин çын)

тагалы

(самоназвание — тагаилог) тагалсем (Филиппинри тĕп халăхсенчен пĕри; йышĕ — 13,4 миллион çын)

таджики

таджиксем (Таджикистанăн тĕп халăхĕ; йышĕ Таджикистана — 3,2 миллион çын, тĕнчипе пурĕ— 8,28 миллион çын)

таи

таи, тайсем (Индокитай çĕр-шывĕсенче, Китайра, Индире пурăнакан халăхсен ушкăнĕ: сиам, лао, чжуан, тай, июнь, буи; йышĕ пурĕ — 70 миллион çын)

таиландцы

Таиландсем, таиландецсем (Таиланд халăхĕ; йышĕ — 60 миллион çын)

таитяне

таитянсем (Франци тытăмĕнчи Таити утравĕн тĕп халăхĕ; йышĕ— 130 пин çын)

тамилы

тамилсем (Индири халăх; йышĕ Индире — 61 миллион çын, тĕнчипе пурĕ— 64,1 миллион çын)

танзанийцы

танзанисем, танзаниецсем (Танзани халăхĕ; йышĕ — 29 миллион çын)

татары

тутарсем (Тутарстанăн тĕп халăхĕ, тутарсем çавăн пекех Раççейĕн нумай пайĕсенче пурăнаççĕ; йышĕ Тутарстанра — 1,76 миллион çын, тĕнчипе пурĕ— 6,7 миллион çын); казанские татары Хусан тутарĕсем; сибирские татары Çĕпĕр тутарĕсем; татары-кряшены крешĕн тутарсем (христиан тĕнне йышăннисем); татары-мишари мишер тутарсем

тибетцы

(самоназвание — пёба) тибетсем, тибетецсем (Китайăн Тибет текен пайĕнче пурăнакан халăх; йышĕ Тибетра — 4,75 миллион çын, тĕнчипе пурĕ — 4,83 миллион çын)

тоголезцы

тоголезсем, тоголезецсем (Того халăхĕ; йышĕ — 4,3 миллион çын)

траур

траур, хурлану; хурланни (вилнĕ çын пирки); государственный траур патшалăх траурĕ; объявить траур хурланни çинчен пĕлтер

тунисцы

туниссем, тунисецсем (Тунисăн тĕп халăхĕ; йышĕ Тунисра — 8,2 миллион çын, тĕнчипе пурĕ— 8,6 миллион çын)

турки

(самоназвание — тюрк) турккăсем (Турцин тĕп халăхĕ; йышĕ Турцире — 50 миллион çын, тĕнчипе пурĕ— 53,3 миллион çын)

туркмены

туркменсем (Туркменин тĕп халăхĕ; йышĕ Туркменире — 2,1 миллион çын ытларах, тĕнчипе пурĕ — 4,6 миллион çын)

Чăвашла-тутарла словарь (1994)

çын

кеше

Чӑвашла-эсперантолла сӑмах кӗнеки

ахаль

[ahal]
simpla, ordinara, kutima, vana, simple, senkiala, sen fari ion ajn, senfare, vane, senpage
вăл ахаль çын мар — li ne estas simpla homo
ахаль кăна — nur simple, senkaŭze
ахаль ларар мар! — ni ne sidu vane
ахаль чух — kutime, ordinare
ахалех укçуна ан тăк — ne malŝparu la manon vane
ахаль салтак — ordinara soldato

ăн

[on]
konscio, intelekto, menso, racio
ăна кĕр — rekonsciiĝi
ăнран кай — senkosciiĝi, sveni, miregi
ăна илтсен эп(ĕ) чăнах та ăнран кайрăм — post aŭdi tion mi vere estis ŝokita (miregita)
эп(ĕ) ăнлантăм — mi komprenis
эп(ĕ) ăнланмарăм — mi ne komprenis
ăнланмалла — klaras, kompreneblas
кăна ăнланса илме çук — ne eblas kompreni tion
ăнлану — kompreno, konsciiĝo
ăнлануллă — kompena, konscia, klara
ăнлануллă çын — konscia homo
ăнлантар — klarigi, komprenigi
ăнлантар-ха мана тархасшăн — bonvolu klarigi al mi
ăнлантару — klarigo, komprenigo, klariga
ăнлантару сăмахĕсем — klarigaj vortoj
ăнлантаруллă сăмах кĕнеки — klariga vortaro

ăшă

[oĵo]
varma, varme
ăшă çанталăк — varma vetero
ăшă çăкăр — freŝa pano
ăшă сăмах — karesa vorto
ăшă пахча — forcejo
ăшă сĕт — ĵus melkita lakto
ăшă тăрать — estas varma vetero
вăл ăшă кăмăллă çын — li (ŝi) estas bonkora homo
ăшăн — varmiĝi, эп(ĕ) халь те ăшăнса çитеймерĕм — mi ĝis nun ne varmiĝis
ăшăт — varmigi
чей ăшăтса пар-ха мана — bonvolu varmigi teon por mi
ăшăткăч — varmigilo

ватă

[vato]
maljuna, maljunul(in)o
ватă çын — maljuna homo
ватă салтак — maljuna soldato
ватă йăла — antikva moro
ваттисен сăмахĕ —proverbo
ваттисем каланă тăрăх — laŭ la diroj de maljunuloj
ватти те вĕтти — kaj maljunaj kaj junaj
ватăл — maljuniĝi
ватăскер — maljuna

вăрăм

[vorom]
longa, alta
вăрăм çул — longa vojo
вăрăм çын — alta homo
вăрăм ĕмĕр — lomga vivo (centjaro)
вăрăм туна — kulo (laŭvorte: longa tigo)
вăрăм сава — rabotilo
вăрăм хăлхаллă — longorela
çулталăкри чи вăрăм кун — la plej longa tago de la jaro
эп(ĕ) сана вăрăм ĕмĕр сунатăп! — mi deziras al vi longajn jarojn! вăрăмăш — long(ec)o, longitudo
кун вăрăмăшĕ — longeco de la tago
вăрăмкка каччă — alt(aĉ)a junulo
вăрăмлан — plilongiĝi
вăрăмлат — longigi
вăрăммăн — longe

вĕрен

[verenj]
lerni (lernu), studi (studu)
вăл хутла вĕреннĕ — li lernis legi kaj skribi
эп(ĕ) университетра вĕренетĕп — mi studas en la universitato
вĕреннĕ çын — instuita, klera homo
вĕренме кĕр — eniri universitaton, eniri studi
вĕренсе пĕтер — fini studi
вĕренсе тух — finstudi (lernejon, universitaton)
вĕрент — instrui, lernigi
вĕрентекен — instuisto, instruanto
вĕренкĕч (вĕренӳ кĕнеки) — lernolibro
вĕренӳ — lernado, studado
вĕрентӳ — instruado
вĕрентӳллĕ тĕслĕх — instua ekzemplo
халĕ вĕренмелли майсем нумай — nun estas multaj eblecoj studi

евĕр

[jever]
aspekto, formo; simila, kvazaŭ
евĕрлĕ — simila
сан евĕрлĕ çын — homo simila al vi
хăйне евĕрлĕ çын — siaspeca homo, stranga homo
евĕрле — imiti, kopii, ripeti
евĕрлев — imit(ad)o, kopi(ad)o, ripeta(ad)o
евĕрлев сăмахĕ — (son)imita vorto
як — вăл ĕне евĕр чĕрчун — як — poefago estas besto simila al bovino

иккĕ

[ik(ke)]
du, dufoje
икĕ хут иккĕ — тăваттă — duoble du estas kvar
çирĕме икке пайлас пулать — necesas dividi dudek je du
икĕ çын — du personoj, hiomoj
иккĕлен — dubi, heziti
иккĕлентер — dubigi, hezitigi
ун хĕрĕ иккĕ тултарнă — lia (ŝia) filino fariĝis dujara
вунă минутсăр иккĕ — estas dek minutoj antaŭ la dua horo
иккĕленӳллĕн — malcerte, kun duboi, hezito
иккĕленчĕк — dubema, hezitema, necerta
иккĕллĕ — duobla, duflanka
иккĕмĕш — dua
иккĕн — duope
иккĕш — ambaŭ
икчĕлхелĕх — dulingvismo, bilingvismo

ирĕк

[irek]
libero, libera, libere
ирĕк çын — libera homo
ирĕк шухăшлă çын — liberpensa homo
ирĕклĕ сăмах — libere vorto
ирĕклĕ шухăш — libera penso
ирĕккĕн — liber(ec)e
ирĕк пар, ирĕкле — liberigi, permesi
ирĕклен — liberiĝi
ирĕксĕр — vole-nevole, senvole, perforte
ирĕксĕрле — perfortigi, malliberigi

кур

[kur]
vidi (vidu); helpverbo (ofte kun la signifo "proveti")
курми пул — perdi vidkapablon, fariĝi sen vidkapablo
эп(ĕ) сана курмастăп — mi ne vidas vin
тĕлĕк кур — sonĝi
телекуравçă — telespektanto
курнă-курман — apenaŭ vidi, sen tre bone vidi
сана курма питĕ хавас! — mi tre ĝojas vidi vin! кĕрсе кур — viziti por kelketa tempo
тепре куриччен! — ĝis la sekva foje, ĝis revido!
курайми пул — ekmalŝati, ekmalami
усă кур — uzi, utiligi
ĕçлесе кур — laboreti
калаçса кур — iom paroli
пурнăç курнă çын — sperta homo
курăн — videbli, vidiĝi
мана курăнмасть — mi ne vidas, por mi ne estas videbla
курăнми — nevidebla
кура — laŭ, konforme al, pro, laŭ ekzemplo de.

лăп

[lop]
trankvila, kvieta, diskreta
лăп çын — kvieta homo
лăп çил вĕрет — malforta vento blovas
лăпкă — trakvila, kvieta, humila
лăпкă каç — kvieta vespero
чун лăпкă мар — la animo estas maltrankvila
лăплан — trankviliĝi, kvietiĝi, ĉeso
лăплантар — trankviligi, kvietigi

леш

[leŝ]
tiu, alia, trans
леш çын, ку мар - tiu homo, ne tiu ĉi
Атăл леш енчи вăрмансенче — en la arbaro de la alia bordo de Volgo
леш тĕнче — alia mondo, transmondo

мĕн

[menj]
kio, kiu, komence de (ekde)
мĕн ку? — kio estas ĝi?
мĕн пулчĕ сана? — kio okazis al vi?
мĕн тума? — por kio? kiucele?
мĕн пирки? — pri kio, pro kio?
мĕн пирки тавлашу? — pro kio estas la disputo, diskuto?
мĕн пынă çын — ĉiu kiu venas
мĕн ачаран — ekde infanaĝo
мĕн те пулин — io, io ajn
кирек мĕн  — kio ajn
темĕн (= тем) — io, neklaras kio

паллă

[pallo]
signo, insigno, noto (en lernejo); fama, konata
йышăннă паллăсем — konvenciaj signoj
нота паллисем — muziknotoj
пĕртанлăх палли — egalecsigno
çул паллисем — vojsignoj
ыйту палли — demandsigno
пĕлӳ паллисем — notoj pri scio
эп(ĕ) паян лайăх паллăсем илтĕм — hodiaŭ mi ricevis bonajn notojn
паллă çын — fama homo
паллă ăсчах — fama sciencisto
паллă ячĕ —adjektivo
сас(ă) палли — litero
палла — koni
эп(ĕ) ăна палламастăп — mi ne konas lin
вăл палламалла мар улшăннă — li nerekoneble ŝanĝiĝis
палламан çын — nekonata homo

пĕрре

[per/re]
unu, unufoje; neniom, tute
пĕр сехет — unu horo
пĕр тенкĕ — unu rublo
пĕр хут — unu fojon
тепĕр — alia, ankoraŭ unu
çитнĕпе пĕрех — preskaŭ venis
пĕртен пĕр — unusola, unika
пĕр çын — certa persono, unu persono, iu homo
пĕр енчен... — de unu flanko
тем те пĕр — plej diversaj aĵoj, kio ajn
пĕр вăхăтрах — samtempe
пĕр кун — unu tagon
пĕр-пĕччен — tute sola
пĕрер — po unu, laŭvice
пĕрле — kune
пĕрлехи — kuna, komuna, kolektiva
пĕрлеш — unuiĝi, kuniĝi
пĕрлештер — unuigi, aligi, kunigi
пĕрлешӳ — unio, unuiĝo, unueco
ligo, komunumo
пĕрлĕх — unueco, ligo
пĕрмай — ĉiam
пĕр-пĕрне — unu la alian
пĕрре çитет — baldaŭ estas la unua horo
пĕррере тĕл пулатпăр — ni renkontuĝu je la unua horo
вăл пĕрре те ватăлман — li (ŝi) neniom maljuniĝis
пĕрре вуннăмĕш — unu dekono
çулталăкра пĕрре — unufoje en la jaro
пĕррехинче — unufoje, unu tagon
пĕрре çурă — unu kaj duono
пĕрремĕш — unua
пĕрремĕшĕнчен — unue
пĕртăван — frato aŭ fratino, parenco
пĕрче — ero (de io)
вăлча пĕрчи — kaviarero
мамăк пĕрчи — lanugero
ахах пĕрчи — perlo
улăм пĕрчи — pajlero
шăрçа пĕрчи — bido
юр пĕрчисем — neĝeroj

пур

[pur]
esti; havi, ekzisti; ĉiu(j), ĉiu kiu estas
сан(ăн) вăхăт пур-и? — ĉu vi havas tempon?
ман(ăн) вулас кăмăл пур — mi havas deziron legi
ун(ăн) икĕ ача пур — li havas du infanojn
пур çын та — ĉiu homo
мĕнпур — tuta, ĉiuj
kuna
мĕнпурĕ — resume, entute, totale
мĕн пур майпа та — per ĉiuj rimedoj, ĉiel
пур енчен те — de ĉiuj flankoj
пурлă пур(ă)нăç — riĉa vivo
пурлăх — havaĵo

сахал

[sahal]
malmulte, malofte
сахал вăхăт — malmulte da tempo
сахал çын — malmulte da homoj
халăх сахал — malmulte da homoj
чи сахал — la plej malmulte, maksimume
эпир сахаллăн — ni estas malmultope
сахалăш — malmultaj, malmulta parto
сахаллан — malmultiĝi
сахаллат — malmultigi
шыв сахаллăхĕ — malmultakveco
сахалтан — minimume
сахалтан та — almenaŭ
сахалшар — po malmulte

сывă

[сывъ]
sana
сывал — resaniĝi
сывă çын — sana homo
сывă шăл — sana dento
сывă-и? — saluton! (laŭvorte. ĉu vi estas sana?)
сывă пул — gix revido (laŭvorte: estu sana)
сыватмăш — hospitalo, malsanulejo
сыввăн — bonferte, sane
сывла — spiri
сывлав — spirado
сывлам — enspiro
сывлăх — sano
сывлăх сун — bondeziri sanon
сывлăха (пултăр)! — je via sano
sanon (kiam homo ternas)! сывлăхлан — resaniĝi
сывлăхлаш — saluti, ĝisrevidi
сывлăхсăрлан — (ek)malsani
сывлăш — aero
уçă сывлăш — freŝa aero
таса сывлăш — sankta spirito
усал сывлăш — malica spirito
сывмарлан — malsaniĝi

çав

[ŝjav/ŝjak]
tio (ĉi)
çав кун — en tiu ĉi tago
çавăнпа та — pro tio, так как
çак çын — tiu homo
çак хушăра — en tiu tempo
çакăн хыççăн — post tio
çакăнтан — de tie, de tiu loko
çакăнти — tiea, de tiu loko

çĕр

[ŝer]
cent
çĕр çын — cent homoj
çĕр пин — cent mil
çĕр çулхи — centjara
çĕр çумне аллă хуш — al cento aldoni kvindekon

çук

[ŝjuk/ŝjuĥ]
ne, bagatelo, malriĉeco
çук япала — bagatelaĵo
çук çул — malsata jaro
çук çын — malriĉulo
укçа çук — ne estas mono, mankas mono
çукпа пĕрех — preskaŭ ne estas
çук сăмах — malveraĵo
вăл килес çук — li ne venos
çухал — perdiĝi
çухат — perdi

çул

[ŝjul(dalok)]
jaro
аллă çул — kvindek jaroj
аллă çулхи çын — kvindekajara homo
иртнĕ çул — lasta jaro
килес çул — sekva jaro, sekvajare
пĕр çул кайалла — antaŭ unu jaro
çĕнĕ çул — nova jaro
çĕнĕ çул ячĕпе! — feliĉan novan jaron!
çур çул — duonjaro
вĕренӳ çулĕ — lernojaro
вăрçă çулĕсем — militjaroj
çулталăк вăхăчĕсем — sezonoj
çулталăкра пĕрре — unufoje jare
çулталăкри ача — unujara infano
çулталăкри тупăш — jarprofito
çулталăк кĕнеки — kalendaro
çулташ — kunvojulo, samvojulo, kunvojaĝanto

çурт

[ŝjurt]
domo, konstruaĵo
йывăç çурт — ligna domo
шкул çурчĕ — lerneja konstruaĵo
çурт çийĕ — domtegmeno
ача çурчĕ — infana domo
çурт-йĕр — loĝataj konstruaĵoj
çуртсăр çын — senhejmulo

çын

[ŝjin]
homo, persono
ват çын — maljuna homo, maljunulo
çамрăк çын — juna homo
лайăх çын — bona homo, persono
ахаль çын — simpla homo
хула çынни — urbano
çын сăмахĕ — onidiro
çынлăх — homeco
çынсăр вырăн — senhoma loko

тата

[tada]
ankoraŭ, kaj
тата пар-ха — donu ankoraŭ, bonvole
тата мĕн калама пултаратпăр-ши? — do, kion mi povas diri ankoraŭ?
эп(ĕ) тата эс(ĕ) — mi kaj vi
икĕ ар çын тата виçĕ хĕрарăм — du viroj kaj tri virinoj
татах — denove, refoje

тăххăр

[to'ĥĥor/to'hor]
naŭ
тăхăр çын — naŭ personoj
тăхăр вуннă — naŭdek
тăхăр çĕр — naŭcent
тăхăр çулти хĕрача — naŭjara knabino

тĕрĕс

[teres]
ĝusta, korekta, preciza, vera, justa, objektiva
тĕрĕс хурав — ĝusta respondo
тĕрĕс мар — malĝuste, malkorekte
тĕрĕс вăхăт — preciza tempo
вăл тĕрĕс калать — li diras veron
тĕрĕс çын — justa persono
тĕрĕсле — kontroli
тĕрĕслесе тух — trakontroli, kontroli ĉion
тĕрĕслев — kontrolo
тĕрĕслев виçи — kontrola pesilo
тĕрĕслевсĕр — sen kontrolo, senkonktrole
тĕрĕслевçĕ — kontrolisto, kontrolanto
тĕрĕслен — kontroliĝi, ekzameniĝi
тĕрĕслет — precizigi, ĝustigi, ekzameni
тĕрĕслетӳ — ĝustigo, precizigo
тĕрĕслĕх — vero, justeco, honesteco
тĕрĕсмарлăх — malvero, falso, maljusteco
тĕрĕссĕн — precize, korekte, ĝuste, juste
тĕрĕссипе — fakte
тĕрĕссипе каласан — verdire

тĕттĕм

[tettem]
mallumo, malluma, mallume. obskuro, obskura, obskure
тĕттĕм каç — malluma vespero
тĕттĕм пӳлĕм — malluma ĉambro
çурма тĕттĕм — duonmallumo
тĕттĕм пулчĕ — mallumiĝis
тĕттĕм пуличчен — antaŭ mallumiĝi, antaŭ krespuskiĝi
тĕттĕм çын — maledukita, analfabeta homo
тĕттĕмле — nokte, antaŭ mateniĝo, mallumigi
тĕттĕмлен — mallumiĝi, krepuskiĝi, vesperiĝi
тĕттĕммĕн — mallume

туй

[tuj]
senti (sentu)
эп(ĕ) хама лайăх туйатăп — mi sentas min bone
чунпа туйни — intuicio
туйса ил — senti, sensi
туйăм — sento, senso
тутă туйăмĕ — gustosento
сыхлăх туйăмĕ — instinkto de memgardo
туйăмлă — sentema
туйăмлăх — sentemo, sento, intuicio
туйăмсăр — sensenta, senanima
туйăмсăр çын — senanima horo
туйăмсăрлан — perdi senton, senson, intuicion
туйăн — sentebli, sentiĝi, ŝajni
мана ун пек туйăнмасть — al mi tiel ne ŝajnas, mi ne pensas tiel

тулли

[tully]
plena
çăвар тулли — buŝo plena je io
тулли мар яваплă "Сăвар" ушкăн — societo kun limigita respondeco "Suvar"
пӳрт тулли çын — domo plena de homoj
тулли ярса пар — plenverŝi
тулли теçетке — kompleta deko
тулли хисеп — plena nombro, entjero
тулли уйăх — plena luno
туллин — plene, tute
туллин пурăн — plenvivi
тултар — plenigi
вăл вуннă тултарать — li (ŝi) fariĝas dekjara

тӳрĕ

[tju;re]
rekta, rekte; honesta
тӳрĕ йĕр — rekta linio
тӳрĕ кай — iri rekte
тӳрĕ кăмăл — honest(ec)o
тӳрĕ кăмăллă çын — honesta homo
тӳрĕ лар — sidi trankvile
тӳрĕ кĕтес — rekta angulo
тӳрĕлен — rektiĝi
тӳрĕлентер — rektigi
тӳрĕлĕх — honesteco, sincereco
тӳрĕрен (= тӳррĕн) — rekte
sincere, malfermite
тӳрешке — liniilo
тӳрлет —korekti, rektigi
rimari
тӳрлетӳ — korekto

улттă

[u'lto]
ses
ултă çын — ses personoj
улттăри ача — sesjara infano
ултта пайла — dividi je ses
утмăл — sesdek
вун улттă — dekses
улттăмĕш — sesa
улттăн — sesope
улттăшĕ — ses (el ili)
ултшар — po sesope

ура

[ura']
kruro, gambo; piedo
ура кĕлли — kalkano
ура лаппи — piedo
ура пичĕ — piedleviĝo, instepo
ура сыппи — maleolo
ура туни — kruro
ура тупанĕ — plando
ура хырăмĕ — suro
ура вĕççĕн ут — piedpinte
ура çинче — surpiede
ура çине тăрат — starigi sur piedojn, eduki
пукан ури — piedo de seĝo
урай — planko
уралан — ekstari sur piedojn
ураллă — kun apogo
вăрăм ураллă çын — longokrura homo, altulo
виç ураллă сĕтел — tripieda tablo
çăмăл ураллă çын — decidema homo
урапа — ĉaro, rado

усал

[uzal]
malbona, malica
усал ĕç — malbona ago, malbonaĵo
усал хыпар — malbona novaĵo
усал кала — diri malbone (pri iu)
усал ача — petolema infano, bubaĉo
усал çын — malica homo
усал-тĕсел — ĉio malbona, malbona spirito
усалла — malbone, malice
усаллан — malboniĝi, fariĝi malica
усаллантар — kolerigi, inciti
усаллăн — kun malico
усаллăх — malico

хам

[ĥam/ĥu/ĥoj/ĥov]
mem, sia, via, lie, ŝia
эп(ĕ) хам — mi mem
хам тĕллĕн — memstare
хам(ăн) пурнăçра — en mia vivo
эп(ĕ) ăна хам кăмăлпа турăм — mi tion faris propravole
хам ăссăн — laŭ mia kompreno
хама хам тарăхатăп — mi koleras kontraŭ mi mem
(эсĕ) ху — vi mem
хăвна ху пĕлетĕн — vi mem vin konas
хăй — li (ŝi) mem
хăех (хăйех) — li (ŝi) mem
вăл хăех пурне те тăвать — li (ŝi) mem ĉion faros
хăйне майлă /евĕрлĕ — siaspeca, originala
хăй тĕллĕн вĕреннĕ çын — memlernulo
хăйне хăй сыхлани — memgardo
хăй ирĕккĕн — propravole, laŭ sia emo

харпăр

[ĥarbor]
ĉiu pesone, propra, mem
харпăр хăй — ĉiu mem
харпăр хăй вĕренни — memlernado
харпăр хăй тĕллĕн — memstare, mem
харпăр шухăшĕ — propra opinio
харпăрлăх — propra havaĵo
уйрăм çын харпăрлăхĕ — persona havaĵo

хăра

[ĥora]
timi
ан хăра! — ne timu!
хăракан çын — timema homo
хăрама пĕлмест — li ne scias timi
хăранипе ним калаймасть — li ne povas diri ion ajn pro la timo
хăраса кай — ektimi
хăрав — timo, timemo
хăравсăр — sentima
хăравçă — timemulo
хăравçăлан — timiĝi, timi
хăравçăлăх — timemo
хăравçăлла / хăравçăллăн — timeme, senkuraĝe
хăраманлăх — sentimemo
хăрат — timigi
хăратса пăрах (ӳкер, пĕтер) — fortimigi
хăратмăш — timigilo

хĕрĕх

[ĥereĥ]
kvardek
хĕрĕх çын — kvardek homoj
хĕрĕхĕн — kvardekope
улттă иртни хĕрĕх минут — estas la sesa kaj kvardek minutoj

хисеп

[ĥize'p]
kvanto, nombro; honoro, honora
çын хисепĕ — kvanto de homoj
хисеп улшăнни — kvantaj ŝanĝoj
хисепе ил — konsideri
тулли хисеп — entjero
вак хисеп — francia nombro
вак хисепĕ — frakcia numeralo
паллă мар хисеп — nedefinita nombro
пĕрреллĕ хисеп — singularo
нумайлă хисеп — pluralo
йĕрке хисепĕ — laŭorda numeralo
хисеп ячĕ — numeralo
хисеп ту —estimi, honore akcepti
хисепле — estimi
honori, respekti
хисеплен — esti konsiderata
хисеплĕ — honora, respektinda
estimata
aŭtoritata
хисеплĕ ят пар — doni honortitolon
хисеплĕн — kalkuleme, ŝpareme
estimplene, respekteme
хисепсĕр — sennombra, neklkulebla
senhonora

хура

[ĥura]
nigra
хура куç — nigraj okuloj
хура куçлă çын — nigrokula homo
хура тăпра — humtero
хура-кăвак — nigra blua
куç хури — pupilo
хура çăкăр — nigra pano
хура çырла — mirtelo
хура тăхлан — plumbo
хура курак — frugilego
хура тулă — fagopiro
хурал — nigriĝi, malpuriĝi
хуралса пĕт — plene malpuriĝi

хыт

[ĥit]
malmoliĝi (malmoliĝu); densiĝi (densiĝu), ŝtoniĝi (ŝoniĝu); esti (estu) avara
çилĕм хытса ларнă — la gluo rigidiĝis
хытар — steci, fiksi
шĕрĕпсене пăрса хытар — fiksi ŝraŭbingojn
хытаркăч — fiksilo, klemo
хытă — malmola, rigida, severa, feroca, laŭta, rapida, maldelikata, avara
хытă çăкăр — malmola pano
хытă çӳç — rigidaj haroj
хытă кала — laŭte diri
хытă ут — rapide iri
хытă сăмах — maldelikata vorto
хытă çын — avara homo
хытăлăх — malmoleco, severeco, avideco, avareco
хытăлла çăмарта — ovo kuirita malmole
хытăллă çĕр улми — ne bone kuirita terpomo
хытăрка — sekiĝi
хытлăх — malfekunda tero, malfacileco
хытлăх самана — malfacila tempo
хыттăн — severe, rigore, laŭte, forte, firme, rapide

шухăш

[ŝuhoŝ]
ideo, penso, opinio, vidpunkto;
вăрттăн шухăш — kaŝpenso
пуçран тухми шухăш — obseda ideo, fiksideo
шухăша кай — enpensiĝi
тĕп шухăш — ĉefa ideo
çирĕп шухăш — konvinko
эп(ĕ) сан(ăн) шухăшпа килĕшетĕп — mi konsentas kun vi
шухăш-кăмăл — humoro
шухăш-кăмăл çĕкленĕвĕ — inspiro
шухăшла — pensi
шухăшлав — penso, opinio
шухăшлав пултарулăхĕ — penskapablo
шухăшлавçă — pensulo, filozofo
шухăшлаттар — pensigi
шухăшлă — pensema, serioza
ирĕк шухăшлă — liberpens(em)a
çăмăл шухăшлă — facilanima
çивĕч шухăшлă — sprita
пĕр шухăшлă — unuanima, samidea
пĕр шухăшлă çын — samideano
шухăшлăн — pens(em)e, zorg(oplen)e
пĕр шухăшлăн — unuanime
шухăшлăх — pensemo, zorgemo
шухăшсăр — senzorga, facilanima
шухăшсăрлăх — senzorgeco, facilanimeco

Йоханнeс Бeнцингăн (Benzing) нимĕçле-чăвашла словарĕ

Architekt

arhhittektăr (zurt-jĕr tăvas ĕze ăsta zyn)
архитектор (çурт-йĕр тăвас ĕçе ăста çын)

beritten

julanutlă zyn
юланутлă çын

Bewohner

purănakan zyn
пурăнакан çын

Greis

starik, vatzyn
старик, ват çын

Lump

jurăhsăr (zyn)
юрăхсăр (çын)

Mensch

etem, zyn
этем, çын

Person

zyn, etem
çын, этем

unbekannt

jut zyn, pallaman(sker)
ют çын, палламан

Чӑваш чӗлхин этимологи словарĕ (1964)

арăм

1. «жена»; 2. «замужняя женщииа». В других тюркских языках родственных слов не находим. Этимология неясна. Н. И. Золотницкий рассуждал тзк: „Название это ближе всего можно производить от арабского харам (откидывая х как придыхание), которое значит: священный, зарещённый, гарем, женское отделение в доме; также называется: жена...; но оно (арым) могло образоваться из названий жены — монгольского хатун, якут. хатын, тат. и кирг. катын, алт. и тур. кадын также через откидку начального х и к, как придыхания, через замену конечного н созвучиым м и посредством перехода тюркского звука т, д в чувашский р“ (КСл. 137). Проф. Н. И. Ашмарин тоже розделял первое предположение Золотницкого. „Не происходит ли это слово, — пишет он,— от арабского харим — женщины гарема? (Долгое арабское и могло перейти здесь в ӓ…)“ (Материалы 141). Трудно допустить, чтобы у чуваш до знакомства с арабами не было своего слова для обозначения женщины. По нашему мнению, нельзя также чувашое арăм этимологически сближать с тюркским катун, как о делает Золотницкий: в древнетюркской рунической пиьсменности т(д), соответствующее чувашскому р, имеет совершенно иной знак, чем т в слове катун. Заслуживает внимания предположение Рамстедта и Рясянена, что в тюркских языках в качестве особого аффикса женского пола и некоторых именах выступает -ум, -им. Отсюда мы имеем танрим «императрица», канум «жена хана» а также *эрим «жена» > чув. арăм. Аффикс -ум, -им сближается с монг. эме «женщина» (чув. ама) (Рамстедт. Введение, 62). Нам кажется, что в чувашском языке ещё в глубокой древности образовались слова арçын «мужчина» и арăм «женщина» и состав их очень прост, нет нужды примешивать сюда арабское гарем и тюркское катун. Арçын состоит из ар «мужчина» + çын «человек», арăм — из ар «мужчина», «супруг» + ама «самка», «мать».

арçын

«мужчнна»; арçын ача «мальчик-подросток». Сдово состоит из ар «мужчина» и çын «человек» (букв. «мужчина-человек»). Замахш. эр, азерб., туркм., уйг. әр, әр киши, башк., тат. ир кеше, тув. эр, эр кижи, хак. ир, ир кизи «мужчина», «муж»; ср. Авеста-ясна аршан «мужчина»; «самец»; греч. αрαην, αррην «мужской», «мужского пола»; «мужественный», «сильный»; αрοην «самец»; см. ар.

виççĕ

, виçĕ, виç «три» (полная форма числительных с удвоением согласного в чув. языке употребляется только при отвлеченном счете: пĕрре, иккĕ, виççĕ...; виççĕ тe тăваттăçиччĕ «три и четыре — семь»; когда же они стоят перед существительными, т. е. являются именованными, то обозначаются краткой формой: виçĕ çын, виç çын «три человека»); др. тюрк., азерб., туркм., тур., кирг., уйг., алт., ойр. ӳч, узб. уч, тув., шор., казах., к. калп., ног. ӳш, хак., якут. ӳс, тат. ӧч, башк. ӧс «три»; производные: древняя форма виçĕм кун «третьего дня (позавчера)», виçмине «послезавтра». По объяснению Рамстедта, виçмине < ӳчӳм кӳнгăвиç, тюрк. ӳч Мункачи сближал с шумерским uč (KSz. V, 343—351).

ие

уст. «злой дух»; по верованию чуваш, дух этот водился в бане; ие чăмланă çын (букв. «жеванный злым духом (ие) человек») «хилый, расслабленный человек, не владеющий своими членами», «рахитик»; орх.-енис, КБ иди, тефс. XII — XIII вв. ӓйӓ «хозяин», «господин», «владыка», «бог»; Замахш., уйг. эгә, узб. эга, чаг. ӓйӓ, азерб. йийә, туркм. эе, ойр., тув., хак. ээ «хозяин», «владелец»; койб., качин., сойон. ийӓ (Радлов), якут., тув. ие «мать»; ср. монг. эзэн «хозяин», «владелец»; тув. от ээзи «дух огня»; хак. суг ээзи «водяной». Возможно, во времена матриархата ие — «божество-мать», позднее, во времена патриархата — «хозяин», «владелец (огня, воды и пр.)».

йывăр

«тяжёлый», «тяжкий», «трудный»; МК, АФТ, тефс. XII—XIII вв., полов., азерб., туркм., тур. ағыр, уйг. эгир, узб. огир, кирг. оор, кумык., ног., тат. авыр, башк., казах., к. калп. ауыр, карач. аур, алт. И, ойр. уур, тув., хак., шор. аар, якут. ыар «трудный», «тяжелый»; ср. чув. йывăр çын, тат. ывырлы катын, Замахш. агыр аяк, уйг. эгир аяк «беременная».

кашни

, диал. кашнăй «каждый»; кашка кун (çын) «каждый день (человек)». Чуваши усвоили это слово от русских крестьян, которые произносили его как кажный (с диссимиляцией д.)

кăра

«буйный», «сильный», «порывистый»; кăра çил «буйный ветер»; кăра çилĕллĕ çын «вспыльчивый»; «с крутым нравом человек». От звукоподражательной основы кăр, кăра, означающей быстроту, порывистость.

кĕçĕн

«младший» кĕçĕн çын (букв. «младший человек») «молодица, недавно вышедшая замуж в данную семью»; башк. кесе «младший», «меньшой»; кесе лейтенант «младший лейтенант»; казах. киши, кирг. кичи, кичӳӳ, узб. кичик «младший»; ср. венг. kicsiny «маленький» < др. чув. (булг.) яз.; в тюркских языках понятия «младший» и «маленький» выражаются одним и тем же словом, в чувашском — разными, см. пĕчĕк; к ~ п.

несĕл

«род», «племя», «потомство»; азерб, нэсл, туркм., тур. несил, уйг., тат. нәсил, узб. насл, башк. нәçел «род», «племя», «потомство», «поколение»; кирг. насыл, казах., к. калп. нәсил «происхождение», «потомство», «поколение», «порода»; кумык, наслу «потомство»; в том же значении («род», «потомство») известно в некоторых чувашских диалектах слово неслĕк < несĕл + лĕк, сохранившееся в выражениях: неслĕксĕр ача-пăяа «беспризорные», «безродные дети»; неслĕксĕр çын «человек без роду и племени»; ср. якут. насилиӓк. Заимствованы из араб. и перс. языков: араб. «потомство», «род», «поколение» от глагола «плодить», «производить на свет потомство», «порождать»; ср. перс (нӓсл) «поколение», «потомство», «племя»; «род человеческий». В якутском словаре Э. К. Пекарского почему-то этому слову приписывается русское происхождение. Здесь мы читаем: «Насилиӓк... (русск.) «наслег»... якутская административная единица, состоявшая из нескольких родов... из нескольких наслегов составлялся улус...“ (Сл. VI, 1697). А в Большой Советской Энциклопедии находим и совсем курьезное объяснение, что „термин наслег происходит от русского ночлег, он введен русской администрацией в первой половине XVIII века для обозначения якутских родов“ (том 29, стр. 194).

çатра

, çатрака 1. «кустарник»; «хворост»; «чаща»; 2. «густой, частый» (о лесе); «ветвистый»; çатăркка çын перен. «вспыльчивый человек»; тат. чытыр, башк. сытыр «хворост»; тат. чытырмак «чаща»; кирг. чытырман «чаща», «густые заросли»; ср. мар. чодра «лес», чодыркан «сухая пихта с ветвями и хвоей»; перен. «вспыльчивый человек». Слово звукоподражательное: чув. çатăр, çатăрт — подражание треску сухих сучьев; çатăртат «трещать», «хрустеть», «гореть с треском»; тат. чытырда, башк. сытырза «трещать», «хрустеть»; кирг. чырт «хруст», «треск»; чыртылда «трещать» (о ломающихся сучьях).

çук

«нет», «не имеется»; «отсутствует»; çук çын «бедный человек»; çухал «пропадать», «исчезать», «теряться»; çухат «терять», «утрачивать»; «лишаться»; çуклăх «небытие», «отсутствие»; «бедность», «нищета»; др. тюрк., Зол. бл., уйг., тур., ног., кумык, йок, маних. йоғ, туркм. ёк, азерб. йох, башк., тат., узб. йук (юк), желт, уйг., карач. джок, ойр. дьок, тув. чок, хак. чох, кирг., казах., к. калп. жок, качин, шок, якут. суох «нет», «не имеется»; казах. жоктык, тат. юклык, уйг. йоклук «отсутствие», «неимение»; тефс. XII—XIII вв. йоклук «бедность».

çын

«человек». Слово неизвестного происхождения; в некоторых тюрк. яз. имеются только частично напоминающие его слова: желт. уйг. жин «человек»; якут., ойр. дьон, тув., хак. чон «люди», «народ»; ср. бур.-монг. зон «народ», «люди», «население»; монг. и бур.-монг. хуeeн «человек», «люди» (у Бурдукова куeeн); ср. кит. жень, йин «человек», «люди». Веnzig производит от перс. «душа» и от др. тюрк. йалңук «человек» (с выпадением л и конечного к) (ZDMG, Bd. 98, Heft I, Neue Foige, Bd. 23, S. 24—27). Мало вероятно.

Чăвашла-вырăсла фразеологи словарĕ

Айăпа юл

Айăпа юл 1. быть осужденным, навлекать / навлечь на себя осуждение; 2. быть виновным.
1. Хăш çын тĕрĕссине каласа айăпа юлать, хăш çын ултавпа та, суяпа та тӳрре тухать. 2. Çак йывăр вăхăтра тăрăшмасан, эпир пысăк айăпа юлатпăр. Хыпар.

Алă кĕçтет

Алă (ал) кĕçтет (кĕçĕтет), алăсем (алсем) кĕçтеççĕ (кĕçĕтеççĕ) руки чешутся у кого.
Ĕçлес килсе кĕçтет ман алă. Я. Ухсай. Халь хул-çурăм хытрĕ ĕнтĕ, алăсем тем пек кĕçĕтсе тăрсан та, юрамасть паян çын карти варрине тухма. К. Турхан.

Ала-ура çыпăçать

Ала-ура (ал-ура) çыпăçать мастер на все руки, искусный работник.
Алă-ура çыпăçсан, çын выçă аптрамасть. Ваттисен сăмахĕсем.

Асра тыт

Асра [ăшра, чĕрере] тыт [усра] 1. иметь в виду кого-что; 2. держать в уме [в голове, в мыслях] кого-что.
1. Пролетариатсăр нимĕнле ĕç те тухмасть сирĕн, çакна асра тытăр. А. Артемьев. 2. Ăçта кăна ан çит, тăван çĕре асра тыт. Ваттисен сăмахĕсем. Кунти кашни çын, кашни салтак Октябрь революцин (вут-çулăмлă кунĕсене, «Аврора» туппин мухтавлă кĕрлевне асра тытать. В. Алентей.

Ăш вĕçет

Ăш вĕçет охватывает тоска [тревога] кого.
Çураки пуçлансан, Микулайăн йăлтах ăш вĕçрĕ, каç-каç лăпкăн çывăрайми пулчĕ. А. Ĕçхĕл. Малтан вăл, ват çын пек, ăш вĕçнипе, ыйхă çухалнипе аптрарĕ. К. Турхан.

Ăш çурăлса тухать

Ăш [чĕре] çурăлса тухать душа [сердце] разрывается [рвётся] на части у кого, чья; син.: чун татăлать, чĕре шартах çурăлать.
[Çтаппан]: Халĕ сана çын арăмĕ вырăнче куратăп та, ман ăш çурăлсах тухать. Ф. Павлов. Тарăхнипе, чĕри çурăлассăн туйăнать. А. Артемьев. Альăна тата Украинăри хамăр пурнăçа аса илетĕп те, чĕре çурăлсах каять. М. Трубина.

Вăй кĕрет

Вăй кĕрет крепнет, становится крепким, сильным, более здоровым, выносливым.
Ан макăр, ачам, ан макăр... Акă сĕт ĕçтеретпĕр те ăна, хамаланать сан аннӳ, вăй кĕрет ăна. Л. Агаков. Вăйлă çын ятласан, сан чунна вăй кĕрет. Ю. Скворцов.

Вĕчĕ тыт

Вĕчĕ тыт держать [иметь] сердце на кого,. держать зло на кого, питать злобу к кому-чему, против кого, син.: юнав хыв.
Вĕчĕ ан тыт, сана, ятлă-шывлă çынна, вăл килĕшмест, çапла ăш-пиллĕ калаçса татăлар та, ĕçĕ те пĕттĕр. К. Турхан. Николай Степанович вĕчĕ тытса çӳрекен çын мар-ха, унпа кирек хăçан та пĕр чĕлхе тупма пулать. В. Алакĕр.

Вырăна хур

Вырăна хур 1. принимать / принять во внимание что; 2. придавать / придать значение какое-чему; 3. почитать кого-что; считать кого-что, кем-чем, за кого-что.
1. Эпĕ вĕсем каланине пĕтĕмпех вырăна хурса пытăм. 2. Хăш чухне ачасене ăнланмастпăр, йăнăшатпăр, вак-тĕвексене вырăна хумастпăр. Т. Петĕркки. 3. Ватă кĕтӳç ашшĕне ырăпа асăнни, хăйне çитĕннĕ çын вырăнне хурса алă пани Кĕçтене савăнтарчĕ. В. Сатай.

Ĕнсе çине улăхса лар

Ĕнсе çине улăхса [утланса] лар садиться / сесть на шею кому, чью.
Шутла-ха, çакă вăл пурнăç тумалли çын пулать-и? Курăн акă, санăн ĕнсӳ çине утланса ларать те, эс вара [ни унталла, ни кунталла пăрăнаймастăн, таппа лекнĕ кушак кайăкĕ пек! Л. Агаков. Ту енчи çĕршыва тытса тăрас пулсан, мăрсасем сирĕн ĕнсе çине улăхса лараççĕ. К. Турхан.

Ĕнсе çинче пурăн

Ĕнсе çинче пурăн сидеть на шее [на горбу, на хребте] у кого, чьей.
Нивушлĕ çапла ĕмĕрлĕхех суккăр, çын ĕнси çинче тăранса пурăнакан çын пулса юлĕ-ши вăл? В. Сатай. Халь эпир çемйипех пĕр атте ĕнси çинче пурăнатпăр вĕт. А. Талвир.

Икĕ майлă кастар

Икĕ (ик) майлă кастар быть изменчивым, непостоянным (о человеке).
Икĕпитлĕ çын ик майлă кастарать. Ваттисен сăмахĕсем.

Йĕп-йĕпе тара ӳк

Йĕп-йĕпе [лачкам, хура] тара ӳк обливаться / облиться потом, покрываться / покрыться потом [испариной]; взмыливаться / взмылиться (о лошади).
Чăтăр, пичче, тата кăшт чăтăр, часах шыв ĕçтеретĕп сире, унтан суранăра лайăх çыхса яратăп, — лăплантарать вăл боеца, йĕп-йĕпе тара ӳксех ăна сĕтĕрет. Паттăр пионерсем. Савраска лачкам тара ӳкнĕ пулсан та, хуçа тилхепине итлет. П. Осипов. Анчах пĕр çын кĕçĕр чăлăм та куç хупмарĕ, хура тара ӳксе çăхав çырчĕ вăл. А. Артемьев. Мунчаран тухсан Элкей Микули пĕр стакан чей ĕçрĕ те кĕрĕкпе витĕнсе выртрĕ, вĕриленсе кайрĕ, кайран лачкам тара ӳкрĕ. П. Осипов.

Йĕр хăвар

Йĕр хăвар [ту] оставлять / оставить след какой.
Каламасăрах паллă ĕнтĕ, хуйхă-суйхă Варьăн сăнĕ çине йĕр хăвармасăр иртме пултарайман. К. Пайраш. Кашни çын халăх чĕринче хăйĕн таса пурнăçĕпе, лайăх ĕçĕсемпе йĕр хăварать. В. Паймен. Çул ӳсĕмĕ — канăçсăр шухăш Пуçра тем чухлех йĕр тăвать. А. Алка.

Йĕркене кĕр

Йĕркене кĕр 1. приходить / прийти в порядок, налаживаться / наладиться; 2. образумиться, одуматься; 3. входить / войти в колею.
1. Кил-çуртра пурте йĕркене кĕчĕ. 2. — Хăçан мĕскĕн чурасем тăллисене татĕç-ши? Хăçан тĕттĕм халăхсем Çын йĕркине кĕрĕç-ши? Г. Краснов. — Мĕн пăшăрханмалли пур уншăн, ача вĕт-ха вăл. Çитĕнсен, ура çине ĕне пуссан, хăех йĕркене кĕрет акă. Л. Агаков. 3. Килекенсем, ку яланхи йăлана кĕнĕ темелле, пурте «Хĕвелтухăç» гостиницăна вырнаçаççĕ. И. Григорьев.

Йĕркерен кăлар

Йĕркерен кăлар 1. выводить / вывести из строя кого-что; расстраивать / расстроить кого-что, портить / испортить что; 2. уродовать / изуродовать (побоями, укусами и т. п.) кого; 3. заставить терять / потерять человеческий облик кого.
1. Вăрçă пуçлансан, завода йĕркерен кăларса хăварса, японец кăнтăралла тарнă. 5. Сатай. 2. Пĕри ăна, шăлĕсемпе кăшласа, пит-куçне йĕркерен кăларнă. 3. Фашистсем çынна çын йĕркинчен кăларасшăн, вĕсем пур халăха хăйсене пăхăнтарасшăн. Л. Талвир.

Йĕркерен тух

Йĕркерен тух 1. выходить / выйти из строя; 2. портиться / испортиться, избаловаться, разнуздаться; 3. сбиваться / сбиться с пути.
1. Нерв системи йĕркерен ан тухтăр тесен, ĕç вăхăчĕн режимне çирĕп пăхăнса пурăнмалла. Чăваш календарĕ. 2. Килĕнче те, урамра та йĕркерен тухса каймасть. И. Малкай. Ăна яланах йĕркерен тухнă пупсен, кулаксен, кахалсен, ĕçке ернĕ çынсен рольне параççĕ. А. Артемьев. 3. Халиччен хăйне хăй пит йĕркеллĕ тытакан çын та кунта йĕркерен тухса кайма хăтланать. Хумма Ç.

Йывăр килет

Йывăр килет приходится тяжело кому.
Мĕн çамрăкран иртĕхсен, пуçа йывăр килет. Ваттисен сăмахĕсем. Çын кăмăлне ытарайман хăй кăмăлне йывăр килнĕ. Ваттисен сăмахĕсем.

Кавара кил

Кавара кил поддаваться / поддаться совету [уговорам] кого, чьему.
Çын каварне килмест.

Кăмăл кур

Кăмăл кур 1. питать добрые чувства к кому-чему, сочувствовать кому-чему, сострадать кому-чему; 2. привечать / приветить кого-что, принимать / принять радушно кого-что; 3. находить / найти сочувствие у кого, какое; 4. пользоваться / воспользоваться сочувстием кого, каким; 5. угождать / угодить кому-чему, снискивать/ снискать расположение кого, чье.
1. Аслă хĕрĕсене те вăл пит юратнă, анчах чи кĕçĕннине тата ытларах кăмăл курнă. 2. Пурне те Мăншыв кăмăл курать, пурне те ярать хăй хăни туса. Н. Шупуççынни. 3. Этем хушшинче кăмăл кураймасăр, вăл пĕр пушă хуралтă шыраса тупнă. 4. Çаксенчен сыхланса пурăнсассăн, пур çын умĕнче те кăмăл курăн. 5. Пĕр юрламас çĕртен юрларăм сирĕн кăмăлăра курасшăн.

Кăмăл тулать

Кăмăл тулать [çитет, çырлахать] удовлетворяется кто чем, довольствуется кто чем.
Шăтăрнака фермăран кăларса çапни çинчен илтсен, унăн кăмăлĕ тулчĕ. Т. Пĕтĕркки. Хĕç витĕр, пуля витĕр Çын кăмăлĕ çитет. П. Хусанкай. Каç пулнă çĕре Макар Анаткасран таврăнчĕ. Унăн кăмăлĕ çырлахнă, хăйне çăмăл та вашават тыткалать. С. Аслан. Кăмăл тултăр — ярăнса утатпăр. Çĕрен туртăмне туймасть ура. Г. Ефимов.

Кăмăла хуç

Кăмăла хуç 1. трогать / растрогать кого; 2. обижать/ обидеть кого, огорчать / огорчить кого; 3. расстраиваться / расстроиться; склонять / склонить кого, к чему.
1. [Ольга Васильевна:] Ну, Елюк, ытла та кăмăла хуçмалла юрлатăн. П. Осипов. Умăмра пĕчĕк кăна портрет Кăмăла хуçать те илĕртет. Я. Ухсай. 2. — Апла ан кала. Çын кăмăлне хуçатăн! — чарать ăна манпа юнашар, манран çăмăлтарах выртакан Тимош, Пенза вырăсĕ. С. Элкер. Эп халăх кăмăлне хуçас темерĕм. Я. Ухсай. Çамрăклăх! Сана хурлас пулсассăн, Тен, хуçас тесессĕн кăмăлна, Ан кулян та ан кӳрен — хавассăн хӳтĕле эс хăвăн вăхăтна. А. Алка. Кăмăла хуçакан çакăн пек кунсенчен пĕринче Ахтупайпа Ятламас кĕтмен çĕртен хăйсем патне юланут юртăпа пынине курчĕç. К. Турхан. 3. — Кăмăлна ан хуç ĕнтĕ, пултăрăм! — илтĕнчĕ çав самантра йыснăш сасси. М. Ухсай. Ялан пуçа устарса, хуйхăртса çӳреттерекен муза — уншăн ют: «Кив илемшĕн хуçмăп кăмăла. Пуçăмра çĕнелнĕ ял тĕнчи», — тет вăл. В. Паймен. Ашшĕ-амăшĕ хашкаса кĕрсе тăчĕç ун умне, ӳкĕтлесе, ятласа хуçаймарĕç кăмăлне.

Кондицие ларт

Кондицие ларт [çитер] доводить / довести до кондиции что.
Пĕрчи кăшт чĕрĕ. Хăрамасть Анна — Ман тантăш çын, сушилка бригадирĕ. Вăл типĕтет, кондицие лартать ăна, Кăштăртатма пуçлать ыраш е тулă тирĕ. С. Шавли. Вăрлăхсене акма юрăхлă кондицие çитер.

Кунçула вĕçле

Кунçула [ĕмĕре, пурнăçа] вĕçле кончать / кончить жизнь [дни, век].
Минут, минут мар, тен, унтан та кĕске Салтак кунçулне вĕçлесси хура вилĕм. М. Захаров. Эпĕ те хамăн шухăша калатăп: — Час-часах пăтраштаратпăр çав эпир: кам йĕксĕк, кам ырă... Çӳрет этем пирĕн хушăрах, ĕçлет, вĕçлет кунçулне — пĕлсе юлаймастпăр: ăслăччĕ-и çав çын, чунлăччĕ-и... Ю. Скворцов. Хăюллă пул, ывăлăм! Çапăç, ан парăн! Ан таттăр тăшман Эп вĕçлес ĕмĕре, Ан чавтăр эсрел эп пуç хывнă çĕре! А. Алка. Апла пулин те, Нарспи хĕрарăмăн мĕскĕн шăпине пăхăнмасăр, хăйĕн тивĕçĕшĕн, хăйĕн таса юратăвĕшĕн хăюллăн кĕрешсе пурнăçне вĕçлет. Чăваш календарĕ.

Кусси кус

Кусси (куссине) кус плясать под дудку чью. Ача-пăча кусси кусаймăн. Ваттисен сăмахĕсем. Çын кусси куссан, карта хутне хĕсĕнсе юлăн, теççĕ. Шешлĕ çине шанать, ун куссине кусать. М. Трубина.

Куçа уç

Куçа (куçсене) уç 1. открывать [раскрывать] / открыть [раскрыть] глаза кому; 2. просыпаться [пробуждаться] / проснуться [пробудиться] от сна.
1. Кам пире çутта кăларчĕ, кам пирĕн куçсене уçрĕ, кам пире çын евĕрлĕ турĕ? Хыпар. 2. Ирхи постра утса пыруçăн Çĕр тĕрлĕ çĕнĕлĕх курап: Ачаш куçне уçать çĕн çулçă, Сирень çĕн сапака çурать. Ю. Семенов. Офицер темиçе сехет иртсен куçне уçрĕ. Умра тăракан боец иккĕллĕ те виççĕллĕ курăнать. В. Бурнаевский. Сенкер пĕлĕт çут чаршав пек уçăлать, Шурăмпуçĕ куçне уçрĕ: çутăлать. И. Тукташ.

Леш тĕнчене кай

Леш тĕнчене кай [ăсан] отправляться / отправиться на тот свет.
Аяла анар пуль, тет, матроссен йăлипе таса кĕпе-йĕм тăхăнар, леш тĕнчене таса каяр, тет. К. Станюкович. Чичитов айĕпĕпе чутах çын леш тĕнчене ăсанмарĕ. А. Талвир.

Масар çине ăсан

Масар çине ăсан отправляться / отправиться на тот свет.
Упа тытма çӳресе миçе çын чăлах юлчĕ Юмансарта, миçе çын урасăр пулчĕ тата миçе çын масар çине ăсанчĕ. К. Турхан.

Маччана сурса вырт

Маччана сурса вырт плевать в потолок.
Пире парти урăхла пăхса ӳстернĕ. Пенси параççĕ-ха. Çăкăр-тăварлăх пур. Анчах вăйпитти çын пулса килте маччана сурса выртас-и. В. Паймен. Çу каçа та вăй хурса Ĕçлемен вăл уй-хирте. Выртнă сурса маччана Сулхăнра кăна килте. Капкăн.

Мăшкăл пул

Мăшкăл пул подвергаться / подвергнуться издевательству, насмешке, позору.
Çын мăшкăлĕ ан пул, çынна мăшкăл ан ту. Ваттисен сăмахĕсем. Кам Урасмет çулĕ çине тăрать, çав мăшкăл пулать. К. Турхан.

Мăшкăл ту

Мăшкăл ту позорить / опозорить кого-что, срамить / осрамить кого-что, осмеивать / осмеять кого-что.
Ман аслă, пуян Ирĕк çĕршыва Ĕмĕрне çич ют Мăшкăл тăвайман. Çеçпĕл çеçкисем. Чăнах, фашистсем пире мăшкăл туни, пирĕн ял-хуласене кĕл туни, ача-пăчасене тискеррĕн вĕлерни, паллах, кашни çын чĕринчех ĕмĕр çухалми йĕр хăварать, курайманлăх вутне чĕртет. В. Алентей. — Итле-ха: эпир, пĕтĕм çамрăксем пуçтарăнса, Айтар туйне мăшкăл тăвас тетпĕр, эсĕ мĕн шухăшлатăн? П. Осипов.

Мăшкăлран тух

Мăшкăлран тух перестать быть обманутым, опозоренным.
Укçашăн ĕçлекен чун тарçă мăшкăлĕнчен тухаймасть, ун пекки вăл çын ятне тивĕçеймен вак-тĕвек кăна. Н. Илпек.

Пĕр калăп пул

Пĕр калăп (калăпра, калăпран) пул быть на одну колодку.
Уя пирки нумай палкамăн. Ӳлĕмрен ак, çитĕнсен, Пулăн аçупа пĕр калăп Чăннипе суйи енчен. Ю. Семенов. Эс ан хутшăн, катемпи! — Сахвине Маврана ура тапса кăшкăрса пăрахрĕ. — Эс те стариккупа пĕр калăпра. С. Аслан. — «Паймук хуçа е Эливан хуçа», — çапла çеç калать, пуянпа чухăн пĕр калăпра пулас çук нихçан та. П. Осипов. Учительсем пурте пĕр калăпран пулмалла имĕш. Килĕшместĕп! Учитель — чĕрĕ çын. Т. Петĕркки.

Пуç кас

Пуç (пуçа) кас [кастар] губить / погубить кого.
Çын элекех çын пуçне кастарать. А. Емельянов.

Пуç сĕлт

Пуç сĕлт [пĕк] кивать / кивнуть головой (в знак приветствия, согласия, одобрения и т. п.).
Сĕтел çывăхĕнче пĕр çын тăрать, Тухтара курсан вăл пуç сĕлтсе илчĕ. Н. Илпек. Таня, йăл-йăл йăлкăшса, Тарас Андреевича пуçне сĕлтсе сывлăх сунчĕ. П. Львов. Ак шурăмпуç та улăхса Каçхи сĕме пуç пĕкрĕ. А. Петтоки.

Пуç çухат

Пуç çухат 1. терять / потерять голову (попав в затруднительное, тяжелое положение, приходить в растерянность, не знать, что делать от волнения, как поступить); 2. лишаться [решаться] /лишиться [решиться жизни, губить / погубить себя [свою жизнь].
1. Ку — килнĕ аслă Совет çарĕ, Асаплăх чиккин ватса. Ахаль тарман иккен боярин Ăш йăвинчен пуç çухатса. Н. Янкас. 2. Усал çын хăй пуçне хăй çухатать. Ваттисен сăмахĕсем. Ваттисен сăмахне итлемесен, пуç çухатать, теççĕ.

Пуç хур

Пуç хур класть / положить [сложить] голову.
Çирĕм миллион çын пуç хуни хăех вăл чăтми хура хуйăх. А. Емельянов. Кайăпăр тăван Чапаев Çапăçнă пек çапăçса, Пулмăпăр тăшман айне, Кăлăх хумăпăр пуçа. Я. Ухсай. Полынăн ирĕк хулинче Хурлăхлă ĕç пулчĕ: Натали алли çинче Яш Сумбай пуç хучĕ. П. Хусанкай.

Пуç хыв

Пуç хыв жертвовать / пожертвовать жизнью.
Çак восстанире пурĕ 50 çын ытла пуçне хывнă, темиçе çĕр çын ĕмĕрлĕхех пуçиле е каторгăна ăсаннă. И. Кузнецов. [Тарье:] Пĕр савăнăçсăр иртрĕ ман пурнăç. Упăшкапа пурăнса телей курни те икĕ çул кăна. Илсе кайрĕç ман Ваçлее, каялла ямарĕç — пуçне хыврĕ ют çĕршывра. П. Осипов.

Пуçа минрет

Пуçа минрет морочить [дурить] голову кому.
— Ав мĕнле çын иккен эсĕ? Темĕнле библисене, священнăй историсене асăнса халăх пуçне минрететĕн. С. Элкер. Хăйсен ирсĕр агитацийĕпе вĕсем салтаксен пуçне минретрĕç, вĕсене тăван аннемĕре — Российăна суттарса, ĕмĕр каçарма çук айăпа кĕртрĕç. || М. Белов. Каврушĕ, эрехпе пуçăма минретсе, Лисука сутăн илесшĕн пулчĕ. А. Артемьев.

Пуçа сулла

Пуçа сулла качать головой (движением, кивками головы выражать своё отнюшение к словам собеседника).
— Сăмах калама кирлĕ мар, — пуçне сулларĕ председатель. В. Краснов-Асли. — Темĕн çав, — пуçне сулла-каласа илчĕ кивĕ сăран пальтоллă... çын. В. Алентей.

Пуçа çи

Пуçа çи губить / погубить кого.
Тăшман пуçне тăшман çитĕр. Ваттисен сăмахĕсем. Алёша, санăн аçу çук ĕнтĕ, унăн пуçне тискер тăшмансемех çирĕç. Л. Агаков. Кам çирĕ тата Тевенеш пуçне? Çав çын шайккиех. С. Элкер.

Пуçа ухса

Пуçа ухса (мĕн те пулин ту) гордо кивая головой (что-либо делать).
Вара, мĕнпур вăя пухса, Ярнаттăм эп пуçа ухса. А. Орлов. Пуçсене ухсах паян юрлар-ха: Аннене ӳт панăшăн савар. Çĕршыва — кун кӳнĕшĕн мухтар-ха, — Хамăра çын тунăшăн ырлар. А. Галкин.

Пушă параппан çап

Пушă (пуш) параппан çап (çаптар) болтать языком; син.: талпас çап, пуш сăмах çаптар.
Вĕçкĕн Иван мухтанать, Пуш параппан çаптарать. Тĕрĕссипе, хăй ĕçре Пырать кайра, хӳрере. В. Давыдов-Анатри. Асланса ватăлнă çын пуш параппан çапмасть. А. Емельянов. Ятманов пуш параппан çапма юратманнине пурте пĕлнĕ. М. Кипек.

Сăмах вĕçтер

Сăмах вĕçтер 1. сплетничать / посплетничать; пускать / пустить слух; 2. преувеличивать [прибавлять] / преувеличить [прибавить]; 3. болтать, пустословить.
1. Ял тăрăх сăмах вĕçтерсе çӳрет. Вăл урăхла çын. Унăн урăхла чун, урăхла ăнлану. Такам вĕçтернĕ сăмаха вăл хăйĕн таса чĕрипе чунĕ витĕр кăларнă хыççăн тин ĕненĕ. Ю. Скворцов. 2. Кунта, тен, кăштах сăмах вĕçтерсе калани те пулĕ. Хв. Уяр. 3. [Лахитов] çамрăк-ха, ку колхозра пĕр-ик çул кăна ĕçлет, анчах сăмах вĕçтерме чылаях вĕренсе çитнĕ иккен. В. Яковлев. Мавра пустуй сăмахпа лĕпĕртетсе сăмах вĕçтерсе ларма юратманнине Макар мăшăрлă пурăнма пуçланăранпах хăнăхса çитнĕ. С. Аслан.

Сăмах кала

Сăмах кала произносить / произнести речь о чем, где, какую.
Çакна курса тăракан офицер шывланнă куçĕсене шăлса илчĕ, халăх варрине тухса хĕрӳллĕ сăмах каларĕ. Коммунизм ялавĕ. Танк çийĕнче çар генералĕ Калать сăмах хăлаçлансах. Г. Орлов. Акă сăмах калама полушубка тăхăннă çивĕч сăн-питлĕ çын тухрĕ. С. Элкер.

Сăн кĕрт

Сăн кĕрт [пар] 1. придавать / придать вид какой; 2. придавать / придать красивый вид, красоту кому-чему.
1. Çын çине пăхнă чух тутисене хĕсерех тытать, çакă ăна ăраснах палăрса тăракан мăн кăмăллă сăн кĕртет. С. Аслан. Çак иртнĕ ĕмĕрсен сăн-сăпачĕ Тĕп пулчĕ пирĕн çутă кунсемпе. Совет тĕнчи урăхла сăн пачĕ Савнă çĕршыва илемлĕхĕпе. А. Алка. 2. Тĕрлĕ курăксен эмелĕ Çĕнтерет сурансене, Кулленех нар пек илемлĕ Сăн кĕртет салтак питне. Я. Ухсай. Чӳрече каррисем, ковёр, тимĕр кровать пӳрте сăн кĕртсе тăраççĕ. Н. Терентьев. Çут-çанталăк чысĕпе мухтавĕ! Çĕршыва хитре сăн паракан! Çуркукне! Сана чун ĕмĕр савĕ! А. Алка.

Сăн çапать

Сăн çапать 1. становится на вид каким; 2. окрашивается в цвет какой.
1. Салху сăн çапнă Зоя Савельевна ман пата тухса вĕри чей тултарса пачĕ. А. Талвир. Вăтăртан çеç иртнĕ пулсан та, ватă сăн çапрĕ. М. Данилов-Чалтун. Вавил, Сарпие эп паçăр куртăм. Йăлт урмăшса кайнă, вилнĕ çын сăнĕ çапнă хăйне. Н. Терентьев. 2. Мăклă шур лачаки патне çитнĕ чух мал енчи тӳпене хĕрлĕ сăн çапрĕ. М. Кипек. Апрель хĕвелĕ паçăрах тăвайкки хыçне анса ларнă. Çанталăка тĕттĕм сăнĕ çапнă. С. Элкер.

Сиен ту

Сиен ту [кăтарт, кӳр] 1. причинять / причинить вред кому-чему, вредить / повредить кому-чему. 2. наносить / нанести ущерб кому-чему.
1. Хур тăвас марччĕ, сиен тăвас марччĕ поэта. С. Шавли. — Пӳлĕхçĕм çырлахтар, кум, енчен тата сиен кăтартма шутлаççĕ пулсан, тĕпрен салататăп! — халь те лăпланайман пирки хумханса хуравларĕ Çтаппан. Н. Мранькка. Элек пулсан — нумая пымĕ, тĕрĕслĕх çĕнтерĕ, анчах мăшкăл этем чунне ĕмĕрлĕхех сиен кӳрет. П. Осипов. 2. — Эсĕ çын çине ан йăвантар, хушнине ту, ыттисене те кала: вăрманта усăллă чĕрчунсене сиен ан туччăр, — хистерĕ пичче. Г. Ефимов. Анчах авăр сиен те кӳрет: ял енчи çырана ишет. В. Сатай. — Пăрусене уçăм çине кăларас. Çĕр шăннă, таптаса сиен кӳрес çук. В. Ухли.

Сиппе пыр

Сиппе пыр идти / пойти впрок.
Çын япали сиппе пымасть. Ваттисен сăмахĕсем.

Сӳлтен кай

Сӳлтен кай выбиваться / выбиться из сил, обессилеть, ослабеть.
Вăл аллинчи йӳрекне хучĕ те сӳлтен кайнă çын пек халсăррăн сак çине кайса ларчĕ. Ю. Скворцов. Сар хĕвел хавассăн йăл кулать тӳпере. Çил сывларĕ ассăн, Кайнă вăл сӳлтен. В. Алентей.

Çамкаран шаккаса

Çамкаран шаккаса (кала) стуча по лбу (говорить).
Иван çилленсех кайрĕ. Çамкаран шаккаса каларĕ: — Путсĕр çын эс, ача. Ухмах! В. Паймен.

Çăвара кĕр

Çăвара кĕр [кил] сказать, быть сказанным.
Çын çăварне кĕнĕ сăмах кирек хăçан та пулатех вăл. Вăн, калхуссем пуласси çинчен те тахçантанпах калаçатчĕç те — пулчĕ-çке. С. Аслан. Халăх çăварне кĕрсен пулать. Ваттисен сăмахĕсем. Çăвара килни ума килет. Ăслă сăмахсемпе юптарусем.

Çăварне хупла

Çăварне хупла [хуп, карта тыт] затыкать [закрывать, зажимать] /заткнуть [закрыть, зажать] рот кому.
Ашĕнче [Макçăм] арăмĕн çăварне хуплама май килменшĕн пăшăрханчĕ. Н. Мранькка. Аслă революци кивĕ йĕркесене тĕп турĕ, çын вăйĕпе кӳпĕнсе пурăнакан путсĕрсен çăварĕсене хупларĕ. Чăваш календарĕ. [2-мĕш кайăк:] Эпир вĕтĕ çав... Пирĕн çăварсене часах хупĕç. М. Ухсай. Вĕсен çăварне карта тытман вĕт; мĕн килчĕ çавна персе яраççĕ.

Çăкăр ларт

Çăкăр ларт кормить / макормить кого; ставить / поставить угошение (для гостей).
Çын килсен, çынна çăкăр лартмасăр яни аван мар.

Çăкăр çитер

Çăкăр çитер кормить кого-что.
Колхозра Борис тракторист Çăкăр çитерет яла. А. Афанасьев. Урине пĕç тĕпĕнченех татнă çын мĕн тума пултартăр-ха? Ватă ашшĕ-амăшне пулăшма, çăкăр çитерме хал çитĕ-и унăн? В. Алентей.

Çын аллипе кăвар турт

Çын аллипе кăвар турт чужими руками жар загребать.
Америка империализмĕ хуть те хăçан та çын аллипе кăвар туртма вĕреннĕ. В. Краснов-Асли. Усеин-Сектсене эпĕ чĕрне хури тăршшĕ те шанмастăп. Вĕсем çын аллипе кăвар туртаççĕ. К. Турхан.

Çын картĕнчен тух

Çын картĕнчен тух терять / потерять человеческий облик.
[Хĕветле — упăшкине:] Юлашки вăхăтра нимĕн те ăнланма çук сана. Çын картĕнчен тухсах кайрăн. Н. Терентьев.

Çын куçĕнчен пăх

Çын куçĕнчен [аллинчен] пăх быть зависимым от других.
Хамăр тăнпуç пур чухне çын куçĕнченех пăхмăп-çке те çав. Ху çын аллинчен пăхакан пулăн, сăмахсăр татăк çăкăр та çиеймĕн.

Çын сăнĕнчен тух

Çын сăнĕнчен тух терять / потерять человеческий образ.
Эпир кунта çын сăнĕнчен тухрăмăр.

Çын ту

Çын ту выводить / вывести в люди кого.
Сахрун пиччепе инкен ача-пача пулман пирки вĕсем мана, арçын ачана, хăйсен тăван ачи пек пăхса ӳстерсе çын тунă. М. Данилов-Чалтун.

Çын шутне кĕр

Çын шутне кĕр выходить / выйти в люди.
Пите йывăр пулнă пурăнма, ниепле те çын шутне кĕме май пулман. Л. Агаков.

Тавлашăва кĕр

Тавлашăва кĕр вступать / вступить в спор с кем-чем, в какой, по поводу чего, начинать / начать спор с кем-чем, какой.
Сăмах калама пачах хатĕрленмен çын та кун пек пухусенче сăмах каланă, юлташла тавлашăва кĕрсе кайнă. В. Долгов. Çу кунĕпе хĕл кунĕ тĕл пулсан, Сисмеççĕ те тавлашăва кĕреççĕ. Г. Ефимов. Кусен тавлашăвне эпĕ те кĕрсе кайрăм. Хумма Ç.

Тар юхтар

Тар юхтар [кăлар, тăк] в поте лица (работать, трудиться и т. п.).
Çырма тĕпĕнче тарне юхтарсах Пĕве пĕвелет те курăс тăвать. С. Элкер. Хĕру ĕççи — йывăр та хаваслă вăхăт. Колхозкнисем çулталăк хушши тар юхтарса ӳстернĕ çимĕç-пурлăха тĕрес-тĕкел пухса кĕртмелле. А. Ĕçхĕл. Анчах та уншăн — Мирлĕ куншăн Эпир нумай тар тăкмалла. Экзамен ку — мĕнпур мĕльюншăн. Ăна кашни çын тытмалла. Г. Орлов. Тăван уйра эп ачаран Тар тăкнă çăкăрлă ыраншăн. А. Воровьев. Тар тăкса çĕр ĕçлекен Çĕрес çук çĕр айĕнче. А. Афанасьев.

Тăкак кур

Тăкак кур расходоваться / израсходоваться, издерживаться / издержаться.
Ют патшалăх представителĕсем Колчак çарне хĕçпăшаллантарса та, вĕрентсе те, тумлантарса та сахал мар, тăкак курнă. В. Краснов-Асли. Айăпа кĕнĕ çын, пупа сĕрнисĕр пуçне, çĕнĕ турăш туянса та тăкак курать. Хв. Уяр.

Тăна кĕр

Тăна кĕр 1. приходить / прийти в себя [в сознание], очнуться; 2. стать понятливым, понимать / понять что, осознавать / осознать что, образумиться, опомниться.
1. Кас-кас вăл [Кируш] тăна кĕнĕ. А. Талвир. Вăхăт иртнĕ те иртнĕ, Григорий Башло çапах тăна кĕреймен-ха, çăвар уçса сăмах калайман. В. Ухли. Мĕскер эс, Петĕр? Мĕн тĕлĕнетĕн? Тăна кĕрсем, палла мана. П. Хусанкай. 2. Кĕрепле аври пĕрре Çамкаран çапсан, Çын часах тăна кĕрет, тенĕ авалтан. П. Хусанкай.

Ура ярса пус

Ура ярса пус 1. шагать / шагнуть, ступать / ступить; 2. ура ярса ан пус чтобы ноги не было чьей где, чтобы нога не была [не ступала] чья где, ни ногой к кому, куда.
1. Эпĕ мĕн хĕл ларнăранпа çын ура ярса пусман çырмана чупса антăм. П. Львов. Чăрăшлăхри сĕткенлĕ сывлăшĕ те ура ярса пусмассеренех савăнтарать. Л. Талвир. 2. — Витене ура ярса ан та пустăр вăл. Уйра ĕçлесе тӳрре тухтăр, — терĕç пурте харăсах. В. Алентей. Малтанах пĕлнĕ пулсан, Ануксем патне ура ярса пусмăттăм. Н. Мранькка. Çавăнтан вара эпĕ вĕсен пахчине ура та ярса пусман.

Ури çине ĕне пусман-ха

Ури (урисем) çине ĕне пусман-ха не изведал ещё тягости жизни, ещё не успел испытать невзгод жизни (букв. на его (ее) ногу ещё не наступила корова).
— Çамрăксем вĕт. Пурăнма пĕлмеççĕ. Урисем çине ĕне пусман. Э-эх, мĕн калăн ĕнтĕ вĕсене... — терĕ карчăк. В. Алентей. Пĕчĕк-çке-ха ывăлĕ, Урине ĕне пусман. Тем курĕ те, тем пулĕ Çын çине пĕччен ярсан. А. Афанасьев.

Ӳкĕте кĕр

Ӳкĕте кĕр [кил] поддаваться / поддаться убеждению [вразумлению] кого, следовать наставлениям кого, чьим. Принимать / принять наставление кого, чье.
Пĕрле киле таврăнар та, киле таврăнар тесе куккăшĕ тем пек хистерĕ. Тимрук ӳкĕте кĕмерĕ. Н. Илпек. Сан ӳкĕте кĕме пĕлмерĕм, Кил пăрахса ютра çӳрерĕм. Каçар, аннем, каçар мана. В. Урташ. Çук кĕмест ӳкĕте. Виç талăк Сивĕ çил тек улать кашкăрла. А. Алка. Укĕте кĕмен çын эсĕ, Ятман, — кăмăлсăррăн тавăрчĕ Лина. К. Турхан.

Хирĕç кай

Хирĕç кай идти / пойти против кого-чего.
— Халăха хирĕç кайма никам та хăяймĕ, — тепĕр шухăш пачĕ Полина. М. Кипек. Эпĕ вĕрентекен чăвашсем хушшинче патшана хирĕç кайма пикенекен çын тупăнасса аса та илмен. Н. Мранькка.

Хирĕç пул

Хирĕç пул встречаться / встретиться с кем-чем.
Юрлакалашса, хирĕç пулансене сăмах хушса, эпир пусă урлă каçнине те сисмерĕмĕр. М. Ухсай. Ав, иртсе пыраççĕ урампа Алла-аллăн тытăнса. Хирĕç пулнă çын е урапа Чарăнать çул çуккипе. С. Шавли.

Хур ту

Хур ту [кăтарт] 1. обижать / обидеть кого; 2. причинять / причинить горе, бедствие кому-чему.
1. Унпа пĕрле ĕмĕр ирттересси, тен, йывăртарах та пулĕ, анчах вăл каччă нихçан та çын айне пулас çук, хăйĕн çемйине те хур тутарас çук. П. Осипов. Шерккей йысну халиччен хур кăтартманччĕ-ха. Н. Илпек. 2. Тăшман йăпăлтатса хур тăвать, тусу тавлашса ыр тăвать, Ваттисен сăмахĕсем. В. Стефгов кураймасть сана, путсĕр çын вăл, пултарнă пулсан, вăл сана тахçанах хур кăтартнă пулĕччĕ те, пултараймасть çав. И. Вазов.

Хура-шур кур

Хура-шур [хурапа шурра] кур [тӳс] видать [видывать] виды, побывать в переделках.
Тихон Степанович — хăй ĕмĕрĕнче нумай хура-шур курнă çын. Г. Ефремов. Хăйĕн аллă çул ĕмĕрĕнче вăл чылай хура-шур тӳссе курнă. М. Белов. Тупа тăвакансенчен хăшпĕрисем, çивĕчрех ăслисем, пурнăçра хурапа шурра ытларах курнисем... çакна туймасăр тăма пултараймарĕç. К. Турхан. Ман çул юлташĕ — Арсен Михайлович Аленецев иккен... Сăмси икĕ енĕпе çулĕсене кура мар хура-шур тӳснĕ йĕрсем выртнă. Ю. Скворцов.

Хут çинче лар

Хут çинче лар заниматься бумагами, бумажным делом.
Кунĕн-çĕрĕн хут çинче ларакан çын шурса каять.

Хушша кĕр

Хушша [хушша-хуппа] кĕр 1. мешать / помешать кому; прерывать / прервать кого; 2. совать / сунуть (свой) нос куда, во что, соваться / сунуться своим носом куда, во что.
1. Эсĕ çын калаçнă чух хушшине кĕрсе ан калаç. Вĕсем юмах янă чух вĕсен хушшине кĕрес-тăвас ан пулăр. 2. Ваçлей ашшĕ, Тимахви тимĕрçĕ, хăна пек, хушша-хуппа кĕмест. Ютран килнĕскер вăл. В. Погильдяков.

Чап кӳр

Чап кӳр прославлять / прославить кого-что.
Ăнса пулнă тырпул уй-хире илем кӳрет, тӳрĕ чунлă çын Тăван çĕршыва чап кӳрет. Чăваш календарĕ.

Чап яр

Чап яр 1. распускать [распространять] / распустить [распространить] дурной слух, сплетню о ком-чем; 2. ронять / уронить своё достоинство.
1. Халăх çине чап яраканĕ вăл. Ю. Айташ. 2. Тĕрлĕрен çын çуралать, Пинтен пĕри чап ярать. Н. Шупуççынни. Чакăлташри кӳршĕсен, Чипер кайăк-кĕшĕксен, Йăвисене тӳнтерсе, çăмартисене ĕçсе, чапăл чакак чап янă. Е. Афанасьев.

Чĕвен тăр

Чĕвен тăр становиться / стать та дыбы.
Пĕри йăваланса лар, тепри сăмах ан чĕн — мĕн пулĕ пиртен? Хаярланас пулать. Чĕвен тăма вĕренес пулать. Хв. Уяр. Вара... çак çĕр çын, кĕпĕрнери çĕр яла саланса, чăваш ялĕсене чĕвен тăратма пултараççĕ, тесе ĕмĕтленетчĕ. В. Паймен. Чĕрем чĕвен тăрать тапса поэзишĕн. П. Хусанкай.

Чĕлхе кĕçĕтет, чĕлхесем кĕçĕтеççĕ

Чĕлхе кĕçĕтет, чĕлхесем кĕçĕтеççĕ язык чешется у кого.
Эсĕ лайăх çын, тăрăхласан та çилленместĕн. Çав чĕлхӳ кĕçĕтни çеç хуплать сана. Хв. Уяр. Председатель пуçĕнче шухăшсем пăтранчĕç. Пĕлет вăл: пурне те Пакур мучи каласа кăтартнă. Çавăн чĕлхи яланах кĕçĕтсе тăрать. В. Алентей. Кĕçтукпа Санюкăн та чĕлхисем кĕçĕтсе тăраççĕ. В. Краснов-Асли.

Чĕрене тиврет

Чĕрене тиврет затрагавать [задевать, забирать] / затронуть [задеть, забрать] за живое.
Суранланнă çын асаплăн йынăшса илсессĕнех — тивертет, çĕçĕпе каснăн, Наталийĕн чĕрине. П. Хусанкай. Анне сисет: Иливанов çаплах тăрăхласа калаçать-ха, анчах питĕ çепĕççĕн, чĕрене тивертмесĕр. А. Ĕçхĕл. Ку большевик çав сăмахсене вут çинче тытса хĕртет пуль — чĕрисене тивертет, çулăм ялкăштарать. В. Паймен.

Чĕрене тыткăна ил

Чĕрене [чун-чĕрине, чуна] тыткăна ил покорять, очаровать, зачаровать кого.
Хĕр чăтаймарĕ ак, çĕр алă хĕрсе шăпăртатать кăна: Юрри-çке юмахран асамлă, Чуна вăл илчĕ тыткăна. А. Алка. Акă халĕ çав çĕнелнĕ, хăватланнă, тĕшшипе çаплах малтанхи пекех юлнă юрă темиçе çĕр çын чунне тыткăна илет. А. Артемьев. Килĕшрĕн эс мана, çав каçран пуçласа ман çамрăк чĕрене тыткăна илтĕн. А. Лазарева.

Чун кӳтет

Чун кӳтет душа [сердце] ожесточается у кого. Люда, чунĕ кӳтсе килнипе, ниçта кайса кĕреймесĕр пӳлĕм тăрăх утса çӳрет. Н. Терентьев. Пĕр ватă çын, чунĕ кӳтсе çитнĕскер, ӳсĕр патне пычĕ те ăна йăпатма тытăнчĕ. В. Краснов-Асли.

Чун çемçелет

Чун [чĕре, кăмăл] çемçелет приходит в состояние умиления кто, расчувствуется кто.
Картланнă пит тăрăх анать куççулĕ. Ун ват чĕри те çав çемçелчĕ пулĕ. С. Шавли. Икĕ кун тытрĕ ăна ют çын патĕнче, хăйĕн чунĕ çемçелнине кăтартса парасшăн пулчĕ. К. Турхан. Чухăн халăх умĕнче Кăмăлĕ çемçелнипе ылтăн илчĕ арчаран Патша йĕкĕр ывçине. Я. Ухсай.

Чуна пар

Чуна [чун-чĕрене] пар 1. вкладывать / вложить душу во что, стараться изо всех сил; 2. отдавать / отдать душу кому-чему.
1. Сана та, садăмри саркайăк, Чуна парса итлерĕм эп. Я. Ухсай. Çак ĕçе [Санюк] хăйĕн пĕтĕм чун-чĕрине парать. А. Ĕçхĕл. Пӳртĕн чĕнтĕрĕсем ахаль эрешсем кăна мар, çын хăйĕн чунне парса тунă чăн-чăн искусство произведенийĕ. Хв. Уяр. 2. Нушана лекнĕ çынна пулăшма тесен, чунне пама хатĕр. Г. Харлампьев.

Чуна çĕклентер

Чуна çĕклентер [çĕкле] поднимать / поднять дух у кого, вдохновлять / вдохновить кого, поднимать / поднять настроение кого, у кого, чье.
Чуна çĕклет илемлĕ пурнăç ирĕ, Юрлас килет хаваслă та хитре. М. Захаров. Янкай уççăнрах юрă-кĕвĕ янравĕ! Чуна çĕклесе эс хускат таврана. Уйăп М. «Çуркунне татах та килĕ, — тетĕп лăпкăн ун чухне, — Çутçанталăк ăшă килĕ, Çĕклентерĕ çын чунне». П. Хусанкай. Эпĕ вăрман илемĕпе киленсе утатăп. Унăн илемĕнче чуна çĕклентерекен савăнăç та, шухăша яракан тунсăх та пур. В. Алентей.

Чуна уç

Чуна уç 1. открывать [раскрывать] / открыть [раскрыть] душу кому, перед кем; 2. радовать душу кого, чью; 3. радоваться.
1. Ăçтан-ха эсĕ пур çынна Уçса кăтартăн çав чуна? П. Хусанкай. Екки кайнă май чунне яриех уçнăччĕ çав каç Сетнер Осипович. А. Емельянов. Кирлех-ши хăвăн чунна çын умĕнче арча лек уçса пани? А. Ĕçхĕл. 2. Кăтруна çил уçнă вăхăтра Ман чуна кам уçĕ-ши, кала? А. Воровьев. 3. Киленсе канса выртатăп, Пĕтĕм чунăма уçса, Эх, çапатăн, эх, шăлатăп Çурăма, пĕççе-каççа. Я. Ухсай.

Чыс кур

Чыс кур быть в почёте.
Басов пурăнчĕ, чыс курчĕ Виçĕ кун çак килйышра. П. Хусанкай. Эпĕ килтĕм тăван килне, нумай та тăмарăм, чыс куртăм. Хăшĕ пысăк чыс курать, хăшĕ пулать çын кулли.

Чысран тух

Чысран тух терять / потерять честь, уважение.
Çамрăкла ĕçрен юлакан чысран тухать, теççĕ. Ваттисен сăмахĕсем. — Ялан хăраса пурăнакан çын этем чысĕнчен тухать, — ăнлантарчĕ Василий Петрович. Н. Илпек.

Шута хур

Шута хур 1. считать кого-что, кем-чем, за кого-что; 2. считаться / посчитаться с кем-чем, принимать / принять в расчёт [во внимание] кого-что.
1. Тухтăра Михаил Аверьянович тӳрĕ, ырă чĕреллĕ çын шутне хунă. А. Чехов. 2. Анчах Савалей ун сăмахне шута та хуман. Юхма М. Техникăна шута хуманни ытти çĕрте те сисĕнет. Коммунизм ялавĕ.

Шухăша кай

Шухăша кай задумываться / задуматься, погружаться / погрузиться в размышления.
Ылтăн урапа çинче Питĕ тарăн шухăша Кайнă та пырать пĕччен Чаплă çын, Кĕлпук патша. Я. Ухсай. Йĕкĕт купăсне илчĕ те, çав-çавах шухăша кайса, ăна ĕнерме тытăнчĕ. Хв. Уяр. Шухăша кайса хăй тĕллĕн Тополь мамăкĕ вĕçет. А. Воровьев. Пĕр хурланса-и, пĕр савăнса-ши, тем шухăша каять тĕнче. В. Харитонов.

Шухăша пут

Шухăша пут погружаться / погрузиться в думы [в раздумье].
Салампи, шухăша путса, конспект çине пăхса ларчĕ. А. Артемьев. Эп шухăша путса тăратăп Хам ĕмĕр тертлĕ пулнăран. А. Воровьев. Чакка шухăша путнă сехетре Лутра алăкран кĕрет пĕр ват çын. С. Элкер.

Юл ил

Юл ил 1. набираться / набраться сил, поправляться / поправиться; 2. богатеть / разбогатеть.
1. Улма йывăççисем, аптракаласан-аптракаласан, юл илчĕç. Чирлĕ çын юл илет. 2. Ку çын юл илме пуçларĕ.

Юн юхать

Юн юхать [тăкăнать] льётся кровь чья.
[Митя:] Тăван çĕршыв талккишпех куççуль те юн юхать. Я. Мранькка. Çĕршĕн халăх юнĕ сахал мар юхнă. Чăваш календарĕ. Таçта ĕнтĕ çын юнĕ тăкăнать. А. Жклезкова, К. Семенова.

Ят тухать

Ят тухать (тухрĕ) 1. призывается на военную службу кто. 2. распространяется дурная (худая) слава о ком-чем; распространяется слух, молва о ком-чем; 3. зовут кого.
1. Кĕркунне пирĕн те ят тухрĕ. А. Артемьев. Татăлса йĕрсе юрлатчĕ Ят тухсан çын ун чухне. П. Хусанкай. 2. Манăн юлташ çинчен ялта ят тухать. Вăл ĕçлет пĕр виç çул Комсомол ячейкинче, Тухнă «Павăл — камсамул» Тенĕ ят ял хушшине. Я. Ухсай. 3. Хăравçă этем ячĕ тухсанах Сикет кăрт! пырать сĕтел патнелле. С. Элкер. Акă тинех Мишшан та ячĕ тухрĕ. Ю. Званацкий.

Ята çĕрт

Ята çĕрт позорить / опозорить кого-что, срамить / осрамить кого-что; син.: намăс кăтарт, чыса яр, ята яр.
— Аçу ятне çĕртсе çӳретĕн, тăмана! Текех çын пахчине ура ярса пуснă ан пултăр! С. Аслан. Аптрамансен ятне унта Энтри нихăçан та çĕртмен. П. Хусанкай.

Чăваш чĕлхин çĕнĕлĕх словарĕ

автан

1. Ç.п., астрол. Хĕвелтухăç йăлипе çулталăксен ылмашăвне кăтартакан вуникĕ паллăран (чĕрчунтан) вуннăмĕшĕ. Вьетнам, Китай, Япони, ... ытти хăш-пĕр çĕршывсен календарĕнче кашни çулталăка выльăх-чĕрлĕх тата тискер кайăк ятне панă. Çав ятсем 12 çулхи çаврăмпа ылмашăнса пыраççĕ. Вĕсем çаксем, 1. Йĕкехӳре (Шăши). 2. Ĕне (Вăкăр). 3. Тигр. 4. Куян (Кролик). 5. Аç-таха. 6. Çĕлен. 7. Лаша. 8.Сурăх (Така). 9. Упăте. 10. Автан (Чăх). 11. Йытă. 12. Сысна (Кабан). КЯ, 15.05.1988, 4 с. Шухăшлавçăсем, ăсчахçăсем Автан çулĕнче çуралаççĕ. ЯБ, 1990, 1 /, 62 с. — Автан çулне кĕр (Х-р, 22.03.1993, 4 с.; ÇХ,1998, 1 /, 5 с.). 2. Ç.п.,астрол. Çак чĕрчунпа палăртакан çулталăкра (Автан çулĕнче) çуралнă çын. Автана кăçал ĕмĕтсем татăлни кулянтарма пултарать. Т-ш, 13.02.1991, 8 с. Автансем ... çĕнĕ çула та асăрхануллăн йышăнаççĕ. ÇХ, 1998, 52 /, 7 с. Автан çитес çул чылай лăпкăрах тата ирĕклĕрех пурăнма пултарать. ÇХ,1999, 49 /, 8 с. — Автан-хĕрарăмсем, Автан-арçынсем (Х-р, 31.12.1992, 3 с.). 3. П.п., калаç. Ирĕлтернĕ сахăртан ачасене ĕмме хатĕрлекен пылак çимĕç. П.Большаков хăйĕн килĕнче пылак автансен «инкубаторне» уçнă. К-н, 1966, 9 /, 12 с. Сахăртан тунă «автан». Х-р, 20.01.1994. 4. П.п., калаç. Чупкăн арçын; хĕрарăм кĕтӳççи, ĕревĕç. Пĕлтĕр мана «автан» тесе чĕнетчĕç. Çук, Автан çулĕнче çуралнăран мар, чиперккесене час-час улăштарнăран. ÇХ, 1998, 42 /, 10 с. Çав мехелпех пуçлас пуль сăмаха... Каçтака мар, автан шырамалла. ТА, 1998, 1 /, 36 с.

аграри

ç.с. 1. Ял хуçалăхĕ; çĕр ĕçĕ. Чăваш Республикин Аслă Совечĕн ялăн социаллă пурнăçне çĕнетсе лайăхлатас енĕпе тата аграри ыйтăвĕсемпе ĕçлекен яланхи комиссийĕ. Х-р, 3.10.1992, 1 с. Аграри ыйтăвĕсемпе тата апат-çимĕç енĕпе ĕçлекен комитет. Х-р, 29.02.1996, 2 с. Раççейри çамрăксен аграри пĕрлешĕвĕн председателĕ. ХС, 1999, 25—26 /, 2 с. — Аграри партийĕ (ХС, 1999, 12 /, 3 с.); аграри секторĕ (Х-р, 11.11.1998, 1 с.); аграри комплексĕнчи çитĕнӳсем (ХС, 1999, 23 /, 2 с.); аграри университечĕ (Х-р, 7.08.2003, 3 с.). 2. Ял хуçалăх ĕçченĕсен интересĕсене хӳтĕлекен ятарлă парти (Аграри партийĕ) йышĕнчи çын. Чăваш Ен аграрийĕсем хирĕçлев акцине ирттерессине ырламан. Х-р, 6.10.1998,1 с. (Танл., Чăваш Ен аграри партийĕ те ... митингсемпе забастовкăсем ирттерес шухăша ырламанни çинчен эпир маларах пĕлтернĕччĕ. Х-р, 7.10.1998, 1 с.). Аграрисем канашларĕç [Пуçелĕк]. Х-р, 13.04.2001, 1 с. (Танл., Шупашкарта Чăваш Енри аграри партийĕн конференцийĕ иртрĕ. Х-р, 13.04.2001, 1 с.).

аграрник

ç.с. 1. Ял хуçалăхĕнче е ял хуçалăх ыйтăвĕ-семпе ĕçлекен çын. Ун шухăшĕпе чылайăшĕ килĕшет, аграрниксем те, хуларисем те. Х-р, 20.01.1994, 1 с. Уя тухса курман аграрник-теоретиксем халăхăн çĕр йĕркелӳ традицине тĕпрен шута илес çук. Х-р, 11.09.1996, 3 с. А.П.Айдак тата аграрниксен юхăмĕн ытти ертӳçисем... Хресченсен союзне туса хурас енĕпе ĕçленĕ. А-д, 17.12.1999, 2 с. Ăна [хресчене] ... Шупашкарти тата Мускаври аграрник чиновниксем пулăшма шутламаççĕ. Х-р, 17.10.2000, 1 с. — журналист-аграрник (Х-р, 7.05. 1998, 1 с.). 2. Аграри партийĕн членĕ; аграри (2). Ирех, сесси пуçланиччен, аграрник-депутатсем канашланă. Х-р, 30.07.1992, 1 с. Коммунистсемпе аграрниксем ... фракци ертӳçисем хушнă пек сасăлаççĕ. Ч-х, 1999, 27 /, 3 с.

агрегатчик

п.с., 1. П.п. Агрегат заводĕнче ĕçлекен çын. Специнструментпа технологи хатĕрĕсен завочĕ агрегатчик-сене штампсемпе пресс-формăсем... парса тăрать. К-н, 1977, 6 /, 2 с. Виçеллĕ мар-çке агрегатчиксен продукцийĕçӳхерех е хулăнрах, аслăрах е ансăртарах. К-н, 1987, 6 /, 2 с. Ĕçсĕррисен йышне агрегатчиксем те ӳстерчĕç. Х-р, 23.10.1993, 2 с. Агрегат-чиксене пахалăх сертификачĕ [Пуçелĕк]. Х-р, 26.05.2001, 1 с. 2.Ç.п. Агрегат завочĕн спорт командинче вылякан çын. Агрегат завочĕпе электроаппаратура завочĕсен командисем кĕрешрĕç... Агрегатчиксем çĕнтерчĕç. Х-р, 11.11.1998, 4 с. Атакăсенчен пĕринче агрегатчиксем вăйă шутне уçма пултарчĕç. Х-р, 8.06.1999, 4 с. Агрегатчиксем çийĕнчех вăйăри пуçарулăха хăйсен аллине илчĕç. Х-р, 23.01.2001, 4 с. Агрегатчиксем ăнăçсăр выляççĕ [Пуçелĕк]. Х-р, 22.11.2001, 4 с.

агропромышленник

ç.с. Агропромышленность тытăмĕнче ĕçлекен çын. ЧР Правительстви пуçарнипе йĕркеленĕ Агропромышленниксен коопераци биржи ĕçлеме пуçларĕ. ХС, 1999, 12 /, 1 с.

адм.

.., ç.х. Хутлă сăмахсен «администраци» е «админи-стративлă» пĕлтерĕшлĕ пайĕ. «Юрамасть!» — çапла каланă... адмкомисси ларăвĕнче. Х-р, 21.11.1996, 3 с. СШАри адмтерри-торисем. Х-р, 13.02.1997, 2 с. Регистраци правилисене пăснăшăн 9 çын пирки адмпротокол çырма тивнĕ. Х-р, 22.02.2000, 1 с.

акарçă

ç.с. Акар йыттисене тытакан, ĕрчетекен çын. Паттăра [йытă ячĕ] Мускаври паллă акарçă С.Рощина парнеленĕ. ÇХ, 1999, 8 /. 9 с.

алкаш

п.с., калаç. Ĕçке ернĕ çын; ĕçкĕçĕ, алкоголик. Тарасов пухура «алкашсене» хирĕç тухса каланăччĕ. К-н, 1983, 16 /, 8 с. Кашни сывалакан алкоголик пуçне сывалма тăрăшман виçĕ-тăватă алкаш тивет. А.Емельянов, 1990, 50 с. Ку та ашшĕ пекех алкаш пулчĕ. Т-ш, 1999, 11 /, 2 с. Алкашсем пурте пĕр пекех иккен. ТА, 2003, 2 /, 9 с. — алкаша тух (А.Емельянов, 1985, 346 с.).

амбицилĕх

ç.с. Çын хăйне асла хывни, пысăк вырăншăн каçăхни. Ку шухăша, амбицилĕхе эп ырлатăп çеç, ним пăсăкки те курмастăп. ÇХ, 1999, 11 /, 2 с. Ертӳçĕсен амбицилĕхĕ куç умне тухса тăрать. Х-р, 9.10.2003, 2 с.

арăслан

ç.п., астрол. Çулталăк çаврăмĕпе пыракан Хĕвел çав ятлă çăлтăр ушкăнне кĕрсен (24.VII—23.VIII) çуралнă çын. Арăсланăн сывлăха упрама тăрăшмалла. Т-ш, 27.02.1991, 7 с. Арăслансен сывлăхĕсем çирĕпленĕç, вĕсем хăйсен пултарулăхĕпе витĕмлĕхне кăтартĕç. К-ш, 1997, 39 /, 8 с. Эпĕ 33 çулта, ...гороскоппаАрăслан. ÇХ, 1999, 1 /, 10 с. Арăслансене пла-нетăсем çĕнĕ ĕç шырама канаш параççĕ. ХС, 1999, 14 /, 4 с.

аркатуçă

п.с. Аркатакан, ватакан, çĕмĕрсе çӳрекен çын; тустаруçă. Палладий аркатуçă мар... Ăна ун чурăс вăхăчĕ çапла ят панă. Г.Айхи, 1974, 49 с. Эсаркатуçă... Çак киле аркатма сана ирĕк памастпăр. Г.Айхи. 1988, 28 с. Çынвĕлеренсен, аркатуçăсен вăрă-хурахла ушкăнĕсем пирĕн тĕп хула урамĕсене пырса кĕчĕç. Х-р, 8.10.1993,1 с. Сылтăмрисемшĕн вăл революционер тата аркатуçă пулнă, сулахайрисемшĕнсутăнчăк. Х-р, 6.04.2001,3 с. — ВЧС,1971, 649 с.

арманçă

п.с. Арман авăртса паракан çын; арман хуçи, мелник. Хĕр-упраç... писев сĕрсе чиперленме ĕлкĕрнĕ — арманçă пек шап-шурă питлĕ. В.Ухли, 1984, 347 с. «Шупашкар элеваторĕ» предприятире ĕçлекен В.Емельянов арманçă. ХС, 1997, 106 /, 1 с. Ял çыннисем те ăна, тырă авăртса панине кура, арманçă теççĕ. Я-в, 1999, 2 /, 64 с. Голланди арманçисем ăна [сĕлĕ пăттине] уйрăмах юратса çинĕ. С-х, 1999, 26 /, 3 с. — ВЧС, 1971, 338 с.

асапçă

ç.с. 1. Асаплантаракан, хĕн кăтартакан, хур тăвакан çын. [Çав] сутăнчăксене, асапçăсене никам умĕнче те явап тыттарман. Н.Исмуков, 1990, 50 с. Палланă хушамат — Шитов, асапçă, Миттана «урнă йытă пек туллаканни». Я-в, 1991, 5 /, 8 с. 2. Асап тӳснĕ, хĕн курнă çын. Ăна [чиркĕве] студентсене хута кĕрекен асапçă Татьянăна халалланă. Х-р, 30.05.2001, 1 с.

астăвăм

е АС ТĂВĂМ, ç.с. Асăм (туп.), асăмлăх, асăну. Аппан тĕрмери кун-çулĕ çинчен пĕлес килет... «Астăвăм» об-щество пулăшасса шанатăп. КЯ, 20.09.1989, 3 с. Майăн 9-мĕшĕ тĕлне... «Астăвăм» кĕнекен пĕрремĕш томĕ кун çути курмалла. Ç-т, 1995, 4-5 /, 31 с. Çак çын ас тăвăма тивĕçлĕ мар-и вара. ÇХ, 1999, 3 /, 8 с. Чăваш еншĕн аграри секторĕ ...кăмăл-сипетпе ас тăвăмăн шалти вăйĕсене упраса хăвармалли пысăк шанчăк. ХС, 1999, 19 /, 1 с. — мифологилле астăвăм (ТА, 1990, 9 /, 67 с.); халăх астăвăмĕ (Ю.Артемьев, 1991, 48 с.); истори астăвăмĕ (Х-р, 6.06.1997, 1 с.); ĕмĕрлĕх астăвăм (Х-р, 6.05.2000, 1 с.); чĕрĕ астăвăм (Я-в, 2000, 5 /, 9 с.); — астăвăм саманчĕ (Я-в, 1995, 9 /, 89 с.); астăвăм шăплăхĕ, астăвăм тĕнчи (Н.Петровский, 1995, 84 с., 114 с.); астăвăм масарĕ, астăвăм хăми (Х-р, 17.01.1996, 2 с.); астăвăм сентри (Н.Теветкел //Х-р, 11.04.1998, 7 с.); астăвăм каçĕ (Т-ш, 2000, 5 /, 2 с.); — танл., астăву (П.Хусанкай, 1962, 50 с.).

астрал

ç.с., астрол., оккульт. Космос вăйĕпе этем чун-хавалĕн çыхăнăвĕ. Ухсайсем..., хаяр çавра çилсем кăларса, астрал шайĕнче хăйсен çуртне аркатнă. Ю.Яковлев //ÇХ, 1998, 48 /, 9 с. Танл., Çын автокатастрофăра амансан та астральнăй ӳт [кирлĕ, астрал вăйĕ] аманмасть. Çав вăхăтрах ăна ырă мар шухăшпах ватма пулать. Я-в, 1995, 9 /, 102 с.

аçтаха

1. Ç.п., астрол. Хĕвелтухăç йăлипе çулталăксен ылмашăвне кăтартакан вуникĕ паллăран пиллĕкмĕшĕ. Кăçалхи çул Аçтаха çулталăкĕ шутланать. КЯ, 15.05.1988, 4 с. Аçтаха паллипе çуралнисем тарап (кутăн) кăмăллă та кăра, анчах ĕçчен, пултаруллă. ЯБ, 1990, 1 /, 64 с. Мĕскĕн Кролик çулне асар-писер Аçтаха ылмаштарать. ÇХ, 1999, 49 /, 2 с. 2. Ç.п.,астрол. Çак чĕрчунпа палăртакан çулталăкра (Аçтаха çулĕнче) çуралнă çын. Кăçал телейАçтаха аллинче. Т-ш, 13.02.1991, 8 с. Автанăн чи лайăх тусĕсем е мăшăрĕсем, Вăкăр, Çĕлен, Аçтаха. Х-р, 31.12.1992, 3 с. Аçтахасен ... пĕрремĕш вырăнта ĕç тата ӳсĕм картлашки. ÇХ, 2003, 2 /, 5 с.

атомщик

ç.п. Атомлă электростанцире ĕçлекен, атом энергине тĕпчекен çын; атомник, атомçă. Ĕç укçипе электроэнерги парăмĕсене тӳлесе татма, социаллă ыйтусене йĕркелеме ыйтакан атомщиксем... Мускава çул тытнă. Х-р, 16.07.1997, 1 с.

аура

ç.с. 1. Парапсихол. Чĕрĕ чунăн ӳт-пĕвне хупăрласа тăракан, вышкайсăр сисĕмлисем (экстрасенссем) кăна куракан çутă пайăрка сийĕ; биоуй (туп.). Çын аури, тепĕр майлă каласан, биоуйĕ (е кĕлетке тавра тытăнса тăракан куçа курăнман мĕлке) тăрăх диагноз лартма пулать. Х-р, 27.06.1992, 3 с. Иисус Христосăн аури сарă тĕслĕ пулнă. Я-в, 1995, 9 /, 105 с. Экран çинче вăл [хĕрача] çĕр çывăхĕнчи орбитăра ĕçлекен çынсен аурине курма пултарнă. ÇХ-рĕ, 15.12.1999, 4 с. Аура çирĕп, вăйлă пулсан сире нимĕнле хура вăй та, нимĕнле тухату та çĕнтереймĕ. С-х, 2000, 27 /, 3 с. — аурăн асамлă çути (Я-в, 1995, 10 /, 42 с.). 2. Куçăм. Этем, чĕрчун е япала хăй таврашĕнчи çынсене кӳрекен витĕм. Тен, эпĕ те такамшăн Турă... Ырсунăм кăмăлĕ — аура. Л.Федорова //Я-в, 1991, 4 /, 7 с. Вера Кузьминичнăна çур ĕмĕр ытла [театрти] çак аура витĕм кӳрсе тăрать (ХК, 1998, 37 /, 15 с.). Пирĕн Таньăсене тата темле «аура» текенни пĕрешкеллетет ахăр. ÇХ, 1999, 3 /, 4 с. 3. Куçăм. Пĕр-пĕр пулăмпа çыхăннă лару-тăру, ĕç-пуç. Наци философийĕ, пурнăç аури ... авалхи тĕнре мĕн тери уçăмлă палăрать. Х-р, 17.12.1992, 3 с. Хăйне евĕрлĕ аура хуçаланать. Х-р, 25.12.1997, 4 с. Вăл [тĕп режиссер] артистсем сцена çинче хумханнине, ... залра хăйне майлă «аура» пулнине лайăх туйса илнĕ. Х-р, 13.04.2001, 2 с.

аутогенлă

аутогенлă тренировка е аутогенлă тренинг, ç.я., психол. Психотерапи мелĕ, çын пĕтĕм шăм-шакне лĕнчĕр ярса хăйне ӳкĕте кĕртме пултарни — вăй-хавалне, кăмăл-туйăмне кирлĕ пек улăштарни. Аутогенлă тренировка пулăшнипе ... хăвăр кăмăллакан хитре вырăнсене куç умне кăларса тăратăр. С-х, 1999, 19 /, 2 с. Ыйхă вĕçнинчен аутогенлă тренировка туни те пулăшать. С-х, 2000, 6 /, 1 с. — аутогенлă тренинг (ПВЧКС, 2000, 58 с.).

бакалавр

ç.с. 1. Ик-виçĕ сыпăклă йĕркепе пĕлӳ паракан аслă шкулăн пуçламăш сыпăкне (бакалавриата) ăнăçлă вĕçленĕ çын. Тăватă çул вĕреннĕ хыççăн ... студентсем бакалавр, малалла вĕренекенсем магистр степеньне илеççĕ. Х-р, 25.08.1998, 2 с. Мана университет пĕтериччен пĕр çул маларах ĕçе илнĕ. Манăн бакалавр дипломĕ пулнă. ÇХ, 1999, 39 /, 12 с. 2. Ăрăмçăсен (туп., 1) ятарлă пĕлӳпе ăсталăх шайне палăрт-малли виçе; кĕçĕн пусăм. Вăл Ю.Лонго ертсе пыракан ассоциацин курсĕнче пĕлӳ илнĕ. Бакалавр тата пĕтĕм тĕнче категориллĕ экстрасенс пулса тăнă. Х-р, 17.07.1992, 4 с. Яндимиркин икĕ эрне ... Тухатмăшсен орденĕн ассоциацийĕнче малалла вĕреннĕ, бакалавртан магистр пулса тăнă. Х-р, 15.10.1992, 4 с.

баянçă

ç.с. Баян калакан çын; баян ăсти. Вăрнар енчи хастар çыравçă [Илепер]...хăех баянçă та хаçатçă. Ю.Сементер //Я-в, 2000, 4 /, 10 с.

бельманçă

ç.с. Швед поэтне тата мусăкçине (туп.) Карл Микаэль Бельмана сумлакан, пурнăçра тата пултарулăхра ăна евĕрлекен çын. Чăваш бельманçисен тăванлăхĕ. Х-р, 6.09.1996, 1 с.; Х-р, 21.03.1997. Чăваш бельманçисем хăйсен обществин пĕрремĕш «Хыпарçине» кăларма май тупрĕç. Х-р, 27.03.1997, 4 с.

бизнес

..., ç.х. Хутлă сăмахсен «услам ĕçĕ, пуçару ĕçĕ (туп.)» е «усламçă (туп.), ĕçлĕ çын» пĕлтерĕшлĕ пайĕ. «Бизнес-инкубаторта» çамрăксем пĕчĕк бизнес пуçарма пултараççĕ. ÇХ, 1997, 49 /, 4 с. Мускаври Реформ-пресс издательство ушкăнĕ хăйĕн кăçалхи тăваттăмĕш номерĕн бизнес-каталогне Чăваш çĕршывне халалланă. Х-р, 20.06.1997, 1 с. Наука ертӳçи ... бизнес-класлă самолетсемпе вĕçме ... пултарать. Ч-х, 1999, 27 /, 2 с. ЧНК çумĕнче бизнес-клуб йĕркелемелле. Х-р, 23.06.2000, 1 с.

биоритм

ç.с. Чĕрĕ организм ĕçĕ-хĕлĕн хастарлăхĕ пĕр-пĕр тăтăшлăхпа ылмашăнни; пурнăç çемми. Çын биоритмĕ тăрăх унăн сывлăхне пĕлме пулать. С-х, 1999, 17 /, 2 с. Пур чирлĕ çыннăн та хăйĕн биоритмне пăхăнмалла. С-х, 2000, 36 /, 3 с. Пирĕн пĕтĕм пурнăç биоритмсенчен килет. ЫХ, 2001, 20 /, 4 с.

биоток

, п.с. Чĕрĕ организмри — унăн хавалĕпе пĕр килекен, ыттисене витĕм кӳме пултаракан — хăйне евĕрлĕ чӳхенӳ (электромагнит таппи). Пациентсене çамрăк донорсен магнит пленки çине çырса илнĕ биотокĕсене парса çамрăклатма пуçларăмăр. К-н, 1965, 24 /, 4 с. Çыннăн пуç миминчен саланакан биоток ... юлташĕсен, тăванĕсен ăс-тăнне, туйăмне çитни... В.Тимаков, 1984, 52 с. Çын шутлани теприне биотоксемпе куçать-ши. В.Эктел //Я-в, 1991, 7 /, 17 с. Манăн биотоксем куракан патне çитеççĕ. Х-р, 25.12.1997, 4 с. Йывăçсем те çынна сиплĕхлĕ биотоксемпе витĕм кӳреççĕ. С-х, 1999, 1 /, 2 с. — биоток яр (В.Эктел, 1996, 82 с.); биоток ритмĕ (С-х, 2000, 9 /, 4 с.); биоток хĕлхемĕсем (С.Асамат //ÇХ, 2000, 12 /, 11 с.).

бисексуал

ç.с. Хĕрарăмпа та, арçынпа та ар хутшăнăвне кĕрекен çын. Гомо- тата бисексуалсем СПИДпа «туслашни» çĕнĕлĕх мар паян пирĕншĕн. ÇХ, 1997, 52 /, 6 с. Гомосексуалистсем хушшинче хĕрарăмсемпе ар çыхăнăвĕ тытакансем те нумай. Вĕсене бисексуалсем теççĕ. ÇХ, 1999, 29 /, 8 с. Никита [Пета Уилсон] — кам вăл, хĕрлĕхне çухат-манскер-и, лесбиянка-и, бисексуалка-и. ÇХ, 2002, 23 /, 5 с.

бомж

ç.с. Килсĕр çын; çапкаланчăк, сĕтĕрĕнчĕк, сулланчăк. Бомж пӳрнисем ăнсăртран кăна дактилоскопи карто-текине лекнĕ. Х-р, 28.09.1996, 4 с. Те бомжсем, те ашкăнчăксем унти [подвалти] ăпăр-тапăра тивертсе янă. Х-р, 8.06.1999, 4 с. Асăрханă-и, «перестройкăранпа» хулара бомжсем те нумайланчĕç. ÇХ, 2000, 11 /, 5 с. «Тек ĕнтĕ эпĕ хĕрарăм мар, бомжа»,тесе хучĕ. ЧХ, 2000, 35 /, 8 с. — бомжа тух (Х-р, 18.06.2002, 2 с.; К-н, 2002, 7 /, 4 с.).

брифинг

ç.с. Официаллă çын, пĕр-пĕр элчĕ (предста-витель) — журналистсене пухса — пайăр ыйтăва, темăна уçăм-латни; пĕчĕк пресс-конференци. Эпĕ ăна [информацие] СССР Шалти ĕçсен министерствинче ирттернĕ брифингран илнĕччĕ. Я-в, 1991, 5 /, 16 с. А.Яковлев Кремльти брифингра Раççей тата ют çĕршыв журналисчĕсене Кронштадри инкек-синкек чăнлăхне уçса паракан документсене кăтартнă. Х-р, 1994, 6 /, 1 с. Çа-кăн пирки Федерацин хăрушсăрлăх службин Чăваш Республикинчи управленийĕнче иртнĕ брифингра пĕлтерчĕç. ÇХ, 18.09.1998, 2 с.

брокер

ç.с., экон. Клиентсен ячĕпе тата вĕсен шучĕпе биржăра (хаклă хутсемпе, таварпа) сутă тăвакан çын; ĕçлĕ евчĕ. Хатĕр продукцие ... брокер кантурĕ урлă сутатăп. Х-р, 15.07.1992, 4 с. Хăвăрăн акцисене эсир фонд биржинче те сутма пултаратăр — çак тĕллевпе сирĕн брокерпа çыхăнмалла. Х-р, 24.09.1992, 2 с. Брокер вырăнĕ тупăшлă-и. [Пуçелĕк]. Х-р, 13.10.1992, 1 с. Перестройка пуçлансан Алексей тĕпчев институтĕнчен кайнă, брокер профессине алла илнĕ. ЧХ, 1998, 6 /. — брокер фирми (Ç-т, 1992, 6 /, 24 с.).

бюджетник

ç.с. Патшалăх хыснинчен шалу илсе тăракан, бюджет организацийĕнче ĕçлекен çын. Бюджетниксене (уйрăмах учительсемпе врачсене) ĕç укçи тӳлесси кая юлса пырать. Х-р, 20.01.1994, 2 с. «Бюджетниксем» ĕç укçи вăхăтра илеймеççĕ. Х-р, 11.03.1997, 2 с. Бюджетниксен умĕнчи парăм чакнă. ÇХ, 1999, 41 /. 3 с. — бюджетниксен шалăвĕ (Х-р, 21.02.1997, 1 с.)~~.

вăйăç(ă)

ç.п. Спорт вăййине вылякан, командăсен ăмăртăвне хутшăнакан çын. Тĕп стадионта пуриншĕн те (кам футболист, волейболист е ытти вăйăç пулнине пăхмасăр) пĕрешкел хăйне евĕр экзамен ирттерчĕç. Х-р, 15.05.1997, 4 с. «Ювентус» клубăн вăйăçи З.Зидан, «Спартак» вăйăçи Е.Титов. Т-ш, 1999, 2 /, 3 с. «Волжанка» ун чухне кайрисен ретĕнче марччĕ, ... çавăнпах унăн вăйăçисене ытти хуласенчи клубсене илĕртсе пĕтерчĕç. ÇХ, 1999, 42 /, 11 с.

вăкăр

1. Ç.п., астрол. Хĕвелтухăç йăлипе çулталăксен ылмашăвне кăтартакан 12 паллăран иккĕмĕшĕ. Хĕвелтухăç гороскопĕпе Çĕнĕ çулВутлă Вăкăр çулĕнарăс уйăхĕн 7-мĕ-шĕнче ... пуçланать. Х-р, 5.02.1997, 4 с. Акă ĕнтĕ «Вăкăрпа» сывпуллашма, «Тигра» хапăл тума вăхăт. ÇХ, 1998, 1 /, 4 с. 2. Ç.п., астрол. Çак чĕрчунпа палăртакан çулталăкра çуралнă çын. Вăкăр-арçынсемшĕн хĕрарăмсемпе хутшăнасси [Качака çулĕнче] çăмăлах мар, мĕншĕн тесен хăнăхнă йĕркесенчен пăрăнма тивет. Т-ш, 13.02.1991, 8 с. Вăкăр çитес çул темиçе хутчен те йывăр лару-тăрăва лекет. ÇХ, 1999, 49 /. 8 с. Ачасем ... иккĕшĕ те Вăкăр. Х-р, 13.04.2001, 3 с. 3. Ç.п., астрол. Çулталăк çаврăмĕпе пыракан Хĕвел çав ятлă çăлтăрсен ушкăнĕнче чухне (21.IV—21.V) çуралнă çын. Çĕртме уйăхĕнче Вăкăрсенчен чылайăшне Ăнăçу турри хăй хӳттине илет. Х-р, 3.06.1992, 4 с. Вăкăрсене нумайччен пĕр ыйту хумхантарĕ, мĕнле майпа укçа тупас. К-ш, 1998, 7 /, 8 с. Ф.Киркоров Качака çулĕнче çуралнă Вăкăр. ÇХ, 2000, 6 /, 5 с.

вăркав

ăш вăркавĕ, п.я. Чун-чĕре канăçсăрлăхĕ; пăшăр-ханăç, ăш вĕçни. Акă халь ют çын умне ăш вăркавне шакăрах кăларса хучĕ. А.Емельянов, 1981, 11 с. Ăш вăркавĕ [Пуçелĕк]. ТА, 1989, 9 /, 59 с. Пире çупăрлатчĕ хитре ăш вăркавĕ. Ю.Сементер //Т-ш, 1999, 9 /, 11 с. Çухалмĕ нихăçан та ăш вăркавĕтараймĕ вăл çилсем çĕклен хумпа. Н.Теветкел //Х-р, 30.11.2000, 3 с.

велосипедçă

ç.с. Велосипедпа (утсăр урапапа) çӳрекен çын; велосипедист. — Салам, чиперкке, — сăмах хушнă велосипедçă. Вăл [хĕр] велосипедçăна пĕр сăмах та чĕнмен. ЧÇ, 1998, 22 /, 13 с. Вăрмар вăлОлимпиада чемпионĕ В.Соколов, ... тĕнчипех паллă В.Гаврилов, И.Иванов велосипедçăсем. А.Т.-Ых-ра, 2000, 46 с.

вĕлерӳçĕ

ç.с. Çын вĕлерен, чун илли. Ун чухнех Ю.В.Зайцев художник ăна [Нарспие] çын вĕлерӳçĕ пек йышăннă. Вĕлерӳçĕ тени вăл публицист хĕрӳ[лĕх]не кăтартакан гротеск, гипербола пекки-тĕр ĕнтĕ. Г.Федоров, 1996, 21 с. Вĕлерӳçĕ кăмпасем [Пуçелĕк]. ÇХ, 23.10.1998, 8 с.

вĕренӳçĕ

п.с. 1. Пĕлӳ илекен, вĕренекен ача; шкул ачи. Лараç лабораторире ик çамрăк вĕренӳçĕ. С.Шавлы //Хаваслăх. 1940, 34 с. Ирĕксĕрех вырăсла вĕрентме хăтланать кун пек учитель. Капла çăмăлрах. Паллаххăйне. Вĕренӳçе çăмăл-и, йывăр-иТурă пĕлтĕр. М.Волков //Х-р, 7.10.1992, 1 с. 2. Ăстаран (пĕлӳçĕрен) ăс илнĕ е унран вĕренсе пыракан çын. Ак вĕренӳçĕ-тĕк вĕренӳçĕвĕрентӳçин мухтанмалăх пур. Г.Волков //Х-р, 2.07.2002, 2 с.

видеооператор

ç.с. Видеокамерăпа ӳкерекен çын; видеоӳкерӳ (туп.) ăсти. Чăваш телевиденийĕнчи правур видеоопе-ратор И.Ульянов çул çӳреври пур утăма та видео çине ӳкернĕ. ÇХ, 1998, 22 /, 2 с. Çак саманта видеооператор ... та ӳкерсе илнĕччĕ. Т-ш, 1999, 3 /, 8 с.

вулавăшçă

ç.с. Вулавăшра (библиотекăра) ĕçлекен çын; библиотекарь. Чăваш çыравçисемпе вулавăшçисен пĕр ушкăнĕпе авалхи ПăлхарЧăваш патшалăхĕ сарăлса выртнă сăваплă çĕрсене çитсе куртăмăр. А.Т.-Ыхра //Х-р, 1.12.1998, 3 с.

вылявçă

п.с. Вăйă вылякан, вăййа-вылява хутшăна-кан çын (е сăнар). Эс, шăпа, вылявçă мар-и. Кăмăлу хăш чух çемçе... Н.Теветкел, 1982, 64 с. Иккĕшĕ те [тренерсем] вылявçăсене пĕр-пĕрне ăнланса, ăспа выляма вĕрентеççĕ. ÇХ, 2001, 30 /, 5 с.

гарант

ç.с. Пайăррăн гаранти паракан, шантаракан çын (ытларах — патшалăх ертӳçи пирки калаççĕ); çăкçă, шанăççă. Кĕпер-наттăрсем ... саккунлăх гаранчĕсем пулса тăраççĕ. Х-р, 31.10.1995, 1 с. «Гарант» [Президент] заданийĕпе пуянсемшĕн ĕçлекен мас-сăллă информаци хатĕрĕсем. Ч-х, 1999, 28 /, 2 с. Çынсен ирĕк-лĕхĕпе прависен гаранчĕПрезидент. ХС, 1999, 36 /, 2 с.

геопатогенлă

геопатогенлă вырăн (геопатогенлă зона), ç.с. Сывлăхшăн сиенлĕ пайăркасем кăларакан лаптăк; ха-тарлă вырăн. Геопатогенлă зона выльăхсемшĕн те сиенлĕ. Çак зона çуртсене те, çул-йĕре те витĕм кӳнине тĕпчесе пĕлнĕ ĕнтĕ. Я-в, 1995, 9 /, 103 с. Халĕ çĕрĕн геопатогенлă вырăнсем пуррине пĕлмен çын çук та пулĕ. С-х, 2000, 35 /, 4 с. Хăш-пĕр вырăнсем ăнăçлă мар, урăхла ăна геопатогенлă зона теççĕ. КÇ, 2001, 33 /, 1 с.

гомосексуалист

п.с., ç.с., калаç. Пĕрешкел арлăхлипе ар хутшăнăвне кĕрекен çын; арсене савакан арçын. Сана эпĕ арçын ача пуль тенĕччĕ, паянтан вара иккĕлене пуçларăм, е гомосек, е гермафрадит эсĕ! Б.Чиндыков //ТА, 1988, 10 /, 24 с. Вăл «гомосексуалистсен çĕнĕ культурине туса ху-малли» плансемпе паллашатарнă. Х-р, 26.08.1993. 4 с. Ĕлĕк йышсăр пулнă гомосексуалистсен шучĕ ӳссе кайнă пек туйăнать. ÇХ, 1999, 6 /. 8 с. Аслăраххисем хĕрсемпе те кăсăкланнă, хăйсене гомосексуалист тесе шутламан.~~ Т-ш, 2000, 31 /. 4 с. — гомосексуалистсемпе лесбиянкăсен союзĕ (Х-р, 15.05.1997, 3 с.).

гомосек

п.с., ç.с., калаç. Пĕрешкел арлăхлипе ар хутшăнăвне кĕрекен çын; арсене савакан арçын. Сана эпĕ арçын ача пуль тенĕччĕ, паянтан вара иккĕлене пуçларăм, е гомосек, е гермафрадит эсĕ! Б.Чиндыков //ТА, 1988, 10 /, 24 с. Вăл «гомосексуалистсен çĕнĕ культурине туса ху-малли» плансемпе паллашатарнă. Х-р, 26.08.1993. 4 с. Ĕлĕк йышсăр пулнă гомосексуалистсен шучĕ ӳссе кайнă пек туйăнать. ÇХ, 1999, 6 /. 8 с. Аслăраххисем хĕрсемпе те кăсăкланнă, хăйсене гомосексуалист тесе шутламан.~~ Т-ш, 2000, 31 /. 4 с. — гомосексуалистсемпе лесбиянкăсен союзĕ (Х-р, 15.05.1997, 3 с.).

гувернер

ч.с. Шкул çулне çитмен ачасене киле пырса вĕрентекен çын. Шупашкар 23-мĕш профтехучилищинче çĕвĕçсене, ... телемастерсене, гувер-нерсене вĕрентеççĕ. Т-ш, 1996, 26 /, 2 с. Çĕмĕрлери педагогика училищинчен вĕренсе тухакансем ... ахаль воспитательсем мар, воспитатель-социолог, ют чĕлхе вĕрентме пултаракан воспитатель тата ... гувернер-воспитатель. ÇХ, 1997, 38 /, 4 с.

гуманитари

ç.с. 1. Халăхсен культурипе историне ăнлантаракан пĕлӳ; ăс-хакăл культури. МВТУ, Физтех пек аслă шкулсенче те гуманитари, искусство кафедрисем уçма пуçларĕç. ТА, 1989, 9 /, 57 с. Гуманитарие аван чухлакан ача... ХС, 1999, 16 /, 2 с. — гуманитари предмечĕсене вĕрентекенсем (КЯ, 24.02.1989, 4 с.); гуманитари ăслăлăхĕсен институчĕ (Х-р, 29.07.1998, 3 с.); гуманитари университечĕ (Х-р, 25.08.1998, 2 с.); гуманитари вĕрентĕвĕ, гуманитари пĕлĕвĕ (ХШ, 1999, 2 /, 55—56 с.); гуманитари класĕ (ÇХ, 1999, 12 /, 12 с.); гуманитари факультечĕсем (ХШ, 1999, 4—5 /, 120 с.); гуманитари дисциплинисем (Я-в, 2000, 5 /, 54 с.). 2. Çынлăх, чунлăх, ыркăмăллăх (туп.). Унта [конгреса] хутшăннисем çарпа политика, экономикăпа гуманитари ыйтăвĕсене сӳтсе явнă. Х-р, 10.09.1992, 2 с. Кунта кăшт леш... гуманитари пулăшăвĕ текеннине параймĕç-ши. Я-в, 1995, 10 /, 110 с. Гуманитари пулăшăвĕпе Чечен çĕрне çитсен пирĕн машина патне пĕр салтак чупса килчĕ. ÇХ, 1998, 45 /, 5 с. 3. Халăхсен историйĕпе культурине (чĕлхине, сăмахлăхне, философине т.ыт.) тĕпчекен-вĕренекен çын. Ăна сутса пуйăпăр, вара гуманитарисене словарь çырса кăларма укçа хывăпăр. Х-р, 30.04.1992, 3 с. Манăн вăтам тата аслă шкулта вĕрентекен гуманитарисене ăнланмалла сăмахсар курас килет. Х-р, 16.05.2002, 3 с.

декларациле

ç.с. Декларацие кĕрт; пурлăх-тупăш пирки — налук службине, чикĕ урлă каçаракан тупра пирки таможньăна евитле. Шалти ĕçсен министерствинче ĕçлекен кашни сотрудникăн тупăша, çурт-йĕре, ... хаклă хутсене декларациле-мелли йĕрке туса хутăмăр. Ч-х, 1999, 14 /, 3 с. Пĕр çын деклара-цилемен валютăна чикĕ леш енне илсе каçма тăнă. ÇХ, 1999, 42 /, 8 с.

демократизаци

п.с. Çĕршыва демократилени, гражданла обществăн тата право патшалăхĕн паллисене çирĕплетсе пыни, çын прависемпе ирĕкĕсене пурнăçа кĕртни. Хальхи вăхăтри ансатах мар пурнăçа çĕнетӳ, хуçалăх расчечĕ, демократизаци, уççăнлăх сăмахсемсĕр ăнланма çук. ТА, 1989, 9 /, 59 с. Хрущев вăхăтĕнче пуçланнă демократизаци юхăмĕ чăваш критикине те хăюллăрах шухăшлав вĕрсе кĕртнĕ. ТА, 1990, 12 /, 62 с. — демократизаци тапхăрĕ, демократизаци процесĕ (ЧЛ, 1994, 11 кл., 4 с., 21 с.).

демократилен

ç.с. Демократилĕхпе палăр; демократи йĕркине (халăх влаçĕ, çын прависемпе ирĕкĕсен сумлăхĕ т.ыт.те) йышăн. Çапла пуçланчĕ совет çĕршывĕ демократиленесси. Х-р, 29.09.1992, 3 с. Общество демократизациленсе пырать тетпĕр. Х-р, 26.08.1993, 2 с.

демократизацилен

ç.с. Демократилĕхпе палăр; демократи йĕркине (халăх влаçĕ, çын прависемпе ирĕкĕсен сумлăхĕ т.ыт.те) йышăн. Çапла пуçланчĕ совет çĕршывĕ демократиленесси. Х-р, 29.09.1992, 3 с. Общество демократизациленсе пырать тетпĕр. Х-р, 26.08.1993, 2 с.

ди-джей

ç.с. Кĕвĕ-çемĕ (музыка) программине, дискотекăна (туп.) ертсе пыракан çын; диск-жокей. Кăшт ĕшенсен [дискотекăра] Сергей ди-джей култарма тăрăшрĕ. Х-р, 25.02.1997, 4 с. Ташăсем хушшинчи кĕске тăхтавсенче ди-джейсем «пропаганда» ĕçне тунă. ÇХ, 1997, 49 /, 4 с. Халь ди-джей юрă-кĕвĕ çыракан... фирмăра çĕнĕ альбом хатĕрлет. Т-ш, 1999, 12 /, 11 с. Ди-джейсем хăйсен пултарулăхĕпе савăнтарчĕç. К-ш, 2001, 4 /, 4 с.

дилер

ç.с., экон. Тавар (е хаклă хутсем) туянса хăй тĕллĕн сутă тăвакан, хаксен ăрасналăхĕнчен услам илекен çын е фирма; сутуçă. Дилерăн брокер пек ĕçлеме те май пур. Ç-т, 1992, 6 /, 24 с. «Хавхалану» юлташлăх — Тутаеври мотор завочĕн официаллă дилерĕ. Х-р, 29.10.1993, 4 с. Çĕнĕ тата питĕ кирлĕ «маркетинг», «лизинг», «дилер тытăмĕ» ... ăнлавсене пĕр хăрамасăр хăнăхмалла. ÇХ, 1997, 49 /, 1 с. — промышленность-дилер предприятийĕ (Х-р, 14.10.1992, 2 с.); дилер станцийĕ (Х-р, 20.09.2003, 2 с.).

дипломат

ç.п. Хут-кăранташ тата кĕнеке тавраш чиксе çӳремелли пĕчĕк те лаптак чăматан. Людмила Павловна хучĕсене чăштăртаттарса пĕчĕк чăматана, юлашки вăхăтра модăна «дипломат» ятпа кĕнĕскерне чиксе хучĕ. Г.Краснов, 1985, 111 с. Гастронома кĕрсе «дипломатне» ... пылак кучченеç, «çутти» тултарчĕ. В.Эктел, 1996, 85 с. Дипломат йăтнă ... тĕреклĕ çын çăмăллăн утать. ХШ, 1999, 4—5 /, 114 с. Арçын ... дипломатне коридорта пăрахса хăварать. С-х, 2000, 19 /, 4 с.

дипломçă

ç.с. Аслă (е ятарлă вăтам) шкулăн юлашки курсĕнче вĕренекен çын; диплом ĕçне хатĕрлекен е хӳтĕлекен студент. Ăсчахсемпе методистсенчен йĕркеленĕ комисси диплом-çăсем чăваш чĕлхипе литератури учителĕн ятне тивĕçлине çирĕплетрĕ. Х-р, 19.06.1997, 2 с. Дипломçăсем чăвашсен иртнĕ вăхăтри çыравçисене кăна мар, паянхи сăвăç-калавçисен... пултарулăхне те тарăннăн тĕпчеççĕ. АМХ, 2000, 8—10 /, 10 с.

диссидент

п.с. Патшалăхăн официаллă идеологине, тоталитарлă тытăма хирĕçлекен çын. Таркăнĕлеш диссидент — пирĕн йĕркене вăл хирĕç. К-н, 1977, 16 /, 4 с. Диссидентсене илес пулсан, 175 çынна гражданлăх прависĕр хăварнă. Х-р, 30.09.1992, 3 с. Ку ыйту çине диссидентла пăхасси пур çак çыннăн. ÇХ, 1997, 46 /, 6 с. Аслă писателĕн [Лев Толстойăн] Раççейри пĕрремĕш диссидент пулма тивнĕ. Х-р, 6.10.1998, 2 с. — совет диссиденчĕ (Х-р, 28.07.1992, 1 с.); вырăнти диссидент (Х-р, 29.05.1996, 2 с.); сумлă диссидент (ÇХ, 27.02.1998, 4 с.); пăхаттир-диссидент (Х-р, 16.03.2000, 3 с.); — диссидент шăпи (ÇХ, 1997, 46 /, 6 с.); диссидент шухăшлавĕ (Ă-л, 1998, 4 /, 3 с.).

докладçă

п.с. Халăх умне тухса тĕплĕн калаçакан, доклад тăвакан çын. «Тимлĕ пулăр, юлташсем!»терĕ докладçă çемçе те витĕмлĕ сасăпа. Д.Гордеев, 1981, 73 с. Докладçă йăл-йăл кулса каялла таврăнать. У.Улхаш, 1993, 60 с. Докладçăсем хăйсен шухăшĕсемпе «Хыпар» вулаканĕсене çитес вăхăтрах паллаштарма пулчĕç. Х-р, 23.02.1994, 1 с.

дудаевец

ç.с. 1991—1996 çулсенче Ичкери-Чечня Республикин президенчĕ пулнă Джохар Дудаев сепаратистпа пĕр шухăшлă çын; чечен боевикĕ (туп., 2). Вырăнта пурăна-кансем дудаевецсене парăнма тата мирлĕ ĕçе тытăнма ... ыйтнă. Х-р, 29.02.1996, 1 с. Дудаевецсен аллине хĕç-пăшал, çар техники мĕнле майпа лекнĕ. ÇХ, 1999, 41 /, 5 с.

дуэльçĕ

ç.с. Дуэле, тупăшăва (туп., 1) хутшăнакан çын; ăмăртуçă. Яланхи икĕ дуэльçĕ — Эктелпе Ирхи — тухаççĕ кĕрешĕве. Я-в, 2002, 9 /, 96 с.~~

ельцинист

ç.с., тирк. Б.Н.Ельцинпа пĕр шухăшлă, ун политикине майлă çын. Енчен те эсĕ коммунистсемшĕн сасăламасăр килĕнте ларсан, Патшалăх Думине каллех ельцинистсем килĕç. Ч-х, 1999, 27 /, 3 с. Çак уяв [Октябрь уявĕ] ельцинистсем Выборгри целлюлозăпа хут комбиначĕн рабочийĕсене пенипе пĕр вăхăта килнишĕн хурланнине пĕлтеретпĕр. Ч-х, 1999, 28 /, 1 с.

жириновец

ç.с. Раççейри либерал-демократсен В.В.Жириновский ертсе пыракан партийĕнче (РЛДП) тăракан е унăн интересĕсене хӳтĕлекен çын. [Суйлавра] жириновецпа националист 3—5-шер процент пухĕç, анпиловецтата сахал-тарах. Х-р, 9.01.1998, 1 с. Кунти [Шупашкарти] жириновецсем хушшинче самай пысăк ятлă-сумлă тепĕр çын та пур. Вăл — çурçĕр-хĕвеланăç районĕнчи РЛДП членĕсен ертӳçи. ÇХ, 1999, 4 /, 2 с. Жириновецсен фантази тени вăйлă çав. ÇХ, 1999, 13 /, 3 с. Думăна лекнĕ ... «жириновецсем» тӳрех çĕнтерӳçĕсем [РФКПпа «Пĕрлĕх»] майлă çаптарма тытăнчĕç. Х-р, 25.05.2001, 1 с.

журфак

ç.с. Журналистика факультечĕ. Пултарулăха кура илеççĕ журфаксене. ТА, 1988, 120 /, 22 с. Журфака 82 çын вĕренме кĕресшĕн. ÇХ, 1997, 28 /, 4 с. Президент ячĕпе паракан стипендие илекенсен хушшинче журфак студентки ... те пур. Х-р, 19.10.2001, 1 с. Халĕ журфак виçĕ кафедрăран тăрать. У-ц, 16.11.2001, 6 с.

зек

ç.с. Тĕрмене лекнĕ, судпа айăпланнă çын; тĕрме çынни. Колонисемпе следстви изоляторĕсенче тĕн çыннисем кĕлĕ ирттереççĕ. Вĕсен сăмахĕ зэксемшĕн сиплĕ эмел пекех. ÇХ, 18.01.1997, 2 с. Зэксем пек усал сăмахсемпе перкелешмест вăл. ÇХ, 1998, 37 /, 8 с. Зексем читлĕхре, пурте пĕлеççĕ, «çемьесем» çавăраççĕ — арçынсенчен хĕрарăмсем туса хураççĕ. Х-р, 5.10.2000, 3 с. Зексен хушшинче те талантлисем сахал мар. Х-р, 11.04.2001, 1 с. — политзэк (Х-р, 5.02.1997, 1 с.).

зэк

ç.с. Тĕрмене лекнĕ, судпа айăпланнă çын; тĕрме çынни. Колонисемпе следстви изоляторĕсенче тĕн çыннисем кĕлĕ ирттереççĕ. Вĕсен сăмахĕ зэксемшĕн сиплĕ эмел пекех. ÇХ, 18.01.1997, 2 с. Зэксем пек усал сăмахсемпе перкелешмест вăл. ÇХ, 1998, 37 /, 8 с. Зексем читлĕхре, пурте пĕлеççĕ, «çемьесем» çавăраççĕ — арçынсенчен хĕрарăмсем туса хураççĕ. Х-р, 5.10.2000, 3 с. Зексен хушшинче те талантлисем сахал мар. Х-р, 11.04.2001, 1 с. — политзэк (Х-р, 5.02.1997, 1 с.).

илемлетӳçĕ

ç.с. Япалана е вырăна сăн кĕртекен çын; оформитель, декоратор. Каярах илемлетӳçĕ художник пулса та ĕçлет. Т-ш, 1999, 2 /, 55 с.

илĕртӳçĕ

п.с. Çавăрма, илĕртме, астарма пултаракан çын; астармăш, астаруçă. Местифотельусал кăмăллă илĕртӳçĕ. Фауст, 1979, 14 с. Чи пысăк илĕртӳçĕсенчен пĕри Иран шахĕ Реза Пехлеви пулнă... Пĕтĕмĕшпе унăн пин еркĕн пулнă. Х-р, 10.09.1996, 3 с. Çамрăк илĕртӳçĕне ручка тыттарнине никам та сисмерĕ. К-н, 2002, 7 /, 11 с. — ВЧС, 1971, 728 с., 730 с.

инвестор

п.с., экон. Инвестици (капитал) хывакан çын е юридици сăпачĕ (туп.). Инвесторсене суйласа илмелли конкурс; инвесторсен условийĕсене тĕпе хурса тунă килĕшӳ. Х-р, 28.10.1997, 2 с. Эпĕ хам инвесторсем тупма тăрăшрăм, мĕншĕн тесен Раççей çав завода пăрахрĕ. Х-р, 22.02.1997, 1 с. Тулашри инвесторсем Чăваш ене инвестици хывĕç-ши ун чухне. ХС, 1999, 15 /, 2 с. Завода «Лидер-Трейдинг» компани ячĕпе инвесторсем килнĕ. ЧÇ-й, 2001, 2 /, 4 с. — инвесторсене явăçтар (Х-р, 29.05.2001, 2 с.); инвесторсене шыра (Х-р, 23.08.2001, 2 с.); инвесторсен пулăшăвĕ (Х-р, 16.11.2001, 1 с.). — ВЧС, 1971, 254 с.

интеллектуал

п.с. Ăс-тăн ĕçĕпе, ăс-хакăл туртăмĕпе пурăнакан çын; тăнлă çын. Анчах çак интеллектуалсен те ӳсĕм чирĕ çук мар иккен. В.Паймен, 1968, 10 с. Çапла, хама интеллектуал тенине пĕрремĕш хут илтетĕп. А.Емельянов, 1990, 277 с. Ют çĕршывсенче пурăнакан ... интеллектуалсем чăваш халăхĕ пирки ытларах пĕлме тăрăшни сисĕнет-и. Я-в, 1990, 9 /, 15 с. Раççейре хăюллă политиксем, интеллектуалсем ... пур. Ч-х, 1999, 28 /, 2 с. — интеллектуал ĕçĕ (Х-р, 18.10.1996, 2 с.).

интернацилĕх

п.с. Мĕн пур халăхсен танлăхне, ирĕклĕхне тата килĕшӳлĕхне тĕпе хуракан идеологипе политика принципĕ; интернационализм, нацисен çураçулăхĕ. Культурăра нацилĕхпе интернацилĕхе аталантарасси [Пуçелĕк]. КЯ, 15.12.1988, 2 с. Хăвна çын тунă нацилĕхсĕр интернацилĕх те çук. Я-в, 1990, 7 /, 22 с. Интернацилĕх тенинче нацилĕх ăнлавăн тивĕçлĕ пайти, пĕлтерĕшĕ те пурах. Г.Федоров, 1996, 9 с. Интернацилĕх çынна çынлăх патне çĕкленме пулăшакан пусман чи çӳлти картлашки шутланать. Х-р, 28.02.1997, 4 с. — нацилĕхпе интернацилĕх диалектики (Ю.Артемьев, 1984, 29 с.); интернацилĕх политики (Я-в, 1990, 7 /, 22 с.).

итлевçĕ

п.с. Итлекен, тăнлакан, тимлекен çын. Калавçă хăйĕн халапне такмакланă хушăра та вулавçăсене (итлевçĕсене) асран ямасть. Н.Петров //Чăваш илемлĕ лит-ра чĕлхи, 1978, 98 с. Авторсем ... итлевçĕ е вулавçă çинчен мансах кайнă. И.Павлов //КЯ, 27.03.1991, 2 с. «Эпĕ çыртăм сăввине, эсир тупăр юррине», тет автор [М.Федоров] вулавçа, итлевçе. Х-р, 18.11.1998, 3 с.

ишевçĕ

п.с. Ишев ăмăртăвне хутшăнакан е ахаль ишекен çын. Чим, ишевçĕ пулăп эп, ишĕп кăртăш пулă пек. А.Савельев-Сас, 1981, 8 с. Ишевçĕсен ăмăртăвĕнче пирĕн спортсменсем пĕрремĕш вырăна тухаймарĕç. Х-р, 19.06.1997, 4 с. Чăваш ишевçисем Раççей чемпионатĕнчен таврăнчĕç. ÇХ, 1999, 11 /, 12 с. Çу кунĕсенче хаçатра çамрăк ишевçĕсем валли «Дельфин канашĕсем» кĕтес тухса тăнă. Т-ш, 2000, 31 /, 9 с. — ВЧС, 1971, 513 с.; Егоров, 1960, 271 с.

йăлаçă

п.с. Халăхăн йăла ыйтăвĕсене тивĕçтерекен, йăла службинче ĕçлекен çын. Пирĕн, йăлаçăсен, халăх ыйтăвне ... вăхăтра тивĕçтерессишĕн вăй-хала хĕрхенмесĕр тăрăшмалла. А.Савельев-Сас //К-н, 1982, 18 /, 5 с. Ял халăхĕн укçа çук та халь, йăлаçăсем заказсăр лараççĕ. ХС, 1995, 34 /, 2 с. Йăлаçăсем хисепре [Пуçелĕк]. Х-р, 29.05.2001, 3 с.

йăхташ

ç.с. 1. Тепринпе (е ыттисемпе) пĕр халăх йышне кĕрекен çын; ăруташлă çын. Йăхташăмăр тĕнче уçлăхне çĕкленчĕ. Я-в, 1990, 6 /, 3 с. Чăн чăвашлăха республика тулашĕнче пурăнакан йăхташăмăрсем упраççĕ. ЧТ, 1998, 5 /, 2 с. Урбино тухтăр ... хăйĕн йăхташĕсен чунĕ хытса мăкланнине хирĕç кĕре-шет. Ă-л, 1998, 4 /, 10 с. Кайнисенейăхташ хисепĕ, килессине — çемçе минтер. Ю.Сементер //Я-в, 2000, 4 /, 20 с. — тĕнче тăрăх сапаланнă йăхташăмăрсем, чăвашла пĕлмен йăхташăмăрсем (ÇХ, 1998, 5 /, 1 с.); мухтавлă йăхташăмăрсем (Х-р, 18.09.2001, 3 с.); —йăхташсен йыхравĕ (УС, 1999, 46—47 /, 7 с.); йăхташăмăрсен пурнăçĕ (ÇХ, 2000, 27 /, 4 с.); йăхташăмăрсен историйĕ (Х-р, 30.11.2000, 3 с.). 2. Тепринпе пĕр йышши чĕрчун. Выçă кашкăрсем вара юн шăршипе юнăхса, йăхташне [текстра, йăхтешне] çурсах тăкаççĕ. В.Эктел, 1996, 93 с. [Вĕршĕн] хăйĕн йăхташĕсемпе пĕрле каллех чăрлатса вĕçме тытăнать. А.Т.-Ыхра, 2000, 26 с.

йĕкехӳре

1. Ç.п., астрол. Хĕвелтухăç йăлипе çулталăксен ылмашăвне кăтартакан вуникĕ паллăран пĕрремĕшĕ. Йĕкехӳре çулĕнче çуралнисен асăрханулăхпа тимлĕх сахал. ЯБ, 1990, 1 /, 63 с. Нарăс уйăхĕн 19-мĕшĕнче унта [Китайра] Йĕке хӳре çулĕ пуçланать. Х-р, 23.01.1996, 3 с. 1996 çул, Йĕкехӳре çулĕ республикăна харăсах тăватă генерал парне-ленĕччĕ. ÇХ, 1998, 1 /, 2 с. 2. Ç.п., астрол. Çак чĕрчунпа палăртакан çулталăкра çуралнă çын. Йĕкехӳрен çынсемпе çураçуллăрах пулма вĕренмелле. Т-ш, 13.02.1991, 8 с. Гороскоппа эпĕ Йĕке хӳре. ÇХ, 1999, 1 /, 12 с. Пĕччен Йĕке хӳресем Качака çулĕнче юрату авăрне сикеççĕ. ÇХ, 2003, 2 /, 5 с.

йĕке хӳре

1. Ç.п., астрол. Хĕвелтухăç йăлипе çулталăксен ылмашăвне кăтартакан вуникĕ паллăран пĕрремĕшĕ. Йĕкехӳре çулĕнче çуралнисен асăрханулăхпа тимлĕх сахал. ЯБ, 1990, 1 /, 63 с. Нарăс уйăхĕн 19-мĕшĕнче унта [Китайра] Йĕке хӳре çулĕ пуçланать. Х-р, 23.01.1996, 3 с. 1996 çул, Йĕкехӳре çулĕ республикăна харăсах тăватă генерал парне-ленĕччĕ. ÇХ, 1998, 1 /, 2 с. 2. Ç.п., астрол. Çак чĕрчунпа палăртакан çулталăкра çуралнă çын. Йĕкехӳрен çынсемпе çураçуллăрах пулма вĕренмелле. Т-ш, 13.02.1991, 8 с. Гороскоппа эпĕ Йĕке хӳре. ÇХ, 1999, 1 /, 12 с. Пĕччен Йĕке хӳресем Качака çулĕнче юрату авăрне сикеççĕ. ÇХ, 2003, 2 /, 5 с.

йĕкĕреш

ç.п., астрол. Çулталăк çаврăмĕпе пыракан Хĕвел çав ятлă çăлтăрсен ушкăнĕнче чухне (22.V—21.VI) çуралнă çын. Йĕкĕрешсен чи малтан хăйсен сывлăхĕшĕн тăрăшмалла. Т-ш, 13.02.1991, 7 с. Йĕкĕрешсене çемьери лару-тăру пăшăрхан-тарĕ. ХС, 22.01.1999, 4 с. Эпĕ Сĕнтĕрвăрри тăрăхĕнчен, гороскоппа — Йĕкĕреш. ÇХ, 1998, 52 /, 12 с. Йĕкĕрешсем ... тунтикун туссемпе тĕл пулĕç. ÇХ-рĕ, 8.12.1999, 4 с. — Зодиакăн Йĕкĕрешсен палли (Х-р, 3.06.1992, 4 с.).

йĕркелӳçĕ

ç.с. 1. Пуçарса яракан, никĕс хывакан çын; пуçаруçă, никĕслевçĕ. ЧНК йĕркелӳçисенчен пĕрин В.Никитин-Станьялăн интервьюне вуласа тухрăм. Х-р, 23.07.1992, 2 с. Йĕркелӳçĕсене чĕнсе каласшăн, фестивале сӳнме, пĕтме ан парăр. ÇХ, 1999, 29 /. 2 с. Н.Петровстилистика кафедрин йĕркелӳçи. АМХ, 2001, 7—8 /, 9 с. 2. Йĕрке тăвакан, йĕркелесе пыракан çын; йĕркеçĕ. Урамри çӳреве йĕркелекенйĕркелӳçĕ. Ç-т, 1998, 2 /, 28 с. И.С.Мак-симов-Кошкинскиййĕркелӳçĕ кăна мар, артист, режиссер, драматург, куçаруçă. ÇХ, 1998, 13 /, 1 с. Хаçатăн агитатор, пропагандист, йĕркелӳçĕ пулмалла тени... ÇХ, 1999, 3 /, 1 с. — йĕркелӳçĕ ĕçĕ-хĕлĕ (Х-р, 9.10.1993, 2 с.); йĕркелӳçĕ шайĕ (ÇХ, 17.04.1998, 2 с.); йĕркелӳçĕ таланчĕ (ХШ, 1999, 4—5 /, 118 с.); — ăста йĕркелӳçĕ (Т-ш, 1999, 4 /, 1 с.); лайăх йĕркелӳçĕ (ÇХ, 1999, 42 /, 12 с.); пурнăç йĕркелӳçи (Я-в, 1999, 2 /, 4 с.); туй йĕркелӳçи (ÇХ, 2001, 31 /, 10 с.).

йог

п.с. Йога вĕрентĕвне тытса пыракан, йога хусканăвĕсене пурнăçлакан çын. Йог яланах хăраххăн. Хĕрарăмпа пурăнмасть... Вĕрентĕвĕ хушмасть. Хв.Уяр, 1978, 213 с. Хуравсене йогсен йăлинче тупма пулать. Х-р, 24.09.1992, 4 с. Кӳкеç йогĕ «Сам себе режиссер» телекăларăмра çĕнтернĕ. ÇХ, 2000, 37 /, 4 с. Эпĕ ... йог, ыратăва туймастăп. Ар, 2002, 13 /, 2 с. — й огсен секцийĕ (К-н, 1982, 17 /, 11 с.); йог пултарулăхĕ (Х-р, 3.09.1996, 4 с.);

йытă

1. Ç.п., астрол. Хĕвелтухăç йăлипе çулталăксен ыл-машăвне кăтартакан вуникĕ паллăран вунпĕрмĕшĕ. Хăш-пĕр çĕршыв-сен календарĕсенче кашни çулталăка выльăх-чĕрлĕх тата тискер кайăк ятне панă, ... Упăте, Автан, Йытă, Сысна. КЯ, 15.05.1988, 4 с. Ман тусăмЙытă çулĕнче çуралнă Арăслан. Т-ш, 1994, 27 /, 8 с. 2. Ç.п., астрол. Çак чĕрчунпа палăртакан çулталăкра çуралнă çын. Йыттăн хăйне çăмăлрах тытма, шӳтлеме вĕренмелле. Т-ш, 13.02.1991, 8 с. Йытă, Тигр пекех шанăçне çухатнăскер, малалла вăрттăн кĕрешет. Х-р, 31.12.1992, 3 с. Йытăсем çĕнĕ юлташсем тупĕç. ÇХ, 1998, 52 /, 7 с.

кадет

1, ч.с., полит. 1990 çулта чĕрĕлнĕ Конституцилле демократсен партийĕн йышне кĕрекен çын. Унта ... М.Астафьевăн кадечĕсем те пур вĕсем державăшăн кĕрешеççĕ, ... уйрăм çын харпăрлăхĕшĕн тăрăшаççĕ. Х-р, 2.09.1992, 2 с. Христиан-демократ-сем е кадетсем вара рынокшăн. Х-р, 20.10.1992, 1 с. Раççей либерал-демокрачĕсем, кадетсем, «Яблоко» членĕсем хальхи Президента хӳтĕлĕç. Х-р, 24.09.1996, 1 с.

какайçă

ç.с. Выльăх пусса тирпейлекен е аш-пăшпа сутă тăвакан çын. Какайçăсем сĕвеççĕ ... тир. А.Т.-Ыхра, 2000, 132 с. Унăн паян тĕп пасарти Суханов какайçăпа пикник вĕт. Ар, 2002, 40 /, 3 с. Ĕмĕре ирттерĕп, ... пултаруллă кĕтӳçĕ е какайçă пулма пултарнине пĕлмесĕрех несĕлсем патне кайăп. Ар, 2002, 41 /, 2 с.

калăплавçă

ç.с. Хаçатăн, кĕнекен т.ыт. ĕлкине хатĕрлекен, текста тата ӳкерчĕксене майласа вырнаçтаракан çын. Хаçата «Хыпар» редакцийĕн компьютер центрĕнче наборласа калăпланă. КалăплавçăА.Алексеев. ÇХ, 29.05.1998, 2 с. Калăп-лавçи Е.Фомина. АМХ, 2000, 8—10 /, 16 с. Пултаруллă çыравçăхăех редактор, яваплă секретарь, калăплавçă, корректор. Ар, 2000, 10 /, 3 с.

канашлуçă

ç.с. Канашлăва хутшăнакан çын. Хăш-пĕр канашлуçăсем те кăмăллăн хускалкаласа илчĕç. Х-р, 14.03.1997, 3 с.

канашçă

п.с. Пуçлăха канаш-сĕнӳ парса пулăшакан ятарлă çын; советник. Вăл Пăрттасăн чи шанчăклă ... канашçи. Юхма М., 1983, 129 с. Буш президентпа унăн тĕп канашçисем. Х-р, 15.01.1993, 3 с. Эпĕ ăна [президента] наци ыйтăвĕсемпе лайăхрах канашçă суйласа илме сĕннĕ пулăттăм. Х-р, 25.12.1997, 4 с. II Микулай патшан та канашçăсем нумай пулнă. ÇХ, 1998, 37 /, 3 с. — çар пуçĕн канашçи (ЧС, 1994, 9 кл., 7 с.); акционер обществин председателĕн канашçи (ÇХ, 1999, 10 /, 3 с.).

кантурçă

п.с., калаç. Кантурта,хуçалăхпа финанс ыйтăвĕсене татса паракан çĕрте ĕçлекен çын; тиек (туп.), чиновник. Çак аптраман чăваш пупсемпе пуянсенчен, куштан-семпе хыт кукарсенчен, патша кантурçисенчен куç умĕнчех йĕкĕлтесе кулнă. В.Ахун, 1977, 81 с. Анчах лав вырăнтан тапранмасть, ... кантурçă-хыснаçăсене хĕтĕртсе тăмалла. Х-р, 10.12.1996, 3 с. Кĕçех вырăнти чиновник-кантурçăсем пирки тивĕçлĕ органсем уголовнăй ĕç пуçараççĕ. К-н, 1999, 3 /, 4 с.

кануçă

ç.с. Ятарлă вырăнта (кану çуртĕнче, курортра т.ыт.) канакан çын. Аслă материсем çинчен шухăшлакан çамрăк та вăл [А.Емельянов геройĕ], Марфинăра эрехпе аташакан кануçă та. М.Ставский //Я-в, 1991, 1 /, 22 с.

карапçă

ç.с. Карап тăвакан çын, карап ăсти. Пăрачкав районĕнчи Висяга ялĕнче пĕтĕм тĕнчипех паллă А.Н.Крылов карапçă çуралнă. Х-р, 23.01.1996, 4 с.

каратист

ç.с. Каратэпе аппаланакан, каратэ ăслайĕсене пĕлекен çын. Каратист — чи çивĕч, чи йăрă çын. Д.Гордеев, 1988, 274 с. Каратист мар пулсан, политик та пулас çук тейĕн. ÇХ, 1997, 28 /, 2 с. Федоров президент каратист-и. [Пуçелĕк]. Х-р, 7.05.1998, 4 с. Надя çамрăк поэтесса та, каратистка та. Т-ш, 1999, 32 /, 1 с. — вырăнти каратистсем (А-и, 1991, 24 /); Чăваш ен каратисчĕсем (Т-ш, 1999, 4 /, 11 с.); чăваш каратисчĕ (Х-р, 16.08.2000, 4 с.); — каратистсен турнирĕ (ÇХ, 1997, 48 /, 2 с.); каратист-тренер (Ар, 2002, 19 /, 1 с.).

качака

1. Ç.п., астрол. Хĕвелтухăç йăлипе çулталăксен ылмашăвне кăтартакан 12 паллăран саккăрмĕшĕ. Качака [çулĕ] çĕнĕ туйăмсемпе хавхалантарать. Т-ш, 13.02.1991. 8 с. Качака, Сурăх, Кушак — зороастризм календарĕнчи çулсен ячĕсем. Я-в, 2000, 4 /, 52 с. Китай календарĕпе 2003 çул Хура Качака çулĕ шутланать. КÇ, 2002, 52 /, 1 с. 2. Ç.п., астрол. Çак чĕрчунпа палăртакан çулталăкра çуралнă çын. Кăçал Качакан илĕртӳллĕ çулçӳрев, ... кĕтмен тĕлпулусем пулĕç. Т-ш, 13. 02.1991, 8 с. Качакасем аранах ... бизнес ăнăçлă аталанасса кĕтсе илĕç. ÇХ, 1998, 52 /, 7 с. Вăл [Кушак] Качакана лайăх пăхать. Т-ш, 1999, 1 /, 2 с. — Хĕрарăм-качакасем (Ар, 2001, 3 /, 3 с.).

качака

Ту качаки, ç.п., астрол. Çулталăк çаврăмĕпе пыракан Хĕвел çав ятлă çăлтăрсен ушкăне кĕрсен (22.XII—20.I) çуралнă çын. Ту качакине Непал астрологĕ чуна çĕклентерсе яракан ĕç-пуç пуласса шантарать. Т-ш, 27.02.1991, 7 с. Ту кача-кисен çĕнĕ туссем тата хӳтĕлевçĕсем тупăнĕç. ХС, 1999, 11 /, 3 с. Çăлтăрçăсем Ту качакисене çак профессисене суйласа илме сĕнеççĕ, сад ăсти, политик, ученăй, шахтер. Ар, 2001, 3 /, 3 с. — Ту качаки палли (ÇХ, 1999, 3 /, 11 с.)

кĕвĕлĕх

п.с. 1. Сас-чĕвĕн илемлĕ янравĕ; килĕшӳлĕх, янравлăх, ĕнерӳлĕх. Юрă сăввин хăйĕн ритмĕ, кĕвĕлĕхĕ пур. Г.Ефимов //Я-в, 1968, 6 /, 30 с. Поэзи ... музыкăна çывăх тăракан кĕвĕлĕх. Г.Айхи //ТА, 1988, 10 /, 57 с. Лена юрлакан юрăсем çепĕçлĕхпе, кĕвĕлĕхпе тыткăна илеççĕ. Х-р, 20.01.1994, 4 с. Илле Тукташ кĕвĕлĕхĕпе çунатланса эпĕ те хамăн сăвă сăмахĕсене çырса панăччĕ. Ар, 2001, 17 /, 2 с. — сăвă кĕвĕлĕхĕ (ТА, 1998, 1 /, 14 с.); сăввăн кĕвĕлĕхĕ (Х-р, 11.11.1999, 1 с.); сасăсен кĕвĕлĕхĕ (ХШ, 2000, 4 /, 102 с.); асамлă кĕвĕлĕх (ЧЕ, 1999, 8 /, 5 с.); — ВЧС, 1971, 124 с., 338 с., 355 с. 2. Шайлашулăх, çураçулăх, килĕшӳлĕх. Çын кăмăлĕ тĕнче кĕвĕлĕхне тупсан çеç чăн-чăн поэзи ӳкерчĕкĕсем çуралĕç. Н.Петровский //ЧЕ, 1992, 21 /, 15 с. Шуйттан ... пурнăçри çураçулăхпа кĕвĕлĕхе пĕрмаях пăсса пынă иккен. ЧС, 1994, 8 кл., 321 с.

кикбоксер

ç.с. Кикбоксингпа аппаланакан çын. Шупашкар каччи А.Соловьев паян Раççейри чи вăйлă кикбоксер-сенчен пĕри. ÇХ, 1999, 29 /, 11 с.

киллер

ç.с. Çын вĕлерме тара кĕрĕшекен этем. Бизнесменсенчен пĕрне вĕлерме ятарлă киллера янă. ÇХ, 2000, 38 /, 4 с. Шура Петровăпа унăн икĕ юлташне вĕлернĕ киллера тупас тесе органсем çанă тавăрсах ĕçлеççĕ. ÇХ, 2000, 39 /, 3 с. Киллерсем ан лектерейччĕр. ÇХ, 2001, 20 /, 12 с. Экспертсем палăртнă тăрăх, çак хăрушă преступление профессионал-киллер тунă. Х-р, 19.04.2003, 1 с.

кинобоевик

ç. с. Боевик (туп., 1). Кинобоевиксенче çын çынна шелсĕррĕн хĕненине... курса хамăр та çын пурнăçне хĕрхенме пăрахрăмăр. Х-р, 5.09.1992, 1 с. Вырăнти телерадиокомпанисене кинобоевиксем кăтартма чарнă, мĕншĕн тесен вĕсем террористсемшĕн кăтарту пособийĕсем пулма пултараççĕ. Х-р, 29.06.1995, 3 с.

киноçăлтăр

ç.с. Кинора ӳкерĕнсе чапа тухнă çын; мухтавлă киноактер. Чăвашсен чăн-чăн киноçăлтăрĕ Тани Юн. Х-р, 25.03.1998, 3 с. Киноçăлтăрсем ... хăйсен çамрăклăхĕпе илĕртӳлĕхĕн рецепчĕсемпе паллаштараççĕ. ÇХ, 2000, 37 /, 1 с. Киноçăлтăр гимнастики [Пуçелĕк]. С-х, 2000, 10 /, 4 с. — пулас киноçăлтăр (Х-р, 24.06.1992, 3 с.); паллă киноçăлтăр (Х-р, 26.09.1996, 3 с.); чаплă киноçăлтăр (С-х, 2000, 25 /, 4 с.); Раççей киноçăлтăрĕ (ÇХ, 2000, 37 /, 10 с.).

киреметçĕ

п.с. Киремете пуç çапакан, чăваш тĕнĕпе пурăнакан çын. Парăнми çав киреметçĕсен сыпăран сыппа, йăхран йăха тухнă витĕмлĕ чĕлхеçĕсем. П.Хусанкай, 1968, 225 с. — Кала-ха, киреметник, лайăха-и çак е начара.ыйтать вăл [пуп] Кукша Чаканран. К-н, 1974, 19 /, 19 с. Хальхи киреметçĕсем çураçайми хире-хирĕç тăратнă икĕ Йăвана [И.Яковлевпа И.Юркина] — вĕрентӳçĕпе писателе — пĕрлештерекенни те пур. В.Егоров //Х-р, 16.08.2000, 4 с.

киреметник

п.с. Киремете пуç çапакан, чăваш тĕнĕпе пурăнакан çын. Парăнми çав киреметçĕсен сыпăран сыппа, йăхран йăха тухнă витĕмлĕ чĕлхеçĕсем. П.Хусанкай, 1968, 225 с. — Кала-ха, киреметник, лайăха-и çак е начара.ыйтать вăл [пуп] Кукша Чаканран. К-н, 1974, 19 /, 19 с. Хальхи киреметçĕсем çураçайми хире-хирĕç тăратнă икĕ Йăвана [И.Яковлевпа И.Юркина] — вĕрентӳçĕпе писателе — пĕрлештерекенни те пур. В.Егоров //Х-р, 16.08.2000, 4 с.

конгрессмен

ç.п., ç.с. Чăваш наци конгресĕн йышне кĕрекен çын (Канаш членĕ е Аслă Пуху делегачĕ). ЧНКăн IV Аслă Пухăвĕн ... хупă ларăвне тулли сасăллă конгрессменсем [текстра, конгресменсем] тата ятарласа чĕннĕ çынсем хутшăнаççĕ. ХК, 2000, 3 /, 2 с. (Х-р, 20.06.2000). Вăл [Г.Архипов] ЧНКна 5 çул ертсе пынă хыççăн ун ĕçĕпе кăмăлсăр конгресçăсем тупăннă. К-н, 2002, 16 /, 2 с.

конгресçă

ç.п., ç.с. Чăваш наци конгресĕн йышне кĕрекен çын (Канаш членĕ е Аслă Пуху делегачĕ). ЧНКăн IV Аслă Пухăвĕн ... хупă ларăвне тулли сасăллă конгрессменсем [текстра, конгресменсем] тата ятарласа чĕннĕ çынсем хутшăнаççĕ. ХК, 2000, 3 /, 2 с. (Х-р, 20.06.2000). Вăл [Г.Архипов] ЧНКна 5 çул ертсе пынă хыççăн ун ĕçĕпе кăмăлсăр конгресçăсем тупăннă. К-н, 2002, 16 /, 2 с.

конкурсçă

ç.с. Конкурса хутшăнакан çын. Баянист баяна тăсса ярса кĕвĕ шăрантарать, конкурсçăсен вара мĕнле юрă пулнине куракансене пĕлтермелле. Х-р, 20.02.1996, 4 с. Чăваш эстрада юррисен «Кĕмĕл сасă» фестиваль-конкурсне ирттерме йышăннă... Конкурсçăсен фестивале хутшăнма кăмăл пурри çинчен йĕркелӳ комитетне пĕлтермелле. Т-ш, 1999, 48 /, 7 с.

контрактçă

ç.с. Çар хĕсметне (службине) хăй ирĕкĕпе, тӳлевлĕ йĕркепе — контрактпа — пурнăçлакан çын. Ак çакăнта контрактçăсен «Бродяга» ятлă БТРне ман куç умĕнчех персе çунтарчĕç. А.Леонтьев //Х-р, 21.02.1997, 3 с.

кранçă

п.с. Кранпа ĕçлекен çын; кран машинисчĕ, крановщик. Кирпĕч хăпартатчĕ хĕрпĕр кран хуçи, бетонран пуянччĕ иккĕмĕш кранçи. Н.Евстафьев, 1974 (Лирика), 56 с. Тĕркесем хăпартăр!.. Кранçă вĕренне ярать тăсса. Б.Романов. 1984, 31 с. Иван шоферта та ĕçленĕ, кранçă та пулнă. В-х, 1992, 12 /, 2 с.

кролик

1. Ç.п., астрол. Хĕвелтухăç йăлипе çулталăксен ылмашăвне кăтартакан 12 паллăран (чĕрчунтан) тăваттăмăшĕ; Кушак (туп., 1). Сайкка (Кролик ) çулĕ ... 1963, 1975, 1987, 1999. ЯБ, 1990, 1 /, 63 с. Кролик çулĕнче кун çути курнă пĕрремĕш пепкехĕр! ÇХ, 1999, 1 /, 1 с. Кролик çулĕн апогейĕ — раштав уйăхĕнчи суйлав. ÇХ, 1999, 49 /, 2 с. 2. Ç.п., астрол. Çак чĕрчунпа палăртакан çулталăкра (Кролик çулĕнче) çуралнă çын; Кушак (туп., 2). Кролик Автана лăпкăн йышăнма пултараймасть. Х-р, 31.12.1992, 3 с.

кукка

п.п., куçăм. Ĕç вырăнĕпе (должноçпа) усă курса пĕлĕш-тăванне пулăшу кӳрекен çын; хунтă. Вĕсем виççĕмĕш класлă водительсенчен чип-чиперех «пĕрремĕш класлисем» пулса тăнă, ... ырă куккасем пулăшнипе. К-н, 1987, 8 /, 3 с. «Кукка» пулмасан ан та сĕкĕн [Пуçелĕк]. ÇХ, 1996, 2 /, 2 с. Анчах таса карьера пултăр... Хыçран пĕр-пĕр «кукка» тĕртсе пырать-тĕкпачах урăх калаçу. ÇХ, 1999, 39 /, 12 с. Пĕр-пĕр «пуян кукка» пулăшăвĕ кирлĕ-мĕн кунта. ТА, 2003, 2 /, 72 с. — палланă «кукка» (ÇХ, 1996, 2 /, 2 с.); хулăн кĕсьеллĕ куккасем (ÇХ, 2001, 14 /, 3 с.); пысăк вырăнта ларакан «кукка» (Ар, 2001, 21 /, 2 с.).

куравçă

ç.с. Спектакль-концерт, ăмăрту-шоу е фильм пăхакан çын; куракан. Артистсен пуплевне куравçăсем тĕслĕх вырăнне хураççĕ, вĕсем пек калаçма тăрăшаççĕ. И.Павлов //ТЧИТ, 1991, 11 с. Пурте вĕсемюрлакансем те, ташлакансем техăйсен пултарулăхĕпе куравçăсене савăнтарма тăрăшрĕç. ÇХ, 1999, 12 /, 9 с. Ăслă та чее телерепортерсем куравçăсене подсознани урлă витĕм кӳме хăтланаççĕ. Ч-х, 1999, 27 /, 7 с. Пин-пин куравçă ячĕпе [Пуçелĕк]. Х-р, 29.05.2001, 4 с. — хисеплĕ куравçăсем (Т-ш, 1998, 9 /, 3 с.); пĕчĕк куравçăсем (Х-р, 4.10.1998, 4 с.); ирĕксĕр куравçăсем (Х-р, 25.07.2000, 3 с.); совет куравçисем (Х-р, 12.07.2002, 3 с.). — танл., телекуравçă.

курăкçă

ç.с. Сиплĕ курăксене пухакан тата вĕсемпе эмеллекен çын; курăк ăсти. Хăшĕсем энĕç курăкне пахчара ӳстереççĕ, ăна пасарта курăкçăсенчен е аптекăра туянма пулать. С-х, 2000, 5 /, 3 с.

курăм

п.с. 1. Çын таврари пурнăç çине мĕнле пăхни, ăна епле хаклани. Яков Ухсай сăнласа пама ăста, унăн хăйĕн курăм. Вăл çын курманнине курма пĕлет. Г.Ефимов //Я-в, 1963, 4 /, 32 с. Хальхи поэтсен Шелепи тапхăрĕпе танлаштарсассăн — урăх курăм, урăх ăнлану. КЯ, 7.02.1982, 4 с. Вĕсен [çамрăксен] хăйсене евĕр курăм, хăйсен сасси. ТА, 1988, 10 /, 1 с. Чăваш шухăшлавĕпе курăмĕ çут çанталăкран çын еннелле ... куçса пыма кăмăллать. В.Родионов //Х-р, 18.11.1998, 3 с. — çĕнĕ курăм (Я-в, 1963, 11 /, 30 с.); философиллĕ курăм (Л.Таллеров, 1978, 10 с.); экзистенциаллă курăм (Х-р, 28.09.2001, 4 с.); — танл., тĕнчекурăм. 2. Куç умне тухакан сăнлăх; куçа курăнни. Чӳрече умĕнчи акацисем çине шевле ӳкнĕ... Ман чунра çак курăм иртнĕ кунсемшĕн хĕрхенӳ çеç çуратрĕ. А.Аттил //ТА, 1988, 10 /, 62 с. Сарри çĕрĕпех ... çурма ыйхăллă та çурма чăнлăхлă курăмсемпе аташса выртрĕ. В.Игнатьев, 1990, 47 с. Епле анлă курăм [тавралăх пирки]! Х-р, 30.04.1997, 7 с. Паян çав курăм харсăр Çăлтăрлăх. А.Т.-Ыхра, 2001, 80 с.

курпункка

п.с. Курпунлă этем е чĕрчун; асат хуçнă çын. Эп татах тĕлĕнтерĕп, курпункка тиха парнелĕп. П.Ершов, 1955, 10 с. Чипер пикене Герасимов хушаматлă курпунккана качча параççĕ. А.Т.-Ыхра, 2000, 86 с.

курсташ

ç.с. Тепĕр студентпа пĕр курсра вĕренекен (е вĕреннĕ) çын. Горбачевпа пĕрле вĕреннĕ Ф.Незнанский ... хăйĕн курсташĕ пирки чапшăн çунакан оппортунист пек аса илет. Х-р, 7.03.1996, 3 с. Канăва тухнă -таш (-теш) те ĕçе кӳлĕнчĕ, ĕçтеш, йăхташ, курсташ... Х-р, 21.05.1999, 3 с. — танл., класташ.

куçпăван

п.с. Этеме вăхăтлăха тĕнтме, пуçне çавăрма пултаракан çын; гипнотизер, гипноз ăсти. Сана пурте калĕç, вăл асамăç, куçпăван вăл, тейĕç, пăхнă чух. П.Хусанкай, 1968, 127 с. Тухтăрсен тухтăрĕ!.. Куçпăван этем. К-н, 1985, 7 /, 6 с. Сирена... Куçпăван илĕртмĕш пикесене çапла чĕннĕ. Я-в, 1991, 7 /, 17 с. Куçпăванпа унăн тусĕсем [Пуçелĕк]. Х-р, 12.09.1996, 2 с.

кушак

1. Ç.п., астрол. Хĕвелтухăç йăлипе çулталăксен ылмашăвне кăтартакан 12 паллăран (чĕрчунтан) тăваттăмĕшĕ; Кролик. Тухăçри кун тăрăмра (календарьте) çулсене чĕрчунсен ячĕсемпе палăртаççĕ, Йĕкехӳре, Вăкăр, Тигр, Мулкач (Кушак), Аçтаха... ЧС, 1993, 10 кл., 6 с. 1999 çулКушак çулĕ. Т-ш, 1999, 1 /, 2 с. Гриша, Кушак çулĕнче мĕн кĕтетĕн. ÇХ, 1999, 1 /, 12 с. Кушак çулĕ мĕнпе асра юлчĕ-ха. ÇХ, 1999, 49 /, 3 с. 2. Ç.п., астрол. Çак чĕрчунпа палăртакан çулталăкра (Ку-шак çулĕнче) çуралнă çын; Кролик. Кăçал Кушакăн ... кĕвĕçӳ туйăмĕ çĕнĕрен çуралать. Х-р, 13.02.1991, 8 с. Кушаксем ку çула çемье ăшшипе киленсе пăтăрмахсемсĕр ирттерĕç. ÇХ, 1998, 52 /, 7 с. Хĕр Кушак ыттисене тунсăхлăхĕпе илĕртет. Т-ш, 1999, 1 /, 2 с.

кӳнтелен

ч.с. Мĕн пулса иртнине куçăн курнă çын (е урăх сăпат); свидетель, тынă. Священниксемпе старейшинăсем Ииусуса айăпласа явап тыттарасшăн тăрăшаççĕ, ... икĕ суя кӳнтелене тара тытаççĕ. ЯБ, 1990, 12 /, 58 с. Милици сотрудникĕсем ... тĕпчев ирттереççĕ, кӳнтеленсемпе калаçаççĕ. Х-р, 5.05.1997, 2 с. Эйзин юратăвĕн кӳнтĕленĕсем (свидетелĕсем) — çут çанталăк пулăмĕсем, хĕвел, уйăх, пĕлĕт, çăлтăр... В.Абрамов, 1998, 11 с. Тăранман çăткăнсем ... кӳнтеленсене хăварма хăранă. ÇХ, 2000, 27 /, 4 с. — кӳнтеленсене суда чĕн (ЫХ, 2001, 20 /, 2 с.); кӳнтĕлене тĕпче (Х-р, 16.08.2001, 3 с. ).

кӳнтĕлен

ч.с. Мĕн пулса иртнине куçăн курнă çын (е урăх сăпат); свидетель, тынă. Священниксемпе старейшинăсем Ииусуса айăпласа явап тыттарасшăн тăрăшаççĕ, ... икĕ суя кӳнтелене тара тытаççĕ. ЯБ, 1990, 12 /, 58 с. Милици сотрудникĕсем ... тĕпчев ирттереççĕ, кӳнтеленсемпе калаçаççĕ. Х-р, 5.05.1997, 2 с. Эйзин юратăвĕн кӳнтĕленĕсем (свидетелĕсем) — çут çанталăк пулăмĕсем, хĕвел, уйăх, пĕлĕт, çăлтăр... В.Абрамов, 1998, 11 с. Тăранман çăткăнсем ... кӳнтеленсене хăварма хăранă. ÇХ, 2000, 27 /, 4 с. — кӳнтеленсене суда чĕн (ЫХ, 2001, 20 /, 2 с.); кӳнтĕлене тĕпче (Х-р, 16.08.2001, 3 с. ).

кĕнтелем

ч.с. Мĕн пулса иртнине куçăн курнă çын (е урăх сăпат); свидетель, тынă. Священниксемпе старейшинăсем Ииусуса айăпласа явап тыттарасшăн тăрăшаççĕ, ... икĕ суя кӳнтелене тара тытаççĕ. ЯБ, 1990, 12 /, 58 с. Милици сотрудникĕсем ... тĕпчев ирттереççĕ, кӳнтеленсемпе калаçаççĕ. Х-р, 5.05.1997, 2 с. Эйзин юратăвĕн кӳнтĕленĕсем (свидетелĕсем) — çут çанталăк пулăмĕсем, хĕвел, уйăх, пĕлĕт, çăлтăр... В.Абрамов, 1998, 11 с. Тăранман çăткăнсем ... кӳнтеленсене хăварма хăранă. ÇХ, 2000, 27 /, 4 с. — кӳнтеленсене суда чĕн (ЫХ, 2001, 20 /, 2 с.); кӳнтĕлене тĕпче (Х-р, 16.08.2001, 3 с. ).

лавккаçă

ч.с. 1. Лавккара ĕçлекен, магазинра сутă тăвакан çын; сутăç, сутуçă. Хăмăр куçлă хĕр лавккаçă... Каччă татăлмасть магазинран! А.Тимофеев, 1994, 45 с. Йысна юлташĕпе лавкка умĕнче тăрать... «Ма пулăшмастăн йыснуна.» — тет мана лавккаçă. Ç-т, 1999, 1—2 /, 59 с. Ачаранах лавккаçă пулма ĕмĕтленнĕ... Сутуçă пулатăп теттĕм. К-ш, 2000, 25 /, 1 с. 2. Лавкка-магазин тытакан çын; лавкка хуçи, усламçă. Шупашкарти пысăк лавккаçă, аслă пĕлӳллĕ çын, кĕнеке кăларсан мĕн чухлĕ услам пулассипе кăсăкланчĕ. Х-р, 5.09.1996, 3 с.

лаша

1. Ç.п., астрол. Хĕвелтухăç йăлипе çулталăксен ылмашăвне кăтартакан вуникĕ паллăран (чĕрчунтан) çиччĕмĕшĕ. 1990 çул, Авалхи Китай календарьне пăхсассăн, Лаша çулĕ ятлă. Тепĕр тĕрлĕ каласан, унăн паллиЛаша. ЯБ, 1990, 1 /, 61 с. Лаша çулĕ вăрăсене ăнăçу кӳмест. Х-р, 10.01.2002, 1 с. — Вутлă Лаша çулĕ (ЯБ, 1990, 1 /, 63 с.). 2. Ç.п., астрол. Çак чĕрчунпа палăртакан çулталăкра (Лаша çулĕнче) çуралнă çын. Çак çул Лашана тĕрлĕ çитĕнӳ валли вĕçсĕр-хĕрсĕр анлă майсем туса парать. Т-ш, 13.02.1991, 8 с. Лашасем питĕ вăйлă юратса пăрахĕç. ÇХ, 1998, 52 /, 7 с. 3. П.п., спорт. Гимнастика хусканăвĕсем тумалли тĕревлĕ пăрăс. Нина «лаша» урлă сикессипе иккĕмĕш вырăн йышăнма пултарнă. ÇХ, 1999, 11 /, 12 с. 4. П.п., шӳтл. Ал туйи, патак. Кукамай кайма пуçтарăнчĕ, «Вĕт-шакăр, çавăтса килсемĕр манăн лашана». Н.Ишентей, 1997, 70 с. — кукамайăн эрешлĕ лаши (А-а, 2002, 46 /, 3 с.).

лăпкăлăх

п.п. Хастарлăха çухатни; сӳрĕклĕх, мăранлăх. Шел, хăшĕ-пĕрисем ... лăпкăлăх тыткăнĕнчен тухасшăн мар курăнать. К-н, 1979, 18 /, 8 с. Мехколонна начальникĕ пулнă Г.Матвеев лăпкăлăх серепине кĕрсе ӳкнĕччĕ. К-н, 1985, 20 /, 9 с. Çын хăй мĕнле пурăннипе килĕшме пуçлать иккен, хăй çине лăпкăлăх чирне утлантарать. А.Емельянов, 1990, 219 с. — лăпкăлăх ытамне çаклан (Я-в, 1967, 7 /, 28 с.); лăпкăлăх тапхăрĕ (Х-р, 15.06.1993, 2 с.).

либерал-демократ

п.с., ç.п. РЛДП (туп.) йышне кĕрекен çын; жириновец (туп.). Либерал-демократсен (Жириновский партийĕн) тĕп комитечĕн пай пуçлăхĕ Г.Казанцев. Х-р, 10.09.1992, 2 с. Либерал-демократсен çулпуçĕ Жириновский еплерех çын вара. ...Либерал-демократсен лидерĕн ирсĕр ĕçĕсем пĕтĕм депутат корпусĕ пирки ... начар шухăш çуратаççĕ. Ч-х, 1999, 28 /, 2 с.

ликвидатор

ч.с., ç.п. Чернобыльти аварин (1986 ç.) е çавăн йышши урăх инкекĕн сиенне катертме хутшăннă çын. Шупашкарти «Северная» клиникăра выртакан ликвидаторсем [Мисчĕри аварие сирекенсем] хăйсен пухăвне ирттернĕ. Унта 32 ликвидатор хутшăннă. Х-р, 29.05.1996, 1 с. Ун пек хутсене Чер-нобыльте паман-çке, Раççейри 50 пин ликвидатортан 163-шĕ кăна çакăн пек справкăсем кăтартма пултарать. ÇХ, 1998, 44 /, 2 с. Радиаци катастрофинче вилнисене асăнмалли кун Çĕнĕ Шу-пашкарта «ликвидаторсене» халалланă монумент уçăлчĕ. (Х-р, 29.04.2003, 1 с.). — танл., чернобылец.

макетçă

ç.с. Калăплакан, макет хатĕрлекен çын; калăплавçă (туп.). Конкурссемпе выставкăсенче кĕнеке авторĕн хушамачĕпе юнашар редактор, ӳнерçĕ, макетçă хушамачĕсене кăтартаççĕ. Д.Гордеев //Х-р, 14.06.2000, 3 с.

манкурт

ç.с. Несĕлне маннă, наци туйăмне çухатнă пархатарсăр çын е халăх; ансух. Манкуртсене хатĕрлемелли инструкци-çке-ха ку! Х-р, 17.03.1992, 5 с. Тутар халăхĕ манкурта тухас пулăмран питĕ аякра. Х-р, 3.10.1992, 2 с. Совет влаçĕ Раç-çейри халăхсене манкурта кăларасшăн пулнă. Х-р, 8.06.2002, 1 с. — çурма манкурт (Х-р, 3.10.1992, 2 с.); — манкуртла сăмах, манкуртла такмак (В.Егоров //Х-р, 4.08.1993, 4 с.).

маршрутка

ç.с., калаç. Маршрутлă такси. «Чувашия» ресторана мĕнле çитмелле... Унта маршруткăпа кайма пу-лать-и. Дегтярев, 1995, 77 с. Маршруткăра хĕрĕнкĕрех хĕрарăм янăраса пыни шухăша ячĕ. ÇХ, 2003, 2 /, 2 с. Юрать-ха маршруткăра çын нумаях пулман. Х-р, 19.03.2003, 1 с.

мастурбаци

п.с. Çын ачаш вырăнсене хускатса хăй тĕллĕн (арлăх çыхăнăвне кĕмесĕр) ар киленĕçне туйни. Мастурбаци е онанизмискусствăлла майпа ар органĕсене килентерни. П-е, 1991, 7 /, 29 с. Мастурбациарçын е хĕрарăм япалисен тул ен органĕсене сĕртĕне-сĕртĕне секс туйăмне тивĕçтерни. Я-в, 1991, 1 /, 32 с. Мастурбациалăпа ар органĕсене вылятса ар шĕвекне кăларса лăпланни. МТВЧС, 1996, 110 с. Çынсем мастурбацие темĕнле килĕшӳсĕр те таса мар япала вырăнне ан хуччăр. Х-р, 22.02.2000, 3 с. — мастурбаци ту (Ă-л, 1998, 4 /, 19 с.); мастурбаципе айкаш, мастурбаципе аппалан (Ар, 2001, 11 /, 3 с.), мастурбаци мелĕ (Ар, 2001, 22 /, 3 с.).

мăкăль

п.п, калаç., ç.п. Каçрашка; сĕмсĕркке, хăлăхсăрланса кайнă çын. Хăй çав-çавах паттăр пăхкалать-ха. Ахальтен мар ăна редакцинчи шăл йĕренсем Мăклакассинчи мăкăль тесе тăрăхлатчĕç. Хв. Уяр, 1965, 43 с. Поселокри «мăкăльсенчен» пĕри, Сейф хушаматлă услап лара па-рать унăн кравачĕ çинче. Б.Чиндыков //ТА, 1988, 10 /, 24 с. Вăл çĕр улми туянма килнĕ çынсенчен куланай шăйăрса тăнă-мĕн. Мĕнех, ун йышши мăкăрăлчăка пусармаллах. ÇХ, 1999, 10 /, 1 с.

мăкăрăлчăк

п.п, калаç., ç.п. Каçрашка; сĕмсĕркке, хăлăхсăрланса кайнă çын. Хăй çав-çавах паттăр пăхкалать-ха. Ахальтен мар ăна редакцинчи шăл йĕренсем Мăклакассинчи мăкăль тесе тăрăхлатчĕç. Хв. Уяр, 1965, 43 с. Поселокри «мăкăльсенчен» пĕри, Сейф хушаматлă услап лара па-рать унăн кравачĕ çинче. Б.Чиндыков //ТА, 1988, 10 /, 24 с. Вăл çĕр улми туянма килнĕ çынсенчен куланай шăйăрса тăнă-мĕн. Мĕнех, ун йышши мăкăрăлчăка пусармаллах. ÇХ, 1999, 10 /, 1 с.

мăчавăр

ч.с. Чăваш тĕнĕн йăли-йĕркине пĕлекен çын; чӳк пуçĕ, кĕлевçĕ, апăс. Колхозри пĕр çынçӳçне кастармасăр, сухалне хырмасăракатуй тĕлне чăн чăваш мăчавăрне тухса кайма приказ илнĕ. А-и, 1992, 22 /, 3 с. Ю.Беляев мăчавăр тĕрлĕ çимĕçсем парса чӳклерĕ, ... И.Соловьев мăчавăр кĕлĕ турĕ. Х-р, 2.09.1992, 2 с. Ял мăчавăрĕ, чăваш халăх ăсчахĕ Е.Ерагин учитель чӳклеме ирттерчĕ. Х-р, 25.08.1998, 1 с. Якуркка Микихверĕ мăчавăр пил пачĕ. ÇХ, 1999, 7 /, 1 с. — Аслă мăчавăр (ÇХ, 2000, 11 /, 10 с.).

медальçă

ç.с. Медаль илме тивĕç пулнă çын; медалист. В.Чернов... çĕршыври халăх пултарулăх выставкисен лауреачĕ, ВДНХ медальçи. ХЭ, 1996, 156 с.

медитаци

ç.с. Йогăра (туп.), психотерапире усă куракан хăнăхтару, канăçлăн шухăша путни. Медитаци ... чух çын ӳт-пĕвĕ çемçелет, кăмăл-туйăм палăрмасть, этем тулашри япаласенчен уйрăлать. ЧЛ, 1994, 11 кл., 236 с. Манăн медитаци пуçланнă. Х-р, 3.09.1996, 4 с. Медитаци вăрттăнлăхне-ăсталăхне ăна халăхăмăр панă. ÇХ, 10.04.1998, 7 с. ДНК кĕвви Инди çĕр-шывĕн медитаци кĕввине аса илтерет имĕш. С-х, 2000, 9 /, 4 с. — медитаци пози (С-х, 2000, 5 /, 4 с.); медитаципе аппалан (ÇХ, 2003, 8 /, 10 с.).

менеджер

п.с., экон. Пĕр-пĕр тытăм (компани, предприяти, банк) ĕçне йĕркелесе-ертсе пыма тара тытнă çын; менеджмент ăсти, управляющи. Манăн пурнăçпа çав таранах интересленетĕр пулсан, хамăн менеджерпа та паллаштаратăп. Х-р, 29.06.1995, 3 с. Эпĕ акă хамах пуçлăх та, менеджер та, водитель те. ÇХ, 1999, 1 /, 2 с. Бизнес ĕçне пуçарса ярас текен çамрăкăн юрист, бухгалтер, менеджер ĕçĕсене тĕплĕ пĕлмелле. Х-р, 6.07.1999, 3 с. Университет хыççăн пĕр заводра менеджер пулса ĕçлерĕм. Ар, 2002, 13 /, 2 с. — менеджерсен йышĕ, менеджер-экономист (Х-р, 25.06.1992, 1 с.); менеджер дипломĕ (Х-р, 15.06.1993, 1 с.); менеджер профессийĕ (К-ш, 23.06.2000, 1 с.); менеджер туп (Х-р, 25.12.1997, 4 с.); — коммерци менеджерĕ (Х-р, 24.01.1996, 1 с.); фирма менеджерĕ (С-х, 2000, 34 /, 4 с.).

мини-трактор

ç.с. Уйрăм çын хуçалăхĕнче усă курма меллĕ пĕчĕк трактор. Укçа хывăрмини-трактор пулать. [Пуçелĕк]. Х-р, 29.10.1992, 2 с.

мишавай

ч.с. Çĕрпе усă курассине йĕркелесе пыракан ятарлă çын; çĕр йĕркелӳçи. Çĕрйĕркелекен (мишавай) районти администраци аппаратĕнче пултăр. Х-р, 16.09.1992, 1 с. Чăваш мишавайĕсем Йошкар-Олара вĕренĕç [Пуçелĕк]. Х-р, 16.07.1997, 2 с. Мишавайсен канашлăвĕ Ильинкăра иртрĕ [Пуçелĕк]. ÇЯ, 10.07.1999, 1 с.

модель

ç.п. Модельерăн çĕнĕ ĕлкеллĕ тумтирне тăхăнса халăха кăтартакан йăрăс çын; манекенщик, манекенщица. Вăл Америкăри чи сумлă модель агентствипе контракт тунине пĕлетпĕр ĕнтĕ. ÇХ, 1999, 10 /, 2 с. Линда «Слава Зайцев килĕ» фэшн-кафере модель пулса «Натюр-шоу» фирма тумĕсемпе куракансене паллаштарнă... Модель рольне Линда аван вылянă. Т-ш, 1999, 12 /, 11 с. Шурăна ... тепĕр паллă моделĕн М.Рузаевăн килĕнчен илсе тухса кайнă. ÇХ, 2000, 38 /, 4 с.

моджахед

ç.с. Ислам идеалĕсемпе витĕнсе политика тĕллевĕсемшĕн çапăçакан çын; афган партизанĕ. Йĕри-тавра хĕç-пăшаллă моджахедсем пулнă. Х-р, 15.06.1995, 4 с. Массуд-Раббани моджахечĕсем Наджиба çĕнтерсе Кабул хулине тытса илсен [А.Дустум] вĕсене хирĕç çапăçнă. Х-р, 11.02.1997, 3 с. Вăрçăпа хавхаланнă моджахедсем хăйсене пулăшакан Исламабад çинчен мансах кайнă. Х-р, 5.10.2001, 2 с. — таджик боевикĕсемпе афган моджахечĕсем (Х-р, 4.08.1993, 2 с.; ÇХ, 2000, 14 /, 2 с.); — моджахедсен снайперĕ (Х-р, 15.06.1995, 4 с.).

музейçă

ç.с. Музейра ĕçлекен çын; музей ĕçченĕ. Экспонатсен фондне пуянлатасси, экспозицисене çĕнетессиакă мĕнле тĕллевпе тăрăшаççĕ Елчĕкри музейçĕсем. КТХП, 2000, 3 /, 2 с. Интервьюра ... тăлмачсем, музейçăсем хатĕрлес ĕçе пуçарасси çинчен каланă. АМХ, 2000, 8—10 /, 7 с.

музейçĕ

ç.с. Музейра ĕçлекен çын; музей ĕçченĕ. Экспонатсен фондне пуянлатасси, экспозицисене çĕнетессиакă мĕнле тĕллевпе тăрăшаççĕ Елчĕкри музейçĕсем. КТХП, 2000, 3 /, 2 с. Интервьюра ... тăлмачсем, музейçăсем хатĕрлес ĕçе пуçарасси çинчен каланă. АМХ, 2000, 8—10 /, 7 с.

мулкач

п.п., калаç. Автобус-троллейбусра билет илмесĕр вăрттăн-хĕрттĕн çӳрекен çын; билетсăр пассажир. [Шоферăн] чĕрре кĕме сăлтавĕ те пулнă иккен. Автобусра тăхăр «мулкач» хĕсĕнсе пынă. К-н, 1984, 4 /, 9 с. Кĕçех контролер «мулкачсене» шыра пуçларĕ. К-н, 1986, 16 /, 4 с. «Мулкачсен» йышĕ хушăннă ĕнтĕ. Контролерсем те тытса çитереймеççĕ вĕсене. Х-р, 21.03.1992,1 с. «Мулкач» кондуктора çаратнă [Пуçелĕк]. ÇХ, 2000, 37 /, 4 с. — ик ураллă «мулкачсем» (К-н, 1986, 22 /, 7 с.).

мунчаçă

п.с. Мунчара ĕçлекен ятарлă çын. Шăпăр тăрса юлчĕ милĕкрен, илтерет мунчаçă пилĕкрен. С.Шавлы //К-н, 1972, 13 /, 10 с. Пĕр юлташăм манăн «Чувашия» санаторипе курорт комплексĕнче вăй хурать. Мунчаçă вăл... Тĕрĕсрех каласан, вăлмилĕкçĕ. Мунчана пыракан тетесемпе аппасене техĕмлĕ хурăн-юмансемпе ислетекен. ÇХ, 1999, 6 /, 5 с.

мусăк

п.в. Музыка, кĕвĕ-çемĕ, кĕвĕ-юрă. Сывлăша çурайрĕ мусăк... П.Хусанкай, 1968, 99 с. Ах, мĕнпе-ши вăйлăçын. Хуравлать, ав, клавесин, «Мусăкпа, тет, мусăкпа!» Г.Айхи, 1988, 42 с. Ак, мусăк пек, черккесем те янрарĕç. Бельман, 1999, 25 с. — мусăк тĕпчевĕ (Х-р, 17.05.2003, 2 с.); — Ашмарин, VIII, 275 с.

муэдзин

п.с. Мечĕт тăррине (минарета) улăхса мăсăльмансене кĕлле йыхăракан — асан калакан — ятарлă çын; асанçă. Ибн Русте «пăлхарсен пысăк пайĕ ислама тытса пырать, вĕсен мечĕтсем, мăсăльман шкулĕсемпе муэззинсем пур» тесе пĕлтерет. В.Каховский, 1984, 122 с. Мечĕт тăрринчен муэдзин кĕлле чĕнет. Х-р, 18.09.1992, 4 с.~~

муэззин

п.с. Мечĕт тăррине (минарета) улăхса мăсăльмансене кĕлле йыхăракан — асан калакан — ятарлă çын; асанçă. Ибн Русте «пăлхарсен пысăк пайĕ ислама тытса пырать, вĕсен мечĕтсем, мăсăльман шкулĕсемпе муэззинсем пур» тесе пĕлтерет. В.Каховский, 1984, 122 с. Мечĕт тăрринчен муэдзин кĕлле чĕнет. Х-р, 18.09.1992, 4 с.~~

налукçă

ç.с. Налук инспекцийĕнче ĕçлекен çын; налук инспекторĕ. Килĕшмест налукçăсене хăйсен тумтирĕ... Чăваш енĕн чи аслă налукçине вакунри çынсем проводник вырăнне хурса йышăннă. ÇХ, 1999, 5 /, 2 с. Тавар сутакансем налукçăсене хĕрлĕ эрехĕн пахалăх сертификатне «тупса парайман». Х-р, 12.11.1999, 2 с. Налукçăсем сăмакунçăсене те тытнă. Х-р, 11.04.2001, 1 с. — налукçăсен черетлĕ рейчĕ (Х-р, 31.08.2000, 1 с.; Х-р, 17.04.2001, 1 с.); налукçăсен тĕрĕслевĕсем (Х-р, 21.10.2000, 2 с.); налукçăсен ĕçĕ (Х-р, 17.10.2000, 2 с.).

наркобизнес

ç.с. Наркотик сутса услам (тупăш) илни. Çавăн пек пысăк должноçсем йышăннă çын наркобизнеспа çыхланни ... тарăхтармасăр тăма пултараймасть. Х-р, 2.06.1992, 1 с. Вăл Шупашкарта наркобизнеса, проституцие, «савăнăçлă пурнăç» индустрине хăй аллинче тытса тăнă. ÇХ, 1997, 15 /, 1 с. Каварлашса тунă преступлени, çаратнă укçана «саккуна кĕртни» тата наркобизнес Раççейре халĕçав тери çивĕч ыйтусем. Ч-х, 1999, 14 /, 3 с. — наркобизнеса явăçтар (ÇХ, 2000, 37 /, 4 с.); наркобизнеспа кĕреш (Х-р, 27.06.2001, 1 с.).

необольшевик

ç.с. Хальхи лару-тăрура большевиксен идейисене хӳтĕлекен çын; çырлахми коммунист. Хĕрлĕ ялав ... паян та вĕлкĕшет, необольшевиксене хĕрлĕ гварди йĕркелеме хавхалантарать. Х-р, 21.07.1992, 1 с. Кунти необольшевиксене мăнаçлантарнă «Да здравствует КПСС!» сăмахсене пирвай сăрласа хучĕç. Х-р, 10.09.1992, 1 с.

неформал

ç.с. Тĕллев-интереса тĕпе хурса йĕркеленнĕ, официаллă майпа çирĕпленмен пĕрлешӳре тăракан çын. Наци пĕрлешĕвĕсен шайĕнче кăна «неформалсем» вăй илме пултарнă. Х-р, 15.09.1992, 2 с. Ура! Неформалсем, çурла уйăхĕн вĕçĕнче тĕп хуламăрти рок-клубра çĕнĕ сезон уçăлчĕ. ÇХ, 1998, 37 /, 10 с. Неформалсем пур-ха ĕнтĕ... Вĕсем Ленин палăкĕ хыçĕнче, Чапаев скверĕнче ... пуçтарăнаççĕ. ÇХ, 1999, 39 /, 12 с. «Неформалсен» (вĕсене ун чухне çапла калатчĕç) форумĕсене хутшăнаттăм та тĕп редактор пӳлĕмне информаци йăтса кĕреттĕм. Х-р, 15.08.2000, 1 с. — неформал-организацисем (КЯ, 19.09.1989, 2 с.).

нефтьçĕ

ç.с. Нефть кăларас тĕлĕшпе ĕçлекен çын; нефтяник. 5—6 установка кунĕн-çĕрĕн нефть уçлать. Вĕсен çывăхĕнче ... пĕр арçын хуçаланнине асăрхама пулать... Нефтçĕн ятне-шывне те ыйтса пĕлес килчĕ. А.Савельев //Х-р, 31.01.1998. — нефтçĕ ĕçĕ (А-и, 1992, 5 /).

нимеçĕ

п.с. Нимене хутшăнакан (е ăна ирттерекен) çын. Нимеçĕ хăрăмлă пӳрнипе Паньтти çамкине сăтăрса илчĕ. К-н, 2001, 20 /, 19 с.

нудист

ç.с. Хăйĕнпе пĕр шутлă çынсемпе çаппа-çарамас канакан-хĕртĕнекен (çапла майпа çутçанталăка çывăх пулма тăрăшакан) çын. Ку поселокра пурăнакан пулăçсене вара нудистсен хăйăрлăхĕ питĕ пăшăрхантарать. Х-р, 14.09.1996, 4 с. Илемлĕ тăрăхра...кӳлĕ тата нудистсен пляжĕ. ÇХ, 3.04.1998, 5 с. Сире эксгибиционист е нудист тесе калаймăн. С-х, 2001, 33 /, 4 с.

оверлок

ç.с. Çĕленĕ япалан хĕррисене йăлмакласа тухмалли çĕвĕ машини. «Текстильмаш» производство пĕрлешĕвĕнчи 7 пин çын оверлок туяннă, ... хакне ĕçлесе татаççĕ. Х-р, 4.06.1992, 4 с. Кайран пирĕн çĕвĕ тĕлĕнчи хĕррисене оверлокпа тирпейлесе тухмалла. Х-р, 6.03.1994, 4 с. Халĕ Шупашкарти кашни юпа оверлок сутать. Кирлĕ-и сире оверлок. Х-р, 20.09.1996, 4 с.

офтальмолог

п.с. Куç чирĕсене тĕпчекен тата вĕсене сиплекен çын; куç тухтăрĕ. 1929 çулта офтальмологсен Пĕтĕм тĕнчери конгресне пухăннисене çĕр чăмăрĕ çинче трахома сарăлнине кăтартакан карттăпа паллаштарнă. Я-в, 1973, 11 /, 4 с. Вăл С.Федоров офтальмолог патĕнче куçне тĕрĕслеттернĕ, тен, шанăç пур-и тенĕ. Х-р, 21.02.1997, 4 с. Паян ак чаплă офтальмолога [С.Федорова] юлашки çула ăсатаççĕ. Х-р, 6.06.2000, 1 с. — ВЧС, 1971, 474 с.~~

паишник

ç.с., калаç. Патшалăх автоин-спекцийĕнче ĕçлекен çын; ПАИ ĕçченĕ, ГАИ (ГИБДД) сотрудникĕ. Паишниксем çула пӳлчĕç, пурсăмăра та хулари шалти ĕçсен пайне илсе кайрĕç. Х-р, 9.01.1997, 3 с. Тĕрĕслев пункчĕсенче халь паишниксем çеç мар, шырав инспекторĕсем те тăраççĕ. Х-р, 12.05.1997, 3 с. — чăваш ПАИшникĕ (ÇХ, 1999, 6 /, 5 с.).

пайăрлăх

п.с. 1. Пĕр-пĕр çынна ыттисенчен уйăракан паллăсен пĕрлĕхĕ; сăпат(лăх). Манăн та упранасчĕ, питĕ те упранасчĕ санăн ăшунта, санăн чунунта. Санăн тулăх та пехетлĕ пайăрлăхунта. А.Назул, 1981, 30 с. Сăнарсене калăпланă чух [Б.Чиндыков] ... сайра е пĕртен-пĕрре анчах тĕл пулакан паллăсене шырать. Урăхла каласан, типлăха мар, пайăрлăх мелне кăмăллать автор. Ю.Артемьев, 1991, 72 с. — ВЧС, 1971, 254 с. 2. Уйрăм çын пурлăхĕ; харпăрлăх, супинкке. Çак пуянлăх пире пĕр тӳлевсĕр тивĕçнĕ. Çавăнпах çак пайăрлăха, пуянлăха, ним хака хумастпăр. Д.Гордеев //Х-р, 6.06.2000, 4 с. — Егоров, 1936, 326 с.

пайтаçă

ç.с. Ĕçлĕ çын; усламçă (туп.), бизнесмен. Экономика, бизнес, финанс секцийĕн ертӳçиВ.Павлов пайтаçă. В.Станьял //ХК, 2000, 3 /, 4 с. Пайтаçăсем авă çĕрĕн-кунĕн укçа тăваççĕ. Х-р, 4.08.2000, 1 с. Тулли мар яваплă «Энерго-контур» обществăна Осипова пайтаçăран ... укçа шыраса памалла. К-н, 2002, 16 /, 15 с.

пан улмиçĕ

ç.я., шӳтл. Г.А.Явлинский ертсе пыракан «Яблоко» парти йышĕнчи çын; яблочник. Пирĕн республикăна Раççейĕн тĕп «пан улмиçи» Г.Явлинский килсе кайрĕ. Ар, 2002, 13 /, 1 с.

парапсихолог

ç.с. Ăс-тăнăн асамлă пулăмĕсене, вышкайсăр сисĕмлĕх тĕсĕсене (пуласлăха туйнине, шухăшпа витернине т.ыт.) тĕпчекен çын. Парапсихолог пекех, тăтăшах пĕр сăмаха калать поэт, «кил», «кил»... [.]. В.Абрамов, 1998, 10 с. Анастасия Семеновна парапсихолог тĕлĕксен пĕлтерĕшĕпе çыхăннă темиçе сĕнӳ парать. Х-р, 8.07.1999, 3 с. Лайăх психо-аналитик вăлпĕр вăхăтрах психолог та, психиатр та, прсихоте-рапевт та, хăш чухнепарапсихолог та. С-х, 2000, 35 /, 1 с.

парашютçă

п.с. Парашютпа сикекен, парашют спорчĕпе аппаланакан çын. Пулăн харсăр парашютçă, вĕçĕн çич çăлтăрпа тан. П.Хусанкай, 1941, 16 с. Кăвак тӳпере ярăнан парашютçăн выртать çĕр шапи, тяппипе сарăлса. Х-р, 1.08.1996, 4 с. Çак тăрăхра тĕнче рекордсменки тата чемпионки Майя Костина парашютçă çуралса ӳснĕ. А.Т.-Ыхра, 2000, 52 с.

парăмçă

п.с. Тӳлеве, налука е кивçен илнине парса татман çын е организаци; парăмлă сăпат (туп.). Эс лар чĕнмесĕр, парăмçă пекех. Фауст, 1979, 176 с. Эпир административлă мерăсем йышăннипе парăмçăсем бюджета 30 миллиарда яхăн хыврĕç. Х-р, 5.09.1996, 2 с. Парăмçă-ертӳçĕсене халăх пĕлмест-çке, тӳрех Раççей е Чăваш Республикин президенчĕсене ӳпкелеме тытăнать. Х-р, 13.02.1997, 1 с. — парăмçă-потребитель (Х-р, 1.08. 2000, 1 с.; Х-р, 11.10.2000, 1 с.).

парламентçă

ç.с. Саккунсем йышăнакан органа суйланнă çын; парламент депутачĕ. Парламентçăсем ... пысăк шалу илсе çĕрме пуян та пулса тăчĕç пулĕ. Х-р, 7.04.2001, 2 с.

партократ

ç.с., сивл. Партократи йышĕнчи çын. [Б.Ельцин] ĕлĕкхи партократсен чирĕпех чирлет. А.Емельянов //Х-р, 30.06.1992, 3 с. Демократсем партократсене хирĕç кĕрешме тытăннă тапхăр... Х-р, 15.09.1992, 2 с. Чăвашла пĕр сăмах та калайман партократ валли пукан кирлĕ пулнă. Х-р, 25.12.1997, 3 с. — ĕнерхи партократ (Х-р, 24.09.1992, 2 с.); ĕлĕкхи партократ (В-х, 1992, 12 /).

пасарçă

п.с. Пасарта сутă тăвакан çын; пасар сутуçи. Ну-ка, пасарçăсем, кăшт хĕсĕнкелĕр-ха унта... Çула май кĕреçесемпе наçилккесем тиесе каятпăр. К-н, 1967, 3 /, 5 с. Пасар-ярмăрккă вĕревĕ... Пасарçăсем, япала илекен[сем], сăнаса çӳрекенсем. Х-р, 14.06.2000, 3 с. Ятлисемясарта, сумлисемпасарта, эпирясар мар, пасарçă та мар. А.Т.-Ыхра, 2001, 66 с.

пăлхавçă

ч.с. Пăлхав çĕклекен, пăлхава хутшăнакан, пăлхану пуçаракан (çын, хутлăх т.ыт.). Аслан Масхадов тытăма хирĕçле политик шутланать, «пăлхавçă республикăна» ертсе пырать. Х-р, 6.08.1998, 3 с. Пикем хальчăн пăлхавçă! К.Бельман, 1999, 17 с. ГКЧП вăхăтĕнче пăлхавçăсем ... Гор-бачевпа çапла хăтланнă. Х-р, 17.04.2001, 2 с. — пăлхавçă мотор (М.Мерчен //Т-ш, 1998, 4 /).

пăсавçă

п.с. Çирĕпленнĕ йĕркене пăсакан, килĕшӳлĕхе сарăп кӳрекен çын. Вăрçă умĕн поэт «Феликсчикĕ пăсавçă» ятлă поэма çырнăччĕ. П.Хусанкай, 1968, 38 с. «Эсир» сăмаха «эсĕр» тесе те çырма хушаççĕ кунти чĕлхе академикĕсем-пăсавçисем. ТА, 2000, 2 /, 1 с.

перестройка

ç.с. Çĕнетӳ (туп.). «Перестройка» пурнăçа çĕнетмеллине çеç мар, çĕнĕлле йĕркелемеллине пĕлтерет. ТА, 1988, 6 /, 5 с. Перестройка текен пакăлтату тапхăрĕнче... К-н, 1992, 6 /, 2 с. Малтанах перестройка текен çĕнĕлĕхе вăя шеллемесĕр хутшăнтăм. А.Емельянов //Х-р, 30.06.1992. Ку çын [М.Горбачев] Раççейре перестройка туса халăх историне кĕрсе юлчĕ. Х-р, 3.04.2001, 3 с. — перестройка вăхăчĕ (К-н, 1988, 2 /, 5 с.; Х-р, 29.03.2000, 4 с.).

пĕрлĕхçĕ

ç.с., калаç. «Пĕрлĕх» (каярах — «Пĕрлехи Раççей») парти йышне кĕрекен çын. «Пĕрлĕх» сpездне Аслă Новгородра ирттерме палăртнă... [Атăлçи] Федераци округĕнчи «пĕрлĕхçĕсен» ячĕпе унта Н.Пугин тухса калаçать. Х-р, 24.10.2000, 1 с.

пират

ç.п., куçăм. Саккунлă майпа ирĕк илмесĕр (автор прависене пăсса) ыттисен ăс-хакăл пурлăхĕпе услам тăвакан çын. Юрăçсене те профсоюз кирлĕ... Унсăрăн пиратсемпе кĕрешеймĕпĕр. ÇХ, 2002, 17 /, 5 с.

питлевçĕ

п.с. Тиркекен, сивлесе тăрăхлакан çын; сатирик. Халăх поэчĕ çакăн йышши шăлсăр питлевçĕсемпе тĕнкĕл-тĕнкĕл такмакçăсене хăюллăрах пулма чĕнсе ... çырнăччĕ. Ю.Артемьев, 1984, 92 с. Тĕнче литературин хутлăхĕсенче тиркевçĕ-питлевçĕсемпе хĕрхи вĕрентӳçĕсем вырăнне ырă сунăмлă тĕпчевçĕсем йышăннă имĕш. В.Энтип //Я-в, 1991, 12 /, 26 с.

пичев

п.п., куçăм. Хушма ĕçсем тăвакан, пулăшса пыракан çын; шакăрча, пулăшуçă (туп.). Колхоз пред-седательне А.Иванов юлташа хăйĕн çумĕнчи пичеврисенченбригадирсенчен, ял хуçалăх специалисчĕсенченçирĕпрех ыйтма ... хушнă. К-н, 1965, 11 /, 11 с. Пичевĕ çав таçти-таçти председатель пулать... Эсĕ пĕччен вăй çитерейместĕн. Л.Таллеров, 1978, 209 с. Пĕтĕм йывăрлăх кил хуçи çине тиеннĕ... Хветуççа вара пичеври çеç пулнă темелле. В.Алентей, 1991, 33 с. Григорий Яковлевич [Хирбю] мана хăй çумне пичеве илесшĕн пулчĕ. Х-р, 29.10.1996, 4 с.

пичеври

п.п., куçăм. Хушма ĕçсем тăвакан, пулăшса пыракан çын; шакăрча, пулăшуçă (туп.). Колхоз пред-седательне А.Иванов юлташа хăйĕн çумĕнчи пичеврисенченбригадирсенчен, ял хуçалăх специалисчĕсенченçирĕпрех ыйтма ... хушнă. К-н, 1965, 11 /, 11 с. Пичевĕ çав таçти-таçти председатель пулать... Эсĕ пĕччен вăй çитерейместĕн. Л.Таллеров, 1978, 209 с. Пĕтĕм йывăрлăх кил хуçи çине тиеннĕ... Хветуççа вара пичеври çеç пулнă темелле. В.Алентей, 1991, 33 с. Григорий Яковлевич [Хирбю] мана хăй çумне пичеве илесшĕн пулчĕ. Х-р, 29.10.1996, 4 с.

поза

п.с. Çын хăйĕн кĕлеткине мĕнле тытни; тыткалу мелĕ. Ура явса эс лартăн ман ума, чавсупала диван хĕрне таянтăн... Çав позăна манмастăп эп паян та. С.Шавлы, 1969, 72 с. Поза вăл хăех çур эффект. Д.Гордеев, 1986, 141 с. Обӳектив умĕнче вăл илĕртӳллĕ позăсенче ларнă. ÇХ, 1998, 25 /, 4 с. Китай меслечĕ те пур. Унпа пур позăра та усă курма пулать. С-х, 2000, 17 /, 3 с.

политикан

п.с., сивл. Политикăпа çыхăннă чыссăр çын; принципсăр политик. Политиканшăн мар, йĕркеллĕ политикшăн власть вăл чи малтанах, вăраха ямасăр татса памалли çĕршыв пĕлтерĕшлĕ ыйтусен пуххи. Ч-х, 1999, 28 /, 3 с. Политикан бизнесменсемпе журналистсем чĕртнĕ информаци вăрçи... Х-р, 8.10.1999, 2 с. — ВЧС, 1971, 546 с.; ВЧС, 1951, 517 с.

порноçăлтăр

ç.с. Аскăнла фильмсенче (е журнал-сенче) ӳкерĕнсе чапа тухнă çын; порнографи çăлтăрĕ. Сильвия Бурдон кам-ши, пĕр-пĕр «порноçăлтăр»-ши. Х-р, 22.10.1992, 1 с. В.Жириновский ку ӳкерчĕкре... порноçăлтăрпа юнашар. ÇХ, 1999, 13 /, 8 с. Çара кăкăрне кăтартнă Коринна эротомансемшĕн чăн-чăн порноçăлтăр пек туйăннă. Х-р, 12.07.2002, 3 с.

приватизатор

ç.с. Приватизаци тăвакан, прива-тизацие хутшăнакан çын. Репетицие «приватизатор» шăхличĕпе шăхăрса вĕçлерĕ. Я-в, 1992, 9 /, 10 с. Ун чухне чи кирлифинанс аферисчĕсене, мошенник-приватизаторсене ... хирĕç кампани пуçарса ярасси пулнă. Ч-х, 1999, 14 /, 3 с.

приватизациле

ç.с. 1. Патшалăх харпăрлăхĕнчи пурлăха уйрăм çын(сен) харпăрлăхĕ ту. Хулари муниципалитет предприятийĕсене, пурăнмалли çуртсене патшалăхран уйăрасси тата приватизацилесси çинчен калакан положени. Х-р, 21.07.1992, 1 с. Халăх колхоз фермине приватизацилеме кайма хатĕрленнĕ. Я-в, 1992, 9 /, 11 с. [Вăл] служба хваттерне каялла памасть, ... ăна хăй ячĕпе приватизацилет. ЧÇ, 1998, 14 /, 13 с. Аслă вĕренӳ заведенийĕсене приватизацилессине чартăмăр. Ч-х, 1999, 14 /, 1 с. — приватизациленĕ хваттер (Х-р, 11.11.1998, 2 с.); приватизациленĕ пурлăх (Х-р, 19.01.1999, 1 с.). 2. Мăкш. Прихватизациле (туп., 2). Хĕç-пăшалланнăскерсем ... маскировка мелĕпе усă курса «обpект» территорине кĕнĕ, арпуссене «приватизацилеме» тытăннă. Х-р, 27.10.1992, 4 с.

пристав

ч.с, ч.я. Суд йышăнăвне пурнăçа кĕртекен ятарлă çын. ЧР Юстици министерствинче Чăваш енри судсен 69 приставĕ тупа турĕ (ку сăмаха хăнăхман-ха эпир, ... унчченхи суд исполнителĕсем вĕсем, приставсем). ÇХ, 1998, 7 /, 2 с. Предприятие штраф хунă-ха, анчах суд приставĕ пырса пурлăха арестлени пирки хальлĕхе сас-хура пулмарĕ. ÇХ, 1998, 49 /, 2 с. Сĕнтĕрвăрри райсучĕн приставĕн вара айăплисен парăмне шыраттарса илме хевти ... çитмест-ши. К-н, 2002, 7 /, 4 с. Пристав пысăккăн «хыпасшăн» [Пуçелĕк]. К-н, 2002, 16 /, 15 с.

прихватизатор

ç.с., сивл. Патшалăх харпăрлăхне ултавлă майпа хăй аллине çавăрса илнĕ çын. Вĕсем, тĕрлĕ «прихватизаторсене» хӳтĕлесе, Пурлăх комитечĕн ĕçне хавшатма тăрăшаççĕ. Х-р, 22.01.1994, 3 с. Заводсене рабочисене тавăрса памалла, «прихватизаторсене» ссылкăна ăсатмалла. Х-р, 15.08.2000, 3 с. «Прихватизаторсем» предприяти ертӳçине Мускав таврашĕнченех илсе килсе лартасшăнччĕ. Ар, 2001, 6 /, 1 с. — партократ-прихватизатор (Х-р, 22.07.1992, 2 с.).

прихватизациле

ç.с.,сивл. 1. Саккуна пăсса, чыс-сăрла хăтланса приватизациле (туп., 1). Çĕр çынна ĕçрен кăларни — предприятие прихватизациленин итогĕ. Х-р, 4.08.1993, 1 с. Вăл профсоюз УАЗне 7 пуспа «прихватизацилесе» хăйĕн гаражне чикнĕ. ÇХ, 1997, 20 /, 2 с. 2. Ют пурлăха ярса ил; вăрла, çарат. Автобуса «прихватиза-циленĕ» [Пуçелĕк]. ХС, 1999, 32 /, 2 с. Пин тенкĕлĕх ытла тавара «прихватизациленĕ»... кукăр алăллисем. К-н, 1999, 4 /, 3 с. Вăл [ĕçлĕ çын] килте çук чухне пĕр пĕлĕшĕ çамрăксемпе каварлашнă, усламçăн пурлăхне «прихватизацилеме» шут тытнă. Х-р, 25.02.2000, 2 с.

программист

п.с. Шутлав машини (компьютер) валли программа хатĕрлекен çын; программăлакан ăстаçă. Шурă халат тăхăннă вуншар оператор, программист... автомат-цех тавра вĕткеленме пуçларĕç. К-н, 1981, 23 /, 3 с. Республикăра инженерсем, программистсем, ăста рабочисем çитмеççĕ. ÇХ, 2003, 8 /, 2 с. — инженер-программист (Х-р, 31.07.1992, 1 с.).

продюсер

ç.с. Пултарулăх ушкăнне ăнăçлă ĕçлеме майсем туса паракан (укçа-тенкĕпе тивĕçтерекен, реклама йĕркелекен т.ыт.те) ятарлă çын. Наци эстрадине чăннипех йĕркеленсе çитме чăваш продюсерĕсем çукки те хытах чăрмантарать пулмалла. Х-р, 1994, 6 /, 4 с. Эсĕ ... унчченхи продюсерупа мĕнле хирĕçсе кайма пултарнă-ха. Т-ш, 1999, 12 /, 11 с. — продюсер фирми (Х-р, 1994, 6 /, 4 с.); продюсер центрĕ (К-н, 2001, 20 /, 8 с.); — фотоӳкерӳ продюсерĕ (ÇХ, 1998, 25 /, 4 с.); вăйă продюсерĕ (ÇХ, 1999, 49 /, 4 с.); эстрада ушкăнĕн продюсерĕ (ÇХ, 2000, 11 /, 3 с.); передача продюсерĕ (ÇХ, 2001, 22 /, 12 с.).

профессилĕх

ç.с., п.п. Çын хăйĕн ĕçне лайăх пĕлни; професси ăсталăхĕ. Пăлхар тата чăваш чĕлхисемпе çыхăннă ыйтусене пăхса тухмашкăн М.Закиевăн профессилĕх, ĕçе пĕлни çителĕклĕ мар. Х-р, 25.09.1996, 3 с. Çĕнĕ парламент ... профессилĕх тĕлĕшпе унчченхинчен кайра ... Финанспа бюджет комитечĕн пуçлăхĕнчефилософ-атеист. Х-р, 28.03.1998, 7 с. Сирĕн пысăк профессионализма укçа-тенкĕпе палăртма пултараççĕ. Х-р, 7.09.1996, 3 с. — профессилĕх шайĕ (ЧÇ, 1998, 22 /, 12 с.); профес-сионализм шайĕ (ЧТ, 1998, 5 /, 7 с.); профессионализм енĕсем (ÇХ, 1999, 10 /, 2 с.); профессионализмпа палăр (Х-р, 26.06.2003, 1 с.).

профессионализм

ç.с., п.п. Çын хăйĕн ĕçне лайăх пĕлни; професси ăсталăхĕ. Пăлхар тата чăваш чĕлхисемпе çыхăннă ыйтусене пăхса тухмашкăн М.Закиевăн профессилĕх, ĕçе пĕлни çителĕклĕ мар. Х-р, 25.09.1996, 3 с. Çĕнĕ парламент ... профессилĕх тĕлĕшпе унчченхинчен кайра ... Финанспа бюджет комитечĕн пуçлăхĕнчефилософ-атеист. Х-р, 28.03.1998, 7 с. Сирĕн пысăк профессионализма укçа-тенкĕпе палăртма пултараççĕ. Х-р, 7.09.1996, 3 с. — профессилĕх шайĕ (ЧÇ, 1998, 22 /, 12 с.); профес-сионализм шайĕ (ЧТ, 1998, 5 /, 7 с.); профессионализм енĕсем (ÇХ, 1999, 10 /, 2 с.); профессионализмпа палăр (Х-р, 26.06.2003, 1 с.).

пулă

ç.п., астрол. Хĕвел çулталăк çавринчи 12-мĕш çăлтăр ушкăнне кĕрсен (20.II—20.III) çуралнă çын. Пулăсем Ăнăçу туррипе юнашар çӳреççĕ. Х-р, 3.10.1992, 3 с. Гороскоп тăрăх эпĕПулă (ÇХ, 1998, 3 /, 7 с.). Пулăсен ĕç питĕ нумай пулать. ХС, 22.01.1999, 4 с. Пулăсене ĕçлĕ, хирĕçӳллĕ эрне кĕтет. Т-ш, 2001, 33 /, 2 с.

пулăшуçă

п.с. 1. П.п. Ирĕккĕн пулăшу кӳрекен е служба тивĕçĕпе пулăшса пыракан çын; шакăрча, помощник. Çӳрен ... чăрмантарса. Тупăннă пулăшуçă! Е.Осипова, 1982, 22 с. Геннадий Константиновича министр тивĕçĕсенчен хăтарнă, ЧР Президенчĕн пулăшуçи пулма çирĕплетнĕ. Х-р, 7.10.1998, 1 с. Аннеаттен никампа улăштарайми пулăшуçиччĕ. ÇХ, 2000, 5 /, 9 с. — аслă пулăшуçă (ЧÇ, 1997, 9 /, 3 с.); çывăх пулăшуçă (Х-р, 6.08.1998, 3 с.); обществăлла пулăшуçă (ÇХ, 1999, 10 /, 8 с.); обкомăн пĕрремĕш секретарĕн пулăшуçи (Х-р, 25.09.1996, 2 с.); район прокурорĕн пулăшуçи (ЧÇ, 1997, 9 /, 3 с.); кандидат пулăшуçи (ÇХ, 1997, 41 /, 2 с.); командир пулăшуçи (Х-р, 27.06.1997, 4 с.); депутат пулăшуçи, вице-спикер пулăшуçи (ÇХ, 1999, 10 /, 8 с.); — ВЧС, 1971, 552 с. 2. Ç.п. Çынна пархатар кӳрекен, усă паракан япала. Çак учебник турккă чĕлхине вĕренме кăмăл тăвакансемшĕн тивĕçлĕ пулăшуçă пуласса шанас килет. Х-р, 24.01.1998, 5 с. Ку енĕпе, паллах, выставка чи шанчăклă пулăшуçă. ХС, 1999, 31 /, 1 с. «Сывлăх»сывлăх хуралçи. Пулăшуçă хаçатсăр ан юл, тăванăм, çырăнма васка. С-х, 2000, 16 /, 1 с. Салтак çырăвĕсем пулчĕç çав хайлавăн пулăшуçисем. ТА, 2000, 2 /, 1 с.

пултаруçă

п.с. Пултарулăх ĕçĕн ăсти; пултăклă çын. Эпĕхалăх. Ĕçчен. Пултаруçă. Тĕнчене çĕнетме килнĕскер. П.Ху-санкай, 1958, 6 с. М.Федоров, К.Иванов, Ф.Павлов пек пултаруçăсем вăй панипе те Ю.Скворцовăн илемлĕх туртăмĕсенче парка хунав çĕкленет. Г.Федоров, 1996, 149 с. Ĕçпе мухтавлă халăхпултаруçă. ЧТ, 28.02.1998, 3 с. Поэтгармони ывăлĕ, ӳркевсĕр пултаруçă. М.Сениэль //ÇХ, 2000, 34 /, 8 с.; Я-в, 2000, 12 /, 59 с. — ВЧС, 1971, 733 с.; Егоров, 1954, 145 с.; Егоров, 1936, 372 с.

пунеттей

ч.с., юрид. Ятарлă следстви ĕçне (ухтару, ĕнентерӳ т.ыт.) ирттернĕ чухне кӳнтелен (туп.) пулса хутшăна-кан ахаль çын. Шутласа кăларнă пунеттейсем «алă пусаççĕ» паллах, хăйсем мар. ÇХ, 1998, 39 /, 3 с.; 40 /, 4 с. Милиционерсем суд приставĕпе тата пунеттейсемпе пĕрле пирĕн хваттере çĕмĕрсе кĕрсе япаласене ... куçарнă. Х-р, 11.11.1998, 2 с. Пунеттейсене чĕнсе килсе [пӳлĕме] тĕплĕн ухтартăмăр. ÇХ, 2000, 37 /, 8 с. Милиционерпунеттей мар [Пуçелĕк]. ЫХ, 2001, 22 /, 2 с.

путчист

п.с. Путч йĕркелекен, путча хутшăнакан çын. Путчистсене çĕнтереймен пулсан наручниксем ĕçе кайнă пулĕччĕç. Х-р, 13.10.1992, 3 с. Шаклапуç ялĕнчи «путчистсене» çакă самантлăха лăплантарчĕ. Я-в, 1992, 9 /, 11 с.

пушарçă

ç.с. Пушар хуралĕнче ĕçлекен çын; пу-шарник, пожарник. Ăна [ăмăртăва] вут-çулăма сӳнтернĕ чухне сарăмсăр пуç хунă пушарçăсене халалланă. ÇХ, 1999, 42 /, 11 с.

суд приставĕ

ч.с, ч.я. Суд йышăнăвне пурнăçа кĕртекен ятарлă çын. ЧР Юстици министерствинче Чăваш енри судсен 69 приставĕ тупа турĕ (ку сăмаха хăнăхман-ха эпир, ... унчченхи суд исполнителĕсем вĕсем, приставсем). ÇХ, 1998, 7 /, 2 с. Предприятие штраф хунă-ха, анчах суд приставĕ пырса пурлăха арестлени пирки хальлĕхе сас-хура пулмарĕ. ÇХ, 1998, 49 /, 2 с. Сĕнтĕрвăрри райсучĕн приставĕн вара айăплисен парăмне шыраттарса илме хевти ... çитмест-ши. К-н, 2002, 7 /, 4 с. Пристав пысăккăн «хыпасшăн» [Пуçелĕк]. К-н, 2002, 16 /, 15 с.

ăраскалçă

ç.с. «Ăраскал» радиокăларăма (туп.) хатĕрлекен, ертсе пыракан çын. Канаш районĕнчи Çеçпĕлте «Ăраскал—30» фестиваль иртрĕ. Пĕрремĕш «ăраскалçă», ăна пуçарса яраканĕ Венера Большова уяв ялавне çĕклерĕ. Т-ш, 1999, 32 /, 3 с.

ăспаруçă

ç.с. Этеплĕ (туп.) пулма вĕрентекен, тăн паракан çын; воспитатель, наставник. Ача-пăчана чăвашлах вĕрентсе ăс паракан учительсемпе ăспаруçăсем. М.Волков //ЧЕ, 1998, 27 /, 5 с.

ăсçутавçă

ç.с. Халăха çутта кăларакан тата пĕлӳ саракан çын; çутлăхçă (туп.), просветитель. 30-мĕш çулсенче хăшĕсем чăваш ăсçутавçине И.Я.Яковлева «октябрист», «монархист» тесе айăплаççĕ. Ю.Артемьев, 1991, 135 с. Чăваш халăх ăсçутатуçи (просветителĕ) И.Я.Яковлев çуралнăранпа 150 çул çитнине уявлама... хатĕрленнĕ май. К-ш, 1997, 39 /, 4 с.; — аслă ăсçутавçă (КЯ, 15.11.1989).

ăсçутатуçă

ç.с. Халăха çутта кăларакан тата пĕлӳ саракан çын; çутлăхçă (туп.), просветитель. 30-мĕш çулсенче хăшĕсем чăваш ăсçутавçине И.Я.Яковлева «октябрист», «монархист» тесе айăплаççĕ. Ю.Артемьев, 1991, 135 с. Чăваш халăх ăсçутатуçи (просветителĕ) И.Я.Яковлев çуралнăранпа 150 çул çитнине уявлама... хатĕрленнĕ май. К-ш, 1997, 39 /, 4 с.; — аслă ăсçутавçă (КЯ, 15.11.1989).

ăсчах

ç.п. Ăслăлăх ĕçĕпе пурăнакан çын; ăслăлăхçă. Стена тăршшĕпех кунта вĕреннĕ паллă çыравçăсен, ăсчахсен сăнĕсене çакса тухнă. Ф.Андреев, 1980, 180 с. Раççейĕн Наукăсен академийĕнче те суя ăсчахсем, коньюнктурщиксем пур. Х-р, 14.04.1992, 4 с. Студентсемпе ăсчахсене ăслăлăх ĕçĕсене пурнăçлама ... лайăх майсем тупăнаççĕ. Т-ш, 1998, 3 /. Проектра [саккун проектĕнче] çамрăк ăсчахсене, аспирантсене çăмăллăхсем кӳресси пирки каланă. ÇХ, 1999, 11 /, 2 с.

ăшпиллĕ

, п.с. Ăшă кăмăллă, ырă чунлă, кăмăлçах чĕреллĕ. Унăн кăмăлĕ çав тери ырă, чĕри сар хĕвел пек ăшпиллĕ. Н.Мранькка, 1959, 172 с. Ăшпиллĕ, вашават çын асăмра. Ю.Си-лэм, 1989, 73 с. Ăшпиллĕ, хаваслă ... арçын. КЯ, 27.01.1989, 4 с. Ăшпиллĕ, кăмăллă хĕр сăнарĕ. ХК, 1993, 6 /, 2 с. Эп, сан пекех, ăшпиллĕ те тискер. А.Смолин //Х-р, 22.02.2000, 4 с. — ăшпиллĕ калаçу (К.Турхан, 1967, 14 с.; Ф.Муратов // Я-в, 1986, 10 /, 25 с.); ăшпиллĕ туйăм (К-н, 1986, 24 /, 3 с.); ăшпиллĕ тĕлпулу (Ç-т, 1995, 4—5 /, 30 с.); ăшпиллĕ тухтăрсем (Н.Ишентей, 1997, 8 с.); ăшпиллĕ самант, ăшпиллĕ сăмахсем (Я-в, 1999, 11—12 /, 5 с.; 9 с.); ăшпиллĕ преподаватель (АМХ, 2001, 7—8 /, 9 с.); ăшпиллĕ автор (С-р, 2002, 40 /, 4 с.). — танл., ăшă пиллĕ çын (Ашмарин, IV, 93 с.); ăшă пиллĕ Турă (Г. Юмарт //Я-в, 2000, 12 /, 3 с.).

ĕмĕтçĕ

п.с. Ĕмĕтленме юратакан, ĕмĕтпе хавхаланакан çын; романтик. Тамара хăш чухне хăй маниловла ĕмĕтçе тухасран та шикленнĕ. Ю.Скворцов, 1962, 20 с. «Ĕмĕтçĕ» сăмах ĕмĕтленекен çынна пĕлтерет тесе чухласа илетпĕр. ХП, 1988, 8 /, 23 с. Милици майорĕ О.Коновалов ыррине çеç куракан ĕмĕтçĕ пулнă. Ар, 2001, 51 /, 1 с.

ĕçтеш

ç.с. 1. Ыттисемпе пĕр йышши ĕç тăвакан çын; коллега, партнçр. Çак ыйтусене митинг хыççăн хама та, ĕçтешсене те, йăхташсене те паратăп. П-н, 1990, 2 /,11 с. Милици генерал-майорĕ Е.Салмин хăйĕн ĕçтешĕсемпе пĕрле ... Я-в, 1995, 10 /, 85 с. Çапла пурăнатчĕ, ĕçлетчĕ журналистикăри ĕçтешĕмĕр. Т-ш, 1999, 32 /, 2 с. Элĕк район судйи Г.Скворцов вара ку енĕпе ытти ĕçтешĕсенчен уйрăларах тăрать. ХС, 1999, 19 /, 2 с. 2. Сотрудник, работник, ĕçчен. Пирĕншĕн, кафедра ĕçтешĕсемшĕн, асран кайми кун. Х-р, 2.10.1998, 22 с. «Мечта» парикмахерски ĕçтешĕсем таçти пĕлĕтри шухăшсене путнă пулас. ÇХ, 17.04.1998, 4с. —ăслăлăх ĕçтешĕ (А.Т.-Ыхра, 2000, 7 с.); гуманитари институчĕн ĕçтешĕсем (АМХ, 2001, 7—8 /, 8 с.).

ĕçченçĕ

п.в. Тăрăшуллă çын (е сăнар); ĕçлевçĕ, ĕçчен. Пуç çапма пымашкăн вăхăт çук ĕçченçĕн. С.Шавлы, 1974, 37 с. Вăл лайăх çын, канăçсăр ĕçченçĕ. А.Медведев, 1983, 199 с. Хĕвелпе танах тăрса вăратрăм ытарми ĕçченçĕ уй-хире. В.Пехил, 1986, 16 с. Тăрмашаççĕ, тĕрмешеççĕ кунсерен ĕçченçĕсем. А.Галкин //Т-ш, 1998, 7 /, 5 с.

Чăваш чĕлхин ретроспективлă ăнлантару словарĕ

агроном

çĕр ĕçне аван пĕлекен çын. 1889-мĕш çултан пуçласа хăш-хăш кĕпĕрнесенчи земствăсем халăха çĕр ĕçне аван пĕлекен çынсем урлă (вăл çынсене вырăсла агрономы теççĕ) пулăшма тытăннă [Крестьянское 1906:33].

адвокат

защитник, айăпа сирекен; айăплăланнă çынсен хутне кĕрсе калаçакан çын. … прокурорпа защитник (адвокат) тавлашаççĕ. Прокурор айăплать, защитник айăпа сирет, çынна тӳрре кăларма тăрăшать [Çулталăк 1906:46]; Василийĕн вара хăйĕн те монастыре каяс килнĕ, анчах халĕ ĕнтĕ унăн ячĕ чаплă пулнă, çавăнпа ăна айăплăланнă çынсен хутне кĕрсе калаçакан çын (адвокат) туса хунă [Избранные (январь) 1904:5]. › защитник.

анархист

никама пăхăнмасăр пурăнмалли йĕрке çинчен вĕрентекен çын. Вĕсем (революционерсем. – Э.Ф.) хăйсене кирлĕ паллă туса хунă ĕçĕсем тăрăх социал-революционерсемпе социал-демократсен çумне хутшăнаççĕ; çавăнпа вĕсем никама пăхăнмасăр пурăнмалли йĕрке çинчен вĕрентекен çынсене (анархистсене) пит çывăх тăраççĕ [Высочайшие 1906:77].

апла

ун пек. Тата хăшĕ каланă: усал çыпçăннă çын (ун пек) апла калаçас çук <…> [Евангелие 1880:49].

арендатор

çĕре тара илсе тăракан çын. <…> ахути пĕтсен вĕсем çав çĕре тара илсе тăракан çын (арендатор) патне пырса кĕнĕ [Добродетельные 1910:1].

ахута

кайăкра çӳрени. Екатеринослав кĕпĕрнинче Варваровка ятлă хуттăрта виççĕн çĕр улпучĕ (помещик) çĕрĕнче кайăкра (ахутара) çӳренĕ; ахути пĕтсен вĕсем çав çĕре тара илсе тăракан çын (арендатор) патне пырса кĕнĕ [Добродетельные 1910:1].

балкон

çӳлти хутран тула тухса лармалли. № 9 кил тĕлне çитсен балкон (çӳлти хутран тула тухса лармалли) çинче икĕ çамрăк çын ларнине курнă [Хыпар 1906, № 33:522].

банзай

Япония çыннисем ура! тиесси вырăнне кăшкăракан сăмах. Пĕр çын салтакран Япония çыннисем ура! тиесси вырăнне урăх тĕрлĕ кăшкăрнине маннă, вĕсем темле кăшкăраççĕ тетчĕ-ха тесе тăрать манпа калаçнă чух. Эпĕ каларăм: вĕсем банзай! тесе кăшкăраççĕ терĕм [Хыпар 1906, № 19:299].

больница

сыв мар çынсем выртакан çурт. Февралĕн 12 кунĕнче чирлĕ çын каллах йывăрлана пуçланă, … ирхине 13 кунĕнче сылтăм пĕççи шыçса тухнă, вара ăна сыв мар çынсем выртакан çурта (больницана) илсе кайса выртарнă [Чума 1897:8]; Анчах чăваша çав чирсенчен сыхланма е чирсене эмеллеме вĕрентсен, ытларах тухтăрсем, хĕвершшĕлсем чăваш хушшине ярсан, чăваш хушшинче ытларах аптеккăсем, чирлĕ çынсене эмеллемелли çуртсем (болнитсăсем) лартса парсан чирлекенĕ те чăваш хушшинче сахалланатех [Комиссаров 1918:25].

велосипед

çуран чупакан урапа. Вĕçес кун пухăнасса вăтăр çын анчах пухăннă. Пурте вĕсем велосипед пек (çуран чупакан урапа) машина илсе пынă [Çулталăк 1914:12].

герольд

патша законне пĕлтерсе çӳрекен çын. I Екатерина патша аслăлăхне йышăнтарас умĕн герольдсем (патша законне пĕлтерсе çӳрекен çынсем) çав пулас савăнăç çинчен икĕ кун малтан халăха пĕлтерсе çӳренĕ [Священное 1896:6].

дача

çулла улпутсем пурăнакан вăрманти çурт. Августăн 12-мĕш кунĕнче кăнтăрла сулăнсан икĕ сехетре министр Столыпин пурăнакан дачана (çула улпутсем пурăнакан вăрманти çурт) 4 çын пынă [Хыпар 1906, № 3:519].

депутат

хура халăхран суйланă çын; шаннă çын. Августăн 9-мĕш кунĕнче тухнă манифест хушнă пек суйласан çĕр хĕсĕк кĕпернесенчен хура халăхран суйланă çын (депутат) пĕрер кăна пулмаллаччĕ [Хыпр 1903, № 1:7]; Çĕр йĕрки çинчен калаçнă чух пурĕ 150 депутата* яхăн халăх хутне кĕрсе халăхшăн пит хытă тăнă. *Депутат тесе суйласа янă çынна калаççĕ [Хыпар 1906, № 33:509]; Ун хыççăн пур суйлакансем те пĕрле тата 8 шаннă çын (депутат) суйласа хумалла [Высочайшие 1906:22].

доверенный

(хальхилле довереннăй) шанчăклă çын. Савăтăн ĕçĕсене пăхса пĕлсе тăма хресченсем хушшинчен пĕр шанчăклă çын (доверенный) суйлаççĕ … [Франкфурт 1913:22].

еретик

Турра тĕрĕс ĕненсе тăман çын. Тата çав вăхăтра Христосăн Чиркĕвĕнче Турра тĕрĕс ĕненсе тăман çынсем пулнă, вăсене еретиксем тенĕ. Вăсем Христос çинчен юнăш вĕрентнĕ, Святой Сывлăша хурланă, Христоса тĕрĕс ĕненекенсене илĕртсе нумайĕшне хăйсем майлă туса аташтарнă [О боге 1891:124].

ещĕк

арча. Пĕр çын пушăтран лайăх чĕркесе çыхнă ещĕк (арча) илнĕ, унта вакла-вакла хунă çын ӳчĕ пулнă [Беседа 1910:11].

инквизитор

1. авал хĕвел анăç енчи патшалăхсенче пулнă Христос тĕнне хăйсем пек мар вĕрентекен çынсене пит хытă асаплантарнă çын. 2. çынна тĕрĕс мар пек шухăшĕшĕн асаплантаракан çын. Инквизитор авал хĕвел анĕç енчи патшалăхсенче пулнă. Вĕсем Христос тĕнне хăйсем пек мар вĕрентекен çынсене пит хытă асаплантарнă. Аслă инквизитор тесе çак асапа кăларакан çынна каланă. Халĕ инквизитор тесе çынна тĕрĕс мар пек шухăшĕшĕн асаплантаракан çынсене калаççĕ [Хыпар 1907, № 9:66].

ирçе

мăкшă; мордва. Вăл та ман пек çамрăкскер, ирçе ачи (мăкшă ачи) Барка ятлă ялсем, Пăва уесĕ, Порфирий ятлăччĕ [Чунтеров 1988:31]; Çав икона умĕнче Турра кĕл тума Ишек ялне таçти-таçти тĕрлĕ-тĕрлĕ çын та пырать: чăвашсем те, çармăссем те, вырăссем те, ирçесем та (мордва) пыраççĕ <…> [Житие 1879:43].

йăпăлтат

икĕ чĕлхеллĕ пул. Ку йĕркинче Турă пире çын çинчен суя суйса калаçма, суя хыпар сарма, элек пама, икĕ чĕлхелĕ пулма (йăпăлтатма) кирек мĕнле суяпа та çынна пĕр сиен те тума хушмасть [Наставление 1896:160].

йăх

пĕр çемьере ашшĕ-амăшĕ, ывăлĕсем, ывăлĕсен ачисем, пурте пĕр çĕрте пурăнакан çынсем. Пĕр çемьере ашшĕ-амăшĕ, ывăлĕсем, ывăлĕсен ачисем, пурте пĕр çĕрте пурăннă. Вĕсем çемйинче темиçе çын пулнă. Çав çемьене вĕсем йăх тенĕ [Рассказы 1909:4].

капиталист

çĕр хуçи, пуян çын. Çавăнпа çĕр хуçи пулма пит усăлă-мĕн: нимĕн тумасан та банкра укçа тытакан пуян çынсем (капиталистсем) пек доход илсе пурăнма пулать [Хыпар 1906, № 38:593].

кас

я.я. урам. Тата камран та пулин çыру илсен те çавăн пекех тарăхса пĕтетĕн: пĕрин патне йăтса каян – килте çук, тепĕрин патне пыран – вулаймасть; çапла хăш чухне пĕр çыру вулаттарасшăн пĕтĕм касса (урама) çавăрăнатăн; тата вăл çырура те ют çын пĕлмелле япала çинчен çырнă, те çук, ăна пĕлместĕн [Абрамов 1988:178].

кáсса

укçа пухăнса выртакан вырăн. Ĕçлекен сывă çын мĕн пирки те пулин ĕçлейми пулсан, вара çав укçа пухăнса выртакан вырăнтан (кассăран) хăйне мĕн чухлĕ хака хунă, çав укçана пурне те хăйне пурăнма илме пултарать [Сборник 1903:71]; Укçана çав укçа усрамалли касса тиекен çĕре хурсан çыннăн укçи çухаласран хăрасси çук [Государственная 1913:1].

каччă

çураçакан арçын. Çак çураçакан арçынни те (каччи) хăйсенĕн ĕлĕкхи Пĕркил ялĕнче иккĕмĕш пуян çын пулса пурăннă … [Юркин 1984:206].

кăтăрт

гл. хĕтĕрт. Хăш-хăш çĕрте çĕр ĕçлесе пурăнакан хура халăха çын çĕрне е хысна çĕрне вăйпа туртса илме хĕтĕртсе (кăтăртса) çӳрекенсем пур [О манифестах 1905:15].

князь

аслă улпут; çар çыннисене ертсе çӳреме, патшалăх ĕçĕсене пăхса тăма суйланă çын. Григорiй сямрык чохнэ, поян-мар бирьги, Пеньковъ хожаматлы асла олбут (князь) паньчэ тарысьра борынны [Жития 1874:3]; Унтах тата çар çыннисене ертсе çӳреме, патшалăх ĕçĕсене пăхса тăма çын суйланă, ăна князь тенĕ [Хыпар 1906, № 15:231].

комитет

халăх суйласа хунă çын ушкăнĕ; канаш. Пырсан вăл хресченсем тунă комитетри (халăх суйласа хунă çын ушкăнĕ) çынсене хăй аллине тытса пама хушнă [Хыпар 1906, № 38:600]; Пур ĕçсене те халăх хăй туса тăмашкăн хăй хушшинчен лайăх çынсене суйласа илсе комитетсем (канашсем) тумалла [Хыпар 1917, № 2:3].

кумăт

кунтă. Пĕр ырă кăмăллă çын хăйĕн ачине монастыре икĕ кумăт (кунтă) çиме леçсе пама хушнă [Избранные 1905:45].

кун

гл. килĕш. Ачанăн акăшĕ Мариам шăллăма мĕн тăвĕç халĕ тесе аякран пăхса тăнă. Шăллĕне патша хĕрĕ илнине курсан вăл вĕсем патне пырса каланă: сире ачана тăрантаракан çын кирлĕ мар-и, эпĕ тупăп тенĕ. Патша хĕрĕ килĕшсен (кунсан) Мариам тавăрăнса хăй амăшне чĕнсе кӳнĕ [Священная 1883:26].

кӳршĕ

пускил. Пĕр çын кăна унпа чирлетĕр, мехер кӳршĕсем (пускилĕсем) чипер унтан сыхланса тăмасан часах вăл çав çынтан вĕсем çине сикет, вĕсенчен ыттисем çине… [Халер 1908:1]; Пĕр килте скарлатинапа выртакан пулсан вăл киле кӳршĕсем (пускилсем) е аякра пурăнакансем те, ял вĕçĕнчисем те пырса çӳресен вĕсене те скарлатина лекме пултарать [Сборник 1903:41].

левит

чиркӳре священниксене пулăшса тăракан çын. Çавăн пекех пĕр левит те (чиркӳре священниксене пулăшса тăракан çын) унтан иртсе пынă чух ăна пырса пăхнă та иртсех кайнă [Книга 1910:86–87].

летаргия

(хальхилле летарги) вилнĕ пек çывăрса кайни. Вырăс хушшинче те, чăваш хушшинче те калаççĕ: хăш чухне çын вилнĕ пек пулса çывăрса каять (летаргия) [Çулталăк 1913:18].

малалли

килес. Çын ăсĕ çуллен курăнми çутăран çĕнĕрен çĕнĕ усă курма пуçлать, çавăнпа унăн малалли (килес) уссисем çинчен калама та пĕлмелле мар [çулталăк 1910:22].

масар

çăва. Тĕн тĕлĕшĕнчен калаçас тесен те эпĕ сирĕнпе шикленерех анчах калаçатăп: мĕн каласан та таçтан масар (çăва) шăтăкĕнчен килсе кĕнĕ çын, Христос тĕнĕпе пурăнакан çын, тăван пулсан та эпĕ сирĕншĕн ют çын … [Архипов 1984:286].

мăнаçлан

çуллан. Çын пурăнăçĕнче те çуркунне пур: вăл ача чухнехипе çамрăк чухнехи вăхăт; çу та пур: вăл çын мăнаçланса (çулланса) çитнĕ вăхăт <…> [Поучения 1904:33].

миллиард

пин миллион. Вĕсен çĕр нумай та мар, çын çинче çын пурăннă пек пурăнаççĕ, патшалăх укçи те çулталăка çур миллиарда (миллиардра пин миллион, миллионра пин хут пин) яхăн анчах пуçтарăнать <…> [Хыпар 1906, № 10:151].

молебен

кĕске кĕлĕ. Архиерей мантия тăхăнса пырса хĕресе чуп тусан чиркĕве кĕнĕ; унта кĕске кĕлĕ (молебен) пулнă, ун хыççăн протодиакон уншăн ĕмĕр вăрăм пултăр тесе каланă [Освящение 1904:7]; Эрех ĕçмен çынсен ушкăнне кĕрес тиекен çын чи малтан ушкăнпа тăвакан кĕске кĕлĕре (молебенра) итлесе тăрать <…> [Устав 1904:3].

монтер

машина пуçтаракан çын. Машина пуçтаракан çынна монтер теççĕ [Хыпар 1906, № 14:221].

мытарь

куланай пухакан. Мытарь тени куланай пухакан тени пулать [Священная 1883:75]; Евангелиере каланă мытарь (куланай пухакан çын) çылăхлă пулнă, вăл çылăхĕсенчен ӳкĕннĕ те, Турă унăн çылăхĕсене каçарнă [Беседы 1905:27].

палач

хĕнекен; сут ĕçне вырăна кӳрекен çын. Палачсем (хĕнекенсем) ăна ватма пăрахаççĕ [Хыпар 1907, № 5:37]; Палач (сут ĕçне вырăна кӳрекен çын) ĕнтĕ Елисана аллинчен ярса тытнă <…> [Акăшсем 1908:51].

пар лаша

икĕ лаша. Икĕ йĕрлĕ ака пуç илсессĕн пĕр çынах икĕ (пар) лашапа пилĕк çын сухаланă чухлĕ сухалать <…> [Степанов 1906:5].

паралич тытни

пир йип çапни. Хăш чух тата усал чирлĕ çын ĕçлеме мар, алли-ури сурнипе чух çӳрет, паралич тытнипе (пир йип çапнипе) каска пек пĕр тапранмасăр выртать [Сперанский 1914:4].

пăрахут

вутлă кимĕ. Эпĕ пĕр вăхăтра тырăпа сут тăвакан пĕр пуян çын патĕнче пурăнтăм. Унăн пăрахучĕсем (вутлă кимĕсем) тырă турттарса Атăл шывĕ тăрăх çӳретчĕç, вĕсене ас тума мана хушнăччĕ [Добродетельные 1910:3].

пĕтĕрĕнчĕк

винт пек, пружин пек. … чирлĕ çын тытăннă япаласем çинче пысăклатакан кĕленче витĕр кăна курăнакан пĕтĕрĕнчĕк (винт пек, пружин пек) тĕвĕсем пур … [Сперанский 1914:8].

позолотчик

япаласене ылтăнлакан. Вăл шап-шурă ватă çын, 55 çулта, вăл Василий Иванович Иванов, Страхов ятлă, вăл япаласене ылтăнлакан (позолотчик) [Хыпар 1906, № 33:520].

посол

ют патшалăхра тăракан улпут; янă çын. Пилĕк миллион посолсем (ют патшалăхсенчен тăракан улпутсем) илеççĕ [Игнатьев 1906:14]; Михаил Федоровича патшана суйласан Авраамий ытти янă çынсемпе (посолсемпе) пĕрле Кострома хулине ăна патшана чĕнме кайнă [Покровский 1913:11–12]; Унтан Михаил Федоровичпа унăн амăшĕ монахиня Мария патне суйласа çынсем (посолсем) янă [Çулталăк 1913:2].

председатель

аслă çын; комисси пуçĕ. Унтан пур ушкăн Патшалăх Пухăвĕнчи аслă çын (председатель) валли, ăна пулăшма 4 юлташ тата секретарь суйлама тапратнă [Хыпар 1906, № 19:291]; Ку ĕçе малтан пăхса тухнă комиссиян пуçĕ (председатель) Долженков Думана çав 6 миллиона пама йăлăнать [Хыпар 1907, № 14:102].

президент

халăх хăйсем хушшинче суйланă патша; малта тăракан, пуç. Икĕ патшалăхра, Францияпа Швейцарияра, ун пек мар. Ку патшалăхсенче патшана халăх хăйсем хушшинчи çынна суйласа хурать. Суйланă çынна вĕсем президент теççĕ [Çулталăк 1906:15]; Республикăсенче патша çук, унта патша вырăнче халăх суйланă çын ларать, ăна президент (малта тăракан, пуç) теççĕ [Народное 1906:5].

преподобный

çĕр çинчи пурăнăçа пăрахса монах пулса таса пурăнакан çын. Египет çĕрĕнче пĕр Макарий ятлă преподобный пурăннă. (Преподобный тесе çĕр çинчи пурăнăçа пăрахса монах пулса таса пурăнакан çынна калаççĕ) [Училище 1892:26].

Пруссия

(хальхилле Прусси) нимĕçсен патшалăхĕ. <…> Пруссияра (нимĕçсен патшалăхĕнче) пин çынтан 6 çын çыру пĕлмест <…> [Çулталăк 1903б:25].

псаломщик

чиркӳре вуласа-юрласа пурăнакан çын. Тата Св. Димитрий пĕр чиркӳре вуласа-юрласа (псаломщик) пурăнакан çынна тӳрĕ пурнăç çине çавăрнă [Страдание 1897:11]; Агафопод ватă диакон пулнă, Феодул – вулакан (хальхи шутпа псаломщик) çамрăк ача пулнă; вĕсем иккĕшĕ те ырă пурăнăçлă, Турра юрăхлă çынсем пулнă [Избранные 1905:18].

рабочий

(хальхилле рабочи) ĕçри çын. Забастовать тунă ĕçри çынсене (рабочийсене) вăл кирлĕ япала, укçа парса пулăшнă [Хыпар 1906, № 41:648].

раскольник

чăн тĕнрен уйăрăлнă çын. Пирĕн хушăра тăшмансем, юмăçсем, пĕр чăн тĕнрен уйăрăлнă çынсем (раскольниксем) нумай, вĕсем хăйсен чуна пĕтерекен вĕрентĕвĕсемпе сире аташтарса хăйсен майлă тăвасшăн, сире çăлакан пĕр чăн тĕрĕс тĕнрен уйăрасшăн тăрăшаççĕ [Поучение 1903:7–8].

революционер

законсене улăштарас тесе правительствăна хирĕç каякан çын. Пĕр енчен революционерсем*, «студентсем» бомбăпа, пăшалпа персе мĕн чухлĕ улпут йышши çынсене вĕлерчĕç. *Революционер тесе законсене улăштарас тесе правительствăна хирĕç каякан çынна калаççĕ [Хыпар 1906, № 33:307].

рента

тара укçи. Епле пулсан та вĕсем çĕртен доход илеççĕ: çын тытса хăйсем ĕçлеттерсен çĕртен усă кураççĕ; тара парсан тара укçи илеççĕ; тара укçине вырăсла аренда е рента теççĕ [Хыпар 1906, № 38:593].

референдум

. Законсене улăштарас е çĕнĕрен кăларас пулсан правительство хăш чухне халăх хушшине хутсем салатать. Çав хутсем çине кашни çын çырса ярас пулать: е улăштарас, е улăштарас мар тесе. Улăштарас теекенсем нумайтарах пулсан закона улăштараççĕ; сахал пулсан улăштармаççĕ. Çак йĕркене референдум теççĕ [Хыпар 1906, № 41:638].

сарăплă

сиенлĕ. Пĕчĕк ачасене, йывăр çын пулнă арăмсене, ватă ăстариксене касса халер эмелне ӳт ăшне кӳртнĕ чухне пĕрре те çав эмел сарăплă (сиенлĕ) пулман [Чтобы 1908:3].

сахвут

нушник. Питĕре кайнă, Питĕр майрине илнĕ, унта урамсем шăлса, сахвутсем (нушниксем) тасатса тăнă, тата çын япалине хурал тăрса ватлаччен пурăннă [Комиссаров 1918:14].

сăхлан

кĕвĕç. Çын ырă пурăнăçне (кĕвĕçместĕн-и?) сăхланмастăн-и? [Требник 1886:56].

святой

йăвашланса Турă кăмăлне тупса илнĕ Турра юраллă çынсем. Св. – святтой – йивашланза Тор’ кумульнэ топса ильне, Торра йоралла синзэм [Сöлдалык 1873:5]; Эй эрех ĕçекен çын арăмĕ! Эсĕ те упăшкушăн пĕр чарăнмасăр Турă Амăшне кĕл ту, Турра юрăхлă пулса ирттернĕ çынсене те (святойсене) кĕл ту <…> [Добродетельные 1910:21].

скарлатина

пыр чирĕ, пыр шыçса пӳрленсе тулса ларни. <…> cкарлатина чирĕ пырта пулать: пыр шыçса пӳрленсе тулса ларать; чирлĕ çын вĕриленсе выртать [Отец 1904:43]; Скарлатина (пыр чирĕ), хĕрлĕхен, дифтерит тиекен чир, юнлă вар витти, холера, Сибирь чирĕ – çак чирсем пурте куçа курăнман чунлă япаласенчен, йывăç-курăксенчен лексе сарăлаççĕ [Сборник 1903:145].

сотник

çĕр çын пуçлăхĕ. Хĕрес патĕнче тăракан çĕр çын пуçлăхĕ (сотник), ытти салтаксем те çав хăватсене курсан каланă: ку чăнах та тӳрĕ çын пулнă мĕн, Турă Ывăлĕ иккен! тенĕ [Наставление 1896:115–116].

спаçипе

(хальхилле спаççипă) рахмат. Ĕлĕк пĕр Сократ ятлă аслă çын хăй чăн Турра пĕлмен пулсан та çапла каланă: спаçипе (рахмат), манăн арăм усал, арăм манпа урлă пыни мана чăтăма вĕрентет тенĕ [Беседы 1897:51].

студент

аслă шкулта вĕренекен çын. Вĕсем шавланине илтсе Василий Яковлевич ятлă студент (аслă шкулта вĕренекен çын) мĕн çĕмĕрлеççĕ кăсем тесе вĕсем патне пĕлме пынă [Абрамов 1988:173]; Студент тени вĕренекен тени пулать [Хыпар 1906, № 25:399].

суя тĕнлĕ

тĕне кĕмен. <…> эпир Христос тĕнне кĕнĕ пулсан та ятпа анчах Христос çынни, кăмăлпа эпир тĕне кĕмен (суя тĕнлĕ) çын пекех [О святых 1892:8]; Суя тĕнлĕ çынсем (тĕне кĕмен çынсем) те çапла тумаççĕ-и? [Беседы 1897:73].

телескоп

пин çухрăмран кăтартакан подзорная труба. Англия патшалăхĕнче пĕр Гершель ятлă çын пин çухрăмран кăтартакан подзорная труба шухăшласа кăларнă, вăл трубана телескоп теççĕ [Хыпар 1906, № 15:242].

тӳрĕ

таса; закон тăрăх пурăнакан. Турă Амăшĕнчен Çурални вутлă кăмакари тӳрĕ (таса) пурăнăçлă ачасене çăлнă <…> [Церковные 1883:68]; çыру çинче тӳрĕ (закон тăрăх пурăнакан) çын хăй ĕненнипе чĕрĕ пулĕ тенĕ пек, çав хыпарта ĕненнĕçемĕн ĕненнипе Туррăн тĕрĕслĕхĕ уçăлса пырать [Послания 1903:42].

тӳрĕ çӳрекен

вăрламан, çын япалине пĕр ыйтмасăр илмен çын. Чăнахах та вăл çынччĕ: / ĕçчен, намăс пĕлекен / йĕп пек тӳрĕ çӳрекен1).1) Вăрламан, çын япалине пĕр ыйтмасăр илмен çын [Падияров 1912:1].

тынă

свидетель. Ĕлĕк-авал пирĕн чăвашсем çын пĕр-пĕр ĕç тунине хăй куçĕпе курнă çынна тынă тенĕ <…> [Хыпар 1906, № 10:161].

улпут

тăрăн, мăрса, хан; хуçа. Чăваш хушшинче ун чухне виç тĕслĕ çын пулнă: хырăç (куланай) тӳллекен, хырăçран çăлăнни (торхан) тата улпут (тăрăн, мăрса, хан) [Комиссаров 1918:19–20]; Чура йĕре-йĕре хăйĕн улпучĕ (хуçи) умне чăркуçланса ларнă [Избранные 1905:70].

урçа

арăмĕ вилнĕ çын [Букварь 1900:11].

ученый

(хальхилле ученăй) нумай вĕреннĕ çын. Ученыйсем (нумай вĕреннĕ çынсем) хресченсем мĕнтен начар пурăннине нумай шухăшланă, халĕ весем ăна пĕтĕмпех пĕлсе тăраççĕ [Хыпар 1906, № 34:532].

уччилни

школа. Çав вăхăтра нумай çын Христос тĕнне кĕнĕ; чиркӳсем лартнă, ачасене вĕрентме пысăк уччилнисем (школасем) тутарнă [Священная 1883:162].

фонограф

калаçакан машина; сасă ӳкерекен машина. Кам та пулсан хăйĕн ашшĕ-амăшин, ачи-пăчин е çывăх, е пĕр-пĕр чаплă çын сассине ĕмĕрлĕхе хăварас тесен сасă ӳкерекен машина пур [Çулталăк 1913:17].

хăпарт

улăхтар. Афон тăвĕ çинче пурăннă пĕр святой çын тинĕс хĕрринчен çӳлĕ ту çине хăйĕн çӳрăмĕ çинче тул çăнăх миххисем хăпарта-хăпарта (улăхтара-улăхтара) пурăннă [Поучения 1904:13].

хĕресчен

хура халăх. Хура халăхăн (хĕресченĕн) пурăнăçĕ çавăн пек: çу вăхăтĕнче уйри (хирти) ĕçсем пуçлансан ĕçлеме çын пит кирлĕ [Поучения 1904:14–15].

хисеп пар

ответ пар. Эпир хамăр пурăнăçăмăрта мĕн тунă, çавсем пурте ун чухне курăнса тăрĕç; кирек кам та хăйĕн усал ĕçĕсемшĕн намăсланă, пур çын та сутра хăйшĕн хăй хисеп парĕ! [Осмотрись 1900:7].

холер, холера

çын мурĕ. Холерпа (çын мурĕпе) чирлесрен епле сыхланасси çинчен ӳкĕтлесе çырни [Береженного 1892:1]; çав вăхăтрах тата Карфаген хулинче этем мурĕ (холера) пулнă [О христианской 1894:38].

цензор

мĕн пур çаптарас кĕнекесене, хаçатсене вулакан çын; хаçетре мĕн çырнине пăхакан чиновник. Халĕ пирĕн нумай япаласем çинчен хаçетсенче çырма ирĕк çук. Мĕн пур çаптарас кĕнекесене, хаçатсене цензор тиекен çынсем вуласан тин çаптараççĕ [Хыпар 1906, № 6:85]; Хаçетре мĕн çырнине пăхакан чиновник (цензор) та, полицейский те, урядник те, пуп та, улпут та – пурте пит хытă астуса тăраççĕ [Хыпар 1906, № 46:690]; Кĕнеке çыракан унта чиновниксем çинчен пит хытă каласа çырнă пулсан, халăх нушине кăтартса çырнă пулсан – патша чиновникĕ ку кĕнекене çаптармасть. Ку чиновниксене цензор теççĕ [Гражданская 1906:15].

черет

ĕрет. Çын тытмасан выльăх хуçисем хăйсем (ĕретпеле) черетпе пăхса тăрас пулать [Исаев 1882:9].

чиновник

патша тарçи. Патшалăха пĕр çын хăй ирĕкĕпе тытса тăракан çĕрсенче хут çинче патшалăха патша тытса тăнă пекех пулать, анчах пурнăçра ун пек мар, патшалăха патша мар, унăн тарçисем (чиновниксем) тытса тăраççĕ [Ширновой 1917:14].

шпион

вăрттăн сыхласа çӳрекен çын. Вĕсем тара тытса янă çынсем, шпионсем*****, ăçта кирлĕ унта чупса кам короле хирĕç тăнине шыраса çӳренĕ. *****Вăрттăн сыхласа çӳрекенсем [Хыпар 1906, № 37:574]; Тата шпионсене (çын хыçĕнчен вăрттăн сыхласа çӳресе ун çинчен пуçлăхсене элеклесе кăтартакансем пит хытă наказать тăваççĕ <…> [Хыпар 1906, № 38:598].енпса шпионсем)нрашн ирторсем)

шутла

хисепле. Çырăва вĕреннĕ çын кирек мĕне шутлама та ( хисеплеме) ăста пĕлет [О грамотности 1897:7].

шӳт

мыскара. Вăл пит çивчĕ çын пулнă, (мыскара) шӳт тума юратнă … [Рассказы 1909:41].

юрлă

чухăн. Çапла нушана çакланнă çын хăй çĕрне хăй пекех юрлă (чухăн) çынна сутас тесен вăл тӳлесе тăракан укçана çавăрнă рентана (капитализированная рента) çĕнĕрен илекен çын тӳлесе тăмалла пулать <…> [Хыпар 1906, № 38:594].

янавар

мĕскĕн. Вăхăт çитмесĕрех куçса кайрĕ (Ехрем ятлă çын. – Э.Ф.) янавар (мĕскĕн) çут тĕнчерен – пурăнмаллаччĕ халĕ унăн, хĕрсе ĕçлемеллеччĕ <…> [Эрех 1911:3].

çенаттăр

(хальхилле сенатор) Римри аслă, ватă çын. Иисус Христос çураличчен 390 çул малтан галлă ятлă тискер халăхсем Рим халăхĕ çине вăрçăпа пынă. Рим çыннисем вĕсене хирĕç тăма пултарайман. Çавăнпа вĕсем хуларан пăрахса тарнă <…>. Хулана пĕр çенаттăрсем (аслă, ватă çынсем) анчах тăрса юлнă [Третья 1911:13].

çуллă

аслă. Хăш-хăш патшалăхра çамрăк çын патшалăх ĕçне ăнланаймасть-ха тесе суйланă çĕре тата çуллăраххисене (аслăраххисене) кӳртеççĕ [Шершеневич 1906:18].

ĕрче

нумайлан. Çын ĕрчет (нумайланать), çĕр ĕрчемест [Çулталăк 1908:37].

Этимологи словарĕ (1996)

ар

I мужчина. Усрем-усрĕм, ар пултăм. Рос я, рос, и стал мужчиной. Также обозначает мужа. Вăл качча кайса çичĕ ара çитнĕ. Она побывала за семью мужьями. Арсăр пурнăç — туратсăр йывăç. Жена без мужа — дерево без ветвей. (Пословица).

Производные формы: арлă имеющая мужа, замужняя; арлă-арăмлă муж и жена, муж с женою: çапла вара вĕсем иккĕш арлă-арăмлă пулаççĕ. Таким образом они стали супругами, т.е. вступили в брак, образовали супружескую пару; арсăр не имеющая мужа, вдовая; арсăр-йышсăр без мужа и без семья; арсăрлăх неимение мужа, вдовство; арçын (ар + çын) мужчина; арçынла похожая на мужчину, на мужской лад; ар-çу-ри / ар-çори / ар-çурри / ар-çури название лесного духа (Ашм. Сл. IА, 302-316).
Тюркские соответствия: тел., алт., шор., леб., куманд., тар., тоб., кюэрик., крым., чаг., ком., тур., карЛТ. äр мужчина, сильный муж, герой; муж, супруг = кирг., к.-кирг., саг., койб., кач. ер = каз., тоб. ир (Радл. Сл. I, 751, 753, 1456). М.Рясянен исходной формой всех тюркских слов устанавливает *(h)är(ä) (Räsänen ЕWb., 46а). Г.Дёрфер, исходя из монгольской формы ere, полагает, что тюркскому är соответствует более древняя форма *ärä (еще более древние *härä и *pärä) Doerfer. Bemerk., OLZ LXVI 7/8. S. 332).
См. Егоров ЭСЧЯ, 30.

В.Г. Егоров редакциленĕ чăвашла-вырăсла словарь (1935)

сăпат

1.
лицо, образ, подобие, постоянство, аккуратность, благообразие, благовоспитанность
çын сăпачĕ те çук хăйĕн — сам даже утратил образ человека

2.
лицо (в граммат.)

3.
сăн-сăпат (см. сăн)

Çавăн пекех пăхăр:

çылам çыланчăк çымăç çыма « çын » çын ăслă çын çилли çын çилли чирĕ çын çинче çын çурри

çын
Сăмаха тĕплĕ ăнлантарман
 
Хыпарсем

2022, раштав, 08
Сайт дизайнне кӑшт ҫӗнетнӗ, саспаллисен страницинче хушма пайлану кӗртнӗ //Александр Тимофеев пулӑшнипе.

2015, утă, 30
Шыранӑ чухне ӑнсӑртран латин кирилл саспаллисем вырӑнне латин саспаллисене ҫырсан, сайт эсир ҫырнине юсама тӑрӑшӗ.

2015, утă, 30
Шырав сӑмахӗсене сӗннӗ чухне малашне вӑл е ку сӑмаха унччен миҫе шыранине тӗпе хурса кӑтартӗ.

2015, утă, 29
Сăмах шыранӑ чухне малашне сайт сире сăмахсарсенче тĕл пулакан вариантсене сĕнĕ.

2014, пуш, 25
Мобиллă хатĕрсемпе усă куракансем валли сайта лайăхлатрăмăр //Мирон Толи пулăшнипе.

2011, утă, 20
Вырăсла-чăвашла сăмахсарпа пуянланчĕ.

2011, утă, 19
Сăмахсарсен çĕнелнĕ сайчĕ ĕçлеме пуçларĕ.

2011, утă, 16
Сайтăн çĕнĕ версийĕ хатĕрленме пуçларĕ.

Пӳлĕм
Сайт пирки

Ку сайтра чăваш сăмахсарĕсене пухнă. Эсир кунта тĕрлĕ сăмахсен куçарăвне, тата ытти тĕрлĕ уйрăмлăхĕсене тупма пултаратăр.

Счетчики
Пулăшу

Эсир куçаракан укçа хостингшăн тӳлеме, çĕнĕ сăмахсарсем кĕртме, Ашмарин хатĕрленĕ сăмах пуххине сканерлама кайĕ.

RUS: Переведенные вами средства пойдут на оплату хостинга, добавление новых словарей, сканирование словаря Ашмарина.

Куçармалли счётсем:

Yoomoney: 41001106956150